Kvar Møttest Nordmenn Og Jomsvikingar?
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Johan Ottesen Slagstaden Kvar møttest nordmenn og jomsvikingar? Fotoarkivet 2010 «Slagstaden» ISBN 978-82-93042-01-3 © Fotoarkivet Johan Ottesen 6065 Ulsteinvik Tlf. 70 01 03 13 www.flyfotoarkivet.no [email protected] Grafisk form: Lise Nymark, LongOrv Trykk: Axxo, Bergen Lisensnummer kart: 12247NE-544166 2 Innhald Forord 5 ALTERNATIVA Bakgrunnen for slaget 7 Ulike teoriar Innleiing 77 SOGENE Haugsfjorden 78 Ulsteinfjorden 80 Soga om jomsvikingane 10 Aspevågen 82 Laurits Hanssøn 12 Vegsundet 85 Arngrímur Jónsson 20 Ørskogvika 88 Versjon AM 291 4to 27 Hjørundfjorden 90 Versjon Stock. Perg. 4to no7 30 Norangsfjorden 92 Flateyjarbók 32 Liavågen 94 Versjon AM 510 4to 35 Ørstafjorden 96 Jomsvikingdråpa 38 Saxo Grammaticus 39 Heimskringla 40 SLAGSTADEN Fagerskinna 41 Sjøormen 43 Ein langvarig prosess 100 Ei oppdikta historie? 44 Vågen med steinar 102 Skilnader i sogene 46 Måløya – ein sentral møtestad 110 Slagoppstillingar 48 Tjuv- og stegleholmar 112 Leidangsnaust i Båtsvika? 114 Leikong – ein gammal samlingsplass 116 SENTRALE NAMN Dragsundet – ei hindring 118 Eik og Eika 120 Namnevariasjonar 52 Landheving og slagteoriar 122 Höð/Hareidlandet 53 Stod slaget ved Eiksund/Leikong? 125 Hjörund og Hjörundarfjörð 58 Kan arkeologane hjelpe? 132 Hjörungavágr og Hjørungavåg 62 Skrivemåten av nokre personnamn 133 Islendingar og Hjørungavåg-namnet 68 Fotoliste 134 Primsignd/Primsigð 71 Kjelder og merknader 135 Ordet våg 74 Register 138 3 4 Forord Diskusjonen om kvar jomsvikingslaget stod, lever i dagens Polen, der ein har rekna med at jomsvikin- i beste velgåande sjølv om det er plassert eit monu- gane heldt til, har funne store byggverk. Det kan ment over slaget på Ovra i Hareid kommune. Det stadfeste at der ein gong må ha vore ein stor by med blir også stadig framkasta nye teoriar. Seinast i kraftige festningsverk rundt. Utgravingane tyder 2009 kom det to nye – ein som ville plassere sla- vidare på at også skandinavar har budd der. Så get på Ørskogvika og ein som ville ha det vestafor spørst det om der er ein kjerne av sanning i soga om Raudøya mot Berkneset. jomsvikingane – og kor stor denne er. Det er også Føremålet med denne boka er mellom anna å pre- dei, mellom andre Per Fett og Halldór Laxness, som sentere dei sentrale kjeldene som folk har nytta i har konkludert med at alt berre er rein dikting. arbeidet sitt med ei lokalisering av kvar Håkon jarl I dei ulike versjonane som fortel om slaget, kan og jomsvikingane møttest. persongalleriet vere skiftande. Anna kan ein kanskje Kjeldene som fortel om slaget, er til dels motstri- ikkje vente sidan nedskrivinga skal ha vorte gjord dande. Det er truleg uråd å finne ein våg på Sunn- kring 200 år etter slaget. Skrivemåten av namnet til møre der alle detaljar samsvarar med dei gamle skrif- ein og same deltakar kan også variere både mellom tene. Difor har det gjennom åra også kome mange dei ulike framstillingane og jamvel innanfor same forslag om kvar den historiske Hjörungavágr ligg. Vi sogeversjonen. For at dei skiftande skrivemåtane kan her kort nemne: Haugsfjorden, Ulsteinfjorden, ikkje skal forvirre lesaren, har etternamna/tilnamna Liavågen, Aspevågen, Vegsundet, Ørskogvika, Hjø- i denne boka fått ei felles form. Men den interesserte rundfjorden, Norangsfjorden og ytst i Ørstafjorden. lesaren kan finne hovudforma som er brukt i dei uli- Desse mest sentrale lokaliseringsalternativa til no blir ke versjonane i eit tillegg bak i boka. også presenterte og vurderte. Og til slutt følgjer ein For å unngå samanblanding av det nylaga og det utdjupa versjon av teorien som eg skisserte i 1986 historiske namnet er det i denne boka oftast brukt om at slaget har stått i Eiksund/Leikong-området. Hjörungavágr om slagstaden. Unntaksvis har nam- For enkelte kan denne debatten verke merkeleg. net på slagstaden fått same skriveform som i kjelde- Vi har då Hjørungavåg på austsida av Hareidlandet. ne. Den moderne skriveforma Hjørungavåg blir nyt- Men ein må her vere klar over at dette er eit nyskapt ta om dagens skulekrins, som heitte Liabygda/Lia- namn. Det kom inn som namn på eit postkontor frå bygden før omdøypinga. I denne samanhengen kan lokale folk som meinte at slaget stod der. Namnet er også nemnast at bokstaven o med kvist blir skriven berre litt over 100 år gammalt og er eit produkt av ö slik som i moderne islandsk. den nasjonale oppbygginga i åra før 1905. Frå før er nokre av versjonane av jomsviking- I tillegg til dei få haldepunkta som vi finn i dei soga omsette frå norrønt/islandsk. Det gjeld Stock- gamle skriftene, må ein også vurdere kvar det var holmsboka (Stock. Perg. 4to no7) som vart omsett naturleg å samlast då nordmennene skulle rådleg- av Albert Joleik og utgjeven av Det norske samla- gje før slaget. Mest rimeleg var det at dei samlast på get. Hareid historielag har gjeve ut Bjarne Fidjestøl ein stad der dei brukte å møtast elles, og ikkje på si omsetjing av AM 510 4to og ei ny omsetjing av ein tilfeldig og ukjend plass. Etter mi meining for- Stock. Perg. 4to no7. Helle Degnbol og Helle Jen- tel namna Måløya og Leikong at der har vore gamle sen har omsett versjon AM 291 4to til dansk. For samlingsstader. Ein må også drage inn militærtaktis- at interesserte lesarar sjølve kan gjere opp sine mei- ke omsyn når ein skal prøve å lokalisere slagstaden. ningar, presenterer eg i denne boka sentrale delar av Dermed har eg i denne boka også teke med fleire gamle kjelder. For to versjonar av jomsvikingsoga ulike lokalhistoriske emne som eg meiner byggjer har ein med heile forteljinga frå lovnadene i arve- opp under at den historiske Hjörungavágr må liggje ølet og til slaget er over. Desse versjonane er tidle- i området der. gare ikkje utgjevne på eit moderne språk. Det gjeld Somme seier at Jomsborg og jomsvikingane aldri Laurents Hanssøn si omsetjing til dansk kring 1550 har eksistert. Det er ikkje vanskeleg å slutte seg til og Arngrímur Jónsson si omsetjing noko seinare til at mykje av det som vert fortalt om jomsvikingane, latin. Dei andre versjonane blir attgjevne i kortform. må vere rein dikting. Men samstundes peikar andre Det same blir også framstillinga i Heims-kringla og igjen på at ein ved arkeologiske utgravingar i Wolin Fagerskinna. 5 6 Bakgrunnen for slaget Gunhildssønene som overtok makta i Noreg Håkon, som hadde registrert at danskekongen etter Håkon den gode fall kring 960, drap mellom no var sterkt svekt, herja på heimferda i dei danske andre Sigurd Ladejarl, far til Håkon Sigurdsson jarl. områda heilt til Vika. Ikkje lenge etter rusta Harald Sigurd og mange av folket hans omkom då huset dei Blåtann ut ein hær for å straffe den fråfalne. oppheldt seg i, vart sett fyr på. Danskekongen herja og drap i Håkons rike heilt Snorre fortel vidare at sonen, Håkon jarl, var ein nord til Stad. Her snudde han etter å ha fått vite at annan stad då dette hende. Håkon tok opp kampen Håkon jarl låg med ein stor hær på Møre. Så langt mot Gunhildssønene. Det kom til fleire slag utan Snorre. endeleg siger til noka av sidene. Då Gunhildssø- Ein del år seinare skulle danskekongen ruste ut nok nene rusta ut ein stor hær aust i Noreg for å drage ein hær for å ta over herredømet i Noreg på nytt. til Trøndelag, kom Håkon jarl seg unna ved å sigle Kongen sjølv var ikkje med på dette toktet, men gav utanskjers til Danmark, til danskekongen Harald oppdraget til jomsvikingane. Saxo Grammaticus Gormsson Blåtann. I Danmark kravde Gull-Harald fortel at det var Harald Blåtann som sende dei av halve riket frå farbroren Harald Blåtann. I den vidare stad. Han kallar jomsvikingane piratar frå Julin, ein maktkampen vart Harald Gråfell, ein av Gunhildssø- by som låg på øya Wolin ved utløpet av Oder. nene, drepen av Gull-Harald. Like etter gjekk Håkon Snorre, Fagerskinna og jomsvikingsoga seier at det jarl til slag mot Gull-Harald. Harald vart fanga og var Svein Tjugeskjegg, son til Harald Blåtann, som hengd. Som takk for hjelpa tildelte Harald Blåtann fekk dei godt drukne jomsvikingane i arveølet etter styret over den vestlegaste luten av Noreg – frå far hans, til å love at dei skulle kjempe ned Håkon Agder og nordover – til Håkon jarl. Harald Grenske jarl. fekk tildelt styringa i den søraustlege delen av landet. Jomsvikingane og hæren til Håkon jarl møttest i Den saksiske keisaren Otto II ville leggje Dan- Hjörungavágr. Tidfestinga vil vere avhengig av kven mark under seg. Håkon jarl kom då danskekongen som sende jomsvikingane av stad. Er det Harald til hjelp, og det såg ut til at Otto II valde å dra seg Blåtann, må slaget ha stått før ca. 985. Er det Svein attende. Håkon jarl budde seg difor på å reise atten- Tjugeskjegg, må slaget ha vore etter dette året. I de til Noreg. Men like etter snudde keisaren og slo samband med markeringa som skulle haldast i høve hæren til Harald Blåtann. I dei vidare forhandlinga- 1000-års-minnet for slaget, valde ein å leggje denne ne aksepterte danskekongen å la seg kristne. Håkon til 1986 ut frå at året 986 var ei rimeleg tidfesting. jarl som vart bodsend, vart også tvinga til å la seg I denne samanhengen går vi ikkje nærare inn på døype. Han fekk også med seg prestar og andre dei momenta som talar for dei ulike årstala. Målet lærde menn for at alt folket i Noreg skulle kristnast. med denne boka er eit forsøk på å plassere den mest Men før han tok laust frå Danmark, sette Håkon sannsynlege slagstaden både ut frå dei mest sentrale kristningsmennene på land. kjeldene og ut frå militærstrategiske omsyn. 7 8 Laurents Hanssøn Laurents Hanssøn var i sin ungdom i Danmark sin nord om Stad til ei hamn som heiter Herøy.