Filozofia I Kognitywistyka – Przegląd Wybranych Zagadnień
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Filozofia i kognitywistyka – przegląd wybranych zagadnień Filozofia i kognitywistyka – przegląd wybranych zagadnień Redakcja: Magdalena Śliwa Ewelina Chodźko Lublin 2020 Wydawnictwo Naukowe TYGIEL składa serdeczne podziękowania dla zespołu Recenzentów za zaangażowanie w dokonane recenzje oraz merytoryczne wskazówki dla Autorów. Recenzentami niniejszej monografii byli: prof. dr hab. Joanna Górnicka-Kalinowska dr hab. Piotr Bylica, prof. UZ dr hab. Anna Kawalec, prof. KUL dr hab. Katarzyna Markiewicz, prof. WSEi dr hab. Ewa Baum dr hab. Anna Pastuszka dr Małgorzata Bogaczyk-Vormayr dr Sebastian Gadomski dr Dorota Tymura Wszystkie opublikowane rozdziały otrzymały pozytywne recenzje. Skład i łamanie: Magdalena Śliwa Projekt okładki: Marcin Szklarczyk Korekta: Ewelina Chodźko © Copyright by Wydawnictwo Naukowe TYGIEL sp. z o.o. ISBN 978-83-66489-05-9 Wydawca: Wydawnictwo Naukowe TYGIEL sp. z o.o. ul. Głowackiego 35/341, 20-060 Lublin www.wydawnictwo-tygiel.pl Spis treści: Michał Bizoń Starożytna etyka a filozofia moralna ..........................................................................7 Ryszard Paradowski, Wiera Paradowska Co pozostało z Platona? O statusie, strukturze i funkcji idei Dobra. O definiowaniu Dobra..............................................................................................21 Rafał Niezgoda Emil Meyerson, czyli trud bycia sobą na obcej ziemi. Potrójny portret filozofa jako człowieka, uczonego i przyjaciela w oparciu o jego francuską korespondencję .............................................................................34 Janusz Romanowicz Redukcja transcendentalna w fenomenologii Edmunda Husserla ...........................47 Łukasz Kołodziejczyk Koncepcja osobowego charakteru przyczyny wszechświata wynikająca z argumentu kosmologicznego kalam – przyczynek do dyskusji ..............................54 Andrzej Sołtys Problem realizmu osoby w jej substancjalnych koncepcjach .................................63 Paweł Robert Surowiec Chrześcijański transhumanizm? Wyzwania współczesnej antropologii chrześcijańskiej ............................................72 Kamila Panek Wyidealizowany model poznawczy Emiratczyka na podstawie kognitywnej analizy poezji Muḥammada Bin Rāšida al-Maktūma ..............................................82 Aleksandra Różańska, Weronika Król Typy giętkości poznawczej na tle narzędzi badawczych do jej pomiaru ..................91 Indeks Autorów ......................................................................................................100 5 Michał Bizoń1 Starożytna etyka a filozofia moralna 1. Wprowadzenie Harold Arthur Prichard w wykładzie „Does Moral Philosophy Rest on a Mistake?” z 1912 roku rozważył różnicę między współczesną filozofią moralną a starożytną my- ślą etyczną. Teorie dominujące we współczesnej filozofii moralnej łączy przyjęcie za podstawowe pojęcia bezosobowego prawa moralnego, choć spierają się one naturalnie o jego treść. W ramach tych teorii działanie moralne polega na wypełnianiu prawa moralnego przez podmiot moralny. Uznawane jest to na ogół za obowiązek wiążący w sposób kategoryczny. Tymczasem starożytni za podstawowe pojęcie zdają się przyj- mować osobisty dobrostan człowieka i wtórnie jedynie argumentują za koniecznością etycznego działania jako warunku jego osiągnięcia. Współczesne filozofie moralne opierają się na pojęciu obowiązku moralnego i działanie moralne jest z zasady bezin- teresowne (np. w kantyzmie) lub przynajmniej na równi ceni korzyść własną i cudzą (np. w utylitaryzmie). Etyki starożytne opierają się natomiast na pojęciach szczęścia i cnoty i działanie moralne jest według nich z zasady interesowne, motywowane oso- bistą korzyścią, jaką człowiek czerpie z cnotliwego działania. W takim ujęciu etyka starożytna może wydać się czymś osobliwymi i z gruntu nieprzystającym do wymogów współczesnej refleksji moralnej. Istotnie, dla Prichar- da porównanie współczesnej filozofii moralnej i etyk starożytnych miało charakter raczej historyczny i wypadało na niekorzyść tych drugich, relegując je – w najlep- szym wypadku – do roli niedoskonałych poprzedników bardziej rozwiniętych syste- mów. Jednak raz dostrzeżona rozbieżność stała się zaczynem nowego nurtu w ramach współczesnej filozofii praktycznej o znacznym potencjale. W artykule z 1958 roku „Modern Moral Philosophy” G.E.M. Anscombe podjęła rozróżnienie analizowane przez Pricharda, lecz nadała mu odwrotne wartościowanie. Poddawszy krytyce współ- czesną filozofię moralną właśnie za poleganie na podstawowym pojęciu obowiązku lub zobowiązania moralnego – które straciło swoje znaczenie ze względu na oderwa- nie od judeochrześcijańskiej koncepcji objawienia jako źródła i legitymizacji prawa moralnego – Anscombe zapostulowała powrót do starożytnego sposobu uprawiania etyki jako istotowo powiązanej z psychologią (modelem był tu dla niej Arystoteles). Krytyka przeprowadzona przez Anscombe stała się ważnym przyczynkiem do roz- woju etyki cnót, która w drugiej połowie XX wieku wyrosła na konkurentkę dwóch dominujących od początku XIX wieku teorii moralnych, jakimi były deontologizm i konsekwencjonalizm (którego najpowszechniejszą wersją jest prawdopodobnie uty- litaryzm). Niemniej, przedstawiciele etyki cnót dążą najczęściej do pogodzenia wła- snej, nowatorskiej refleksji moralnej z podstawowymi założeniami pozostałych dwóch wymienionych filozofii moralnych. Martha Nussbaum, Julia Annas, Philippa Foot, czy Peter Geach starali się znaleźć na gruncie etyki cnót miejsce dla prawa moralnego2. Za 1 [email protected], Instytut Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego. 2 Por. Geach 1977; Foot 1978; Slote 1992; Hursthouse 1999; Korsgaard 1996; Sherman 1997; Engstrom and Whiting 1996; Nussbaum 1986; Annas 1993; White 2002. 7 Michał Bizoń próbami takimi stoi myśl, iż pomimo nieobecności takich praw w starożytnej refleksji etycznej, ich sformułowanie na gruncie odpowiednio zreformowanej etyki cnót jest możliwe i będzie stanowiło jej rozwój i uwspółcześnienie. Z drugiej strony autorzy reprezentujący współczesną filozofię moralną jak m.in. Christine Korsgaard czy Peter Singer starają się w ramach swoich deontologicznych i utylitarnych systemów uza- sadnić istotną – choć wtórną i podrzędną w stosunku do prawa moralnego – rolę cnót charakteru. Wszyscy ci autorzy zakładają zatem, iż język praw i cnót, język filozofii moralnej i myśli etycznej jest zasadniczo kompatybilny, a różnice między starożytną myślą etyczną a współczesną filozofią moralną wynikają nie tyle z fundamentalnych rozbieżności, ile z odmiennego rozkładu akcentów i obszarów zainteresowań. 2. Etyka a moralność Poniżej chciałbym rozważyć przeciwstawienie starożytnej myśli etycznej i współ- czesnej filozofii moralnej. Terminów etyka i moralność używam tu w znaczeniu se- mitechnicznym. Termin etyka pochodzi od greckiego wyrazu ēthos oznaczającego nawyk i zwyczajowe zachowanie, ale także cechy charakteru będące jego podstawą. Stąd terminu etyka używam w szerokim znaczeniu obejmującym zarówno ludzkie zachowanie, jak i psychologię stanowiącą jego podstawę. Termin moralność pocho- dzi od łacińskiego wyrazu mos oznaczającego nawyk, ale także reguły postępowania, zwłaszcza w kontekście społecznym. Stąd terminu moralność używam w węższym znaczeniu obejmującym ludzkie zachowanie – szczególnie odnoszące się do innych – oraz zasady nim rządzące. Etyka obejmuje zatem moralność oraz to, co określa się nieraz jako psychologia moralna. Moralność dotyczy przede wszystkim zasad rzą- dzących zachowaniem, szczególnie odnoszącym się do innych. Etyka dotyczy przede wszystkim psychologii ludzkiego charakteru, a wtórnie ludzkiego zachowania, zarów- no odnoszącego się do innych, jak i nie oraz reguł nim rządzących. Różnica między etyką a moralnością jest zatem po pierwsze różnicą zakresu a po drugie różnicą pierw- szeństwa. Terminu etyka używam w odniesieniu do myśli starożytnej, zaś moralność w odniesieniu do współczesnej filozofii. Moralność dotyczy zatem przede wszystkim zachowania względem innych i rzą- dzących tym zachowaniem zasadami, które będę określał jako normy moralne. Nor- my mają odmienną treść w zależności od danej teorii moralnej, jednak główne nurty współczesnej filozofii moralnej są zgodnie odnośnie do podstawowych warunków, jakie musi spełniać norma, aby mogła być określona jako moralna. Norma musi być i) obiektywna, tzn. niezależna od jednostkowej woli bądź subiektywnych uwarunko- wań; ii) powszechna, tzn. obowiązująca dla wszystkich podmiotów moralnych; iii) kategoryczna, tzn. obowiązująca bezwzględnie3. Warunki te nie muszą być rozłączne. Pojęcie normy moralnej implikuje na gruncie współczesnych teorii moralnych pojęcie podmiotu moralnego, które z kolei najczęściej spełnia co najmniej następujące dwa 3 Warunki te dotyczą norm moralnych np. w teorii Kanta i neokantyzmie oraz w utylitaryzmie. Por. także Deklarację niepodległości Stanów Zjednoczonych: „We hold these truths to be self-evident, that all men are created equal, that they are endowed by their Creator with certain unalienable Rights, that among these are Life, Liberty and the pursuit of Happiness (Declaration of Independence, Preamble)”; Kartę praw człowieka i obywatela: „Les hommes naissent et demeurent libres et égaux en droits.” (Déclaration des droits de l’homme et du citoyen, art. 1); Powszechną deklarację praw człowieka ONZ: „All human beings are born free and equal in dignity and rights (Universal Declaration of Human Rights, art. 1)”. 8 Starożytna etyka a filozofia moralna warunki: i) obiektywność, tzn. bycie podmiotem moralnym nie zależy od subiektyw- nych uwarunkowań; ii)