Johan Ottesen

Slagstaden

Kvar møttest nordmenn og jomsvikingar?

Fotoarkivet 2010 «Slagstaden» ISBN 978-82-93042-01-3

© Fotoarkivet Johan Ottesen 6065 Ulsteinvik Tlf. 70 01 03 13 www.flyfotoarkivet.no [email protected]

Grafisk form: Lise Nymark, LongOrv Trykk: Axxo, Bergen

Lisensnummer kart: 12247NE-544166

2 Innhald

Forord 5 ALTERNATIVA Bakgrunnen for slaget 7 Ulike teoriar Innleiing 77 SOGENE Haugsfjorden 78 Ulsteinfjorden 80 Soga om jomsvikingane 10 Aspevågen 82 Laurits Hanssøn 12 Vegsundet 85 Arngrímur Jónsson 20 Ørskogvika 88 Versjon AM 291 4to 27 Hjørundfjorden 90 Versjon Stock. Perg. 4to no7 30 Norangsfjorden 92 Flateyjarbók 32 Liavågen 94 Versjon AM 510 4to 35 Ørstafjorden 96 Jomsvikingdråpa 38 Saxo Grammaticus 39 Heimskringla 40 SLAGSTADEN Fagerskinna 41 Sjøormen 43 Ein langvarig prosess 100 Ei oppdikta historie? 44 Vågen med steinar 102 Skilnader i sogene 46 Måløya – ein sentral møtestad 110 Slagoppstillingar 48 Tjuv- og stegleholmar 112 Leidangsnaust i Båtsvika? 114 Leikong – ein gammal samlingsplass 116 SENTRALE NAMN Dragsundet – ei hindring 118 Eik og Eika 120 Namnevariasjonar 52 Landheving og slagteoriar 122 Höð/Hareidlandet 53 Stod slaget ved Eiksund/Leikong? 125 Hjörund og Hjörundarfjörð 58 Kan arkeologane hjelpe? 132 Hjörungavágr og Hjørungavåg 62 Skrivemåten av nokre personnamn 133 Islendingar og Hjørungavåg-namnet 68 Fotoliste 134 Primsignd/Primsigð 71 Kjelder og merknader 135 Ordet våg 74 Register 138

3 4 Forord

Diskusjonen om kvar jomsvikingslaget stod, lever i dagens Polen, der ein har rekna med at jomsvikin- i beste velgåande sjølv om det er plassert eit monu- gane heldt til, har funne store byggverk. Det kan ment over slaget på Ovra i Hareid kommune. Det stadfeste at der ein gong må ha vore ein stor by med blir også stadig framkasta nye teoriar. Seinast i kraftige festningsverk rundt. Utgravingane tyder 2009 kom det to nye – ein som ville plassere sla- vidare på at også skandinavar har budd der. Så get på Ørskogvika og ein som ville ha det vestafor spørst det om der er ein kjerne av sanning i soga om Raudøya mot Berkneset. jomsvikingane – og kor stor denne er. Det er også Føremålet med denne boka er mellom anna å pre- dei, mellom andre Per Fett og Halldór Laxness, som sentere dei sentrale kjeldene som folk har nytta i har konkludert med at alt berre er rein dikting. arbeidet sitt med ei lokalisering av kvar Håkon jarl I dei ulike versjonane som fortel om slaget, kan og jomsvikingane møttest. persongalleriet vere skiftande. Anna kan ein kanskje Kjeldene som fortel om slaget, er til dels motstri- ikkje vente sidan nedskrivinga skal ha vorte gjord dande. Det er truleg uråd å finne ein våg på Sunn- kring 200 år etter slaget. Skrivemåten av namnet til møre der alle detaljar samsvarar med dei gamle skrif- ein og same deltakar kan også variere både mellom tene. Difor har det gjennom åra også kome mange dei ulike framstillingane og jamvel innanfor same forslag om kvar den historiske Hjörungavágr ligg. Vi sogeversjonen. For at dei skiftande skrivemåtane kan her kort nemne: Haugsfjorden, Ulsteinfjorden, ikkje skal forvirre lesaren, har etternamna/tilnamna Liavågen, Aspevågen, Vegsundet, Ørskogvika, Hjø- i denne boka fått ei felles form. Men den interesserte rundfjorden, Norangsfjorden og ytst i Ørstafjorden. lesaren kan finne hovudforma som er brukt i dei uli- Desse mest sentrale lokaliseringsalternativa til no blir ke versjonane i eit tillegg bak i boka. også presenterte og vurderte. Og til slutt følgjer ein For å unngå samanblanding av det nylaga og det utdjupa versjon av teorien som eg skisserte i 1986 historiske namnet er det i denne boka oftast brukt om at slaget har stått i Eiksund/Leikong-området. Hjörungavágr om slagstaden. Unntaksvis har nam- For enkelte kan denne debatten verke merkeleg. net på slagstaden fått same skriveform som i kjelde- Vi har då Hjørungavåg på austsida av Hareidlandet. ne. Den moderne skriveforma Hjørungavåg blir nyt- Men ein må her vere klar over at dette er eit nyskapt ta om dagens skulekrins, som heitte Liabygda/Lia- namn. Det kom inn som namn på eit postkontor frå bygden før omdøypinga. I denne samanhengen kan lokale folk som meinte at slaget stod der. Namnet er også nemnast at bokstaven o med kvist blir skriven berre litt over 100 år gammalt og er eit produkt av ö slik som i moderne islandsk. den nasjonale oppbygginga i åra før 1905. Frå før er nokre av versjonane av jomsviking- I tillegg til dei få haldepunkta som vi finn i dei soga omsette frå norrønt/islandsk. Det gjeld Stock- gamle skriftene, må ein også vurdere kvar det var holmsboka (Stock. Perg. 4to no7) som vart omsett naturleg å samlast då nordmennene skulle rådleg- av Albert Joleik og utgjeven av Det norske samla- gje før slaget. Mest rimeleg var det at dei samlast på get. Hareid historielag har gjeve ut Bjarne Fidjestøl ein stad der dei brukte å møtast elles, og ikkje på si omsetjing av AM 510 4to og ei ny omsetjing av ein tilfeldig og ukjend plass. Etter mi meining for- Stock. Perg. 4to no7. Helle Degnbol og Helle Jen- tel namna Måløya og Leikong at der har vore gamle sen har omsett versjon AM 291 4to til dansk. For samlingsstader. Ein må også drage inn militærtaktis- at interesserte lesarar sjølve kan gjere opp sine mei- ke omsyn når ein skal prøve å lokalisere slagstaden. ningar, presenterer eg i denne boka sentrale delar av Dermed har eg i denne boka også teke med fleire gamle kjelder. For to versjonar av jomsvikingsoga ulike lokalhistoriske emne som eg meiner byggjer har ein med heile forteljinga frå lovnadene i arve- opp under at den historiske Hjörungavágr må liggje ølet og til slaget er over. Desse versjonane er tidle- i området der. gare ikkje utgjevne på eit moderne språk. Det gjeld Somme seier at Jomsborg og jomsvikingane aldri Laurents Hanssøn si omsetjing til dansk kring 1550 har eksistert. Det er ikkje vanskeleg å slutte seg til og Arngrímur Jónsson si omsetjing noko seinare til at mykje av det som vert fortalt om jomsvikingane, latin. Dei andre versjonane blir attgjevne i kortform. må vere rein dikting. Men samstundes peikar andre Det same blir også framstillinga i Heims-kringla og igjen på at ein ved arkeologiske utgravingar i Wolin Fagerskinna.

5 6 Bakgrunnen for slaget

Gunhildssønene som overtok makta i Noreg Håkon, som hadde registrert at danskekongen etter Håkon den gode fall kring 960, drap mellom no var sterkt svekt, herja på heimferda i dei danske andre Sigurd Ladejarl, far til Håkon Sigurdsson jarl. områda heilt til Vika. Ikkje lenge etter rusta Harald Sigurd og mange av folket hans omkom då huset dei Blåtann ut ein hær for å straffe den fråfalne. oppheldt seg i, vart sett fyr på. Danskekongen herja og drap i Håkons rike heilt Snorre fortel vidare at sonen, Håkon jarl, var ein nord til Stad. Her snudde han etter å ha fått vite at annan stad då dette hende. Håkon tok opp kampen Håkon jarl låg med ein stor hær på Møre. Så langt mot Gunhildssønene. Det kom til fleire slag utan Snorre. endeleg siger til noka av sidene. Då Gunhildssø- Ein del år seinare skulle danskekongen ruste ut nok nene rusta ut ein stor hær aust i Noreg for å drage ein hær for å ta over herredømet i Noreg på nytt. til Trøndelag, kom Håkon jarl seg unna ved å sigle Kongen sjølv var ikkje med på dette toktet, men gav utanskjers til Danmark, til danskekongen Harald oppdraget til jomsvikingane. Saxo Grammaticus Gormsson Blåtann. I Danmark kravde Gull-Harald fortel at det var Harald Blåtann som sende dei av halve riket frå farbroren Harald Blåtann. I den vidare stad. Han kallar jomsvikingane piratar frå Julin, ein maktkampen vart Harald Gråfell, ein av Gunhildssø- by som låg på øya Wolin ved utløpet av Oder. nene, drepen av Gull-Harald. Like etter gjekk Håkon Snorre, Fagerskinna og jomsvikingsoga seier at det jarl til slag mot Gull-Harald. Harald vart fanga og var Svein Tjugeskjegg, son til Harald Blåtann, som hengd. Som takk for hjelpa tildelte Harald Blåtann fekk dei godt drukne jomsvikingane i arveølet etter styret over den vestlegaste luten av Noreg – frå far hans, til å love at dei skulle kjempe ned Håkon Agder og nordover – til Håkon jarl. Harald Grenske jarl. fekk tildelt styringa i den søraustlege delen av landet. Jomsvikingane og hæren til Håkon jarl møttest i Den saksiske keisaren Otto II ville leggje Dan- Hjörungavágr. Tidfestinga vil vere avhengig av kven mark under seg. Håkon jarl kom då danskekongen som sende jomsvikingane av stad. Er det Harald til hjelp, og det såg ut til at Otto II valde å dra seg Blåtann, må slaget ha stått før ca. 985. Er det Svein attende. Håkon jarl budde seg difor på å reise atten- Tjugeskjegg, må slaget ha vore etter dette året. I de til Noreg. Men like etter snudde keisaren og slo samband med markeringa som skulle haldast i høve hæren til Harald Blåtann. I dei vidare forhandlinga- 1000-års-minnet for slaget, valde ein å leggje denne ne aksepterte danskekongen å la seg kristne. Håkon til 1986 ut frå at året 986 var ei rimeleg tidfesting. jarl som vart bodsend, vart også tvinga til å la seg I denne samanhengen går vi ikkje nærare inn på døype. Han fekk også med seg prestar og andre dei momenta som talar for dei ulike årstala. Målet lærde menn for at alt folket i Noreg skulle kristnast. med denne boka er eit forsøk på å plassere den mest Men før han tok laust frå Danmark, sette Håkon sannsynlege slagstaden både ut frå dei mest sentrale kristningsmennene på land. kjeldene og ut frå militærstrategiske omsyn.

7 8 Laurents Hanssøn

Laurents Hanssøn var i sin ungdom i Danmark sin nord om Stad til ei hamn som heiter Herøy. Då og tenestegjorde som skrivar. Seinare skulle han dei var komne dit, ville dei skaffe seg meir mat. Vagn opphalde seg i Bergensområdet. Dei siste åra før han Åkeson fór med skipet sitt til den før nemnde øya døydde (1557/1558), var han lagmann i Stavanger. Höð der Håkon jarl og sønene hans hadde samla seg Hanssøn skulle arbeide mykje med å omsette norske i Hjarundavågen, som låg i nærleiken. «Antiquitates» til dansk. Mellom anna omsette han kring 1550 ein del av jomsvikingsoga til dansk. Wagnn Akesen ffor mett sitt skiff bortt till thenn Versjonen ligg nær AM 291 4to. Originalmanuskriptet fforschreffne øe hawud heder der som hak: J: och hans er no bortkome. Det er difor vanskeleg å fastsetje søner samnedis først hart hoess hiarunda wogin. opphavstida for nedskrivinga av originalen. Gustav Storm gav i 1899 ut det han kalla Laurents Hanssøns Der på øya ville Vagn ta fe og får til proviant. Men Sagaoversettelse i bokform. han visste ikkje noko om Håkon jarl og hæren hans. Vagn går opp på øya med folka sine. Der møter han Etter avslutta gjestebod drog jomsvikingane til ein mann som driv framføre seg nokre kyr og 12 geiter. Noreg med til saman 190 store og små skip. Dei Vagn spør han om namnet. kom uventa til Tønsberg, der dei herja og drap. «Ulv heiter eg,» svara bonden. Lendmannen Ogmund Kvite kom seg unna med ei Vagn bed mennene sine ta kyrne og geitene og avhoggen hand. Han reiste i seks døgn gjennom skog slakte dei på skipet. «Vi skal også sjå om vi kan finne og mark og kom endeleg fram til Skuggen der Håkon meir å slakte her på øya,» seier Vagn vidare. var i gjestebod hos Erling. Det vart sendt folk både Ulv spør: «Kven er høvedsmann på dette skipet, og nordover og sørover for å samle ein hær for å møte kva er namnet hans?» jomsvikingane. Vagn svarar: «Eg som heiter Vagn Åkeson.» Jarlane Håkon, Eirik, Svein og Erling samla seg ved Ulv svarar: «Eg tykkjer at det ikkje langt herifrå ei øy som heiter Höð. Dit kom også heile hæren som må finnast noko betre å slakte for jomsvikingane enn dei hadde kalla inn. Der var 360 skip, både store og kyrne og geitene mine.» små. Dei la seg sidan i lag i Hjarundavågen (Hiarunda Vagn spør: «Kan du gje meg sikker tidend om wogh) og heldt slagting og la sine planar. Håkon jarl? Om ferda hans eller kvar han måtte vere?» De fuldes tilsamen till thenn stedh som forsaugd Ulv fortel: «Håkon jarl låg i går kveld innafor denne war ffør æn hak: och Erick Jarller skilldiz att paa øya med eitt skip. No er han inne i Hjarundavågen Skugge och fanz der samen alle de Hakon Erick (Hiarunda wogen) og ber om hjelp. Der kan de vel Swen og Erlling Jarller paa Sundmør hoess en øe greie å drepe han om de vil, før hæren, som han som hawud heder och der kom till dennem all den ventar på, kjem.» herr som de haffde vdsteffndth. war deth iijc skiff smaa och stoor och laugde de sidenn tilhobs ind vdj Her laagh Hak: iarll (saugde vlff) i afftes innen ffor Hiarunda wogh (5) gøre ther sin anslagh. (5) Slagting denne øe mett ett skiff oc er han nu inne vdi hiarunda vti Hiarunda wogh. wogen bider hielpp, och kunne i nu well kome vidh att drebe hanom om i dett wille ffør enn hans herr Jomsvikingane kom sunnanfrå langs land. Dei fór komer som han wentter. ikkje fredsamleg fram. Dei røva, brende og la øyde husa der dei kom. Alle som kunne røme, prøvde å Vagn seier: «Du skal få ha i fred kyrne og geitene kome seg unna. No var dei komne nord til Ulvesundet dine om du går om bord i skipet mitt og viser meg ved Stad. (Stad er ei halvøy utan noka hamn og stikk kvar Håkon jarl er.» langt ut i havet …. Og har grøne klipper på den andre Ulv seier: «Det sømer seg ikkje at eg er på skipet ditt sida etc.) og slåst mot min eigen herre. Eg skal syne deg kosen Hærane hadde så langt ikkje kjennskap til til den staden du kan finne han, om du vil. Men du kvarandre. Håkon jarl låg på nordsida av Stad. skal setje meg på land når eg syner deg sundet som du Jomsvikingane fekk god bør og sigla med heile floten skal bruke inn i vågen.»

12 Och attj sette megh paa landh naar ieg viser etter i No legg Sigvalde og dei andre jomsvikingane inn sundett som i scholu ffare i woghenn. på vågen som dei ser er full med skip. Håkon jarl er der med sønene sine Eirik, Svein etc. som når dei ser Det var tidleg på dag. Vagn, Ulv og dei andre fór til jomsvikingane kome, løyser landtau og anker og gjer skipet for å gje melding til dei andre jomsvikingane. seg klar til å kjempe. Det vart gjort klart til slaget mot fienden, og dei la Då Håkon jarl tykte at kampen ikkje gjekk av stad i hast til Hjarundavågen (Hiarundowoghin). nordmennene sin veg, måtte han finne ei løsing. Han forlét så dei andre for å dyrke trollkonene sine. oc legge affstedt met hast till Hiarundowoghin. Håkon jarl fór til ei øy som låg like ved. Ho heitte Primsigd. Han hadde med seg nokre menn til denne Då dei kom for mynnet, tenkjer Ulv at jomsvikingane øya, der det var ein stor skog. ville sjå fleire skip enn det eine som han tidlegare hadde fortalt om. Han spring over bord og vil symje Håkon J: «foor vdi en øe ther hartt hoss som heder. til lands. Vagn oppdagar dette og sender eit spjut primsigd. och nogle men met hanom, der var meghin etter han, og der lét Ulv livet sitt. Hjarundavågen skogh i thenn øe, (Hiarundowogin) går inn aust i landet og mynner i vest. Der ligg tre skjer som heiter Hjarundar (Hiarunder) Etter ein diskusjon med Torgjerd og Irpa enda det midt for mynnet, og skip kan fare mellom kvart skjer. med at han ofra den 7 år gamle sonen sin, Erling. Desse skjera har gitt namn til vågen. No snudde krigslykka, og eit kraftig uvër med haglbyger sette inn. Sigvalde valde å røme fror trolla, Hiarundowogin gaar ind øster i landet æn mynnit men Vagn og Bue slost vidare. Det enda med at Bue i wester der ligge iij sker mitt ffor mynnet som hede gjekk over bord med kistene sine. Vagn, som vart hiarunder och kand skiff ffare emellem huert sker. teken til fange, fekk til slutt grid i lag med 11 andre. der haffuer wogin naffnn aff.

13 Jomsvikingsoga AM 510 4to

Norrøne tekstinnskot er i denne framstillinga henta Dei nådde hamn der det heiter Herøy og la seg der frå «Jómsvíkinga saga», Lund 1879. med alle skipa sine. Dei hadde høyrt om Håkon jarl, men visste ikkje anna enn at han var inne i fjordane, Jomsvikingane drog frå Danmark med 190 skip. somme tider langt nord, andre tider lengre sør. Men Dei kom først til Tønsberg der dei herja og brende pålitelege opplysningar hadde dei ikkje. ned byen. Deretter fór dei vidare til Jæren, dit dei kom Komne dit, ville dei skaffe seg meir proviant. Det julenatta. Håkon jarl sin lendmann der, Geirmund, vert fortalt at Vagn Åkeson fór med eit langskip til vakna av herjingane til jomsvikingane. Han søkte øya Höð. Vagn veit då ikkje at Håkon jarl ligg med tilflukt på eit loft, men Vagn Åkeson hogg av han hæren sin i ein våg ikkje langt frå. Vagn la skipet sitt eine handa då Geirmund, som einaste mann, greidde på utsida av øya og gjekk på land i lag med mennene å røme derifrå. Han tok seg deretter fram over land sine og ville skaffe seg ….. seks kyr og tolv geiter. inntil han fekk varsle jarlane Håkon og Eirik, som Vagn sa til mennene sine: «Ta desse kyrne og geitene var i gjestebod i Skuggen hos Erling. og slakt dei på skipet vårt.» Håkon trudde først at Geirmund fór med løgn, men forstod då han fekk sjå handstumpen at her Ok er þeir eru þar komner, uilia þeir Ioms-uikingar måtte det mobiliserast om ein skulle greie å stå seg afla sier nockurs uista, og er þat sagt, at Uagn Aka- mot jomsvikingane. Han samla då folk frå Rogaland son for å skeid einne til eyiar þeirrar, er Haud heiter, til Namdalen. og ueit Uagn eigi, at þar liggi Hacon iarll med lidi sinu Deretter fór dei til den staden der Håkon jarl å uoginum skamt i fra. Uagn leggur uit eyna utann hadde sagt at dei skulle samlast. Dit fór både faren skipi sinu, og ganga þeir Uagn og hans menn upp og sønene, Håkon jarl og Eirik og Svein. Det var på å eyna og ætla at fa sier - - - .uí. kyr og .xíí. geitur. Sunnmøre ved øya som heiter Höð. Her kom hæren Uagn mællti til manna sinna: «Taki þier kyrnar og saman, og det var mange lendmenn som hadde slutta geiturnar, og hogguit þetta fe å skip uortt». seg til dei. Håkon jarl og sønene hans hadde no 360 skip, men mange av dei var ikkje særleg store. Dei la Mannen spør: «Kven er mannen som rår over no alle skipa sine i ein våg som heiter Hjörungavágr, denne flokken?» – «Han heiter Vagn Åkeson», svara og rådslo. Her gjorde dei skipa sine klar til kamp. dei. «Det tykkjest meg», seier bonden, «at der må vere større saker å veide enn kyrne og geitene mine og fara þeir nu, þar til er þeir koma þar, er Hacon for dykk som har fare så langt. Som storfolk fer de iarll hefer å kuedit, at þeir skyllddu finazt; og fara ikkje fram på hærmanns vis her i ukjent land om de þeir nu aller samann fedgar, Hacon iarll og Eirikur vil auke ryet dykkar», sa han, « å ta kje og kalvar, og Sueinn; enn þat uar å Sund-mære uit ey, þa er geiter og naut, svin og sauer. Det må vere betra å late Haud heiter; og kemur þar allur herinn samann, og dette feet i fred og heller ta bjørnen som no er så nær uoru marger lender menn i lide Haconar iarls. Hacon bjørnebåsen at de kan ta han der.» iarll og syner hans hofdu þa .ccc. skipa, og uoru Vagn spør så mannen om namnet. Han fortel at morg ecki miog stor; þeir leggia nu ollum skipunum han heiter Ulv. Då mælte Vagn: «Kva bjørn snakkar sinum å uog, þann er heiter Hiorungauogur, og bera du om, som det kan vere oss ei glede å veide?» Då samann rad sin; liggia þeir nu þar ollum skipunum å svarar Ulv: «Den same bjørnen som om de ikkje tek Hiorunga-uogi uit suo buit. han no, vil ha dykk alle i kjeften om ikkje så lenge.» Då mælte Vagn: «Fortel oss godt og påliteleg nytt No er det å fortelje at jomsvikingane hadde nådd som vi kan ha nytte av, då skal vi løne deg godt. Og Ulvesundet. Dei var då ved Stad. Det er sagt at ingen veit du noko om kvar Håkon jarl ferdast og kan av dei, korkje jomsvikingane eller Håkon jarl, visste fortelje kva han tek seg til då skal du få tilbake kyrne noko særleg om kvarandre. Dei siglde no seks sjømil og geitene dine.» nordom Stad, som er vanskeleg å kome seg forbi sidan Ulv svara: «Om de vil løne meg godt for det eg der verken er hamner på land eller på øyane utanom. fortel, eller om de vil løne meg lite, så kan eg fortelje

35 dykk at han i går låg med eitt skip innafor øya Höð, i innann Haud og i uikina firer eyiar-endann nordur, Hjörungavágr. Der kan de drepe han om de vil, sidan þar sem heiter Hiorunga-uogur. han ligg der enno», seier Ulv», «og det synest oss underleg at han fer med så få menn og er så uvarleg. Det vert fortalt at Ulv grunda på om jomsvikingane Det er likt til at hans dagar er talte. Det er tydeleg at ville synest at der ville vere fleire skip enn det som han ikkje veit noko om dykk elles hadde han ikkje han hadde fortalt dei. Og straks dei som var fremst, lagt seg slik.» såg fleire enn eitt skip, hoppa Ulv utanbords og la på sum. Han ville kome seg til lands og ikkje vente Ulfur suarar: «Ef þier uilit uel launa mier saugu til han fekk løna si. Då Vagn ser dette, vil han så mina, og suo þier launit mier aungu, þa ma eg seigia visst løne han. Han kastar eit spjut etter han. Spjutet ydur til Haconar iarls, huar hann la i giær med einu råkar Ulv i midja, og han døydde med ein gong. Slik skipi hier firer innann eyna Haud å Hiorunga-uogi, skildest Ulv og Vagn. og munu þier þegar fa drepit hann, ef þier uilit, þuiat No rodde jomsvikingane inn på vågen og såg at hann bidur þar,» seger Ulfur, «og undarligt þicker heile vågen innom dei var full av skip. Der fann dei oss, er hann fer so fa-mennur og ouarliga i slika ferd, han som dei hadde leitt etter, Håkon jarl. Han låg og er likazt, at hann mune feigur uera; og uist hefur der ikkje med eitt skip, heller ikkje var det to, men hann eigi til yduar spurt, og eigi lægi hann so ella.» med over tre hundre. Der var snekker, langskip, handelsskip og all slags farty som jarlen hadde fått Då sa Vagn: «Du har kjøpt fri deg og feet ditt, tak i berre dei var høgt borda. Og alle skipa var fylte dersom det du har fortalt er sant. Gå no om bord i med folk, våpen og stein. skipet vårt og syn oss leia dit.» Det vert fortalt at botnen i Hjörungavágr vender «Det har seg slik», seier Ulv, «at eg vil slåst mot mot aust og mynner mot vest. Der står tre steinar ute Håkon jarl. Det høver meg godt. Eg kan også visa på vågen. Desse heiter Hjørungane. Ein er større enn dykk leia slik at de kan finne vågen.» dei hine, og vågen kan kjennast på (desse) steinar. Eit «Du må nok følgje oss, anten du likar det eller skjer ligg midt i vågen. Og det jamlangt alle vegar ikkje», seier Vagn. No går Ulv om bord i skipet til til lands frå dette skjeret, både inn til vågsbotnen Vagn. Det er tidleg på dagen, og dei fer med ein gong og til begge sider. Ei øy som ligg nord for vågen tilbake til Herøy for å fortelje Sigvalde og dei andre heiter Primsignd. Og øya Hjørund ligg sørafor jomsvikingane kva dei har fått vite. Hjörungavágr, og inn frå den går Hörundarfjord. Jomsvikingane byrja straks å ruste seg til ein skikkeleg hard kamp. Dette fordi dei ikkje var sikre Nu er sagt, at botnninn at Hiorunga-uogi horfer i på at det ville gå så lett som Ulv hadde framstilt austur, enn munnurenn i uestur; þar standa steinar det. Straks dei var klare, bles ein til avgang for heile .ííj. ut å uoginum, og heita þeir Hiorungar, og er floten. einn nockuru mestur, og er uogurinn uit (þa) steina Dei fór no med heile hæren inn for øya Höð. Det kendur. Enn sker liggur i midium uognum og iafn- var litt austavind. Det rak mot dei eit mosebelte, langt å alla uega til landz fra skerinu bædi inn i uogs- så nok eit belte og eit tredje som var størst. Då sa botninn og tueim meginn gegnt; enn ey su liggur firer Sigvalde: «Desse mosebelta fortel oss at ein hær ikkje nordann Hiorunga-uog, er Primsignd heiter; enn er langt ifrå. Det kan også tyde på at Håkon jarl har eyinn Hiorund liggur firer sunnann Hiorunga-uog, fleire menn enn det vi har fått fortalt.» og þar inn i fra Haurundar-fiordur. Bue Digre var fremst med sine skip, så kom Vagn med sin hær og Sigvalde var bakast med sine menn. Jomsvikingane fylka seg no med Sigvalde og Dei fór sidan inn langs øya, til dei kom innom Höð Torkjell Høge i midten. På nordre fylkingsarmen og til vika ved den nordre øyenden, der det heiter låg Bue Digre og Sigurd, bror hans. På søre armen Hjörungavágr. var Vagn Åkeson og Bjørn Bretske. Nordmennene valde å setje Svein Håkonsson, Gudbrand Kvite og fara þeir nu med ollum hernum inn firer eyna Sigrek frå Gimsan mot Sigvalde. Mot Torkjell sette Haud; þa uar litill austann-uindur, og rak i mot þeim dei Yrje-Skjegge frå Mannhaug, Sigurd Steikling og mosa-gard og þui næst annann og hinn .ííí., og uar sa Tore Hjort. Til å kjempe mot Bue Digre vart Torkjell ei minztur. Þa mællti Sigualldi: «Þessir mosa-gardar Midlange, Hallstein Kjerringbane og Torkjell Leira, munu uita her-lids uon nær oss, og ma uera, at Hacon utpeikte. iarll se eigi iafn-fa-mennur, sem oss uar sagt.» Bui Sigurd Jarlsson, Arnmod frå Onundarfjord og digri for fyst med sinu lidi; þa for Uagn med sinu sonen hans, Arne, skulle gå mot Sigurd Kåpa. Med lidi; Sigualldi for sidazt med sinum monnum. Þeir Vagn Åkeson skulle Eirik Håkonsson jarl, Erling frå fara sidann inn med eyne, þar til er þeir koma firer Skuggen og Erlend Håkonsson jarl takast. Mot Bjørn

36 Bretske vart sette Einar Litle, Hallvard Oppsjå og I det Sigvalde var i ferd med vende, hoppa Torkjell Håvard, bror hans. Håkon jarl skulle vere fri til å Midlange om bord i skipet til Bue og gav han eit hjelpe til der det måtte trengast. øydeleggjande hogg i andletet. Bue treiv deretter to I det harde slaget var det få jomsvikingar som fall. kister fulle med gull og bykste over bord. Han ropa Men mannefallet var stort hos nordmennene. Det samstundes: «Over bord, alle Bues menn.» var vanskeleg å stå imot, og jarlane drog seg difor Vagn og folka hans heldt fram med å slåst. Dei attende mot land. Det vart no ei kvild i slaget. Jarlane greidde å halde nordmennene unna, trass i at desse samrådde seg og meinte det ikkje ville vere tilrådeleg var langt fleire, heilt til det vart mørke natta. Då vart å halde fram kampen utan kloke råder. Håkon gjekk det pause i slaget. no av stad med nokre få menn. Han bad dei andre Vagn og Bjørn Bretske rådførde seg no. Dei kom hovdingane halde seg på plass i fall jomsvikingane til at i staden for å vente på at nordmennene gjekk til skulle gå til åtak på nytt. nytt åtak neste dag, var det betre å gå til eit uventa Håkon jarl går no opp på land nord på øya åtak på Håkon jarl og folka hans. Dei tok då ned segl Primsignd. Der er ein stor skog på øya. og rå frå skipet og nytta desse som farkost for å kome seg til lands. 80 mann nådde fram til eit skjer, som dei Nu fer Hacon iarll upp å land nordur i eyna først trudde var fastlandet. Her på skjeret døydde 10 Primsignd; þar uar skogur mikill i eyiunni; av dei, mest på grunn av kulde. Neste dag oppdaga nordmennene dei forkomne Her vender han seg til Torgjerd Holgabrud, som jomsvikingane på skjeret. Jomsvikingane vart så til slutt godtek å hjelpe han mot å få den unge sonen bundne og førde til lands for å avrettast. Det var hans, Erling. Og då Håkon jarl kom tilbake til hæren Torkjell Leira som fekk den oppgåva. Etter at mange sin, valde han å gå mot Sigvalde. No slær vêret om. jomsvikingar hadde mista hovudet, stod Vagn for Jomsvikingane får haglbyer imot seg i tillegg til at tur. Då Torkjell Leira i raseri ville drepe Vagn fordi Torgjerd sender sine dødelege pilar. Håkon vart også denne tidlegare hadde lova å gå til sengs med dottar bønhøyrd då han på nytt bad om meir hjelp idet uvêret hans, snubla han. Vagn treiv sverdet og gav Torkjell såg ut til å stilne. Då tok også søster til Torgjerd, banesår. Etter dette fekk Vagn og dei attverande Irpa, del. Då dette stormvêret kom samstundes som jomsvikingane grid. nordmennene gjekk hardt på, valde Sigvalde å flykte. Med seg fekk han Torkjell og Sigurd. Dei fór derifrå «uit (þa) steina kendur». Her manglar (þa) i originalen, men med 30 skip. er innsett av Carl af Petersens i den trykte versjonen.

37 Jomsvikingdråpa

Jomsvikingdråpa fortel historia om slaget i fram og hadde overtaket inntil Håkon jarl blota ein verseform. Men vi finn her lite av detaljar som kan son. Kampen snudde då Torgjerd Holgabrud sende nyttast til ei lokalisering. Ho er skriven av orknøyingen ein kraftig hagleling frå nord mot jomsvikingane. Bjarni Kolbeinsson (d. 1222). Ut frå at språkbruken Sigvalde valde deretter å røme og bad folka sine om ikkje samsvarar med det ein kan vente frå ein geistleg, å gjere det same. har ein rekna med at dråpa vart skriven i hans yngre Det var stort mannefall, og straumen drog daude dagar og før han vart utnemnd til biskop i 1188. folk i sunda mellom øyane.

Innleiingsvis får vi fortalt om lovnadene som joms- andat folk at svndi vikingane gir i arveølet om å ta makta frå Håkon stravmr dro vt vm eyiar jarl. Jomsvikingane legg ut på ei tid av året då ein har isete bårer. Dei gjer strandhogg på Jæren julenatta og I den vidare kampen valde Bue Digre å hoppe over herjar vidare langs kysten. bord med gullkistene sine. Seinare skal ein lang orm Seinare møttest nordmennene og jomsvikingane på ha lagd seg i ringar på gullet. den vide Hjörungavágr. Vagn som forsvara seg heltemodig mot jarlen sine folk, måtte til slutt overgje seg. Då var berre 30 hialma skoðs a viþvm jomsvikingar i live. 18 mann vart straks avretta. Men fvndr þotti sa fyrþvm då Torkjell Leira ville drepe Vagn Åkeson møtte han frægr hiorvnga vagi. sin vanlagnad. Vagn i lag med 11 andre jomsvikingar fekk då grid Håkon jarl sin hær var langt større enn av Eirik jarl. Vagn vart så seinare gift med Ingebjørg, jomsvikingane sin. Men jomsvikingane gjekk rasande dotter til Torkjell Leira.

38 Saxo Grammaticus

Den danske historikaren Saxo Grammaticus (ca. 1150–ca. 1220) skreiv eit større verk om Danmarks historie på latin. Det har fått tittelen Gesta Danorum. Til vanleg har denne tittelen blitt omsett til Danmarks krønike. Saxo skriv også om eit slag mellom Håkon jarl og ein hær som danskekongen sende mot han. Han seier at slaget skulle ha stått medan Harald Blåtann var konge i Danmark. Også rolla til enkelte sentrale personar skil seg mykje frå dei andre forteljingane om slaget. Sitata her er basert på omsetjinga til Fr. Winkel Horn.

Då det braut ut krig mellom saksarane og danskane, rekna Håkon jarl med at den saksiske keisaren Otto II ville vinne. Han slutta då å betale skatt til danskekongen. Etter at danskane og saksarane inngjekk fredsavtale, ville Harald Blåtann straffe den fråfalne norske kongen. Han sende difor sjørøvarar frå Julin (Iulinae piraticae) som Saxo kallar jomsvikingane, på ein straffeekspedisjon til Noreg. Men Saxo fortel ikkje meir om kvar hærane møttest. Då Håkon såg kva overmakt han møtte, leit han ikkje lenger på sine eigne krefter, men søkte hjelp hos himmelske makter. Håkon tok då to lovande søner og slakta dei «skammelig ved Altrene som Offer for Sejren, idet han ikke betænkte sig paa at kjøbe Riget med sine Børns Liv hen og hellere vilde undvære at kaldes Fader end Konge.» Etter å ha ofra desse sønene, fekk Håkon hjelp av eit trolldomsvêr som piska hagl i andletet på danskane. Dei vart blinda som om det var pilar som råka dei. Danskane, som fekk merke at dei hadde gudane mot seg meir enn nordmennenes eigne våpen, vart drivne på flukt. Men Karlsevne og Sigvalde jarl, kom seg ikkje unna og vart tekne til fange. Etter sigeren ville Håkon jarl prøve ut om jomsvikingane var så motige som gjetordet ville ha det til. Sigvalde blinka ikkje då han vart slegen med ei veldig klubbe, og han var like tapper i dei vidare prøvingane. Karlsevne, i lekkjer, synte ikkje mindre sjelestyrke Håkon jarl ofrar to av sønene sine. Illustrasjon av då han sparka i koll mannen som skulle til å halshogge Louis Moe i Fr. Winkel Horns utgåve frå 1911 han. Han treiv deretter øksa og drap mannen som skulle avrette han. Det heile enda med at desse to, etter også å ha avslege å kjøpe livet ved hjelp av det som dei oppfatta å vere ein skammeleg avtale, fekk grid av Håkon jarl.

39 Heimskringla

Dette er ein kortversjon av Snorre Sturlason (fødd på dei og spurde om det var noko nytt. Dei svara ca. 1179, død 1241) si framstilling av slaget. Islandsk at Håkon jarl var inne i fjorden. (2) Så løyser jarlen tekst er henta frå Bjarni Aðalbjarnarson si utgåve av floten. Heimskringla frå 1979. Dei ror nordom øya Höð og så inn om øya.

Gjetordet om at jomsvikingane hadde tenkt seg til ok róa fyrir norðan eyna Höð ok svá inn um eyna. Noreg, vart spreidd før dei kom seg av stad. Eirik Håkonsson jarl høyrde rykta då han var på Romerike. Håkon jarl og Eirik jarl, son hans, låg i Hallkjellsvik. Han samla folk og fór deretter nord til Trondheim Der hadde dei samla heile hæren. Dei hadde halvtanna der far hans, Håkon jarl, var. Folk vart samla frå hundre skip og hadde fått vite at jomsvikingane Hålogaland i nord til Sunnmøre i sør. Håkon jarl hadde lagt til på utsida av Höð. Jarlane rodde no sjølv reiste straks til Møre for å speide etter fienden sørafrå og leitte etter dei. Då dei kom dit det heiter og for å samle folk der. Eirik jarl skulle kome etter Hjörungavágr, møttest dei. med resten av hæren. Jomsvikingane med sine 60 skip kom først under Hákon jarl ok Eiríkr jarl, sonr hans, lágu í land i Agder. Dei byrja å herje straks dei kom til Hallkelsvík.(3) Var þar saman kominn herr þeira allr. Rogaland. Der kom ein mann som heitte Geirmund Höfðu þeir hálft annat hundrað skipa ok höfðu þá seg unna, med ei avhoggen hand. Han siglde nordover spurt, at Jómsvíkingar höfðu lagt útan at Höð. Røru og møtte Håkon jarl på Møre. þá jarlar sunnan at leita þeira, en er þeir koma þar, Etter at jomsvikingane med Sigvalde jarl i spissen sem heitir Hjörungavágr, þá finnask þeir. hadde passert Stad, la dei først til ved Herøy. Dei la seinare til på utsida av Höð, gjekk på land Håkon jarl, i lag med Tore Hjort og Styrkår frå der og herja. Gimsan, la sine 60 skip mot Sigvaldes 20. Bue Digre og Sigurd, bror hans, hadde også 20 skip. Dei fekk Þeir lögðu útan at Höð, runnu þar upp ok herjuðu, også 60 norske skip mot seg. Dei tilhøyrde Eirik jarl, Gudbrand Kvite og Torkjell Leira. Vagn Åkeson, med Dei førte både folk og fe til skipa. Folk som var sine 20 skip, skulle kjempe mot dei 60 skipa til Svein våpenføre, drap dei. På vegen ned til skipa, kom ein jarl, Yrje-Skjegge og Ragnvald frå Ervik. gammal bonde bort til Bue sine folk. Bonden sa: «De Det vart ein ofseleg kamp, men då det vart uvêr og fer ikkje fram på hermanns vis. De driv kyr og kalvar haglskur, valde Sigvalde å fly med 35 skip slik at 25 til stranda i staden for å ta bjørnen som no er komen var att. Dette vendet i kampen er sagt å kome etter at nær bjørnebåsen.». «Kar, kva meiner du?», seier dei. Håkon jarl blota son sin, Erling. I den vidare kampen Bonden seier: «Han rodde i går inn i fekk Bue Digre eit øydeleggande hogg i andletet. Han Hörundarfjord. valde å hoppe over bord med to gullkister og bad folka sine følgje etter. Seinare la Eirik jarl seg mot Bóndi segir: «Hann røri í gær inn í Hörundarfjörð.(1) skipet til Vagn Åkeson, som til slutt vart fanga med 30 menn. Etter at 18 av fangane var drepne, fekk dei Han hadde berre eitt eller to skip, i alle fall var 12 attverande grid. Mellom dei var Vagn Åkeson. der ikkje fleire enn tre, og han visste ikkje noko om dykk.» (1) Nokre handskrifter har også «Hjörundarfjörð.» Bue og folket hans sleppte no alt hærfanget og (2) Nokre handskrifter har «í fjörðum» (i fjordane) sprang til skipa. Bue sa: «La oss nytte det vi har fått i staden for «í fjörðinn» (i fjorden) vite, då er sigeren straks vår.» Då dei kom til skipa, (3) Jöfraskinna har «Áskelsvík» i staden for «Hallkelsvík». rodde dei av garde med ein gong. Sigvalde jarl ropte Kan dette sjåast på som ei halvemålsform for sistnemnde?

40 Fagerskinna

Fagerskinna ligg føre i to versjonar. B-versjonen har sin. Bui digri með svæit sinni hafðe upp giængit oc ein tidfest til kring 1230. Ein reknar med at denne er rako þæir til skipa bu mart firir ser. skriven i Trøndelag, men ein veit ikkje om forfattaren er norsk eller islandsk. A-versjonen går ein ut frå er Då kom ein gammal bonde og tala til vikingane: skriven i første halvdelen av 1300-talet. Dei norrøne «De som har reist så langt, fer ikkje fram som det innskota i teksta her er henta frå Finnur Jónsson si høver seg hærmenn i eit framandt land. De som utgåve frå 1902–1903. er store karar og som har tenkt å auke gjetordet Hovudteksta hans er basert på B-versjonen. På dykkar, tek kje, kalvar, geiter og kyr. Det hadde auka nokre sentrale punkt har vi i tillegg også teke med omdømet meir om de lèt feet gå og heller tok bjørnen avvikande tekst frå A-versjonen slik Finnur Jónsson som no er nær bjørnebåsen, om de greier det.» presenterer den. Då svara Bue: «Du mann, kva bjørn snakkar du om, som det kan vere ei lykke å veide?» I arveølet etter kong Harald lovde jomsvikingane Bonden svara: «Den same bjørnen som, om de Sigvalde jarl, Torkjell (bror til Sigvalde), Bue Digre, ikkje veider han no, vil ha dykk alle i gapet om ikkje Sigurd Kåpa, Vagn Åkeson og Bjørn Bretske at dei så lenge.» skulle anten drepe eller jage Håkon jarl ut av Noreg Då svara Bue: «Bonde, om kan du fortelje oss godt innan det hadde gått tre vintrar. For at Håkon jarl og påliteleg nytt, så skal vi løne deg godt.» ikkje skulle få nyss om denne lovnaden, rusta dei ut Bonden svara: «For meg er det same om de løner 60 skip med ein gong og sette kursen mot Noreg. meg godt eller ikkje. Men eg kan fortelje at Håkon jarl Dei kom til Jæren på julenatta. Der herja dei og ligg inne ved Eltrane (A-versjonen: Almehamrane). drap. Men ein mektig bonde, Geirmund, kom seg Eg veit ikkje om han har eitt skip eller to. I alle fall unna med ei avhoggen hand. På båt kom han seg til har han ikkje meir enn tre. I dag har han ikkje rodd Skuggen (A-versjonen: Haskinga) der Håkon jarl og nord til hæren sin. Han kan ikkje ha lenge att når Eirik jarl var på veitsle. han fær så uvarleg. Han kan heller ikkje ha nysn om Håkon jarl trudde først ikkje noko på det Geirmund dykk, elles ville han ikkje ha oppført seg slik.» fortalde, men skifta meining då han fekk sjå den avhogde handa. No vart Håkon jarl og rådgjevarane þa svaraðe bonde. vilið þer mer væl launa eða ængu hans ottefulle. Det første tiltaket var å tenne vetane, þa ma ec yðr sægia til Haconar iarls hvar hann liggr skjere hærpil og sende ut skip. Han baud til seg alle inn a Ælftrum (A-versjonen: Almunnd hamrum) oc menn som ville verje seg og sitt gods. Håkon jarl fór væit ec æigi hvart hann hæfir æit skip eða .ii. en æigi med eitt skip inn og ut alle fjordar. Ingen visste kvar ero flæiri en .iii. oc i dag var hann æigi norðr roenn til han overnatta og kvar han hadde tenkt seg. Hæren liðs sins. oc ætlom ver at vera man fæigr er hann færr samla seg i store flokkar. Først dei som var lengst frå sva uvarlega. oc vist hæfir hann ækki til yðar freget. jomsvikingane. Dei som var nærast, flykta unna for æigi føre hann sva ella. å slutte seg til hæren til Håkon jarl og Eirik, sonen hans. Då sa Bue til mennene sine: «Vi må skunde oss ned Jomsvikingane søkte nordetter kysten og møtte til skipa og nå tak i sigeren, vi som har fordelen av å ikkje særleg motstand. Dei kom med heile hæren sin vite om det først.» nord om Stad og siglde først til Herøy. Her fekk dei Dei raskaste sprang først, og bonden var fri til å vite at Håkon jarl fór inn og ut av fjordar, stundom i drive feet sitt tilbake innover øya. Bue bad mennene nord og stundom i sør. sine løyse fortøyingane og leggje skipa frå land. Han Dei la hæren innom den vanlege skipsleia og inn til bles i luren at hæren måtte skunde på. Sigvalde jarl Höð, der dei gjorde strandhogg. Bue Digre og folka ville no vite kvar Bue hadde tenkt å ro og kva han hans gjekk på land der og dreiv mykje fe ned til skipa hadde høyrt om Håkon jarl. Bue fortalde og bad sine. alle ro på: «I dag skal vi få tak i halen til reven, som no dreg svansen sin her inne langs land.» Då svara þæir læggia hærrenom inn af þioðlæið oc utan at Sigvalde jarl: «Du har enno ikkje fått tak i halen. Eg øy þæirri er Hoð æitir. toco þar strandhogg a skip trur heller at du har blitt lurt.»

41 Bue svara: «Du vil ikkje tore å gå til kamp mot Hacon iarl æigi æinskipa hælldr með halft annat Håkon jarl når du finn han i lag med hæren sin, .c. skipa. þat varo snækkiur oc skæiðar. knerror oc dersom du ikkje vågar å gå imot han med 60 skip no kaupskip er Hacon iarl hafðe fengit er ha varo borðe. når han har høgst 3.» oc oll væl skipað af mannum. Bue oppmoda mennene sine om å ro. Vagn var også klar til kamp. Då bad også Sigvalde om at båtfesta Nordmennene fylka no hæren sin slik at hovdingane skulle løysast. Skofte og Ragnvald i Ervik skulle kjempe i lag med Dei fór no med heile hæren sin inn nord for øya Håkon jarl mot Sigvalde. Sigurd Håkonsson, Øyvind Höð. Vêret var ikkje heilt bra. Finnsson og Erlend Steik gjekk i mot Sigurd Kåpa. Eirik jarl, Torstein Midlange og Tore Hjort la seg oc foro allu liðinu inn firir norðan øyna Hoð. oc var mot Bue Digre. Mot Torkjell (bror til Sigvalde) litit veðr a. kjempa Erling Håkonsson, Yrje-Skjegge frå Uthaug og Styrkår frå Gimsan. Dei som tok opp kampen mot Då sa Sigvalde: «Kan det vere Bue Digre som sjølv Vagn Åkeson var Svein Håkonsson, Gissur Kvite og vil hamne i den bjørnebåsen der han har tenkt å ta Torkjell Leira. Håkon jarl. Han oppfører seg som om dagane hans Jomsvikingane hadde overtaket med det same, men skulle vere talte.» dei hadde færre folk. Då dei fekk eit kraftig haglvêr Bue fór først med skipa sine, så Vagn og deretter rett mot seg, valde Sigvalde, Torkjell og Sigurd Kåpa Sigvalde. Dei fór innover heilt til dei kom til å flykte. Nordmennene tok no meir over. Ein såra Bue Hjörungavágr. (A-versjonen: Dei fór innover langs og heile mannskapet hans tok kistene sine og hoppa øya heilt til dei kom til Hjörungavágr.) Der fann dei over bord. No var overtaket fullstendig. Vagn og Håkon jarl. Han låg der ikkje berre med eitt skip, men mange av mennene hans vart tekne til fange. Dei vart med 180 skip. Det var snekker og krigsskip, knarrar førde i land og sette på ei trestamme for å bli avretta. og handelsskip som Håkon jarl hadde samla. Båtane Dei sat der med bundne føter, men hadde hendene var høgborda og alle var vel utrusta med folk. frie. Då nokre av jomsvikingane var halshogde av Torkjell Leira, gav Eirik jarl grid til fleire. Då Torkjell Ðæir foro inn til þess er þæir como i Hiorunga vag. i raseri ville drepe Vagn, ramla han og mista øksa. (A-versjonen: Ðæir foro inn með øyiunne alt til þess Vagn treiv øksa og gav Torkjell banesår. Etter dette er þæir como i Hiorunga vag.) þar hittu þæir firir fekk Vagn grid i lag med folka som var att.

42 Sjøormen i Hjörungavágr

Dei fleste versjonane av jomsvikingsoga fortel at Bue kasta over ormelykkjene. Båten stemner vidare fram Digre i slutten av slaget hoppar over bord med to og ormen vik unna slik at dei kjem seg inn på hamna. gullkister. I nokre versjonar gjer Bue seg om til ein Her vart dei liggjande over natta. Om morgonen fekk sjøorm som seinare vaktar på gullkistene sine, slik dei sjå storverket til himmelkongen: Sjøormen var som i versjon 7. 4.to: «Mange folk fortel at Bue har kutta opp i tolv stykke og kasta på land. Og seinare skapt seg om til ein orm og har lagt seg på gullet sitt. har ingen vore plaga av dette beistet. Dette vert sagt fordi ein har sett orm i Hjörungavágr. Men det kan også vere eit anna vondt vette som har lagt seg der og som seinare har synt seg.» Biskop Gudmund Arason (1161–1237) kom i konflikt med verdslege hovdingar på Island. Han måtte difor å røme frå bispesetet. Desse stridane førte til at han fekk eit par lengre opphald i Noreg. Etter hans død oppstod det mange legender om dei store og underlege gjerningane hans. Ei av desse stammar frå opphaldet hans i Noreg då Gudmund var på reis frå Trondheim til Bergen. På vegen dit ville han og mannskapet søkje hamn i Hjörungavágr, som då mest truleg vil liggje langs reiseruta han valde på Sunnmøre. Men ormen der, som ifølgje Biskupa sögur hadde 12 lykkjer, fløytte seg stundom, andre tider gøymde han seg i djupet. Ofte la ormen seg tvers over vågen og hindra dei sjøfarande. Det gjorde han også då Gudmund kom siglande. Mannskapet kvidde seg for å gå ormen i møte. Men Gudmund sa: Legg til hamn som de vil, Gud vil passe på! Dette sette mot i mannskapet som stemnde mot ormen. Ifølgje Biskupa sögur var det biskop Gudmund Arason som tok knekken på Gudmund gjekk fram i båten sjøormen i Hjörungavágr ved å kaste vievatn på han. Denne sjøormen vart sagt med bøner og vievatn, som han å vakte på gullkistene til Bue Digre.

43 Ei oppdikta historie

Meiningane har vore delte med omsyn til kor mykje Vindheim, måtte vere dagens Ulla. Noko som Fylling ein kan lite på dei gamle islandske sogene. Somme stilte seg tvilande til. Han reiste difor til Haramsøya i har tendens til å godta alt som står der. Andre igjen september 1878 for ved sjølvsyn å løyse namnegåta. har problem med å finne handfaste prov som kan Islendingen Grette, som hadde fått bu på garden stadfeste forteljingane. Av den grunn tenderer dei til Haram etter eit forlis i 1015, var ofte på besøk til å forkaste alt. seine kvelden hos bonden Audun på Vindheim. Ein Det er vanskeleg å forstå at alt som blir fortalt i kveld såg Grette eit lys på eit nes nordom Vindheim. jomsvikingsoga, kan ha hendt nett slik som det vert Grette meinte at lyset kom frå ein skatt. Dagen etter fortalt. Somt er så detaljert at ein moderne journalist grov Grette og Audun opp denne skatten som dei ikkje på langt nær ville ha greidd å få det like presist, fann i ein gravhaug. som til dømes at bonden Ulv jaga tre kyr og tolv Seinare skulle Grette ha greidd å berge folka på geiter framfor seg på øya Höð. Dei fleste har likevel garden Haram, då husbonden Torfinn var borte i gått ut frå at der kan vere ein kjerne av sanning, at julegilde. 12 berserkar kom då i eit skip for å hemne eit slag mellom Håkon jarl og jomsvikingar/danskar seg på Torfinn. Det enda med at berserkane på ulikt likevel har funne stad. Men at mykje av detaljane vis miste livet. Ut frå ymse detaljar i soga, slik som at i det som elles blir fortalt, anten det er arveølet, Grette kunne sjå lys frå øvste lofta på Haram når han sjølve striden og avrettingsscena kan vere meir eller var ute i mørke og snøfok, konkluderte Fylling med mindre fri dikting. I fall det er ei oppdikta historie, at Strøm tok feil når han ville plassere Vindheim på ville det kanskje ikkje vere så urimeleg å tenkje seg at Ulla. Derimot ville ein kunne sjå eit slikt lys frå Åkre forfattaren har lagt slaget til ein stad som tyder strid, eller Myskja. kamp, slik som Höð. Eller kan det vere at dette ordet Gravhaugen skulle elles ha lege på eit nes har fått sitt innhald frå at jomsvikingslaget skulle ha nordafor Vindheim. På Ulla fanst det ikkje spor stått i nærleiken av øya Höð. etter gravhaugar. Derimot var der fleire gravhaugar Andre moment kan også så tvil om slaget. Kvifor på Myskja og Austnes. Desse vart også undersøkte er det ikkje nemnt i eit så sentralt norsk historieverk av Fylling, som konkluderte med at ein av haugane som Ågrip, som elles fortel om Håkon jarl? Kan det som han fann på Austnes, måtte vere den som Grette tyde på at slaget ikkje har vore så stort som sogene vil hadde funne ein skatt i. Ved denne haugen skulle ha det til – eller at det har kanskje ikkje funne stad? Grette også ha drepe to av dei nemnde berserkane. Det er også dei som held jomsvikingsoga berre To andre berserkar hadde døydd av kulde ved ein for å vere underhaldande dikting. Mellom dei er stein, og folk kunne under Fylling sitt besøk på øya arkeologen Per Fett, som gjennom eit langt arbeidsliv peike ut denne steinen like sør for garden Myskja. ved Bergens Museum var den som hadde best oversikt Fylling kom til sitt «klare og sikre Resultat over fornminne på Sunnmøre. Han stod mellom anna overensstemmende med de nuværende samtlige også for utgjevinga hefte som fortalde om fornminna Øboeres enstemmige Sagn, som de har taget i Arv fra som var funne i kvar enkelt kommune. deres gamle Forfædre, at de Gamles Vindheim, hvor –All gammal religiøs litteratur er full av Ødun boede og hvor Kaar hin Gamle var hauglagt biletuttrykk, og det er underleg å leggje merke til at nordenfor denne Gaard, er ingen anden end Gaarden bileta er dei same i ulike religionar, seier Per Fett før Myske.» Elles hevda Fylling at etymologien også gir han går nærare inn på historia om islendingen Grette «det ufeilbareste Bevis» for at namnet Myskja, som sitt opphald på Haramsøya. Der har ein også vore på han meiner skal kome av musk, vind og sjødriv, må leit etter eit problematisk stadnamn – Vindheim – for vere den historiske Vindheim. å lokalisere hendinga. Fett viser vidare til at Peder Ifølgje Per Fett var Fylling på villspor. Garden Fylling i si tid reiste eins ærend til Haramsøya i eit Vindheim, der Grette skulle ha grave opp skatten, forsøk på å plassere stadnamna i Grettessoga. er etter Fett si meining ikkje meir konkret enn På mange måtar kan Fylling si gransking minne ordet himmelen. Bruken av ordet Vindheim skulle mykje om framgangsmåten som har vore brukt i ulike fortelje tilhøyrarane at no forlét ein den røynlege lokaliseringsarbeid når det gjeld Hjörungavágr. Hans verda og vandrar inn i sjeleverda. Dei gamle forstod Strøm skreiv i si tid at dette ukjende gardsnamnet, at forteljinga var full av biletspråk, mellom anna i

44 bruken av namn på personar som blir nemnde. og han kvittar seg difor med dei gjennom å arrangere Men moderne menneske har ikkje skjøna dette, og eit slag i Hjörungavágr. dei kavar difor med å lokalisere stader som ikkje Elles peikar Laxness på Håkon jarl si ofring av eksisterer. den sju år gamle sonen Erling på øya som har det I sogene om slaget i Hjörungavágr stikk Primsignd- «mærkelige navn Primsigd». Etter forhandlingar namnet seg etter Fett si meining langt sterkare fram enn mellom jarlen og Torgjerd Holgabrud vender Vindheim i Grettessoga. Kvifor dukkar dette namnet, krigslykka seg. Torgjerd sender sine haglelingar mot som er uråd å lokalisere, opp? Kan forklaringa berre jomsvikingane. Laxness konkluderer med at episoden vere at forfattaren no vil fortelje at han løfter historia verkar som «en ondskabsfuld fordrejelse af det opp, over det historisk-geografiske? Der dukkar også bibelske sønneofringsmotiv. Uvilkårligt får læseren Torgjerd Holgabrud opp. I ei heilt anna soge møter vi lyst til at valfarte til dette sted og spørger, hvor er bror hennar, Sote jarl, nett som Kår i Grettessoga. Hjørungavåg? Men her er vi på sagens enemærker. Knyter ein attåt dette at jomsvikingane var eit Hjørungavåg er et sted som Svolder, hvor Olaf mannsforbund eller mysteriesamfunn, ja så kan det Tryggvason faldt, og som ikke blev skabt af Gud, syne seg at Hjörungavágr berre har vore i hovudet på men lavet af islændere. Ikke engang filologerne ved ein sogeskrivar. Fett peikar her på det gammalnorske hvor disse steder ligger.» mannsnamnet Hjorr, som har tilknyting til eit anna Laxness seier vidare at forfattaren av jomsvikingsoga mannssamfunn, halvsætta. Og Hjorr si ætt må vel tyr til kjende knep, som å vise til sannferdige kunne kallast hjorungar, slik som arnungane etter islendingar som vitne til store hendingar. Ein lèt så Arne på Giske. desse mennene seie fram knudrete og inkjeseiande Hjorr tyder sverd. Son til ein av Hjorrane var vers på eit intrikat versemål. Desse versa kan like skalden Fleinn. Fleinn tyder pil. Pila er ein ættling godt ha vore skrivne fleire hundreår etter den påståtte til sverdet, ein hjorung, men dette ordet finst ikkje hendinga. Desse seinare skribentane var også i stand isolert i gammalt mål seier Fett. Men derimot kan vi til å skrive slike vers i gammaldags stil og setje dei inn finne samansetjinga hjorlog i tydinga blod. i tekster der det måtte høve. Og Fett avsluttar sitt innlegg i 1967 med: «Uveret Dei fire islendingane som blir dregne inn som som Torgerd sende mot jomsvikingane var som sanningsvitne i jomsvikingsoga, hadde lege i grava pilregn, som ei bølgje av sverdættlingar, som ein kring 200 år då soga vart skriven. Ein må då ha lov å hjørungavåg. Men dette siste ordet kunne samtidig stille spørsmålet om kor nøyaktig denne attgjevinga føre tankane til blodbadet, sverdlogen, som følgde, er seks generasjonar seinare. Laxness viser her også og til Halvsætta som ei nærliggande samanlikning.» til dei fire augnevitna. Vigfus Viga-Glumsson kjenner Det kan også nemnast at då Per Fett i 1976, i ein berre til som ein romanperson i ei yngre soge. samband med ei eventuell 1000-årsmarkering, vart Einar Skålaglam er rett nok kjend. Men dei to siste spurd om slaget var verdt å minnast, var svaret at han veit ein ikkje meir om enn at namna deira står i ikkje trudde «at slaget var ei historisk hending.» Landnåmsboka. Ein annan som stiller seg sterkt kritisk til om Laxness seier mot slutten av sin gjennomgang at forteljinga om jomsvikingane har eit reelt innhald, det ikkje alltid er like klart kva som har «bevæget er den islandske nobelprisvinnaren Halldór Laxness. vor forfatter til at skrive en roman om Danmark. Han meiner at «heltediktning i prosa» er ein høveleg Kendskab til dette land er ikke ligefrem hans stærke karakteristikk på jomsvikingsoga. Laxness seier side. I alt hvad der kunne berøre dansk historie er at forfattaren av jomsvikingsoga må for å bringe hans kronologi mildt sagt flydende.» historia på rett kjøl, stable på beina ei vikingborg. Så spørs det om sogeskrivarens kunnskap om Seinare treng ikkje forfattaren jomsvikingane lenger, geografien på Sunnmøre er betre?

45 Skilnader i sogene

Ei gjennomlesing av sogene viser oss at framstillinga skinna til 190 i AM 510 4to. Talet på norske skip (N) kan variere på enkelte punkt. Eit sentralt punkt når spriker også mykje. Heimskringla og Fagerskinna ein skal avgjere kor mange som deltok i slaget er seier 180 skip, medan dei andre versjonane opererer talet på skip som dei to hærane hadde. Eit problem med 360 skip. Ut frå desse oppstillingane kan talet på i den samanhengen er om ein alltid skal gå ut frå at deltakarar vere over dobbelt så mange i ein versjon hundre, også når det blir skrive med symbolet c, som samanlikna med ein annan. i romertal, skal tyde storhundre, altså 120 og ikkje Somme lokale debattantar har prøvd ut frå talet og 100 som er vanleg i dag. storleiken på skipa å rekne ut kor mange folk som Av oppstillinga nedanfor ser vi at talet på joms- deltok i slaget. Ole Barman meinte til dømes at skipa vikingskip (J) varierer frå 60 i Heimskringla og Fager- til saman hadde kring 18000 mann om bord.

Talet på skip i dei ulike versjonane:

AM 291 4to J: 120 N: 360 þadann .lxx. skipa anars .c. stor-skipa J: og hafa hundrað stórskipa N: hofdu þa .ccc. skipa N: þeir höfðu feðgar alls þrjú hundruð skipa Heimskringla J: 60 N: 180 Stock. Perg. 4to no7 J: 120 N: 360 J: ok höfðu sex tigu skipa J: ok hafa c. storskipa N: Höfðu þeir hálft annat hundrað skipa N: ok hafa þeir aukin .ccc. skipa Fagerskinna J: 60 N: 180 Flateyjarbók J: 185 N: 360 J: hafa .lx. langskipa J: Þa fara þeir or lande ok hafua hundrat storskipa. en N: halft annat .c. skipa þeir höfdu allz halfan seaunda tög annars hundrads ok voru j þuí tali morg sma skip. Hanssøn J: 190 N: 360 N: þeir höfdu mart skipa sua at menn segia at þeir J: j c lxx skiff smo oc stoor hafui nær haft þremr hundrudum fedgarnir ok voru N: war deth iij c skiff smaa och stoor þa morg ekki stor Arngrímur J: 70 N: 360 AM 510 4to J: 190 N: 360 J: cum 70 majoribus navigiis J: .c. stor-skipa; enn sumer seigia, at þeir hefde N: navibus trecentis stipatus convenerat

Nokre andre skilnader

Kvar landar Tidspunkt Kven melder jomsvikingane til Håkon jarl?

AM 291 4to Tønsberg Ögmundr hvíti

Stock. Perg. Tønsberg Geírmunndr huiti

Flateyjarbók Tønsberg etter jul Augmundr huite

46 AM 510 4to Tønsberg juletider Geirmundur

Heimskringla Agder Eirik jarl/Geirmundr

Fagerskinna Jæren juletider Geirmundr

Hanssøn Tønsberg juletider Amund huid

Arngrímur Jæren Augmundus Albus

Normert til Ogmund Kvite/ Geirmund (Kvite)

Kvar samlast nord- Kven gjer strandhogg Kvar ligg Håkon jarl mennene før slaget? på Höð? ifølgje bonden?

AM 291 4to Hjörungavágr Vagn Åkeson Innanfor Höð i Hjörungavágr

Stock. Perg. Hjörungavágr Vagn Åkeson Innanfor øya i Hjörungavágr

Flateyjarbók Hjörungavágr Vagn Åkeson Innanfor øya i Hjörungavágr

AM 510 4to Hjörungavágr Vagn Åkeson Innanfor Höð i Hjörungavágr

Heimskringla Hallkelsvík/ Áskelsvík Bue Digre Hörundarfjörð/Hjörundarfjörð

Fagerskinna Bue Digre Eltrane/Almehamrane

Hanssøn Hiarundo wogh Vagn Åkeson innanfor øya

Arngrímur Hjörungavágr Vagn Åkeson våg i nærleiken av øya

Somme av desse skilnadene har ført til mykje Dei fleste er samde i at bonden på Höð gir villeiande diskusjon. Alle soger som nemner tidspunktet for opplysningar når det gjeld kor mange skip Håkon slaget, tidfester det til juletider/vinter. Enkelte har jarl hadde. Så spørst det om han lyg like mykje då totalt forkasta at jomsvikingane ville ha tatt laust på han fortel om kvar Håkon jarl er å finne. I Fager- denne årstida. Vêrholda ville ha gjort det umogleg vert skinna, der bonden får behalde både feet og livet det hevda. Andre kan meine at klimaet i vikingtida sitt, synest å ha den framstillinga der jomsvikinga- var betre enn i dag. Og skulle ein kunne kome uventa ne blir grundigast narra. I dei andre versjonane må på ein fiende måtte vinterstida vere lagleg. bonden vere med til slagstaden og misser livet. Etter I jomsvikingsoga seier dei ulike versjonane at mi meining er det difor naturleg å stille seg kritisk nordmennene samlast i Hjörungavágr/ Hiarundo til bondeforteljinga i Fagerskinna, ikkje berre til wogh og at slaget stod same staden. Heimskringla talet på skip, men også til opplysinga om at Håkon fortel derimot at Håkon jarl låg i Hallkelsvík/ Áskelsvík jarl skulle ha lege ved Eltrane/Almehamrane og at og rodde sørafrå der for å møte jomsvikingane som hæren hans måtte liggje lenger nord. Det må også ein hadde fått vite hadde lagt til på utsida av Höð. vere høve å stille spørsmål ved den tilsvarande opp- Fagerskinna gir heller ikkje noko klart svar på kvar lysninga i Heimskringla om at jarlen hadde reist inn den norske hæren var samla. i Hörundarfjörð/Hjörundarfjörð.

47 Slagoppstillingar

Framstillinga av slagformasjonane kan skifte litt framståande nordmenn mot kvar hovding mellom frå versjon til versjon. Vi kan elles leggje merke jomsvikingane. I tillegg har også nokre versjonar også til at tretalsregelen gjer seg sterkt gjeldande også i gruppert sjølve hærane i tre, slik som til dømes hos slagoppstillingane. I nesten alle oppsett er det tre Snorre, Stock. Perg., AM 510 og Laurents Hanssøn.

Slagoppstilling AM 291 4to

Svein Håkonsson, Gudbrand Kvite, Styrkår frå Gimsan mot Sigvalde jarl Yrje-Skjegge, Sigurd Steikling, Tore Hjort mot Torkjell Høge Torkjell Midlange, Hallstein Kjerringbane, Torkjell Leira mot Bue Digre Arnmod frå Onundarfjord og Arne (sonen hans) mot Sigurd Kåpa Eirik Håkonsson, Erling frå Skuggen, Ogmund Kvite mot Vagn Åkeson Einar Litle, Håvard frå Flydrunes, Hallvard Oppsjå mot Bjørn Bretske

Håkon jarl sjølv skulle vere laus for å hjelpe til der han meinte det trongst mest.

Slagoppstilling Stock. Perg. 4to no 7 (frå nord til sør)

Yrje-Skjegge, Sigurd Steikling, Tore Hjort mot Bue Digre Torkjell Midlange, Hallstein Kjerringbane, Torkjell Leira mot Sigurd Kåpa

Svein Håkonsson, Gudbrand Kvite mot Sigvalde jarl Styrkår frå Gimsan mot Torkjell Høge

Arnmod, Arne og Finn mot Vagn Åkeson Eirik Håkonsson, Erling frå Skuggen, Geirmund Kvite mot Bjørn Bretske

Håkon jarl, Einar Litle og Håvard frå Flydrunes skulle vere frie til å støtte der det trongst.

Slagoppstilling Flateyjarbók

Svein Håkonsson, Gudbrand Kvite, Styrkår frå Gimsan mot Sigvalde jarl Yrje-Skjegge, Sigurd Steikling, Tore Hjort mot Torkjell Høge Torkjell Midlange, Hallstein Kjerringbane, Torkjell Leira mot Bue Digre Arnmod frå Onundarfjord og Arne son hans mot Sigurd Kåpa Eirik Håkonsson, Erling frå Skuggen, Ogmund Kvite mot Vagn Åkeson Einar Litle, Hallvard Oppsjå, Håvard frå Flydrunes mot Bjørn Bretske

Håkon jarl skulle stå fri til å støtte der det måtte trengast.

48 Slagoppstilling AM 510 4to (frå nord til sør)

Einar Litle, Hallvard Oppsjå, Håvard frå Flydruneset mot Bue Digre Sigurd Jarlson, Arnmod frå Onundarfjord og Arne son hans mot Sigurd Kåpa

Svein Håkonsson, Gudbrand Kvite, Sigrek frå Gimsan mot Sigvalde jarl Yrje-Skjegge, Sigurd Steikling, Tore Hjort mot Torkjell Høge

Eirik jarl, Erling frå Skuggen, Erlend Håkonsson mot Vagn Åkeson Einar Litle, Hallvard Uppsjå og broren Håvard mot Bjørn Bretske

Håkon jarl var fri til å hjelpe til der det trongst.

Slagoppstilling Heimskringla

Håkon jarl, Tore Hjort, Styrkår frå Gimsan mot Sigvalde jarl Eirik jarl, Gudbrand Kvite, Torkjell Leira mot Bue Digre og broren Sigurd Svein jarl, Yrje-Skjegge, Ragnvald frå Ervik mot Vagn Åkeson

Slagoppstilling Fagerskinna

Skofte, Ragnvald frå Ervik, Håkon jarl mot Sigvalde jarl Sigurd Håkonsson, Øyvind Finnsson, Erlend Steik mot Sigurd Kåpa Eirik jarl, Torstein Midlange, Tore Hjort mot Bue Digre Erling Håkonsson, Yrje-Skjegge, Styrkår frå Gimsan mot Torkjell Høge Svein Håkonsson, Gissur Kvite, Torkjell Leira mot Vagn Åkeson

Slagoppstilling Laurents Hanssøn (frå nord til sør)

Torkjell Midlange, Kolbjørn Kjerringbane, Torkjell Leira mot Bue Digre Arnmod frå Onundarfjord, Arne Arnmodsson mot Sigurd Kåpa

Svein Håkonsson, Gudbrand Kvite, Styrkår frå Gimsan mot Sigvalde jarl Yrje-Skjegge, Sigurd Steikling, Tore Hjort mot Torkjell Høge

Eirik Håkonsson, Erling frå Skuggen, Ogmund Kvite mot Vagn Åkeson Arne, Hallvard Oppsjå, Håvard frå Flydrunes mot Bjørn Bretske

Håkon jarl skulle vere fri til å gripe inn der det trongst.

Slagoppstilling Arngrímur Jónsson

Svein Håkonsson, Sigurd Steikling, Tore Hjort, Gudbrand Kvite mot Sigvalde jarl Yrje-Skjegge, Styrkår frå Gimsan mot Torkjell Høge Torkjell Midlange, Ragnvald frå Ervik, Hallstein Kjerringbane mot Bue Digre Torkjell Leira, Arnmod av Ogmundætta, Arne Arnmodsson mot Sigurd Kåpa Eirik Håkonsson, Erling frå Skuggen, Gissur Kvite mot Vagn Åkeson Einar Litle, Hallvard og Håvard mot Bjørn Bretske Håkon jarl skulle vere fri til å stille der det trongst.

49 Skal ein ro med mange skip side om side, kan breidda bli ganske stor når årane er i bruk. Forsvararar av Liavåg-teorien legg difor som oftast slaget utanfor den kring 300 meter breie vågen. Men dei brukar likevel slagoppstillingar frå soger som seier at slaget stod inne på ein våg. Her ser vi ei slagoppstilling som V. Voss presenterte i 1888.

50 Sentrale namn

51 Namnevariasjonar

Øya Steinar Slagstaden

AM 291 4to haþ hiorvngar Hiorvnga vagr

Stock. Perg. 4to Hauð Hiaurungauagr Höð Hiörunga uági

Flateyjarbók Hödd Hiorungar Hiorungauoge Heorungauoge

AM 510 4to Haud Hiorungar Hiorunga-uog

Heimskringla Höð Hjörungavágr

Fagerskinna Hoð Hiorunga vag

Hanssøn hawud hiarunder Hiarunda wogh Hiarundowoghin

Arngrímur Hod Hiorungavog

Innanfor Fjord Offerstad

AM 291 4to harvnd harvndar fiorþr prjmsigþ

Stock. Perg. 4to Haurund Primsignd

Flateyjarbók Harund Harundarfiordr Primsigd

AM 510 4to Hiorund Haurundar-fiordur Primsignd

Heimskringla Hörundarfjörð Hjörundarfjörð

Fagerskinna

Hanssøn primsigd

Arngrímur (nærliggjande skog)

52 Höð/Hareidlandet

Ein av teoriane er at Höð tyder skum. Namnet skulle ha vore laga ut frå skummet som blir laga langs øya, slik som her på Flø.

Dei fleste er samde om at øya Höð, som vi mellom samansette med ei stammeform av øynamnet. Dei anna finn omtala i Heimskringla og i jomsvikingso- eldste formene for desse namna skal såleis ha vore ga, er same øya som i dag blir kalla Hareidlandet. Haðsund og Haðdalr. Også gardsnamnet Havåg Ein reknar vidare med at i tillegg til Hareid-namnet er samansett med stammeforma. Dersom den meir kan også gardsnamna Hasund, Haddal og Havåg «moderne» genitivforma Haðar låg til grunn, kunne knytast til øynamnet. Derimot er det langt meir spri- ein ha venta seg uttalen Harsund, Hardal og Har- kande meiningar om tydinga. våg i staden for Hasund, Haddal og Havåg. Denne Det er i nærleiken av denne øya jomsvikingslaget alderdomlege namnelaginga tyder på at Höð-namna mest truleg har stått. Og er det tilfeldig at ei tolking i Ulstein er eldre enn namnet Hareid. som ofte blir dregen fram, seier at øynamnet Höð tyder strid, kamp? Kamp tolkinga I Aslak Bolts jordebok frå kring 1430 finn vi nam- Slår vi opp i Norrøn ordbok finn vi følgjande: net Hadareidz sokn. Ein går ut frå at forma Haðar Höð (f=hokjønn) kan tyde strid. Vi finn namnet er genitiv for Höð, der vi får eit lydbrigde frå ö til a. brukt i skaldskap. Höð (f). øya Hareidlandet (eig. Vidare har ein så fått dagens uttale – Hareid – frå Haðar-eið-). Höðr (m=hankjønn) (gen. Haðar, dat. den tidlegare forma Haðareid. I Norske Gaardnavne Heði) 1. ein av æsene, den blinde banemannen til reknar ein med ei tilsvarande namnelaging, slik at Balder. 2. ein konge på Haðaland (i segn). I boka Haðarsund har blitt til Hasund, Haðardalr til Had- vert det også stilt spørsmål om Haudr kan vere eit dal og Haðarvágr til Havåg. tilnamn for Höðr. Oddvar Nes har i artikkelen Nokre gamle øynamn Ifølgje Julius Pokorny si Indogermanisches etymo- på Sunnmøre sagt at namna Hasund og Haddal er logisches Wörterbuch har indogermansk *kat- utvi-

53 Kvitneset

Flø Höð Brandal (Hareidlandet) (Nordre Haûd)

Ulstein Hareid

Grimstadvatnet Hareidselva Eidet

Snipsøyr- Liavågen vatnet

Dimna Hammarstøyl Hereyjar Hasund vatnet

Fjellsvatnet Alme Løset vatnet

Dragsund Haddalelva Gurskøya Haddal (Søndre Haûd)

Havåg Leikong Eika Måløya

Yksnøya

Kart over Hareidlandet. Sjøområdet mellom Eika/Måløya og Hareidlandet er langt romslegare enn den smale tarmen der Liavåg-tilhengarane vil ha slaget.

54 kla seg til haðna i tydinga unggeit i norrønt. Ei anna Geiteteorien tyding av *kat- er å flette, knyte saman. Medan Namnegranskaren Oluf Rygh baserte mange av *kat- (med boge over k) finn vi seinare att som höð tolkingane sine på ein teori om at elvenamn ofte i tydinga kamp. Desse tydingane går også att i andre dannar grunnlag for gardsnamn. Som ein del av ordbøker. Tydinga kamp er basert på tolking av per- denne teorien reknar ein med at to elvar som har sonnamn vi finn i gammal poesi. Men det er også om lag same utspring, kan ha heitt det same fordi andre meiningar om innhaldet i desse orda, og der- ein har sett på vassdraget som samanhengande sjølv med har forskarar også kome med andre forklarin- om der skulle ha vore eit lite eid mellom. gar. Eivind Vågslid har ut frå eit slikt utgangspunkt Vi kan elles leggje til at ein lokal variant av tolka øynamnet Höð. Han meiner i Stadnamntydin- tydinga kamp, strid, har vore presentert av Hans gar II at Höð tyder ung geit. Namnet kan først ha B. Osnes: «Hod kan tyde straum eller vind, og at vore brukt om største elva på øya. Ho renn ut på endinga ar eller arr kan tyde krigar eller stridsmann. indre Hareid og har sitt utspring frå Hammarstøyl- Om så er kan namnet Had-ar tyde krigsmann frå vatnet. Elva som har sitt utløp i Ytre-Haddal, kjem Hod, og Hadarøy tyde øya åt krigs- eller stridsman- frå Fjellsvatnet som ligg nær der Hareidselva byrjar. nen.» Dermed kan Haddalelva tidlegare også ha heitt Höð. Ut frå dette har så elva gjeve namn også til gardane Gudeteorien ved sjøen i Ringstaddalen. Det må her også nem- Namnegranskaren Magnus Olsen tenderte til nast at den greiaste vegen mellom vassdraga som å bruke namn frå den gamle gudelæra når enkelte renn ut på kvar si side av øya, er over Løseteidet. stadnamn skulle tolkast. Denne tendensen har i Også der er avstanden mellom utspringa kort. Had- mange tilfelle blitt forsterka av andre som har villa dal og Hareid er såleis etter Vågslid si meining dei forklare stadnamn. Gudetolkingar gir ofte «status- eldste haðar-namna, medan dei andre må ha kome namn». Det er såleis ein forklaringsmodell som har til seinare. Vågslid meiner at gudenamnet Höðr lett for å få tilhengarar, same kor urimelege namne- heng saman med øynamnet, men han tolkar det til å tolkingane kan vere. tyde geitegjætar eller geiterøktar. Vågslid viser elles I ein tidlegare debatt om øynamnet hevda Vilhelm til at gudenamnet Höðr er omsett med stridsmann, Ringstad at øynamnet Höð kjem frå eit manns- stridsgud på bakgrunn av segna om Höðr som skaut namn, og at øya opphavleg skulle ha heitt Hodsøy Balder. Vågslid meiner her at den blinde våpenlause eller Hodda. Denne Hod skulle ha vore ein etterko- mannen med mistelteinen minner meir om ein gam- mar av Odin. Han skulle for kring 2000 år sidan ha mal geiterøktar enn om ein stridsgud. Vågslid skriv tilkjempa seg herredøme over øya som vi i dag kal- vidare at Höð kan henge saman med haddr (langt lar Hareidlandet, og kanskje det meste av ytre Sunn- og tjukt) kvinnehår, og då kan hende opphavleg i møre. Frå han skulle øya ha fått namnet sitt. Andre same tyding som (geite)ragg. æser, gudar, skulle ha gjeve namn til andre øyar. Til Vågslid har rett i at guden Höðr, slik Snorre fram- dømes skulle Nerøya ha namn etter guden Njørd. stiller han, minner lite om ein stridsmann. Men det Magnus Bjørndal dreg også Höð-namnet tilbake er ein heilt annan og stridslysten Höðr som blir til gammal gudelære: «Ulstein må heilt sikkert kome framstilt av den danske historikaren Saxo Gramma- av det gamalnorske Ullsteinr som var ein blotstein ticus i Danmarks krønike. Der konkurrerer Höðr og der ein blota til Ullr, son til Odin. Balder om ei kvinne, Nanna. Det fører til gjentekne Tenkjer vi oss om så treng vi ikkje leite lenge etter slag mellom hærane til desse to. Enden blir at Höðr denne steinen, han ligg oppe på Hovsethaugen den gir Balder banesår. dag i dag ... Hovset (…) der var eit hov der ein ofra til gudane Odin og Tor. Vi veit også frå Snorre at Skumteorien Eirik Jarl skunda seg dit midt under slaget i Hjørun- Sophus Bugge, som også har vore den sentrale tol- gavåg og ofra yngste sonen sin på denne steinen for kar for å knyte namna Hjørundfjord, Jørneset og at han skulle vinna i slaget. Dei måtte ha teke seg ei Jørdalen til sverd, meiner i Norske Gaardnavne at lang middagsykt om han skulle ride frå Liavågen og øynamnet Höð kan henge saman med gotisk hwaþo ut til Hovset og attende, men det gjorde han og det som tyder skum. viser kor viktig denne steinen var til den tid. Det er Dei som held på skum-teorien, tek som regel klart derfor at Hodd-namnet er basert på denne hei- utgangspunkt i den kystfarande si oppleving av øya- lagdomen som var vide kjende på den tid. Ullsteinr ne han passerer. For å kunne forklare leia til andre med avleidinga Ulstein er på same vis namnet på utan å ha kart måtte ein ta utgangspunkt i særkjen- steinen, den heilage staden, der mang ein stakkars ne. Namna på øyane er såleis ikkje baserte på elvar træl vart avliva.» som den passerande knapt nok ser, men av det han

55 Ei tolking av øynamnet knyter Höð til det tronge sundet mellom Hareidlandet og Gurskøya. ser frå leia. Ein har såleis meint at sjøen som bryt fjorden opphavleg Sogn. Fjordnamnet er sagt å tyde mot øya eller mot grunnane utanfor, dannar kvitt den sugande. Men etter at Sogn-namnet vart teke i skum. Men om det lagar seg meir skum ved Hareid- bruk om fastlandet kring fjorden, fekk ein eit nytt landet enn ved andre øyar langs leia – ja det kan det fjordnamn – Sognefjorden – som har sitt utspring kanskje vere delte meiningar om. Det kan her nem- frå landskapsnamnet. I Åmdalen i Ørsta finn vi gar- nast at seinare namnegranskarar meiner at Bugge sin den Vatne, som har fått namnet sitt fordi han ligg teori ikkje held reint språkleg. attved eit vatn. Seinare då ein trong å skilje dette vatnet frå andre vatn, fekk det namnet Vatnevatnet Havteorien etter garden. Hans Kuhn har i ein artikkel – Hadbarden und Hadraumer – diskutert om det sistnemnde folke- Trongt sund-teorien slaget kunne ha budd på øya Höð. Ein hadraumar I 1908 vart det i ei gravrøys på garden Straum kunne såleis ha fått namnet sitt fordi denne øya ligg på Hitra funne ein brynestein med runeinnskrifter. nær Romsdal. Kuhn hallar likevel mest til at hadrau- Ei av innskriftene vart av Magnus Olsen tolka slik: marane heller budde på Hadeland, som ligg nær «haha skapi haþu ligi». Olsen tolka ordet haþu som Romerike. Han meiner at øynamnet Höð og første- kamp. Men Vilhelm Kiil har i ein artikkel Rune- lekken i Hadeland har same opphav. I angelsaksiske rimet på Straumsbrynet hevda at dette ikkje gir mei- kjelder finn ein eit tilsvarande ord – h ˘e aðo. Ut frå ning. Han meiner haþu må ha same rot som angel- dei samanhengane som dette ordet er i brukt i, mei- saksisk heaðorian og andre nærslekta ord som skal ner Kuhn det må vise til hav i ei eller anna form og tyde presse saman, snøre inn. berre unntaksvis til kamp. Kiil meiner ut frå døme han gir at det i gammal- Kuhn meiner at had ikkje viser tilbake til eit gene- norsk har funnest eit ord höð (f), og mogleg eit relt namn på hav, men (i omsetjing til norsk) til höðr, som i tyding nærast har falle saman med gam- «vatn som har fått namn etter rørsle eller mangel på malnorsk þrong og skal tyde samantrykking, trong rørsle, etter lyd eller togn, etter si ovring, farge eller passasje, innsnøring. Det gamle øynamnet Höð har djupn, etter type strandbreidd eller grunner i sjøen, etter det Kiil hevdar, kome frå det tronge og kron- eller andre kjenneteikn som folk har lagd vekt på.» glete seglløpet som blir danna av Hareidlandet på Dette gamle utdøydde namnet på ein viss type hav den eine sida og av Gurskøya i lag med andre min- som ein finn ved øya, har deretter gått over til å ver- dre øyar på den andre sida. At tre av dei fire Höð te namn på øya, etter Kuhn si meining. Vi har man- /hadar-namna ligg opptil denne passasjen, vil kunne ge døme på at namn som karakteriserer hav, fjordar støtte oppunder ei tolking som knyter namneoppha- og elvar blir flytte på land. Til dømes heitte Sogne- vet til eit særkjenne der. Kiil skriv vidare at det er

56 same tyding av Höð som ligg til grunn for gards- get hadde stått i Liavågen. Han hadde også utleidd namnet Havik i Onsøy. Han meiner også at ordet øynamnet frå «Hadar» og «Hadareid». Fylling höð(r) kanskje kan finnast i shetlandsk hødek, hødi, meinte at dette var «en Fordreielse og Forkvakling hødin. som bemeldte Ønavn har faaet i Slutten af det 14de Kiil tilbakeviser elles Bugge sin «skumteori», Aarhundrede.» Sjølv meinte Fylling at namnet kom og han peikar på at hwaþa ikkje kunne ha utvikla frå hovud i tydinga framstikkande landtunger. seg til höð, men at ein i staden kunne ha venta seg Fylling syner vidare til prost Baade som på eit hvöð. spørsmål til ein bonde hadde fått som svar: «Ikke Jan de Vries har i Altnordisches etymologisches paa nordre Haud, men paa søndre Haud». Med Wörterbuch kommentert Kiil si tolking av øynam- «nordre Haud mente Bonden Hareidlandet, og søn- net. De Vries meiner at tolkinga av Höð som strid dre Haud Gurskøen.» føreset at kampen går føre seg på eit inngjerda I denne samanheng kan vi nemne at vi ikkje har område. Höð skal såleis etter de Vries ikkje ha ei særleg gamle skriftformer for Gurskøya. Hans abstrakt tyding for innsnevring, slik Kiil seier, men Strøm brukar både Gurskøe og Hiidsegg-Landet om ha ei konkret tyding – gjerde, inngjerding. denne granneøya til Hareidlandet. I fall denne opp- Hjalmar Falk og Alf Torp har i Wortschatz der lysninga frå Fylling – at ein kallar øyane nordre og germanischen Spracheinheit skilt mellom haþ i søre Haud – kan ha noko for seg, er det ikkje urime- tydinga å kjempe, og haþ som skal tyde stenge inne, leg å tenkje seg at Höð-namnet opphavleg skriv seg løyne. Det er denne siste ordstamma Kiil knyter til frå det tronge sundet mellom desse to. si tolking av innsnevring. Derimot treng ikkje Kiil si Mange av dei gamle norske øynamna som vi finn tolking stå i motstrid til Kuhn som knyter Höð til ei i Snorres Edda, har gått or bruk. Slik også med eller anna form for hav, dersom vi her snakkar om Höð. Fleire av desse øynamna er vanskeleg å tyde eit trongt, inngjerda eller løyndt sjøstykke. fordi dei er av det eldste språkmaterialet vi kjenner til. Difor er det også i fagmiljøa delte meiningar om Andre tolkingar opphavet til enkelte av dei slik som denne gjennom- Eit gammalt sunnmørsrim har ofte blitt presentert gangen av namnet Höð har synt. i tidlegare namnediskusjonar. Her er blir Höð tolka Den mykje siterte skum-teorien, som Sophus Bug- til å tyde hovud. Dette er versjonen til Sivert Aar- ge presenterte i Norske Gaardnavne, har seinare flot: forskarar tilbakevist som språkleg umogleg. Eivind Vågslid sin geiteteori tek også delvis utgangspunkt «Myllå støste stål i kvitfargen når han vil knyte namnet til geiteragg. å djupaste ål Elles er det lite truleg ut frå generell namneutvikling te Mørå inne at Hareid skal vere av dei eldste namna med opphav æ haud, hæraskjeltrå å goursekkjin te finne». i øynamnet. Namnetolkingar med opphav i gudar lett å få tilhengarar, same kor spinkelt grunnlaget Her har folkeetymologien prøvd å gje forklarin- er. Det gjeld også forteljinga om blotinga på Hovset. gar på nokre av stadnamna vi finn frå Stad til Brei- Dette gardnamnet har ingenting med hov i tydinga sundet. Mellom Stålet (sør ved Stad) og djupaste ål heidensk gudshus å gjere. Førstelekken tyder høg, (Breisundet) finn vi øvst på kroppen Haud (Hovudet og sistelekken set fortel oss at det er eit heller ungt = Hareidlandet, som er den største øya), skuldrane namn på ein gard som ligg i utkanten av ei bygd i er Hæraskjeltrå (som er øyar i Herøy), og lenger staden for å vere ein viktig samlingsstad. Sjølv hal- nede finn vi Gursken (gorsekkjen= vomba). Vi kan lar eg mest til å meine at det gamle øynamnet må ha elles merke oss at Laurents Hanssøn i si omsetjing sitt opphav frå særdrag ved området mellom Gur- av ei jomsvikingsoge skriv Hawud. Det vil kunne skøya og Hareidlandet sidan dei eldste Höð-namna omsetjast med hovud. ligg der. Dermed er havteorien til Hans Kuhn og Vi kan vidare fortelje at Hans Strøm meiner at trongt sund-teorien til Vilhelm Kiil dei mest aktuelle. Hareidlandet tidlegare kan ha hatt to namn. På Utgangspunktet kan då vere mykje likt det som kan austsida der Hareid ligg, har øya vore kalla Har- leggje til grunn for namnet Nerøya i Herøy. Heller und. Men på nordsida har namnet vore Houd eller ikkje der er eit gudenamn den rimelegaste tolkinga. Hovd frå haugar eller hovder (utstikkande landpyn- Eg viser her til Adolf Noreen som seier at første- tar). Hareid skal etter Strøm si meining elles vere lekken njard i stadnamn viser til ei «förträngning». samansett av eit gammalnorsk ord har og av eidet Jamfør vidare også namn som øya Nørve og Nørva- (Hareidseidet) mellom Ulstein og Hareid. sundet. Etter mi meining er det også det tronge far- I 1877 kom Peder Fylling med eit motinnlegg til vatnet mellom Gurskøya og Hareidlandet som mest Gustav Storm. Storm hadde hevda at jomsvikingsla- truleg ligg til grunn for Höð-namnet.

57 Hjörund og Hjörundarfjörðr

I dei ulike sogeversjonane som fortel om jomsvi- fjordnamnet Hjörund/Harund, men det kan også kingslaget, har stadnamna mange skiftande skrift- kome av landskapsnamnet Hjörund/Harund. former. Hjörund blir skrive Hiorund (AM 510 4to), I jomsvikingsoga skil ein mellom Hjörund og Harund (AM 291 4to og Flateyjarbók) og Haurund Hjörundarfjörðr. Det kan såleis vere ulike lokalitetar. (Stock. Perg. 4to no7). Det same gjeld for Hjörun- I fall Hjörund er brukt som fjordnamn i desse sogene, darfjörð, som er nytta i ein versjon av Snorre, kan det vere eit tidlegare namn på fjordleia frå Åram medan ein annan versjon har Hörundarfjörð. Dette og vidare innanfor Gurskøya og Hareidlandet. Og namnet blir også skrive Harundarfjörður (AM 291 namnet kan ha strekt seg vidare også. Eg viser her 4to), Harundarfiordr (Flateyjarbók) og Haurundar- til P.A. Munch som seier at «Indenfor Rækken af de fiordur (AM 510 4to). fire store Øer, Gurskø, Hareidland, Sulsø og Øxenø AM 291 4to seier at Harund ligg sørafor vågen gaar den indre, med Øerne ligeløbene Fjorde, der og at Harundarfjörður går inn frå denne. Flatey- nu har forskjellige Navne, saasom: Røvde- Vartdals jarbók seier det same, men at Harund ligg sørafor og Stor-Fjord, men i Oldtiden synes at have været fjorden. AM 510 4to kallar Hiorund ei øy som ligg indbefattet under Fællesnavnet Harundarfjörðr eller sørafor Hjörungavágr og at Haurundarfiordur går Hjörundarfjörðr.» Mellom tverrfjordane til denne inn frå denne. Stock. Perg. 4to no7 seier berre at store fjorden, slik som Slygsfjord, Sykkylvsfjorden, Haurund ligg sørafor vågen. Ut frå AM 291 4to og Ørstafjorden, Voldsfjorden og Syvdsfjorden, opererer Stock. Perg. 4to no7 er det vanskeleg å avgjere om Munch også med «den indre Harundar- eller Hjörund er meint som eit fjordnamn eller eit lands- Hjörundarfjörðr (Hjørendfjorden).» I den vidare kapsnamn. Etter Flateyjarbók og AM 510 4 to er framstillinga her brukar vi, på same måten som det mest rimeleg å sjå på Hjörund som eit land- Munch, «ytre Harundar- eller Hjörundarfjörðr» som skaps- eller (halv)øynamn. eit fellesnamn på Rovde-, Vartdals- og Storfjorden. Det er ikkje uvanleg at endinga fjord blir lagd til Dette for å skilje det frå «indre Harundar- eller eit tidlegare usamansett fjordnamn. Som døme på Hjörundarfjörðr» som er eit fellesnamn på fjorden dette kan vi nemne det gamle fjordnamnet Sikiflir frå Hundeidvika og inn til Bjørke. som i dag heiter Sykkylvsfjorden. På same måten Seinare forsking har synt at gamle fjordnamn kan kan dagens Hjørundfjord vere ei nyare form av gå over til å vere namn på landskapet rundt fjorden.

58 (Hjörund ) kan vere eit tidlegare namn på Vartdals- stranda. Ved ein overgang frå Hjörund til Hjörun- darfjörðr kan det såleis vere vanskeleg å avgjere om Hjörund er brukt som eit fjordnamn eller som eit landskapsnamn. Likeeins kan det vere vanskeleg å vite kva for fjord som er meint med Hjörundar- fjörðr. Er det fjorden frå Åram til Ørskogvika, slik P.A. Munch meiner? Eller er det fjorden frå Hund- eidvika i retning Bjørke? Eller kan det vere begge to ut frå eit skilje mellom indre og ytre Hjörundar- fjörðr? Frå det gamle fjordnamnet Hjörund, som namn på den indre leia, kan vi fått landskapsnamnet Hjörund. Frå landskapsnamnet Hjörund kan så Hjørundfjord-namnet ha blitt danna seinare og vore P.A. Munch meiner at den i bruk i ein periode på ytre Hjörundarfjord. Fjord- noverande Rovdefjorden (som ligg namnet forsvinn og blir erstatta av nye namn som her nærast til høgre for Laupen på Rovde-, Vartdals- og Storfjorden. Det kan også i ein Gurskøya), Vartdalsfjorden (som overgangsperiode ha vore ein ambivalens i namne- tek til ved Yksnøya) og som går bruken før Hjørundfjordnamnet festna seg på fjor- vidare over til Storfjorden (i retning den i retning Bjørke, kanskje då mest på grunn av Sjøholt) tidlegare har hatt eit felles den administrative inndelinga i skipreider. Vi kan namn: Harundarfjörðr eller også her nemne at denne ambivalensen, mellom det Hjörundarfjörðr. Sjå elles kart som eg kallar fjorden Hjörund og Hjørundfjorden, på forsatsen i boka. kan liggje til grunn når Snorre siterer at Håkon jarl har reist inn i Hjörundarfjörð og seinare fortel at jarlen låg i Hallkjellsvik i Volda. Vi kan også leg- gje merke til at fjordnamna slik vi finn dei i joms- Eit døme på det er Hardanger som i dag er eit vikingsoga, og i seinare skriftlege framstillingar, har landskapsnamn. Opphavleg heitte Hardangerfjorden genitivsamansetjing. Dei er såleis heller unge former berre Hardanger, men enda opp med å heite sidan dei ikkje har stammesamansetjing slik som til Hardangerfjorden fordi landskapet rundt overtok dømes dei tre eldste Höð-namna – Hasund, Haddal det første namnet på fjorden. Neste steg var så at og Havåg – i motsetning til det yngre Hareid (Haðar- landskapet gav namn til fjorden. Ei tilsvarande eið). namnelaging kan vi også finne kring elvar. Usta, det I andre tilfelle kan det gamle fjordnamnet gå tapt opphavlege elvenamnet, gav namn til Ustedalen. I og bli erstatta av eit nytt, men då kan ein stundom dag kallar ein så elva Usta for Ustedalselva. På same finne spor av fjordnamnet i eit stadnamn ved fjor- måten som med Hardanger er Hjörund/Harund først den. Ein har meint at Fold er eit tidlegare namn på eit fjordnamn som seinare får tillagt endinga fjord. Oslofjorden. Etter at fjordnamnet Fold vart for- I ein overgangsperiode kan såleis Harund/Hjörund trengt, finn ein likevel spor av det i landskapsnam- og Harundarfjörðr/Hjörundarfjörðr vere brukt om net Follo i Akershus. same lokaliteten, same fjorden. Når ein skal finne dei opphavlege namna på fjor- Kjeldene som seier at Hjörund/Harund ligg søra- dar, kan gards- og bygdenamn langs fjorden og sær- for vågen, utelet ikkje Hjörund/Harund som fjord- leg då i fjordbotnen vere til stor hjelp. I botnen av namn. Men sogeversjonane som kallar Hjörund ei Syvdsfjorden, som ein reknar med heitte Syfðir tid- øy eller plasserer det på sørsida av fjorden, føreset at legare, ligg Syvde. Inst i Voldsfjorden, i Austefjor- Hjörund er namn på eit landområde. Det kan vere ei den, finn vi Fyrde (av firði = dativform av fjord) og øy eller ei halvøy, som også namnet øy stundom vert lenger ute ved fjorden finn vi bygdenamnet Volda. brukt om. Fjordnamnet som ligg til grunn for Voldsfjorden, Det kan også vere heile landskapet som ligg langs har ein rekna med er Valdr. Garden Kile ligg også i fjorden eller berre ein del av dette landskapet slik inste enden av Kilsfjorden. Ved Dalsfjorden ligg gar- som Vartdalsstranda eller halvøya mellom Volds- den Dale. Bygda Ørsta ligg i botnen av Ørstafjor- fjorden og Hjørundfjorden, Kolåshalvøya som dette den, som tidlegare har heitt Ærstr. området stundom blir kalla i dag. Vi kan her også Vi må også nemne at på Sunnmøre har ein tre nemne at Amund Helland har meint at Harund fjordar med –iflir-namn. Desse tidlegare fjordnam-

59 Dagens Hjørundfjord kallar P.A. Munch den indre Harundar- eller Hjörundarfjörðr. na har i dag vorte nemning på fastlandet kring dei, Den delen av den «ytre» Storfjorden som går i formene Vanylven, Sykkylven og Sunnylven. Men forbi kyrkjesoknene Stordal og Stranda, kan tidle- ein finn ikkje tilsvarande klart avgrensa gards- og gare ha heitt Slygsfjord eller berre Slygs. Ein mei- bygdenamn som kan knytast til desse –iflir-namna, ner å finne att namnet i Sløgstad på Stranda. Len- som meir synest å vere områdenamn. Det er mog- ger inne har ein Dale (Norddal) i Norddalsfjorden, leg at gamle fjordnamn med endingar som vil tilsva- som går over til Tafjorden med garden Tafjord inst. re fjord, slik som –und, sjeldnare er knytt opp mot Og inst i Geirangerfjorden, der ein tradisjonelt har gards- og bygdenamn, sjølv om vi har samansetjin- rekna at førstelekken kjem av geira i tydinga styre gar med –und slik som i Borgundfjorden. skeivt, meiner Oddvar Nes at garden Gjørva kan ha I dag finn ein ikkje i Hjørundfjorden noko gards- tilknyting til dette fjordnamnet. Denne fjorden har eller bygdenamn som kan setjast i samanheng med i munnleg tradisjon på Sunnmøre heilt fram til våre Hjörund. Derimot heiter den inste garden der Bjør- dagar vore kalla Jårångjen/Jørungen. Vi finn også ke. I ein sidearm til denne fjorden, Norangsfjorden, namnet Jørungsløyftet på ein fjellovergang frå Geir- ligg garden Norang i fjordbotnen. Lokalt skil ein no anger til Grasdalen i Stryn. Kan dette ha samanheng mellom indre og ytre del av Hjørundfjorden. Fjorden med Jårångjen/Jørungen vart sett på som den inste frå munningen av Norangsfjorden og innover kallar og minste enden av den store fjorden som byrja ein Storfjorden, medan fjorden frå denne munningen langt lenger ute ved Åram. Dei som passerte Stad, og utover blir i dag kalla Hjørundfjorden. fekk her valet om dei ville gå indre eller ytre lei – og Kvifor har ein denne oppdelinga? Namneforma dei trong karakteriserande namn på alternativa. Storfjorden på den indre delen kan tyde på ei nyla- Dette fjordsystemet, indre leia, er prega av fjell ging som har erstatta eit gammalt namn på fjor- og berg på begge sider i motsetning til ytre leia. den. Og det var kanskje eit heilt anna namn enn Leia er bortimot fri for holmar og skjer. Unntaket Harund/Hjörund! Og kvifor skal ein bruke namnet er sjøstykket ved øyenden på Hareidlandet der ein Storfjorden på den inste, minste og smalaste delen ved sida av leia finn ei mengd holmar og skjer som av fjorden dersom heile fjorden ein gong har heitt denne vågen kan kjennast att på. Her har ein også Hjörundfjörðr? I fjordbotnen finn vi som før nemnt tre mindre øyar: Måløya, Yksnøya og Eika (som den Bjørke. At Hjørundfjordnamnet har festa seg ved største). den ytre delen av fjorden, kan kome av ei skipreide- Men kan vi finne spor av det tidlegare fjordnam- inndeling, som også har femnt om landskapet utan- net Hjörund ved den indre leia? På austspissen av om munningen langs den ytre og største Storfjorden, Hareidlandet finn vi eit namn som vert uttala Jørne- som tidlegare kan ha heitt Harund/Hjørund. Jamfør set, men som i dag ut frå ei sverdtolking vert skrive her at Hjørundfjord skipreide kring år 1600, som er Hjørungneset. Kan dette namnet heller ha saman- eldste inndelinga vi har detaljar kring, også omfatta heng med at fjorden Hjörund gjekk innanfor? om Hundeidvika og vidare til Tusvika, eit område Vågen ved fjorden/landskapet Hjörund/Harund som i dag ligg i Sykkylven kommune. vil såleis kunne vere sjøstykket som ligg mellom

60 Gurskøya, Hareidlandet og Eika/Måløya. Etter mi Namnet har i tydinga steinut, prega av stein, lever meining er det mogleg å gå ut frå at Hjörund-nam- framleis i svenske dialektar. Og det er dette ordet net kan liggje til grunn for vågsnamnet. Den mest – har – som ein i Norske Gaardnavne meiner kan korrekte skrivemåten av namnet ville i så fall vere vere ei rimeleg forklaring på førstelekken i kommu- Hjörundarvåg. Førstelekken har då ikkje noko med nenamnet Haram lenger nord på Sunnmøre. sverd å gjere slik det oftast blir tolka, men fortel om Nyman meiner at formene Harund/Hörund er tilknytinga til namnet Hjörund. Det gamle namnet dei eldste. Ut ifrå desse har så formene med j vorte Hjörundarfjörðr blir i dag som oftast uttalt Jøring- utvikla ved plassering av preposisjonen i framføre. eller Jørungfjorden. Ö-en (O med kvist) i hjör blir Jamfør her utviklinga frå i hel til i hjel i svensk og uttala ø, og d-en i und blir uttala g. Legg vi same dansk. Dermed får vi dei meir moderne formene lydutviklinga til grunn for Hjörundarvágr, skulle som Hjørund, Jorundar. Ei innvending her er at uttalen mest truleg bli Hjørungavåg om namnet sunnmøringane den dag i dag likevel seier i hel. hadde levd fram til i dag. Nyman peikar også på mannsnamnet Jörund, og ho meiner at genitivsforma av dette – Jörundar, som vi Kva tyder namnet? finn i fleire stadnamn – har påverka uttalen med j. Eva Nyman som har skrive doktoravhandling om Oddvar Nes seier at Hjørundfjord kjem av eit namn som endar på –und, har også diskutert nam- gammalt fjordnamn Hjörund. I staden for at prepo- net Hjørundfjord/Harundarfjord. Avhandlinga, Nor- sisjon i framføre det opphavlege namnet har påver- diska ortnamn på –und, kom i prenta utgåve i 2000. ka uttalen, meiner Nes at dei eldste skriftformene Nyman meiner at namnet Hjörund ikkje berre har har blitt påverka av det gammalnorske Hörund som funnest på Sunnmøre. I tillegg til å vere ein del av tyder kjøt, penis. Dermed har vi fått former som dagens namn, Hjørundfjord, finn ein det også i Harund/ Hörund i skriftlege framstillingar. Harestad (sokn i Bohuslän), Harndrup (by på Fyn), Nes tenkjer seg to moglege forklaringar på namnet Harundan (innsjø i Dalarna), Horunda (elv i Ren- Hjörund. Den eine er at førstelekken slektar på eit nebu) og kanskje også i Hårrenna (elv i Rendalen). gammalt vestnordisk verb harka, som tyder larme, I diskusjonen sin om namnet Hjørundfjord viser styre, ståke. Det kan vise til harde vertilhøve med Nyman til namneformene som vi finn i to gamle farlege kastevindar i fjorden. diplom: Harundar fyrdi (i 1325) og Jorundar fyrði Helst meiner Nes at Hjörund heng i hop med eit (i 1356). Ho viser også til seinare skriftformer som gammalt ord for topp, horn. Eldste forma kan ha Jørenffiord skibrede, Jørenfiord sogn, Jørgenfiord. vore *Herunðo –, den som blir kjenneteikna av top- Det er desse skriftformene, i tillegg til dagens uttale, par. Utgangspunktet kan då ha vore eit germansk som stadnamngranskarane har halde seg til, og dei *heraz som er avleidd med und. Namnet kan då tykkjest vere samstemte i at Harundar fyrdi og Jor- knytast til eit ord for hjerne, hovud, skalle. undar fyrði er namn på same området. Til avslutning kan vi elles nemne to mindre rime- Når ein så kjem til førstelekken i namnet Hjørund, lege forklaringar på fjordnamnet. Eivind Vågslid deler meiningane seg. I Norske Gaardnavne har ein held Jörundarfjörðr for å vere den opphavlege for- meint at det kanskje er hjörr i tydinga sverd. Det ma av fjordnamnet. Han tolkar førstelekken å vere kunne såleis tyde fjorden med toppar som er spisse den same som jorva (f) i tydinga grushaug. Fjord- som sverd. Etter mi meining har Nyman godtgjort – namnet skal såleis tolkast til fjorden med fiskeplas- etter å ha gått gjennom ei mengd und-namn i Noreg, sar på steinute grushaugar. Vågslid seier vidare at Sverige og Danmark – at det er lite truleg at ein skriveformene Hjörund- og Hjörungar, om steinane menneskeskapt gjenstand slik som eit sverd kan vere i Hjörungavágr, er halvemål for Jörund- og Jörun- førstelekken. Vi kan her skyte inn at vi ikkje finn gar. Formene med H skal ha kome ut frå ei saman- und-namn på Island. Dette er ei så gammal namne- blanding med *hörr som skal tyde steinhaug. laging at ho ikkje lenger var i bruk då Island vart John Strandabø har i samband med ein teori om busett. Når det gjeld sistelekken –und, så viser denne at Hjörungavágr er det same som Norangsfjorden, ifølgje Nyman til det som staden er rik på, eller som meint at Harundar fyrdi (brukt i 1325) og Jorundar er kjenneteikna av det som førstelekken viser til. Eva fyrði (brukt i 1356) ikkje er namn på same områ- Nyman meiner at førstelekken har, som vi har i dei det. Garden Leira ligg i Harundar fyrdi, medan gar- før nemnde Harund-namna, viser til stein. Eit gam- den Hustad ligg i Jorundar fyrði. Strandabø seier at malt fjordnamn som Harund, Horund vil såleis tyde førstelekken Har kan tyde «høg, djup, lang, viktug, «den steniga; bergiga». Ett dylikt namn passar bra stor, av høg stand, gjæv, hard og sterk.» Han meiner på den av höga berg och fjäll omgivna fjorden med vidare at fjorden har skift namn under fordanskinga dess på långa sträckor kala og otillgängliga stränder, på 1500-talet, og at Harundarfjord kan omsetjast där fjällväggarna stiger nästan rakt ur vatnet.» direkte til Storfjord.

61 Hjörungavágr og Hjørungavåg

Jomsvikingsoga fortel oss kva som skal vere nemnast at ei genitivsform for hjörr (sverd) har vore grunnlaget for namnet Hjörungavágr. Ifølgje soge- hjarar. Ifølgje Norske Gaardnavne meiner Sophus versjonane AM 291 4to og AM 510 4to skriv nam- Bugge at dei mykje omtala steinane, Hjörungar, net seg frå tre steinar som heiter Hjörungar. Dei står har fått namnet sitt fordi dei liknar på sverd. Ein ute på vågen, og den eine skal vere noko større enn reknar der med at Hjörungavágr er det gamle nam- dei to hine. Flateyjarbók viser også til desse steina- net på den «nuværende Liavaag». Ut frå skildringa ne, men seier ikkje eksplisitt at dei står ute i sjøen. av vågen med tilvising til Flateyjarbók meiner ein Stock. Perg. 4to no7 nemner ikkje noko om desse at «Skjønt Sagaen har store Feil i sin Stedsbeskri- steinane, men viser til eit skjer som skal liggje midt velse, kan dog denne Beretning godt være riktig.» i vågen. Også versjonane AM 291 4to, AM 510 4to Her er det altså dei som har skrive sogene og ikkje og Flateyjarbók viser til dette skjeret. Her legg ein dagens namnetolkarar og Liavåg-tilhengarar som til at avstanden frå dette skjeret skal vere lik ut til tek feil når Liavågen ikkje høver med sogene. Sop- begge sider som inn til vågsbotnen. hus Bugge meiner vidare at det er same ordet, hjörr, Laurents Hanssøn brukar i si omsetjing namnefor- som ligg til grunn for namnet Hjørundfjorden. Som mene Hiarundowogin og Hiarunda wogh. Her har før påpeikt er det lite truleg at ein menneskeskapt namna fått eit und-suffiks og ikkje eit ung-suffiks. gjenstand som eit sverd skal liggje til grunn for eit så Han nyttar ikkje nemninga stein om Hjörungar. gammalt namn som Hjørund/Harund. Hiarunder (Hjarunder) kallar han tre skjer som ligg Eit anna utgangspunkt for å knyte namnet til ved vågsmunningen og seier at skip kan sigle mel- sverd har Gunnar Hjørungnes. Han seier at Mas- lom dei på veg inn i vågen. Det er desse skjera som dalskloven, som han ser på som eit stort og markert har gjeve namn til vågen ifølgje Hanssøn. Sidan sverdhogg, er opphavet til namnet Hjørungnes, som Hanssøn ikkje har med namnet Hjørundfjorden, ligg rett under dette hogget. Ut frå hjörr = sverd kan vi ikkje vite om han har knytt skriveforma for tyder Hjørungnes «neset i det sverdforma landska- steinane til dette fjordnamnet. Vidare kan det også pet». Seinare skal så vågen og dalen ha fått namn.

62 Moderne namneforskarar har forkasta sverdtolkinga for Hjørundfjord-namnet. Ein har mellom anna sett namnet i samanheng med eit ord for isse, skalle, topp. Kan ei tilsvarande tolking leggjast til grunn for Jørneset? På dette fotoet ser vi det einsame Jørneshornet, som dannar ein avrunda topp med store myrvidder kring seg.

Hans Strøm, som var den første som skriftfesta mentere for at jomsvikingslaget stod i Liavågen, er framlegget om å leggje slaget til Liavågen, meinte gardsnamna som vert uttala Jørneset og Jørdalen. at Hjörungar var sigerssteinar. Dei skulle ha vorte Ein har meint at desse gardsnamna kan knytast til sette opp på Jørneset, og ikkje ved Liavågen, etter den historiske Hjörungavágr, som ein hevdar skal slaget. Held ein seg til denne teorien, vil Hjörun- vere eit tidlegare namn på Liavågen. ga-vágr-namnet vere eit heller nyskapt namn. Men Dette er også grunnen til at Hjörungavágr-namnet dette namnet har, trass i den dåm som skulle følgje vart vekt opp frå dei døde i slutten i 1890-åra og det, likevel blitt fortrengt av Liavåg-namnet. Dei to teke i bruk i forma Hjørungavåg som namn på ein namna som det ofte vert synt til når ein skal argu- poststad.

Historiske skriftformer av gardsnamna Jørneset, Jørdalen og Hjørundfjord. (Dei fleste er henta frå «Norske Gaardnavne»):

1325 Harundarfjord 1356 Jorundar fyrði 1515 (Ørskog kyrkje) Iøringness NRJ (Ca. 1520) Iwrendall/Jærmedall Jørenffiord 1603 Jørenndall 1606 Jørnnes Jørenndall Jørgenfiord 1616/1917 Jøergenes Jøergendall 1666 Jørgenes Jørgendal

63 Slektsnamna til dei som bur på desse to gardane, har gjen- nom åra stort sett skift i sam- svar med dei ulike skrivemåta- ne for gardsnamna. I dag blir slektsnamna skrivne Hjørung- nes og Hjørungdal. Skriveformene for Jørdalen og Jørneset var meir ulike i dei aller eldste kjeldene vi har. Sei- nare har dei blitt «samordna» og skrivne likt, sjølv om utta- len av førstelekken er ulik. Ut frå at det er desse to gards- namna som blir nytta som bevis på at Liavågen er den historiske Hjörungavágr skal vi sjå nærare på om dette har eit reelt grunnlag. Oddvar Nes har i boka Stri- den om stedet skrive om nam- na Jørneset og Jørdalen. Han seier at det «er tvilsamt om dei to namna har hatt lik første- lekk. Grunnen til det er skil- naden i uttale: /«jø:rnè:sè/ med sokalla tonem (eller tonelag) 2, mot /’jø:rd:aleN/ ka av ei tolking knytt til orda hjarte/hjort ut frå for- med tonem 1.» mer som Hiartte/Hiortte. Men kanskje kunne dette Han finn det problematisk at ing-/ung-stavinga er namnet også ha vore skrive Jar(d)tå ut frå ei tolking bevart i uttalen av nærliggjande namn som Nøring- om at gardsnamnet kjem frå eit nes, ei jordfylt tå, set og Hjørundfjorden, medan desse skal ha falle som stikk fram i ein fjord med bratte bergsider elles. bort i namn som Hjörunganes og Hjörungadalr, Eit anna gards-/bygdenamn som ligg langs den som ville ha vore dei norrøne formene for Jørneset ytre Harundarfjord, blir i dag skrive Jøsok. Også og Jørdalen i fall dei heng i hop med den historiske for det namnet er det vanskeleg å gje eit heilt sikkert Hjörungavágr. svar på kva som ligg til grunn for førstelekken. Men I dialekten har vi ikkje lenger noko skilje i uttalen mest truleg heng namnet i hop med gjøt(t). Ut frå eit på gamle gardsnamn som byrjar på J, Dj, Gj og Hj. slikt opphav var kanskje den mest rimelege skrive- D, g og h har her blitt stumme lydar. Dermed kan forma Gjøssok. skrivemåten på gardsnamna skifte alt etter korleis Etter mi meining er det to særdrag ved landskapet dei danske «stadnamnkonsulentane» tolka namnet. der vi finn dei to nærliggjande gardane Jørneset og Vi ser at dei bortimot konsekvent har brukt J som Jørdal. Det eine kjennemerket er dei store myrane. første bokstav i desse namna. Namneformene med Både det som vert kalla Jørnesmyrane, Jørdalsmyra- Hj er av heller nyare dato. ne, Hamnamyrane og myrområda elles. Her er nok I Norske Gaardnavne blir gard nummer 23 i Her- av våtlende og gjørme. Eit stort vatn – Jørdalsvatnet øy skrive Hjertnes. Skrivemåten går ut frå ei tolking – ligg også her. Nok eit felles særpreg ved områda som seier at neset har form som eit hjarte. Hans som namna femner om, er fjellrekka med fleire top- Strøm skriv også Hiertholm om ein stad rett ved. I par som ligg langs Vartdalsfjorden frå Jørneset til «Herøyboka» viser Bjarne Rabben til at første han- Ulsettua, og elles vidare til Kongsvollen. Til vanleg delsmannen på denne holmen var Gjert Holthuss. skjer dalar på Sunnmøre seg inn frå sjøen og innover Rabben skriv Gjertholmen og peikar med rette på mot eit sentralt høgtliggjande fjellmassiv. Men den at førstelekken må ha kome av mannsnamnet Gjert. smale egga her langs Vartdalsfjorden lagar ein dal Det same mannsnamnet ligg venteleg også til grunn som ligg parallelt med fjorden utanfor. Formasjonen for gardsnamnet, som difor bør skrivast Gjertneset her er såleis ulik det ein til vanleg finn på Sunnmøre. og ikkje Hjertneset. I Volda finn vi namnet Hjartå- Med omsyn til det første særdraget kan vi peike bygda. Også her har skriftforma venteleg blitt påver- på at det ikkje er uvanleg at stadnamn blir laga ut

64 Der er store myrvidder både her i Jørdalen og på det flate området til venstre for Jørneshornet, som vi ser bak Jørdalsvatnet.

På dette fotoet ser vi fjellrekkja langs Vartdalsfjorden frå Jørneset og til Alme. Fjellrekkja toppar seg i første omgang på Ulsettua. Deretter kjem ei ny stigning frå Alsskaret og til Kongsvollen. frå jordsmonnet på staden. I Syvde har vi Saurda- namn på Jør-. Ein variant av jaðarr er truleg også len. Folk skriv Sørdal som slektsnamn. Førstelekken jöðurr. Men eg hallar mest til at fjellrekkja kan saurr tyder søle, dy, altså den våtlendte eller myr- sjåast på som ei gyrd, ei gjord, eit belte, som held lendte dalen. på plass vatnet og myrane innom. I norrønt finn vi Vi har øynamn som Gossa, som heng i hop med ordet i former som gyrði, gyrðill og gyrðíngr. Jamfør eit ord for gor som tyder søle, fiskeinnvollar. Også her (G)jøringevika (Gyrdingarvik) og (G)jøringebøen her meiner ein namnet viser til myrlende. Ein reknar i Naustdal i Sunnfjord. også med at namnet Gursken og Gurskøya kjem frå I sunnmørsdialekten seier vi elles jøratog om band same namnestamma. Ei avlydsform av dette nam- ein knyter kring ei høybør. Det kan vidare nemnast net er gjör. Oddvar Nes har meint at denne forma, at sør for Flatholmen ved Tananger ligg nokre små som siktar til blautt og sleipt jordsmonn, har lege til holmar som vart kalla Hjøringerne på eldre kart. grunn for namnet (G)jørva i Geiranger. Uttalen skifter mellom å vere jøringane og kjørin- Vi kan også nemne elva Jora i Lesja og gardsnam- gane. Per Hovda seier at holmane ligg på rekkje og net Joranger i Luster. Ei eldre form av gardsnamnet skaper livd mot havet, som står hardt på der. Han har ein meint er Jórung (f) eller Jórungr (m). Desse meiner at desse holmane kan sjåast på som ei gjord, namna har ein rekna med er avleidde frå eit ord som eit belte med avleiingsendinga –ing. Men Hovda tyder væte, den vassrike. Elles gir den tidlege nam- heldt det mest truleg at namnet hang i hop med neforma Jærmedall for Jørdalen også assosiasjonar gardsnamnet Tjora ikkje langt frå. Men i dag har i retning gjørme. Det kunne også vere nærliggjande skriveforma vorte Nordre og Søre Gyrdingen ut frå å nemne at leirvoren havbotn, som også har gjeve ei tolking knytt til gjord. namn til Leirvågen her på neset, andre stader i lan- Til liks med det førnemnde Gjertneset har per- det blir kalla gyss og kan ha former som jøss og jørs. sonnamn ofte blitt knytte til stader der det har vore Same ordet kan også tyde gjørme frå myr. handelsfolk og handverkarar. Vi kan her mellom Når det gjeld fjellrekkja frå Jørneset i retning mange peike på Larsnes og Håkonsholmen. For sist- Kongsvollen, kunne det vere nærliggjande å setje nemnde, som ei tid også vart kalla Gullsmedholmen, denne i samanheng med jaðarr = kant, rand, jar (på har vi ikkje skriftleg dokumentasjon på nokon eigar eit stykke ty), slik ein har gjort med ein del stad- som har heitt Håkon. Derimot veit vi at ein Jørgen (i

65 dialekten no Jørn) åtte Jørneset kring 1650. Mykje fikset har vore mykje brukt og kan særmerkje det tyder på at ein kiper, tønnemakar, budde der i første hovudordet tyder. Det kan også bli knytt til ætter, halvdelen av 1600-talet. Ut frå skriftformene på den folk, slik som Arnungane. Stundom kan det også tida kunne det vere tenkjeleg at der tidlegare også vere eit minkingsord, slik som kroppung, småtorsk. hadde budd ein mann som heitte Jørgen, og at nam- Per Hovda seier at avleiingar på –ung (og –ing) net viser tilbake på han. er ein vanleg namnetype i skjergarden, og dei vert I samband med drøftinga av Harund/Hjørund nytta både på holmar, skjer og fluder. Hovda nem- peika vi på ei tolking som knyter dette namnet til ner døme som Geitungen (kan vere brukt til geite- har i tydinga berg, stein – og ei tolking som set det beite) og Svortungen (er svart på farge). Hurrungane i samanheng med hjarse i tydinga topp, isse, hovud. er også sagt å vere eit døme på at denne avleiinga Som oftast knyter ein det sistnemnde til avrunda, vert brukt om fjell. Hjörungar kan også vere eit slikt og ikkje spisse toppar. Og på Jørneset fortonar Jør- ung-namn. neshornet seg som ein avrunda skalle med dei store I dette tilfellet vil tydinga samsvare med ei und- myrane kring seg. Namnet kan då på eit sjølvstendig avleiing. Jamfør her Laurents Hanssøn si omsetjing grunnlag, ha same opphav som moderne forskarar der han brukar Hiarunder i staden for Hjörungar har lagt i Hjørundfjord-namnet. Elles kan ein også om skjera som skulle ha gjeve namn til vågen. peike på Knut Kopperstad si tolking av fjellnamnet Hjörungavág vil også kunne tyde vågen med Jøna. Dette namnet skal etter hans meining tyde steinane – eller den steinute vågen – dersom vi tek noko som er opphovna, ein kul. Og på Jørneset ligg utgangspunkt i Nyman si tolking av Hjørund-nam- Jørneshornet som ein slik rund kul med vide flate net. Ut frå Nes si tolking av namnet kan det tyde myrvidder kring seg. vågen med toppane. Ivar Aasen har ei gjota (f) i tydinga «langstrakt Frå skjergardsnamn kjenner vi også til endinga Huulning i Jorden; langaktig Græsplet imellem Bak- unge, som vert brukt til å karakterisere noko lite. ker og eller Klipper.» Desse formene, og fleire til, Kråkungane er til dømes to små grynner ved skje- heng nok i hop med det norrøne gjá, som vert sagt ret Kråka sørvest for Flåvær. (Hjør)ungar har av å tyde gjel, kløft, rivne i jord eller berg. Genitivsfor- sogeskrivarane vore oppfatta som ei fleirtalsform. ma av dette ordet er gjár. På Jørneset finn vi mellom Steinane, som skulle ha gjeve namn til vågen, er berga eit langstrekt og lågtliggjande jordstykke mel- heller små. Dei har dermed kunne ha vorte opp- lom Vartdalsfjorden og Leirvågen. I fall det har vore fatta som «steinungar» utifrå ung-uttalen. Frå dette namngjevande, kan neset opphavleg ha heitt Gjárne- har ein i skrift fått ei korrekt bøyingsform i fleirtal: set. På Jørneset finn vi i dag namna som blir uttala Hjörungavágr om ein våg med småtoppar eller små Lisjejøra, Storejøra og Jørhaugen ned mot Vartdals- steinar. fjorden. Lisjejøra og Storejøra er to små søkk/kløf- ter, og mellom dei ligg Jørhaugen. Eg veit ikkje om Konklusjon fleire slike namn med jør (f) i distriktet her. Men når Med omsyn til namnet Jørneset ser eg eit opphav den einaste plassen kanskje er på Jørneset, er det knytt til Gjárnes(et) som mogleg. Eg tenkjer då på ikkje urimeleg å vurdere om namnet – ei jør – også dalen, gjøta, som bruket Plassen ligg i. I så fall bur- kan ha same opphav som gards- og nes-namnet. På de skriveforma ha vore Gjørneset. Det er svært freis- same måten som dei andre Jør-namna, har også des- tande å knyte Jørnesnamnet til fjellrekkja som ligg se namna blitt skrivne med Hj-. Knut Nykrem bruk- attved vatnet og myrane her. I så fall ville det vere te til dømes i ein avispolemikk i 1939 skriveformene rimeleg å skrive Gjørneset eller Gjøringneset i dag. Store-Hjøra og Litle-Hjøra. Eg hallar likevel mest til at namnet kan ha same Jordalen i Voss kan også gje oss ein peikepinn utgangspunkt som det gamle fjordnamnet Hjørund. på ei anna mogleg forklaring på namna her. I Nor- Det kan ha oppstått på sjølvstendig grunnlag ut ske Gaardnavne seier ein om «flere af Stederne ved frå forma på landskapet, men eg trur helst det må Namn Hiordal(i)r, saaledes navnlig om Jordal her i knytast til fjordnamnet Harund/Hjørund mellom Vossestranden, der det udtrykkelig fremhævet, at de anna ut frå tidlegare skriftformer. Skriftforma som have fortrinlige Beitesmarker.» Dermed kan Jørda- er brukt i eit dokument frå Ørskog kyrkje, samsva- len også ha sitt opphav frå at han har vore brukt til rar også med den gamle uttaleforma for Hjørund- beite. Like eins kan Jørneset også ha vore beiteland fjorden. Vi ser at skriftformene for Jørneset, Jørdal for Lid-garden. og Hjørundfjord liknar på kvarandre opp gjennom hundreåra. Jørneset er såleis det neset som ein må -Ung eller –Und? runde om ein følgjer indre leia, Hjørund (ytre Har- Ved at suffikset –ga vart lagt til eit n-suffiks, fekk undar- eller Hjörundarfjörðr). Namnet kan også vi eit samgermansk suffiks -unga, -inga. Dette suf- vere så gammalt at det opphavleg har stammekom-

66 posisjon – Hjørundnes/Harundnes, og ikkje ei meir Hjörungavágr-namnet berre eksistert i sogebøker? I moderne form som Hjørundarnes. Und- og eventu- så fall er det vonlaust å leite etter namnet på Sunn- elt ar-stavinga har falle bort sidan namnet er svært møre. Det var folk på Island som skreiv ned historia gammalt. Er dette opphavet, kunne ei mogleg skrift- om slaget kring 200 år etter at det stod. På Island form for Jørneset i dag ha vore Hjørneset eller Hjø- finn vi Hjörungar som namn på tre heller spisse rundneset. Ut frå skrifttradisjonen har Jørgen-stavin- steinar i sundet mellom Heimaey og Skeley i Brei- ga i Hjørundfjord halde seg lenger enn i namna på dafjord. Det vil vere langt rimelegare å setje desse Hareidlandet. Hans Strøm, som knyter fjordnamnet i samanheng med sverd enn dei avrunda Ovraflu- til ei kvinne, Jørond, som ifølgje ei segn skulle ha dene, som somme trur kan vere kjennemerket på overlevd svartedauden, ordlegg seg på denne måten Hjörungavágr. om namnet Hjørundfjorden: «at den følgelig burde Elles må det også vere mogleg å stille spørsmål om heede Jørondfiord, hvilket og stemmer best overeens kor bokstaveleg ein skal ta at talet på steinar skal med vore Bønders Udtale; men da den nu omstunder vere 3? 3-tals-regelen går att mange stader i opp- i Almindelighed skrives Jørgenfiord, har jeg, for ikke bygginga av jomsvikingsoga. Forfattaren kan då ha at blive uforstaaelig, helst villet rette mig derefter, brukt 3-talet som ei episk form for mange. især da hiin Benævnelse ikke kan beviises af Histori- Det er elles knapt nokon slagstad i Noreg som har en.» Dermed nyttar Strøm skriveforma Jørgenfiord, vore så nøye skildra som Hjörungavágr. Vi blir for- som ikkje har støtte i uttalen på den tida. talt om steinar, skjer og avstandar i sjølve vågen. I Namnet Jørneset kan vere langt eldre enn Nøring- tillegg får vi vite om namn i granneområdet. Kan set, som har ing-endinga framleis. Set-namn er av desse detaljerte skildringane tyde på at namnet på dei heller yngre gardsnamna. Dei ligg sjeldan sen- vågen er ukjend for sogeskrivarane? Er det difor dei tralt i høve til det ein ser på som det opphavlege fortel så mykje om geografien? jordbruksstroket i bygdene. Dermed vil -ing-endinga Så kanskje den mest rimelege forklaringa på nam- i Nøringset ikkje ha hatt så lang tid til å bli bort- net er at Hjörungavágr beint fram er eit litterært slipt som -und i Hjørundnes eller -ing i fall nesnam- namn som tyder sverdvågen, vågen der sverda vart net heng i hop med gyrðíngr. I tillegg er namnefor- svinga. Det har dermed ikkje nokon samanheng med ma nørding, som tyder ein som kjem nordanfrå, og eksisterande eller tidlegare stadnamn på Sunnmøre. uttrykk som landnørding og utnørding, med å halde Utgangspunktet kan då vere hjörr som tyder sverd. oppe namneforma Nøringset. Kanskje kan det vere Ei tilsvarande tolking har Per Fett som seier at det naturleg å avslutte med følgjande spørsmål: Har kan tyde pilvågen, pilsvermen.

Kan den langvorne grasgrodde dalen her på bruket Plassen vere grunnlaget for namnet Jørneset? Namnet kan då opphavleg ha vore Gjárnes(et). I bakgrunnen har vi Leirvågen og Risneset. Tidlegare var Risneset skilt frå land ved eit lite sund, Lisjeleia, som naturen sjølv har tetta.

67 Islendingar og Hjørungavåg-namnet

Ifølgje dei fleste versjonane av jomsvikingsoga del- get. Men dei vert ikkje rekna med mellom islendin- tok fire islendingar i slaget. Det var Einar Skålaglam gane. Namnet Önundarfjord er ukjent i Noreg, men (Skjoldmøy-Einar), Vigfus Viga-Glumsson, Tord på Island er det grannefjorden til Dyrafjord. Einar Orvhand og Torleiv Skuma. Det vert fortalt at dei Skålaglam flytte til Breidafjord og drukna der seina- tre førstnemnde, dei overlevande, reiste tilbake til re. Liket dreiv i land på Skáley, som vert sagd å ha Island etter slaget. Tord Orvhand fór til Dyrafjord, fått namnet sitt etter han. Denne øya ligg eit stykke der han og broren Torleiv Skuma var frå. Vi kan her nord for Akureyjar. Jomsvikingsoga, versjon AM nemne at jomsvikingsoga også nemner Arnmod frå 510 4to, har også ein femte islending, Tind Hall- Önundarfjord og sonen Arne som deltakarar i sla- kjellsson, i tillegg.

68 Akureyjar er eit fellesnamn for Heimaey, som vi har i framgrunnen, og Skeley som ligg lenger inn mot fastlandet. Lengst vest på Skeleyjartanga heiter det Hjörungaflaga, og tre klettar som dan- nar ein trekant nær denne, heiter Hjörungar. Og skulle ein også drage tolkinga av Primsigd som nymånesigd inn i denne samanhengen, må vel Heimaey og Skeley verke som ein spinkel nymåne i samanlikning med det fullvaksne Bjarnarhafnarfjall på fastlandet.

Elles viser Fagerskinna og Heimskringla til vers av kingsoga? Eller er desse namna berre oppramsa for å Tind Hallkjellsson og Tord Kolbeinsson når dei skal gjere ei tvilsam historie meir truverdig, slik Halldór skildre slaget. Laxness meiner? Men kor god var desse islendingane sin detalj- Dei mest sentrale namna for å plassere slaget vil kunnskap om himmelretningar og namn på øyar, vere Hjörungar og Hjörungvágr. For ingen av des- holmar og skjer der slaget stod? Det var ikkje som se namna har ein gamle pålitelege kjelder som kan i dag berre å slå opp i eit detaljert atlas og lese av. fortelje oss at dei har eksistert på Sunnmøre. Vi har Og for å stille vidare spørsmål: Har desse formidla berre synsingar som går 200–300 år tilbake. Deri- opplysningar til skrivaren eller forteljaren av jomsvi- mot har ein funne namnet Hjörungar på Island. Der

69 Hjörungar kallar ein på Island dei tre spisse steinane i dette sundet ved Akureyjar. vert namnet brukt om tre små klettar i Breidafjord av jomsvikingsoga som har plassert det islandske nær Akureyjar. namnet i Noreg? Stadnamngranskaren Þórhallur Vilmundarson for- I så fall var desse forfattarane lokalkjende på tel at desse steinane ligg i leia frå Akureyjar til fast- Sunnmøre slik at dei fann skjer og holmar på slag- landet og kan vere farlege for framande. Ved flod staden til å vere lik området kring Akureyjar. Eller sjø ligg dei under vassflata. Han viser til at Sophus kan heile namnet stamme frå at nedskrivaren på Bugge har tolka førstelekken i Hjörungavágr, hjörr, Island, som kjende til dei tre skjera ved Akureyjar, til å tyde sverd. Vilmundarson meiner at blindskjera meir eller mindre tilfeldig berre valde å bruke dette både ved Ovra og Akureyjar kan ha fått namna for- namnet ut frå at tre steinar skulle vere kjennemerket di dei kan gjennombore ein båt på same måten som på slagvågen? eit sverd. Namnet på Island kan etter hans meining I fall desse blindskjera kan samanliknast med vere importert frå Noreg, der det hadde ei etablert sverd som gjennomborar båtar, skulle ein vente form og meining. Vilmundarson viser her til at før- at der kunne finnast tilsvarande namn mellom dei ste landnåmsmannen i Akureyjar-området var Bjørn mange blindskjera langs norske- og islandskysten. Austræni Ketilsson. Far hans kom frå Romsdal og Desse ville på tilsvarande måte kunne ha gjeve namn såleis i grannelaget til Liavågen – etter Vilmundar- til gardar langs kysten, særleg dersom Vilmundar- son si meining. son har rett i at namnet Hjörungar hadde ei etablert For meg er det vanskeleg å forstå at desse nemnde form og meining i Noreg før overføringa til Island. skjera på Sunnmøre – Ovrafludene – skal ha vore så Men så langt har eg ikkje funne hjörr-namn korkje særprega at dei har gjeve namn til det som i dag blir på gardar eller skjer på Vestlandet utanom Bugge si skrive Hjørungavåg, og til Jørneset, som ligg borti- omstridde tolking av namna Jørneset og Hjørund- mot 2 kilometer ifrå, og ikkje til neset der dei ligg, fjorden. Ovraneset, og garden Ovra. I fall det er snakk om Så kanskje er den mest rimelegaste forklaringa overføring av eit namn frå Noreg til Island, synest at namnet på vågen først er skapt av ein islandske eg Eiksund-området med sine mange skjer, holmar sogeskrivar, i tydinga sverdvågen, vågen der sverda og øyar minner langt meir om Akureyjar-området vart svinga. Deretter valde ein å kalle steinane som enn Liåvåg-området. skulle særmerke vågen for Hjörungar. I så fall er det Men kanskje bør ein stille spørsmålet slik Oddvar inga hjelp i å finne bortimot likelydande namn på Nes har gjort det: Kan det vere islandske forfattarar Sunnmøre.

70 Primsignd/Primsigð

Attåt Hjörungavágr er det nok namnet Primsignd/ øya på eit kart ha ei krumma form som kan minne Primsigð som har valda mest vanskar for dei som vil om ein sigd. Men det vil også vere mogleg å finne plassere jomsvikingslaget. mange andre øyar med ei avrunda form – alt etter Når det gjeld Primsignd/Primsigð, så vert det kva synsvinkel ein vel å bruke. Elles oppfattar eg ein fortalt at Håkon jarl under slaget skulle ha fare til nymånesigd som noko tynt og spinkelt. Det høver denne øya, der det var ein stor skog, og deretter inn i ikkje på ei høg og ruvande øy som Sula, som etter skogen. Her ofra han sonen sin, Erling. Ei kjelde seier tradisjonell tolking skal ha fått namnet fordi ho er at han gjekk i land på nørdste delen av denne øya. todelt. Elles må ein heller ikkje gløyme at sigð kan Namnet på denne øya har vore ulikt skrive i vere eit synonym for sverd. kjeldene, og namnet har vore tolka på fleire måtar. Kjeldene spriker litt når det gjeld plasseringa av Skriveforma Primsignd peikar på eit latinsk opphav. Primsignd/Primsigð i høve til Hjörungavágr. Dei At namnet byrjar på P fortel også at det er eit heller norrøne kjeldene seier at øya ligg «firir nordann» nytt namn utan røter til norrønt. eller «firir ouginn nordr». Derimot seier Laurents Prima signatio tyder første signing, det å merkje Hanssøn at Håkon jarl fór til øya Primsigd, som er med krossteikn, i kristen tradisjon. Primsignd kan «harrt hoss». Harrt=hård blir i gammalt språk brukt såleis sikte til ei slags signing som har gått føre seg for å «udtrykke en høj grad af nærhed (i tid ell. sted)» på denne øya, eller at det er ei øy som er merkt med ifølgje Ordbog over det danske sprog. I Arngrímur krossteiknet. Primsigning var ofte eit første steg Jónsson si latinske omsetjing seier ein berre at Håkon på vegen fram mot dåp i den første kristne tida. jarl søkte til ein skog i grannelaget, utan å nemne Ei gruppe som ofte er sagd å satse på primsigning, at skogen ligg på ei øy. I nokre lokaliseringsteoriar var handelsfolk. Elles vart born, som ein var redd må Håkon jarl langt av lei for å kome til Primsignd/ for ikkje skulle leve opp, primsigna. Den som var Primsigð. På meg verkar det merkeleg at føraren for primsigna, kunne ta del både i tradisjonane knytte den norske hæren skulle ha forlate folka sine for å til den gamle gudelæra, og til kristendomen. Ordet reise til ein offerstad som var 10–15 km borte slik signing treng ikkje berre å vere knytt til kristen tru. som i Megaard sin Aspevåg-teori. Ved å handle på Ein brukte nemninga signe også før innføringa av denne måten utsette hærføraren den resterande floten kristendomen. Ei heidensk signing var å innvie til ein for eit eventuelt åtak frå jomsvikingane medan han av gudane i den gamle gudelæra. I staden for å legge sjølv var borte. Og det kan ta si tid å sigle/ro ein total eit barn fram til primsigning, la Håkon jarl sonen sin distanse på 20–30 kilometer tur/retur. Erling framfor Torgjerd Holgabrud. I Norske Gaardnavne har Oluf Rygh har vore inne Folk som går ut frå at dette problematiske namnet på at austlegaste delen av Sula (aust for Solavågen) har sitt opphav frå ei handling, og helst då ei ofring, kan ha heitt Veig. Her finn vi mellom anna gardane hallar til å velje namnet Primsignd. Men til vanleg Vegsund og Veibust. I bygdesoga for Ulstein og blir namn skapte ut frå særdrag ved staden. Didrik Hareid, som held seg til Liavåg-teorien, har Bjåstad Arup Seip meiner difor at den rette namneforma tolka Primsignd til å vere dette området lengst aust er Prímsigð. Førstelekken prím skal tyde nymåne. på Sula. Dit verkar det å vere ein heller lang veg å Andrelekken er sigð, som også skal ha vore brukt ro for jarlen i fall slaget stod i sjølve Liavågen og ved sida av hovudforma sigðr. Samansetninga skal nordmennene låg inst der. Bygdesoga knyter si då tyde nymånesigden. Namnet Prímsigð skriv seg Primsignd-tolking til at veig skal tyde å vie, signe. difor frå at denne øya har eit skap som minner om Men Rygh set ikkje veig i samanheng med vigsel, ein slik sigd. Han seier vidare at på kartet ser Sula men derimot med veig i tydinga sterk drikk. Andre ut som ein slik månesigd. Seip legg også til at det igjen har lokalisert namneopphavet til ei vidkjend naturlegvis ikkje er sikkert at namnet har vore eit kjelde med lækjande vatn ved Vegsundet. I Megaard «folkelig navn. Men det kan ha vært brukt av lærde sin Aspevåg-teori er Primsignd tolka til å vere Vigra. menn; og den som først har formet beretningen om Han set også Primsignd-namnet i samanheng med slaget i Hjørungavåg, må rimeligvis ha kjent øya å vie, signe, sjølv om det lydmessig er sagt å vere godt.» For meg verkar ikkje denne argumentasjonen problematisk å knyte namnet Vigra til ordet å vie. overtydande. Det er mogleg at i fugleperspektiv kan Som før nemnt, tykkjer eg avstanden frå Aspevågen

71 4

3 5 10 7 9 6 8

2 13

15 14 1 11 12

Det er gjennom åra presentert mange ulike forslag om kvar Primsignd/Primsigð ligg. I Haugsfjord-teorien er det Kvamsøya (1). Olaf Welde meinte offerstaden måtte liggje på Hareidlandet, og Magnus Bjørndal presiserte denne lokaliseringa til garden Hovset (2). Dei ulike tilhengarane av Liavåg-alternativet deler seg på austre parten av Sula (Veig) (8), heile Sula (6), Godøya (3) og Steffaneset (13). I Aspevåg-forslaget meiner John Megaard at staden er Vigra (4), medan Einar Klokkersund legg ofringa til Korsen (5) i Ålesund. Meiningane er også delte mellom forkjemparane for Vegsund-plasseringa. Olav Nørve vil leggje Primsignd til Korsneset (7) på Sula, Arne Øvrelid hallar heller til eit skogkledd område nord for Vågane (9), og Ole Barman peikar på ein offerstein som stod på Veibust, som er ein gard på ”Veig” (8) . Einar Landmark som skriv at slaget stod på Ørskogvika, meiner at ofringa vart utførd på Langskipsøya (10). John Strandabø seier at Primsignd er Lekneset (12), medan dei som vil ha slaget lenger ut i fjorden, meiner at jarlesonen Erling vart ofra på Holm (11). I teorien som legg slaget til Ørstafjorden, skal offerstaden ha vore Raudøya (14). I Havåg-alternativet er det foreslått at Primsignd/Primsigð er Eika (15). Og som eit siste alternativ kan vi også leggje til at fleire tvilar på at den omtala offerstaden har eksistert.

Kjelder som bruker Primsigð:

AM 291 4to: En ey liggur sú fyrir norðan voginn, er heitir Primsigð.

Flateyjarbók: en ey su liggr firir uoginn nordr er Primsigd hæitir.

Hanssøn: ”Hakon J: ffoor vdi en øe ther hartt hoss som heder .primsigd.

Kjelder som brukar Primsignd:

Stock. Perg. 4to no7: en ey fyrir norðan er Prímsignd heitir

AM 510 4to: enn ey su liggur firer nordann Hiorunga-uog, er Primsignd heiter;

72 til Vigra er for lang. Kvifor skulle Håkon jarl ro forbi Elles er det berre stadnamnet Alteret som kan Aspøya/Nørvøya, vidare forbi Valderøya og heilt ut minne om eit religiøst opphav på Eika i dag. Det er til ein skog på Vigra for å utføre eit ærend? ein fjellformasjon som går beint opp frå sjøen ved leia Peder Fylling skriv i sin polemikk mot Gustav nordafor Yksnøya, og namnet skriv seg venteleg frå ei Storm at Primsignd ikkje kan vere Sula. Han viser samanlikning med eit alter i ei kyrkje. Det same gjeld først til at øynamna Primsignd og Sallarø skal stå truleg også for namnet Alteret som vi finn på garden i Den eldre Edda under bolken Eyja heiti. Ved at Eiksund, sjølv om formasjonen her var ein oppmura Fylling tolkar Sallarø til å vere det same som Sula, må ring på 5–6 meter. Begge namna stiller såleis i klasse Primsignd vere namn på ei anna øy. Det kan skytast med stadnamn som Preikestolen, eit namn som ofte inn at forskarar i dag meiner at Salarey er eit tidlegare er nytta på berg og fjellformasjonar. namn på Kvaløya i Troms og ikkje på Sula. Per Fett meiner at namnet Primsignd/Primsigð er av Elles ville det «under Slagets Tummel» vere nesten same typen som Vindheim i Grette-soga. Øynamnet umogleg å kome seg til Sula sidan jomsvikingane låg fortel då enkelt og greitt at no forlèt ein den røynlege i nærleiken. Fylling var difor «meget tilbøielig med verda og flyttar seg til det overnaturlege, der Torgjerd Flere» å gå ut frå at Steffaneset (der Hjørungavaag Holgabrud og søstera Irpa dukkar opp. Verksted AS vart etablert) tidlegare har vore ein Gustav Storm seier at Torgjerd Holgabrud, nam- omflødd holme. Det er denne holmen, der det også net er skrive og tolka på mange måtar, synest å vere har vakse skog, som er det historiske Primsignd og ei spesialgudinne for Håkon jarl og ætta hans. Ho som skal ha fått namn etter den heidensk-religiøse skal ha vore dotter til ein finnekonge. Torgjerd vart ofringa som fann stad der. av den grunn sett på som eit halvt troll. Mannsnam- Av dei fire eksisterande norrøne jomsvikingut- net Holge (Hølgi) vert ifølgje Storm brukt som nem- gåvene brukar to Primsigð og to Primsignd. I fall ning på landsdelen Hålogaland. Etter Njålssoga åtte Primsignd/Primsigð skulle vere ei stor øy nær leia på Håkon jarl saman med Dale-Gudbrand eit tempel ytre Sunnmøre, slik som Vigra og Sula, ville eg finne med bilete av tre gudar: Torgjerd, Irpa og Tor. Tru- det naturleg at sogeskrivarane nytta dei gamle nor- leg har sistnemnde med tida kome inn i staden for ske namna som då ville vere vide kjende. Derimot Holge. ville det på Island vere vanskelegare å ha kunnskap Når det i jomsvikingsoga vert fortalt at Håkon jarl om småøyar lenger inn frå kysten. Så i staden for å vender seg mot nord, og at det etterfølgjande uvêret døype om store sunnmørsøyar gjennom omsetjing til kjem derifrå, kan den nemnde himmelretninga også latin og eventuelt tilbake til norrønt, finn eg det rime- skrive seg frå at Torgjerd held til i Hålogaland. Der- legare at øya Primsignd/Primsigð, i fall ho har eksi- med kan det knyte seg noko uvisse til at eit eventuelt stert, kunne ha vore så lita at sogeskrivarane kan- uvêr hadde same retning. skje ikkje visste det norske namnet. Dermed er det I dei ulike versjonane av jomsvikingsoga og hos mogleg at dei gav øya eit namn som vi har problem Saxo, der Håkon ofrar to søner, vert innsatsen til med å forstå i dag. Ei lita skogkledd øy, ein spinkel trollkvinnene, Torgjerd og Irpa, lagt vekt på. Men nymåne i høve til Hareidlandet og elles til fjella inn- samstundes kan vi leggje merke til at Fagerskinna om fjorden, ved slagstaden, kan vere Eika. Eika er i manglar heilt forteljinga om ofringa på Primsignd/ dag det einaste usamansette øynamnet på Sunnmøre Primsigð. Heimskringla nemner heller ikkje denne med namn etter ein tresort, eik (quercus). Denne øya øya, men seier at ifølgje det folk fortel, så skulle ligg også så nær eit slagalternativ at det kunne vere Håkon ha ofra sonen sin Erling for å få hjelp til å rimeleg at ein søkte dit i ein pause i slaget. vinne slaget. Eg tolkar dette slik at Snorre distan- Det er elles verdt å merkje seg at kjeldene legg vekt serer seg frå forteljinga om ofringa på Primsignd/ på at det veks ein stor skog (mork mikil, skogur Primsigð, men viser til «sögn manna» når han tek mikill) på Primsignd/Primsigð. Det kan indikere at det med. øynamnet eller det som karakteriserte øya, var kjent Forfattarane av dei to siste bøkene kan såleis ha for sogeskrivarane, men at nemninga Primsignd/ gjort same vurderinga som Fett. Øynamnet Prim- Primsigð vart nytta ut frå hendingar i samband med signd/Primsigð eksisterer berre i ei tankeverd, og er slaget. såleis ikkje ein røynleg stad på Sunnmøre.

73 Ordet våg

I debatten om kvar jomsvikingslaget skulle ha te tusenåret. Det heile blir meir komplisert dersom stått har enkelte hevda at berre stader der namnet vi også må ta omsyn til at namnet Hjörungavágr inneheld våg kan vere aktuelle. Dermed vil alterna- har vore skapt av sogeskrivarar. Det kunne då bli tiv som Haugsfjorden, Ulsteinfjorden, Vegsundet, meir eller mindre tilfeldig om skrivaren lét namnet Ørskogvika, Hjørundfjorden, Norangsfjorden og på slagstaden få endinga våg, fjord, sund, vik eller Ørstafjorden bli definerte bort. Eit slikt standpunkt bukt. kan synest greitt dersom ein kan vere sikker på at I innleiinga til Norske Gaardnavne har ein gitt nye namn ikkje har erstatta gamle i løpet av det sis- følgjande forklaring på våg: «liden Bugt, gjerne

74 en noget indelukket». Dette gjeld for stadnamna. innløp. Men vi har også vågar som blir danna av I skriftleg framstilling elles kan ordet få ei vidare nærliggjande øyar. Desse kan også ha fleire innløp, tyding. Og reknar ein med at store delar av jomsvi- slik som Aspevågen i Ålesund. Her dannar øyane kingsoga nærast kan sjåast på som ein roman, dess Heissa, Aspøya og Nørvøya landet kring vågen. mindre sikker kan ein vere på at namnet våg blir I stadnamn er våg i tydinga bukt mykje brukt frå brukt i ei strikt tyding slik som i gamle stadnamn. Lindesnes og nordover langs kysten. Austover frå Kanskje kan ordet då berre stå for sjø, hav? Vi kan Lindesnes minkar dette ordet bort. På Island og her peike på at i Våre arveord seier ein at vágr (m) andre øyar i vesterveg der nordmenn tidlegare buset- i norrønt tyder: «sjøgang, sjø, hav, bukt, vik» og te seg, finn vi etter måten mange namn med våg som «materie, puss, væske». Det språklege opphavet til sistelekk. I desse områda har skriveforma med åra ordet våg har ein knytt til germansk *wegan, som vorte vogur, way og wall. tyder «setje i rørsle». Vi kan også setje verbet å vege I Sverige finn vi namnet våg mykje brukt i indre til same opphav. Jamfør her tilsvarande substantiv delar av landet. Der har ein ifølgje Jöran Sahlgren som våg (vekt, løftestong). Vi har vågar som skjer nytta det om vikar i innsjøar og elvar. Han seier at seg inn i landet, slik som Liavågen. Her er berre eitt namnet tyder «smal vik», «smal utvidgning av älv eller å», «smal sjö». Derimot er namnelaging med våg i Danmark bortimot heilt fråverande. Dermed blir det i ei dansk omsetjing av ei jomsvikingsoge nytta ordet bugt i staden for våg når det ikkje er ein del av eit særnamn. Nils Hallan har peika på at i vestgermanske språk finn ein ordet våg brukt i to ulike tydingar. (Der) Wog (hankjønn) tyder sjø. Men i nordtysk har ordet i forma (die) Woge (hokjønn) fått tydinga bølgje, som ein elles i Tyskland brukar (die) Welle om. Nils Hallan skriv: «Benevnelsen og navneelemen- tet vágr er mer brysomme, fordi weg i vestgermansk og gotisk betegner den opprørte sjø, mens de vest- nordiske våger tvert om er beskyttet fra naturens side. De innsjøer som har navn på –våg, er heller ikke så store at de kan ha vært beryktet for hard sjøgang. Et nærmere studium av de våger som fins i innlandet, viser også at det som regel ikke er en hel innsjø som kalles slik, men oftest bare en liten del av den og alltid den luneste delen». Ser vi på våg-namn i Ulstein og Herøy, legg vi merke til at i mange gardsnamn har ein fått fleir- talsformer i dialekten, sjølv om det i dei fleste til- fella berre er snakk om ein våg. Ein seier Vågane og Ettsvågane om to gardar på Dimna. I Eiksund har vi Havågane og Selvågane. I Herøy har gardsnamna i ytre eintalsformer: Frøystadvågen og Fosnavågen. I indre Herøy er det fleirtalsformer som rår: Myrvå- gane, Aurvågane og Tjørvågane.

Ein typisk vestnorsk våg er Håheimsvågen, som ligg nord for øyenden, med botnen mot aust og munningen mot vest. På grynna midt ute på vågen ser vi Skarve- skjeret. Ved fjøre sjø stikk også ein lægre topp opp på same grynna, Kobbeskjeret, som ligg rett innanfor. Ved utløpet av vågen, på høgre side, ligg Olaholmen, og utanfor den ligg den mindre Toholmen, som har fått namnet sitt fordi han er delt i to. Vi kan også nemne at nord for vågsmunningen ligg Furøya som har fått namnet sitt frå treslaget fure.

75 Alternativa

76 Kvar stod slaget?

I forsøket på å lokalisere jomsvikingslaget har dei sjølve vågen. Seinare teoriar har lagd meir vekt på fleste teke utgangspunkt i jomsvikingsoga og andre det som sogene presenterer som særkjenne ved eldre historieverk. Sentralt for mange har vore å vågen. finne løysinga på namnegåta Primsignd/Primsigð. Den første som i skrift peikar ut ein bestemt Like eins prøver ein å plassere Hjørungane som stad på Sunnmøre som slagplass, er Jonas Ramus. skifter mellom å vere skjer, fjelltoppar eller sigers- Han seier i 1715 at slaget stod i Hjørundfjorden. steinar som vart sette opp etter slaget. Vågen der Hans Strøm skriv kring 50 år seinare at slaget vart slaget stod, skal botne mot aust og ha mynnet mot utkjempa i Liavågen. vest. Uvêret som råka jomsvikingane beint i and- Det er særleg tilhengarane av desse to alternativa letet, kom frå nord. Dermed må dei under slaget som syner til «manns minne». Begge stadene mei- ha lege sørom nordmennene. Meiningane er delte ner ein å byggje på over tusen års samanhengande når det gjeld plasseringa av andre stadnamn som munnleg tradisjon, som skal stadfeste at slaget har Hjörund, Hjörundarfjörðr og Höð. Gravhaugar blir stått der. også dregne inn – sjølv om dei måtte stamme frå ei Så langt har ingen teori fått aksept for å tilfreds- heilt anna tid. Og dess tettare gravhaugane ligg, dess stille alle dei skiftande kjeldene. Der er heile tida oftare hallar enkelte til at haugane skriv seg frå eit eit «men» ved alle teoriane. Folk legg vekt på ulike tidlegare slag. sider. Det vil halde liv også i den vidare debatten. I Ein må rekne med at den skriftlege historia om teoriar som har mange støttespelarar, kan også vekt- jomsvikingane må ha blitt kjend på søre Sunnmøre legginga vere ulik. Somme av dei som vil ha slaget til seinast kring år 1600. Laurents Hanssøn som omset- Liavågen, seier at vågen, slik vi ser han i dag, er stor te ein versjon av jomsvikingsoga kring 1550, var ei nok til at slaget har stått der. Andre igjen opererer tid rådmann og ein av borgarmeistrane i Bergen. med ei formidabel landheving for å gjere vågen stor Poul Helgesøn som også var rådmann i Bergen ein nok til dei mange skipa. Og ei tredje gruppe meiner bolk, vart seinare lagmann for Bergen og Gulatinget. at vågen er for liten. Difor stod slaget utfor vågs- Hanssøn og Helgesøn vart godt kjende med kvaran- munningen, seier dei. dre i embets medfør, og vi veit at desse to utveksla På tilsvarande måte har tilhengarar av Aspevå- gamle handskrifter. Då Helgesøn vart avsett som gen og Vegsundet ulike argument for at slaget vart lagmann i 1603, flytte han til Brandal og tok med utkjempa nett der. seg mykje kunnskap om dei gamle skriftene. I dag har Liavåg-området fått størst tilslutnad Men truleg var soga om jomsvikingane også kjend med tanke på å vere den mest trulege slagstaden. på Sunnmøre lenge før dette. Bjørn Bandlien seier Monumentet som skal fortelje oss om dette slaget at mykje tyder på at forteljingane om jomsvikinga- som skal ha stått ein stad på Sunnmøre, er plassert ne var kjende og svært populære over heile Norden på Ovraneset. Sidan Liavåg-teorien har vorte den allereie på slutten av 1100-talet. dominerande, har argumentasjonen til andre ofte Dei første teoriane om kvar slaget stod, har vore å peike på veikskapar ved denne teorien, for så basert seg på lydliknande namn som Hjørundfjord deretter å peike på moment som støttar alternative og Hjørneset og brydd seg lite om skildringane av plasseringar.

77 Haugsfjorden

Kunne slaget ha stått rett etter at jomsvikingane hadde passert Stad, som vi ser her i bakgrunnen. Mot venstre biletkant ligg Storholmen. Bernt Stokkenes meinte at Hjørungane var nokre haugar der. Kvamsøya skulle vere det historiske Primsignd. På den sida av Kvamsøya som vender mot Storholmen, finn ein mange gravhaugar. Der ligg også garden som vart døypt Birkestrand.

I 1993 presenterte Bernt Stokkenes ein teori om at ner må vere hovdinggraver. Desse i lag med dei man- jomsvikingslaget hadde stått i Haugsfjorden på sør- ge gravrøysene på Kvamsøya fortel oss at det her må sida av Kvamsøya. Han meinte at dei gamle kjelde- ha vore utkjempa eit stort slag ein gong i tida. ne like godt kunne brukast til argumentasjon for eit Og dette slaget må vere Hjörungavágr-slaget, hev- slag der som i Liavågen. Å plassere ein hær i botnen dar Stokkenes. Han seier vidare at Kvamsøya tidle- av Liavågen ville aldri ein vitug hærførar ha funne gare har hatt namn som Bringsinghaug og Brimøy. på. Med nordmennene inst i vågen der ville Håkon Og namneskiftet frå Primsignd til Brimøy skal ikkje jarl heller ikkje ha kunne kome seg til Primsignd for vere stort om ein ser det i historisk samanheng. å ofre sonen sin, Erling. Med ei slik hæroppstilling Stokkenes meiner elles at eit barnekranium som vart ville heller ikkje jomsvikingane ha fått haglvêret frå funne i ei grav på Kvamsøya, kunne vere frå jarle- nord i ansiktet. sonen Erling, som vart ofra til Torgjerd Holgabrud Derimot ville Haugsfjorden på alle måtar ha vore på Primsignd. Hans Strøm som har vore sett på som ein strategisk lagleg stad for nordmennene å møte den kanskje viktigaste kjelda for dei som vil leg- jomsvikingane, meinte Stokkenes. gje jomsvikingslaget til Liavågen, har også andre Dei tre toppane, Klettane, på Storholmen høver slagteoriar. Han meiner med tilvising til Snorre at framifrå til forma på Hjørungane. På denne holmen det må vere slaget ved Rastarkalv og ikkje jomsvi- er det også funne tre steinkister som Stokkenes mei- kingslaget som har stått ved Kvamsøya. Håkon den

78 gode var på garden sin Birkestrand då erikssønene denne omdøypinga har ikkje hatt same gjennomsla- kom. Strøm meiner at Kvamsøya tidlegare har heitt get som Liavågen/Liabygda til Hjørungavåg. «Freidøe, ligesom det maadelig høie Fjeld på Øen Elles er mi hovudinnvending mot Haugsfjord- kaldes i vore Historier Freyerberg, og Sundet ved alternativet at alle kjelder seier at jomsvikingane Øen, som nu heder Ristesund, forekommer sam- gjorde strandhogg på Hareidlandet (Höð), og dei mesteds under Navn af Freyersund.» På bakgrunn aller fleste seier også at Hjörungavágr ligg i nærlei- av denne teorien om at slaget stod her ved Kvams- ken av denne øya. Det er etter mi meining lite truleg øya og ikkje ved Frei på Nordmøre, vart ein gard at både Håkon jarl og jomsvikingane skulle ha vendt på Kvamsøya i si tid omdøypt til Birkestrand. Men tilbake mot Stadlandet, for å utkjempe slaget der.

5

4 3

6

1 2

På dette kartet frå 1866 ser vi slagområdet ved Kvamsøya. Stokkenes meiner at Hjörungavágr (1) er Haugsfjorden. Hjörungar (2) er nokre haugar på Storholmen, og Primsignd (3) heiter i dag Kvamsøya. Hans Strøm som ville leggje slaget ved Rastarkalv til Kvamsøya, seier at Freyerberg (4) er fjellet på øya. Dagens Ristesund skal vere det historiske Freyersund (5). På Kvamsøya finn vi også ein gard som vart omdøypt til Birkestrand (6), som skulle vere staden der Håkon den gode oppheldt seg.

79 Ulsteinfjorden

I Vikebladet har det vore mange debattar om nehode. Hodet på hodeputen er dreiet svakt til ven- kvar jomsvikingslaget skal ha stått. Dei hardaste stre, munnen er åpen og tennene synlige. Skuldrene diskusjonane var i 1958 og elles utover i 1960-åra. dreiet noe til høyre, et meget kraftig kjeveparti, Sentralt i desse ordskifta stod teorien til Olaf Wel- halsen synlig helt ned til og med brystene. Sent på de. Ifølgje Welde rodde jomsvikingane først til øya dagen også i solskinn vises også teppet som hun Haud (Höð), som han meiner er dagens Dimna. Her har trukket opp til halsen. Så her er nok ikke rom fekk dei vite av bonden Ulv at Håkon Jarl låg lenger for tvil. Her er nok den gamle Hod eller Haud som inne i fjorden. Fagerskinna skriver.» Welde la stor vekt på den merkelege utsjånaden Sidan Hjörungavágr har botnen mot aust og mun- til Dimnafjella: «Sett frå Osnes om morgenen i 7–8 ningen mot vest, må denne vågen liggje på Ulstein- tiden når solen skinner, danner den et sovende kvin- sida av Hareidlandet og ikkje på Hareid-sida. Joms-

Ser ein Dimnafjella frå Osneset om morgonen, vil sola skine på eit sovande kvinnehovud ifølgje Olaf Welde, som gir ei detaljert skildring av korleis denne kvinna ligg. Ho skal vere den gamle Hod eller Haud som det også blir skrive. Dermed konkluderer Welde med at Dimna er den same øya som Höð og ikkje eit gammalt namn på Hareidlandet. Seinare skulle Welde også hevde at denne kvinna heitte Jøra (Torgerd Hørgatroll), og at nokre haugar i nærleiken var (H)jørungane. Nærast til venstre på Dimna ligg Lyngneset, og slaget skal ha byrja på Lyngnesvika.

80 7

På dette kartet frå 1866 har vi plassert dei sentrale namna i teorien som vil leggje slaget til Ulsteinfjorden. Slaget byrja på Lyngnesvika (1), men flytte seg etter kvart til Ulsteinfjorden (Hjörungavágr) (2). Øya Höð (Haud) (3) skal vere den same som heiter Dimna i dag. Nokre formasjonar på Dimnafjella blir kalla Jøra, og der finn vi også Jørungane (4). Skjeret som skal liggje midt i vågen, er Byholmane (5), og Bue Digre skal ha bykst over bord med gullkistene sine ved Ryssholmen (6). Primsigd skal vere Hareidlandet (7). vikingane rodde difor innom nordenden av øya vassyta og var då det skjeret som skal liggje midt i Haud (Dimna), der den historiske vågen, ifølgje Hjörungavágr. Seinare vart det reist opp bautastei- Welde, ligg mistenkjeleg nær sørenden av øya. nar, sigerssteinar, på Skeide og Ulstein der avrettinga Hærane møttest såleis innom Osneset, på Lyngnes- av jomsvikingane vart uført. Like eins skriv mange vika. Jomsvikingane med sine større skip fekk over- av gravhaugane langs strendene der, etter det Welde tak på nordmennene, som hadde mindre, lægre og hevdar, seg frå falne i slaget. Ved at Welde plasserte udekka båtar. Dei underlegne nordmennene må dra Höð-namnet på Dimna, vart det noverande Hareid- seg tilbake. Hærane flytter seg difor etter kvart til landet ledig for eit nytt namn – Primsignd. Andre Ulsteinfjorden. Her i fjorden får jomsvikingane midt tilhengarar av Welde-teorien, slik som Magnus i ansiktet haglvêret, som Torgjerd Hørgatroll (Hødr- Bjørndal, har vidare plassert blotarstaden til Hovset, troll = hovudtroll) sender mot dei frå nord. Kampen til den «store, verdkjende steinen» der. varer heilt til Bue Digre hoppar på sjøen med gull- Sjølv om Welde korresponderte med mellom andre kistene sine, ikkje så langt frå Ryssholmen. Vagn Halvdan Koht i sitt arbeid med å lokalisere slaget, Åkesson som seinare prøver å kome seg til lands i tok han likevel heilt feil når det galdt omdøypinga nattemørket, hamnar på Byholmane som for 1000 av øya Dimna til Höð. Dermed fell også grunnlaget år sidan skulle ha lege kring 2 meter lægre i høve til bort for lokaliseringa til Ulsteinfjorden.

81 Aspevågen

Aspevågen sett frå over Heissa i 1954. Under til høgre har vi Sukkertoppen. Dei mindre toppane som vi ser vidare mot venstre, er Pila og Olsfjellet.

Skildringa i Flateyjarbok av vågen der slaget stod, vere staden for det til no ulokaliserte fylkeshovet for høver verken med Liavågen eller Hjørundfjorden. Sunnmøre? Derimot passar ho 100 prosent på Aspevågen, sa John Megaard meiner at ut frå den detaljerte Einar Klokkersund i 1982 då han presenterte sin skildringa vi har av den historiske Hjörungavágr i dei teori. Reint språkhistorisk vil han også forklare at eldste kjeldene, så verkar lokaliseringa til Liavågen ein har nytta namnet Hjörungavágr på Aspevågen. heilt absurd. Men kvar finn vi ein slagstad som Ordet hjörung skal i gammalnorsk ha tydd fjellunge, høver betre? Her konkluderer også Megaard med eit lite fjell. Brukar ein hjörungar om dei tre fjella Aspevågen. på Heissa – Sukkertoppen, Pila og Olsfjellet – kan Megaard prøver først å lokalisere Primsignd/ ein vidare utleie at Hjörungavágr har vore vågen Primsigð. Han viser til at Didrik Arup Seip har meint innanfor desse hjörungar. Når så hjör og stein kan at Primsigð er den opphavlege forma. Namnet kan ha same tydinga, er ikkje spranget langt mellom då omsetjast med nymånesigd og skal vere brukt om Steinvågen og Hjörungavágr. Sula. Samstundes vedgår Seip at namnet truleg ikkje Klokkersund meiner at vågsmunnen mot vest er har vore nytta av folk flest, men at det kan ha vore Steinvågsundet, og Primsignd må vere Nørvøya. Før «brukt av lærde menn.» Megaard repliserer her at vart øynamnet skrive Nørve. Endinga ve fortel om dersom namnet er ein lærd konstruksjon, så fell ein ein heidensk heilagdom, jamfør Veøya i Romsdal. del av grunnlaget for å velje den eine namneforma Kan Nørve, der ein har det gamle namnet Korsen, framfor den andre bort. Reint fonetisk kan også –

82 På dette kartet frå 1868 har vi plassert dei sentrale namna i Aspevåg-teorien. Aspevågen er den historiske Hjörungavágr (1). Hjörungar er fjella Sukkertoppen (2), Pila (3) og Olsfjellet (4). Primsignd (5) er ifølgje Megaard det same som Vigra (5a), medan Klokkersund meiner det er Korsen (5b) på Nørvøya. Megaard seier også at Hjörund (6) er det same som dagens Sula. Munningen på Hjörungavágr er sagt å vere Steinvågsundet (7). Namn som også blir brukt i gamle skrifter, er Steinvågen (8) og Hundsvær (9). Andre namn som vi har markert, er Heissa (10), Aspøya (11), Nørvøya (12) og Slinningsodden (13). sigð sjåast på som ei forenkling av –signd. Megaard Prima signatio, som så har blitt til Primsignd ifølgje knyter difor øynamnet til latin prima signatio. Megaard. Men språkhistorisk er det umogeleg å Kvar finn vi så eit øynamn som kan knytast til ord knyte Vigra, som er sagt å kome frå eit ord for spjut, for signing. I samband med omsetjing mellom latinsk til ordet å vie. og norsk kan det også bli nytta ordspel. Som eit John Megaard meiner at namneproblema Hjörund døme på eit slikt ordspel viser Megaard til ei historie og Primsignd/Primsigð kan skrive seg frå at dei om Olav den Heilage. På veg heim frå England norrøne stadnamna i sogene først har vorte omsette møter kongen eit overhendig uvêr, men landa til slutt til latin, for så seinare igjen å bli omsette frå latin til velberga ved øya som vart kalla Sæla. Dette namnet islandsk. Under denne omsetjingsprosessen har nokre som tyder lukke, stor glede, blir bruk om øya Selja, stadnamn fått att si norrøne form, medan andre har øya med kloster. På same måten har øynamnet fått namneformer som i skrift skil seg sterkt frå det Vigra ut frå formlikskapen med vigja blitt omsett til opphavlege namnet, sjølv om dei innhaldsmessig

83 kan liggje nært. Som døme på ei slik omforming slagvågen, som blir nytta av dei som vil leggje slaget har Megaard meint at Hjörund er sistelekken i eit nordom Breisundet. slikt namneskifte. Det norske namnet har heile tida I staden for å godta konstruksjonen Hjörund, som vore Sula. Hjörund blir sagt å vere det norrøne ordet eit nyskapt namn av sogeomsetjarar for knappe tusen hörund, som skal tyde kjøt eller hud. Hjörund har år sidan, slik Megaard gjer, finn eg det langt meir ofte vore brukt i religiøs samanheng når ein skal syne rimeleg å gå ut frå at Hjörund er eitt av dei mange til meir lekamlege lyster. Det har også vore brukt om svært gamle stadnamna som endar på -und. Sula har penis. Dermed skulle Sula, som sogeskrivarar hadde nok heile tida heitt Sula, og Hjörund-namnet har levd tolka til å tyde ein stolpe, i første omgang fått ei i beste velgåande som eit fjordnamn innanfor. latinsk form for penis. Då namnet skulle omformast Når det gjeld omdøypinga av Vigra til Primsignd, tilbake til norrønt, vart det Hjörund/Hörund. tykkjer eg at avstanden mellom Aspevågen og Vigra Gjennom ein tilsvarande omsetjingsprosess skulle er for lang. Kvifor skulle Håkon jarl ro gjennom Vigra ha blitt til det latinske namnet Primsignd i Steinvågsundet, utanom Aspøya/Nørvøya, vidare Aspevåg-teorien. Men av ein eller annan grunn har forbi Valderøya og heilt ut til Vigra, til ein skog som denne prosessen ikkje blitt fullført vidare til norrønt kanskje ligg på nørdste delen av øya, for å utføre eit igjen. ærend under ein pause i slaget? Dersom teoriane om Med plasseringa av Primsignd (Vigra), som skal Aspevågen og Flisvågen skulle ha noko for seg, måtte liggje nord for slagstaden, og Hjørund (Sula), som tradisjonen om kvar slaget stod, ha vore broten skal ligge sørafor, må slagstaden liggje mellom desse allereie tidleg på 1200-talet. Snorre fortel i soga om to øyane. Olav den heilage at kongen før ferda til Russland Vi har lese i sogene at vågen har fått namn frå steinar låg i Steinvågen. Derifrå rømde han vidare forbi som står der. Frå andre soger veit vi at Steinvågen har Hundsvær, gjennom Vegsundet, og dermed også vore sett på som ei sentral hamn. Ein nærliggjande gjennom Flisvågen, forbi Skotet til Sylte i Valldalen. konklusjon kan då vere at Hjörungavágr av islandske Her forlét han skipa før han flykta vidare over land. sogeskrivarar har blitt forveksla med Steinvågen. Denne skildringa viser at Snorre hadde svært god Megaard viser til at dei tre øyane Nørvøya, Aspøya og detaljkunnskap om geografien i Borgund-området. Heissa dannar ei «beskyttet havn» i retning øst-vest. I fall Hjörungavágr skulle vere identisk med Navnet er i dag Aspevågen, mens det trange sundet Aspevågen eller Flisvågen, verkar det heilt urimeleg mellom Aspøya og Heissa kalles Steinvågsundet (..) at Snorre ikkje peiker på Steinvågen eller andre Spørsmålet er om navnet Steinavágr har vært brukt stadnamn nær Flisvågen, slik som Vegsundet, då han om hele denne havna. skulle lokalisere kvar jomsvikingslaget stod sidan I beskrivelsen i Jómsvíkinga saga heter det at dette er namn som han kjenner godt til. «botninn at Hiorunga-uogi horfer i auster, en Elles vil andre igjen meine at Steinvågsundet ikkje munnurenn i uester».» Megaard meiner då at munnar mot vest. Reint geografisk er retninga heller Steinvågsundet må vere munningen mot vest. aust-nordaust. Og i staden for å rekne Steinvågsundet Meegaard meiner at dei gamle maktsentra låg ute som munningen på Aspevågen, vil vel andre synest ved kysten. Det ville difor vere naturleg at Håkon jarl at botnen på denne vågen er Skarbøvik-området og også ville leggje hæren sin her for å verje desse. Det munningen ligg mot Slinningsodden. I så fall har er difor ulogisk, etter Megaard si meining, at Håkon vågen same retninga som Liavågen som Aspevåg- jarl, som skulle ha opp til fem gonger så mange folk, tilhengarane meiner vender i feil retning. skulle leggje hæren sin i Liavågen eller lenger inne, Ut frå at hæren til Håkon jarl var langt større enn slik som i Hallkjellsvik, der Snorre fortel at Håkon hæren til jomsvikingane, meiner Megaard at Håkon jarl låg inntil jomsvikingane hadde lagt til på utsida jarl ville leggje hæren sin slik han kunne verje dei av Höð. Men er det berre ute på kysten at vi finn viktige hovdingseta lengst ute på kysten. I ettertid maktsentra i vikingstida? Kunne ikkje til dømes kan det vere mogleg å fastslå kor stor kvar enkelt hær Hallkjellsvik i Volda fått namn etter ein hovding? var. Men ingen visste det vel for sikkert før hærane Jamfør her at den største båtgrava i Noreg finn ein møttest? på Myklebust på Nordfjordeid, som ligg langt inne Det kan også vere at Håkon jarl ville vite kor i ein fjord. Når det gjeld versjonane av Fagerskinna mange jomsvikingane var før han gjekk til kamp med «inn a Ælftrum» og «inn a Almunnd hamrum», mot dei. Men ein grunn til at han la seg ved indre konkluderer Megaard med at det er mest rimeleg å lei kan også vere at han rekna det som mest rimeleg ta utgangspunkt i innanfor Eltrane, sidan versjon B at jomsvikingane som var lite kjende i området, ville har ættelister knytte til Arnungane på Giske. Og det ta denne leia som er fri for holmar og skjer, i staden er særleg denne versjonen av Fagerskinna som seier for å sigle/ro den langt meir ureine og til dels tronge at jomsvikingane berre fór innom Höð for å kome til ytreleia.

84 Vegsundet

Amtmann Guldbrand Thesen var skeptisk til at I fall nordmennene rodde nordover frå Hallkjellsvik jomsvikingslaget skulle ha stått i Liavågen. Slaget og jomsvikingane kom innover Storfjorden, kunne skulle etter hans meining ha stått i Hjörungavágr ein mogleg møteplass ha vore på fjorden austafor ved Storfjorden. Thesen peika i det høvet på dei sto- Hareidlandet. re gravrøysane ein finn ved Hatlegardane i Borgund. Håkon jarl hadde samla «alt han kunne få tak i Ein liknande argumentasjon bar også Olav Nørve av flytende brukbare skip.» Men med små skip ute fram, i 1939: «Hvor tusener falt, må der også fin- på ein fjord kunne ikkje Håkon jarl få noko støtte nes merker efter dem.» I denne samanhengen viser frå folk på land. Ein må difor gå ut frå at slaget stod Nørve til gravrøyser i nærområdet til Vegsundet, inne på ein våg – slik soga også fortel. Når kjelde- men også til store gravrøyser på Kursetstranda inn- ne samstundes seier at vågen «ligger «innenfor» og om Storfjorden. «inn forbi» Hodd (Hareid). Da kan det etter min Ole Barman ( særleg i 1930) og Olav Nørve (sær- mening bare bli spørsmål om Vågane ved Vegsund.» leg i 1939) har, gjennom artiklar i Sunnmørsposten, Barman seier vidare at vågen må vere rundvoren vore dei mest profilerte forkjemparane for å plassere ut frå like avstandar til land frå skjeret som ligg i slaget ved Vegsundet. Barman viser først til munn- midten. Han viser elles til at Liavågen er lang og leg tradisjon som seier at slaget stod i Vågane ved smal, har munningen mot nord og at skjeret midt i utløpet av Vegsundet. Han stiller så spørsmålet: vågen manglar. Dermed høver skildringa av slags- Har slaget stått inne i ein våg eller ute på ein fjord? taden «utvilsomt» på Vågane, som er framifrå både

Vegsundet 1950. Skjeret som skal liggje midt i vågen, er Flisholmen, seier Arne Øvrelid. Andre igjen meiner at det må vere Haneskjeret, som vi ser i vågen lenger til venstre.

85 som samlingsstad og slagplass. Barman viser mel- Den nyaste framstillinga som argumenterer for å lom anna her til Haneskjeret som ligg midt i vågen. plassere slaget i Vegsund-området, kom Arne Øvre- Ved husa på Veibust skulle det elles inntil for kring lid med i 1981. Han seier at om vi nyttar ei strikt 60 år sidan ha lege ein stor offerstein. Han vart då kjeldekritisk gransking av stoffet, så kan ein ikkje sundskoten og brukt i ein husmur. Litt ovanfor her seie meir enn at slaget stod ein plass på sunnmørs- skal «Håkon Jarls tempel for Torgerd Høljabrud», kysten. Og ein har slettes ikkje haldbare prov på at ha lege. Liavågen skal vere staden der slaget stod. Derimot Olav Nørve meinte at sigerssteinane som vart har ein indisium som kan styrke ein slagplass lenger sette opp etter slaget, vart plasserte på Gjøriplas- inne i Storfjorden. Sterkast i så måte står ein våg på sen/Hjøruplassen på Kvasneset, som skulle ha fått nordsida av fjorden, Flisholmvågen. Øvrelid peikar namn etter desse spisse, sverdforma steinane. Vågen her først på at sogene skriv namna Hjörungavágr utanfor her var Hjörungavágr. Nordafor Kvasneset og Hjørundfjorden, der førstelekken kan tyde sverd, ligg Kongshaugen. Vidare kjem ein til garden Vei- på ulike måtar. Difor har desse namna truleg ikkje bust, som ifølgje Nørve skal tyde garden ved heilag- same opphav. Vidare skriv Øvrelid at ein liten dal domen. Her skal det ha stått eit heidensk hov med frå Kvasneset og opp mot Veibustfjellet ber nam- offerheller. Litt lenger ute ligg Korsneset, det gamle net Hjørunddalen. Han seier også at mange ser på Primsignd. Dei tapande jomsvikingane som hadde Vegsund-området som eit framhald av «sverdet», søkt tilflukt på Flisholmen, vart førde i land for å som er Hjørundfjorden. Jamfør Bjåstad si tolking av avrettast. Nørve seier at namn som Pina og Pine- namnet Hjørungavåg. Når det gjeld det strategiske stranda skriv seg frå denne hendinga. lægjet, er Flisholmvågen ypparleg, seier Øvrelid.

7

13 11 8 6 3 10 5 1 4 9 12 2

Dei som vil leggje slaget til Vegsund-området, meiner at Hjörungavágr (1) er det same som Vågane/Flisholmvågen. Arne Øvrelid meiner at skjeret midt i vågen er Flisholmen (2), medan andre seier dette om Haneskjeret (3). Iføl- gje Olav Nørve stod sigerssteinane, Hjörungar (4), på Kvasneset. Der finn ein også Hjørunddalen (5). Nørve seier vidare at på Veibust stod eit heidensk hov (6), og Primsignd (7) var det same som Korsneset. Her meiner Øvrelid at Primsignd (8) er eit skogkledd område nord for vågen. Det er halvøya aust for Solavågen (9) som vert kalla Prim- signd/Veig (10) i ein av Liavåg-teoriane. Namn som Pina (11) og Pine(haug)stranda (12) skal fortelje oss kvar joms- vikingane vart avretta. Ei lækjande kjelde, som ofte blir nemnd i historisk samanheng, finn vi på Veibust-sida av Vegsundet (13). Ole Barman viser også til ei offerhelle som tidlegare har sått på Veibust. Han legg ofringa av jarlesonen Erling som vart gjennomførd på Primsignd til det heidenske hovet(6). Kartet er frå 1868 (venstre del) og 1872 (høgre del).

86 Bjørnøya

Tjotande

Steinvågen Nørve

Hundsvær

Til Skotet og Sylte i Valldalen

Vegsundet

Snorre gir ei detaljert skildring av reiseruta til Olav den heilage då han var på flukt frå bondehæren. Etter å ha kome nordom Stad, la han først til ved Herøy for så å reise vidare til Steinvågen. Aslak Fitjeskalle som var i flokken til kongen, la seg i Borgund. Kongens folk observerte frå eit fjell at bondehæren, som kom nordanfrå, var på veg frå Bjørnøya og vidare mot Tjotande (som ein reknar med er det same som Kverve). Kongen la då kursen innanfor Nørve og innom Hundsvær, før han sigla gjennom Vegsundet. Herifrå gjekk ferda forbi Skotet og til Sylte i Valldalen.

Vågen har også ein god retrettveg gjennom Veg- sidene. Det kan høve godt med jomsvikingsoga. sundet. Å liggje i Liavågen og vente på fienden må i Derimot er det vel lite truleg at namnet Kvasneset, samanlikning helst kallast sjølvmordstaktikk. Liavå- kan setjast i samanheng med kvast, spist. Dermed gen er elles for liten til at Håkon jarl kunne få nyt- fell også grunnlaget bort for å plassere Hjørungane te fordelen av å ha mange skip og folk. Derimot er der. I Sulasoga nyttar ein namneformene Jøriplassen, Flisholmvågen stor nok til at nordmennene kunne få Jørinakken og Jøridalen. Førstelekken her er vente- utnytte slagkrafta si. leg kvinnenamnet Gyri(d). Like eins som i Liavågen Det er fleire kjelder som seier at jomsvikingane har ein her prøvd å tilpasse skriveformene til det styrde nordom og innom Höð. Då kan dei lett ham- ønskjelege. Dermed skriv tilhengarar av Vegsund- ne i Flisholmvågen, der Flisholmen må seiast å liggje alternativet Hjørunddalen i staden for Jøridalen. På midt i vågen. Eit slikt skjer finn ein ikkje i Liavågen. same måten skriv Liavåg-patriotane Hjørungdalen Når det gjeld Primsigd/Primsignd, kan ein vanskeleg heller enn Jørdalen. Om det har stått eit heidensk kalle Sula ei skogkledd øy, derimot har ein nord for hov på Veibust, og at Korsneset skulle vere Prim- Flisholmvågen eit flatt og ein gong i tida skogkledd signd er vel heller ikkje godt dokumentert. Men område, seier Øvrelid vidare i sin argumentasjon. hovudinnvendinga mi mot dette alternativet er den Vågen som blir foreslått av Vegsund-tilhengarane same som mot Aspevågen. Kvifor lokaliserer ikkje er etter måten rundvoren og har om lag like lang Snorre, som dokumenterer god lokalkunnskap om avstand frå skjeret i midten, Haneskjeret, og ut til dette området, slaget hit til Vegsundet?

87 Ørskogvika

Det skogkledde Osberget som vi ser her ved Ørskog kyrkje, skal etter Landmark si meining vere skjeret midt i vågen, då havnivået stod høgre for tusen år sidan. Foto frå 1950.

I 2009 presenterte Einar Landmark nok ein ny Kvar finn vi så Hjørungane? På nordsida av teori om kvar jomsvikingslaget stod. Landmark tek Ørskogvika, ein kilometer vestafor botnen, ligg bru- utgangspunkt i Fagerskinna. ket Steinane på garden Apalset. Dette bruket kan Botnen på vågen der slaget stod, skal vende mot kanskje ha namnet sitt frå oppreiste steinar, ifølgje aust og mynnet mot vest. Difor måtte jomsvikingane Norske Gaardnavne. Kan desse vere dei same store halde fram ferda si vidare mot aust etter å ha reist steinane som vi i dag finn i ein vòr i fjøra der? Land- nordom og innom Höð for å kome til ein våg der mark viser her til at mange tidlegare skribentar har dette høver. meint at Hjørungane må ha vore minnesteinar som Ut frå si tolking av namna Harund og Harun- vart oppsette etter slaget. Namnet på vågen er såleis darfjord meiner Landmark at ein må sjå nærare på skapt i ettertid. Ørskogvika som den historiske Hjörungavágr. Dette Kvar er så skjeret som skal liggje like langt frå er også eit sjøstykke som er stort nok til to hærar vågsbotnen som ut til kvar side? Landmark peikar og der jomsvikingane, som kom sist, har høve til å her på Osberget ved sida av Ørskog-kyrkja. Havni- røme med mange skip. vået der var 1–2 meter høgre for tusen år sidan. I til-

88 legg seier den munnlege tradisjonen at Ørskogelva i ved Almunnd hamrum. I versjon B skal han liggje samband med endring av faret sitt, tok med seg sto- inne ved Ælftrum, eit namn som ein har knytt til re mengder masse som vart liggjande att nær utlø- fuglenamnet svane. Begge desse namna i Fagerskin- pet. Elles er namnet Vågen, som vi finn i nærleiken, na meiner Landmark at ein kan finne spor av nær eit prov på at der tidlegare har lege ein våg som i Ørskogvika. Vi har namnet Almeskardet i Søvika. dag har blitt land. Tek ein omsyn til desse endrin- Og Andestadvatnet, ein samlingsplass for svaner, gane i landskapet, kan Osberget høve godt på det ligg heller ikkje langt derifrå. skjeret som blir omtala i sogene. Landmark har ei korrekt vurdering av landhevin- Primsigd har vore eit problematisk namn for dei ga i Sjøholt-området. Sjølv om det i tillegg til land- fleste. Men eit stykke utom Sjøholt, på nordsida av hevinga kunne ha vore store endringar i elveløpet, Ørskogvika, ligg Langskipsøya. I Norske Gaard- som også har lagt opp masse, tvilar eg likevel på at navne reknar ein med at gardsnamnet Tysse på fast- Osberget låg midt i Hjörungavágr med lik avstand landet der kan ha namn etter denne øya. Landmark alle sider til lands. meiner her at namnet kan setjast i samanheng med I og med at Landmark går ut frå Fagerskinna prø- ordet tjo som tyder bakarste krumminga mot skaftet ver han å finne både Eltrane og Almehamrane for å på ein ljå eller sigd. støtte opp om at hæren til Håkon jarl skulle ha lege Set ein dette i samanheng med Primsigd, som Did- nord for desse. For meg verkar det urimeleg i denne rik Arup Seip tolkar å tyde nymånesigd, vil dagens lokaliseringa at ein ikkje finn desse namna ved sjøen, Langskipsøy kunne likne på ein tjo. I Fagerskinna, men må langt inn på land i Sykkylven kommune for versjon A, seier bonden Ulv at Håkon jarl ligg inne å finne Almeskardet og Andestadvatnet.

Ifølgje Einar Landmark var Ørskogvika (1) den historiske Hjörungavágr. Skjeret midt i vågen skal vere Osberget (2). Hjörungar, minnesteinar som vart reiste etter slaget, skal ha stått på bruket Steinane (3). Lenger vest ved fjorden finn vi Primsigd (4), i dag kalla Langskipsøya. Kartet er frå 1870-åra.

89 Hjørundfjorden

Hjørungane, steinane som skal ha gitt namn til slagstaden lenger inne i fjorden, er sagt å vere desse steinane i fjøra ved Brattheim. Lokalt blir dei berre kalla Fjellsteinane.

«Hiøringefiord, hvor Jomsvikingerne bleve slagne, på øyane. Dermed fór jomsvikingane med ein gong har sit Navn af 3 Steene som staae opreiste til Kien- nordom og innom øya Höð og vidare inn Hjø- dinge-Steene, og kaldes Hiøringer, hvoraf Fiorden rundfjorden, der nordmennene venta på dei. Ifølgje heder Hiøringefjord». Dette skriv Jonas Ramus i ei ei segn skal nordmennene ha løynt skipa sine med bok som kom ut i 1715. Han brukar Olav Tryggva- lauvskog. Då jomsvikingane kom til Trandal, gjekk sons saga som kjelde. nordmennene som låg i hamna der, til åtak frå eine sida. Resten av nordmennene som låg i skjul ved I tillegg til det tradisjonelle skriftlege materialet Holm, gjekk til åtak på inntrengjarane frå andre har tilhengarane av å plassere slaget i Hjørundfjor- sida. Det vart deretter eit blodig slag innover fjorden den synt til mange munnlege overleveringar som mot Brunsvika. fortel at slaget skal ha stått her. Etter slaget skulle nokre av jomsvikingane ha rømt Ein ivrig forkjempar for Hjørundfjord-alternati- med 2–3 vikingskip gjennom Skjåstaddalen, ved å vet var Anders Hustadnes. Han hadde mange avis- drage dei på lunnar og ro dei over vatna. Ein annan innlegg tidleg på 1980-talet. Han ordna med leiting variant seier at dei reiste opp Skipedalen. Desse etter vikingskip på botnen utfor Bjørke og fekk i krigarane skulle elles ha grave ned ein gullskatt på stand graving etter Bue Digres gullskatt ved Tysse- Bjørke då dei rømde. fossen. Men utan resultat. Hustadnes viser til Flateyjarbok der det vert sagt Bonden Ulv på Höð skulle ha fortalt til jomsvikin- at botnen på vågen vender mot aust og munningen gane at Håkon jarl låg inne i Hjørundfjorden med mot vest. Det skal høve med fjorden inn til Bjørke. berre nokre få skip. Jomsvikingane beit på denne Ute i vågen skal det stå tre steinar som vert kalla krigslista som Håkon jarl skulle ha gjort kjend ute Hjørungane. Hustadnes skriv at desse steinane står

90 ved utløpet av vågen, ytst på vestsida av Hjørund- Bue Digre og ubåtsøk etter vikingskip i fjordbot- fjorden, ved Brattheim. nen vart ei av dei mest medieomtala skattejaktene i Mellom Sæbøneset og Store Standal finn vi i dag Noreg i nyare tid. namnet Holm. No er der ingen holme. Men Hans Problemet for dei som vil leggje slaget til Hjørund- Strøm skriv at ein tidlegare på flod sjø kunne ro fjorden, er mangelen på skjer og steinar ute i sjøen. med båt mellom holmen og stranda. Lokale segner Ein har difor synt til nokre steinar i fjøra på Bratt- fortel at Håkon jarl ofra sonen sin på denne hol- heim, ved innløpet til fjorden. Det er vanskeleg å men, som såleis må vere Primsignd/Primsigð. forstå at desse steinane kan vere kjennemerke på ein I fleire versjonar av Jomsvikingsoga kan vi lese at slagstad, som ein vil lokalisere minst 15 kilometer Bue Digre i slutten av slaget bykser over bord med lenger inne. to gullkister. Mange har sett eit funn av desse gullkistene som eit mogleg prov på kvar slaget stod. I leitinga etter kistene i 4 Hjørundfjorden fekk Anders Hustadnes mellom anna hjelp frå ein synsk mann. Han kun- ne fortelje at Bue ikkje hoppa over bord med kistene, men at dei vart tekne i land frå viking- skipa og gravne ned ved Tysse- fossen. Derimot meinte ein synsk same at gullkistene måtte liggje inst i Storevalen i Solavågen, der slaget etter hans meining hadde stått. Men folk i Hjø- rundfjorden leit meir på syn- ske som ville ha slaget til deira heimegrender – og sette difor i gang med å grave ved Tyssefos- sen. I tillegg til å basere seg på synske viste ein også til andre segner frå Hjørundfjorden som 2 fortalde om nedgraving av kis- ter, før overlevande jomsvi- kingar drog med seg skip over 5 land til Voldsfjorden og sigla derifrå vidare til Danmark. Denne gravinga i 1982 skap- 1 te reine gullfeberen på Bjørke. Etter å ha fått noko gullglin- sande på eit spett, som ein køy- rde ned gjennom jorda der den 3 synske hadde sagt at gullkiste- ne skulle liggje, kom også folk frå Historisk museum i Bergen til staden. Men ikkje noko av det ein fann, stamma frå vikingtida. Ved seinare gravingar fann ein heller ikkje noko som kunne Hjörungavágr (1) ligg for dei som vil leggje slaget i Hjørundfjorden mellom prove at slaget hadde stått ved Trandal (2) og Brunsvika (3), ved Lekneset. Hjörungar (4), steinane som skal Bjørke. Men den resultatlause vere særmerket på vågen, finn vi godt over ei mil lenger ute. Primsignd (5), gravinga etter gullkistene til der jarlesonen Erling vart ofra, er det same som Holm.

91 Norangsfjorden

Eitt av alternativa for slagplass er Norangsfjorden. Ytst på høgre sida av fjorden ligg Lekneset, som skal vere det historiske Primsigd. Foto frå 1954.

–Det er berre ein stad på Sunnmøre der alt høver Med utgangspunkt i diplom frå 1300-talet, der med dei gamle skriftene når ein skal plassere den ein i 1325 seier at Ledrene (Leira) ligg i Harundar historiske Hjörungavágr, og det er Norangsfjorden, fyrdi og at Hustad i 1356 ligg i Jorundar fyrði, mei- skreiv John Strandabø i ein artikkel i Møre-Nytt i ner Strandabø at Harundarfjord og Hjørundfjord desember 2007. Denne fjorden botnar mot aust og er to ulike fjordar. Harundarfjord er det som lokalt mynner mot vest. Ut frå ei moderne islandsk utgåve blir kalla Storfjorden og som går frå munningen av av Flateyjarbók meinte han at Norangsfjorden måt- Norangsfjorden og vidare inn til Bjørke. Dermed te vere staden som i sogene blir kalla Hjörungavágr. blir Harundarfjord liggjande innom Hjørundfjor- Primsigd, den ukjende og løyndomsfulle øya, som den. Strandabø tolkar førstelekken i Harundar- skal liggje framfor vågen på nordsida, er Lekneset. fjord, har, til å tyde stor. Dermed er Storfjorden Denne halvøya stikk fram frå fjellmassivet og skil den moderne og direkte omsetjinga av Harundar- Hjørundfjorden frå Storfjorden. fjord. Derimot er Hjørundfjord namnet på fjorden

92 frå Lekneset og utover. Skjeret som jomsvikingane som fortel om skjeret midt i slagvågen. Sjølv om søkte tilflukt på etter slaget, har seinare rasa ut i han har funne ein våg/fjord med botnen mot aust fjorden. Dette skjeret skulle ha lege ved Holm, som og munningen mot vest, så manglar likevel skjeret. ein kallar ein stad mellom Standal og Sæbø. Hjø- Eg har elles så langt ikkje funne nokon namnegran- rungane er, etter Strandabø si meining, steinane skar som skil mellom namna Harundfjord og Hjø- ein finn ved Brattheim, som ligg ved innløpet til rundfjord slik Strandabø gjer det. Dei har valt å sjå Hjørundfjorden. I den utgåva av Flateyjarbók som på dei ulike formene som ulike skrivemåtar for det Strandabø tok utgangspunkt i, manglar setninga same administrative området.

I teorien som vil leggje slaget til Norangsfjorden, er Hjörungavágr (1) det same som Norangsfjorden. Ofringa på Primsignd (2) vart utførd på Lekneset. Skjeret dit dei attverande jomsvikingane rømde, skal vere Holm (3). Elles har vi markert Harundar fyrdi (5), som blir kalla Storfjorden i dag. Jorundar fyrði (4), der garden Hustad ligg, ber i dag namnet Hjørundfjorden. Særmerket på slagvågen, Hjörungar, ligg kring 2 mil lenger ute, ved Brattheim. Kartet er frå siste delen av 1800-talet.

93 Liavågen

Liavågen i 1953.

Hans Strøm seier i si bok om Sunnmøre at Håkon dar sørafrå. Her er også ei lun hamn i vinterhalv- jarl etter sigeren mot jomsvikingane sette opp nokre året. Med sine mange mindre skip trong nordmen- steinstøtter, Hjøringer. Dei skal i ettertid ha gjeve nene også eit opnare farvatn for å få full nytte av namn til bukta der slaget hadde stått. Seinare for- den større folkemengda dei hadde. Dermed skulle svann steinane, og namnet Hjörungavágr døydde sjølve slaget ha stått utanom vågen – på havstykket ut. Strøm brukar som prov på at slaget har stått i mellom Sula, Hareidlandet og Vartdalsstranda. Liavågen at innbyggarane der er samstemde i at Lia- Ingvard Bjåstad seier at Primsignd er den latiniser- vågen er den historiske Hjörungavágr. Strøm meiner te forma av øynamnet Veig, som skal ha vore brukt elles at desse sigerssteinane utan tvil vart sette opp om den delen av Sula som ligg aust for Solavågen. på Hjørungneset. Dessutan skal også Hjørungdalen Spor av dette øynamnet kan ein så finne i gardsnam- ha fått namn frå desse steinane. na Veibust og Vegsund. Og kanskje hadde hærane Sidan teoriane om sigerssteinar ikkje har fått sær- drive heilt bortunder Sula på det tidspunktet Håkon leg gjennomslag i fagmiljøa, har seinare forfatta- jarl gjekk på land for å ofre sonen sin, Erling. Elles rar på bakgrunn av Gustav Storm sine teoriar, hel- seier ikkje Bjåstad eksplisitt kvar Harund ligg, ler halla til at Ovrafludene kan vere dei historiske men peikar på at Amund Helland trur at dette må Hjørungane. I Norrøn ordbok fastslår ein jamvel at vere eit eldre namn på Vartdalsstranda. Martinus Ovrafludene er Hjørungane. Nok ei forklaring på at Rogne, som også ville leggje slaget til Liavågen, Liavågen skal ha heitt Hjørungavåg tidlegare, finn meinte at Primsignd var Godøya, der det skulle vi i bygdeboka for Ulstein og Hareid: «Hjorungar ha stått eit hov. Namnet på denne øya skulle elles er avleia av hjorr, som tyder sverd. Kanskje kan det tyde «signa til Gud i himmelen». Rogne hevda elles vere skapet på vågen som er opphavet til namnet, at øya Harund, som skulle liggje sørom slagvågen, vågen er lang og smal. Samanlikn Geiranger som var Runde. Han viser til at dei «rekna sud og nord i eldre tid vart uttala Jørången.» Tilhengarane av som no langs landet.» Farleida mellom Runde og Liavåg-alternativet peikar på at fleire soger seier at Godøya meinte han var Harundarfjord. Vi kan her jomsvikingane reiste nordom og innom Höð, og der leggje til at ei eldre skriveform for Runde har vore ligg Liavågen. Det er elles delte meiningar om slaget Hrund. Peder Fylling hevdar på si side at Primsignd stod inne på sjølve vågen eller utanom. ligg på nordsida av Liavågen, på Steffaneset. Ingvard Bjåstad, forfattar av bygdeboka for I eine versjonen av Fagerskinna fortel bonden Ulv Ulstein og Hareid, skriv at Liavågen er den mest at Håkon jarl skulle liggje ved Eltrane og at han taktiske staden å velje for ein hær som ventar fien- ikkje hadde rodd nord til hæren sin. Denne bonde-

94 forteljinga har vore ofte vore kronargumentet for det nye ruteheftet for det nyskipa fylkesruteselskapet dei som vil leggje slaget nord om Breisundet. Men (MFR, seinare MRF) skulle lagast. Fleire gamle skri- vel ein å stole på denne historia, kan ein snu argu- veformer vart moderniserte, og Hjørungavåg vart mentet til fordel for Liavågen. Ein kan då vise til etter hans meining sett på som eit «godt namn som den andre versjonen som seier at Håkon jarl låg gjerne kan takast i bruk att.» Men ved å gå inn for inne ved Almehamrane, og då ligg Liavågen nord dette framlegget skulle han seinare møte seg sjølv i for denne. døra då han ville målbere at jomsvikingslaget ikkje Namna Hjørungneset og Hjørungdalen som i hadde stått ved Hareidlandet, men på Flisvågen. nedervd uttale vert sagt Jørneset og Jørdalen, har Namnet på skulekrinsen, Liabygden, kunne ikkje også vore brukte som prov på at Liavågen er den brukast på poståpneriet. Den andre staden på Sunn- historiske Hjörungavágr. Men som vi har vore inne møre som vart kalla Liabygden – Liabygda i Stran- på tidlegare, så kan namnet på vågen vere skapt av da – hadde fått poståpneri allereie i 1890. Dermed islendingar. Elles kan dei to stadnamna ha eit heilt måtte ein for bygdelaget i Hareid finne på eit anna anna opphav enn hjörr = sverd. namn enn det som hadde vore i bruk. Tilhengarane av Liavåg-alternativet byggjer oftast Vi kan elles nemne at fiskarlaget som vart skipa i på jomsvikingsoga. Dei plasserer Hjörungar og 1925, dei første åra heitte Liabygdens fiskarlag før Primsignd, men godtek likevel som oftast ikkje at namnebytet til Hjørungavåg fiskarlag. Liabygden slaget stod inne på vågen, der Håkon jarl, som i var også namnet på skulekrinsen så lenge Ulstein og byrjinga var på vikande front, låg lengst inne iføl- Hareid var éin kommune – til 1917. Og det namnet gje same soga. Korleis skulle då jarlen ha kome hadde skulekrinsen truleg nokre år til. Dette viser seg lengst aust til Sula, til Primsignd? Jamfør teik- at innarbeidinga av Hjørungavåg-namnet stort sett ning av V. Voss side 50. Det er elles vanskeleg å skriv seg til det siste hundreåret. forstå at Ovrafludene, Hjörungar, som låg lægre i høve til vassyta for tusen år sidan, skal vere kjen- 6 nemerket på vågen. I så fall det er 15 km forma på vågen, lang og smal som eit sverd, som har gjeve namn til 3 Hjörungavág, skulle det vere desto 5 større grunn til at namnet skulle 4 halde seg på vågen og ikkje berre 1 leve att som ei førestaving på nokre gardar som ligg eit stykke unna. Dei 7 2 nesa som mest naturleg ville ha heitt Hjørungneset i fall Liavågen er den historiske Hjörungavágr, ville ha vore Steffaneset eller Risneset. I dag ligg også Leirvågen mellom Risneset 8 og Jørneset. På grunn av teorien om at slaget skulle ha stått i Liavågen, fekk postopneriet i bygda namnet Hjørungavåg i 1897. Det gjekk seint med å innarbeide det nye namnet på 9 bygda. Folk i grannelaget heldt fram med å bruke nemninga som dei var vane med – Liabygda. Så seint som i I Liavåg-alternativet skal Liavågen (1) vere den historiske Hjörungavágr. 1947 klagar ein innsendar i Vikebla- Tilhengarane har ulike meiningar om kvar ein finn steinane som skal heite Hjörungar. Hans Strøm seier at dei er steinstøtter som vart reiste opp på det over at hareidsdølingar brukar Jørneset (2). Andre meiner at Hjörungar er det same som Ovrafludene (3). namnet Liabygda i staden for Hjø- Ved vågsmunningen finn vi Risneset (4) på sørsida og Steffaneset (5) rungavåg. Men det var først kring på nordsida. Ifølgje Peder Fylling skal Primsignd vere det same som 1920 at dampskipsstoppestaden Steffaneset, medan Ingvard Bjåstad seier at Primsignd (6) er Veig på austre bytte namn frå Liavåg til Hjørunga- enden av Sula. Denne ligg kring 15 km frå Liavågen. Inne i vågen finn vi våg i rutehefta. Det kan nemnast at Vågsholmen på sørsida (7). På kartet som er frå 1868, har vi elles markert hjørundfjordingen Jac Skylstad vart Jørdalen (8) og ein del av Vartdalsstranda (9), som Amund Helland involvert som namnekonsulent då meiner kan ha heitt Harund tidlegare.

95 Ørstafjorden

På dette fotoet ser vi Raudøya og Raudøyholmen (nærast til høgre) ved utløpet av Ørstafjorden. I venstre biletkant ligg Steinnes, der det i dag skal stå att to av dei tre bautasteinane som ein meiner skal ha vore Hjørungane. Ute på fjorden mellom Steinnes og Berkneset ser vi Vindfarholmen. Vidare mot høgre ser vi Yksnøya, Eika og sundet mellom denne og Hareidlandet.

I 1992 gav Martin Furseth ut boka Jomsvikings- orrosta som tyder krig, kamp. Det ligg nær den laget, der han argumenterer for at slaget stod første skriveforma for Ørsta – Òrstr – i eit brev frå ved munningen av Ørstafjorden. Han viser til at 1385. Dermed kan ein tenkje seg ei utvikling frå nordmennene under mobiliseringa hadde peikt ut Orrosta-fiordr = fjorden der slaget stod, til Ørsta- Hjörungavágr som samlingsstad. Leidangshæren fjorden. skulle møtast i denne vågen, som låg under eller Furseth peikar på at himmelretninga for Ørstafjor- ved øya Höð. Det må høyre til god krigsstrategi å den høver langt betre med sogene enn Liavågen. På velje slagstad og å få fienden til å kome dit, meir Steinnes skal det, heilt fram til nyare tid, ha stått tre eller mindre budd, i staden for å møte fienden på bautasteinar, som må vere dei omtala tre Hjørung- ein tilfeldig plass medan ein sjølv er ute og ror, sei- steinane. Når det gjeld skriveformene Primsignd og er Furseth. Frå denne synsvinkelen er det naturleg Primsigd, meiner Furseth at det verkar merkeleg at at Håkon jarl kan ha nytta Ørstafjorden som base den latinske forma Primsignd skal høyre heime i ei for hæren sin. Dette var ein strategisk godt plassert tekst som elles berre er gammalnorsk. Det vil difor samlingsstad med rimeleg gode hamnetilhøve midt- vere mest rimeleg å velje forma Primsigd i tydinga vinters – den årstida då slaget stod. nymånesigd. Og sett frå Rjåneset, har Raudøya Rett ovanfor Steinnes, frå Lidaveten, kan ein form som ein slik sigd. Derimot verkar Didrik Arup observere på langt hald skip som kjem sørafrå anten Seip si tolking om at Sula skal ha ei slik form, heilt dei måtte velje indre leia, inn Rovdefjorden, eller uskjønleg for ein som er kjend på Sunnmøre. På ytre leia, på utsida av Gurskøya og Hareidlandet. Raudøya har ein også funne ein gammal steinkon- Likeeins har ein godt utsyn nordover Vartdalsfjor- struksjon som kan ha vore horget eller hovet der den – om ein hær skulle kome nordfrå. Håkon jarl blota sonen sin til Torgjerd Holgabrud. Under si tolking av stadnamna som vert brukte i Elles vurderer Furseth det slik at Lianesholmen kan sogene, peikar Furseth på det gammalnorske ordet vere skjeret som er sagt å liggje midt i vågen. Eg er

96 samd med Furseth om at Raudøya vil minne langt til Primsignd (Raudøya). Slaget skulle ha stått mel- meir om ein tynn nymåne enn til dømes Sula. I fall lom Raudøya og Berkneset, og dei tapande jomsvi- ein legg Snorre sin versjon om at Håkon jarl og kingane oppheldt seg på Raudøya før dei rømde. Flø- hæren hans låg i Hallkjellsvik og rodde sørafrå der tre seier vidare at Raudøya ifølgje gamle segner skal på leit etter jomsvikingane, kan utløpet av Ørsta- ha fått namnet sitt fordi ho har vore raud av blod. fjorden vere ein aktuell møtestad. Derimot er det Fløtre deler synspunkta til Furseth når det gjeld heller umogleg å tolke Ørstafjorden til å ha noko steinane, Hjörungar, på Steinnes. Han meiner også med orrosta = strid, kamp å gjere. Norsk stadnamn- at namnet Ørsta heng i hop med orrosta = kamp, leksikon held det som mest rimeleg at namnet hel- strid. Skjeret som dei flyktande jomsvikingane ham- ler tyder «den bårete, snøgge» på grunn av vind og na på seinare, er Vindfarholmen. Holmen skal ha straum. fått namnet fordi jomsvikingane skulle ha fare dit I 2009 kom Odd Karstein Fløtre med ein teori ved hjelp av vinden. Sidan det var lettare å leggje til som skil seg litt frå Furseth. Fløtre byggjer på Ger- med skipa ved Yksnøya, vart dei fanga jomsvikin- hard Schøning (1722–1780) si framstilling av joms- gane førde dit. Namnet på denne øya, Øksøya, skal vikingslaget og kombinerer det med å tilleggje Sivert såleis skrive seg frå at jomsvikingane vart avretta Aarflot sin teori om at Håkon den gode ein periode med øks der. På Yksnøya finn vi elles Kjemperøysa, skulle ha budd på Raudøya, som tidlegare skulle ha som skulle ha fått namnet fordi dei kjempande joms- heitt «Freya Øe». vikingane vart gravlagde der av sine overlevande Aarflot meinte at namna Berkneset og Berkvika kampfellar. Denne gravhaugen ligg ved sundet mot i lag med namn Ørsta(d) og (Lida)veten tydde på Eika. Elles viser Fløtre til gamle kart som har med at den historiske Birkestrand, som vi tidlegare har namn som Liavardane, Liadal, Liadalsnipa og Lia- nemnd i samband med teorien om jomsvikingslaget neset. Det var då også naturleg at vikingane hadde ved Kvamsøya, skulle ha lege her ved kommune- sin Liavåg der. grensa mellom Ørsta og Volda. Fløtre sine tolkingar byggjer på historieskriving Fløtre seier at folk som vart primsigna av Håkon som ligg kring 200 år tilbake i tid. Seinare histori- den gode, slutta å bruke det heidenske namnet karar har ikkje funne grunn til å nemne dei meir i «Freya Øe». Dei byrja i staden å kalle Raudøya for ein seriøs samanheng. Vidare må ein vel kunne seie Primsignd. Som innbiten motstandar av kristendo- at Fløtre sine namnetolkingar er så villfarne at ingen men valde Håkon jarl å legge ofringa av sonen Erling stadnamngranskar vil gå god for dei. 9 8 4 5 7 2 6 1 3

Ein sentral utkikstad i versjonen som vil leggje slaget til utløpet av Ørstafjorden, er Lidaveten (1). Martin Furseth seier at Hjörungavágr (2) er det same som Ørstafjorden, og at skjeret midt i vågen kan vere Lianesholmen (3). Odd Karstein Fløtre seier at vi finn Hjörungavágr (4) utanfor Steinnes. Han seier at skjeret som dei tapande jomsvikin- gane rømde til, er Vindfarholmen (5), og at dei vart avretta på Øksøya (Yksnøya) (6). Begge forfattarane er samde om at Hjörungar er bautasteinar som har stått på Steinnes (7). Furseth seier at Raudøya (8) er den historiske Prim- sigd, medan Fløtre synest å halle til at namnet har vore Primsignd. Ut frå namna i området som byrjar med Lia-, meiner Fløtre at vi også finn ein Liavåg (9) i området her.

97 98 Slagstaden

99 Ein langvarig prosess

Gjennom vidareformidling av forteljingar om kunne sameinast med framstillinga i soga om joms- jomsvikingslaget frå generasjon til generasjon har vikingane? Eg leitte og grunda. Kunne svaret på ein fleire stader på Sunnmøre, særleg i Liavågen og gåta vere at toppane på fjellrekkja frå Jørneset til Hjørundfjorden, bygd opp ein identitet knytt til det Ulsettua var dei omtala Hjørungane? Så langt syn- ein meiner er slagstaden. test eg det var den mest rimelege forklaringa. Ei tilsvarande identitetsoppbygging kan ein også i Då det nærma seg 1000-årsmarkeringa for slaget, mindre grad finne hos dei litt eldre slagalternativa. som ein meiner skal ha vore i 986, blussa diskusjo- Det blir også i samband med Vegsund-teorien synt nen opp på nytt om kvar slaget hadde stått. Anders til munnlege tradisjonar. Hustadnes, ein engasjert forkjempar for å prove at I min oppvekst på Osnes kunne eg i 1950-åra høy- slagstaden var Hjørundfjorden, fekk også hjelp av re dei vaksne diskutere kvar jomsvikingslaget hadde synske for å leite etter gullkistene til Bue Digre der. stått. Det var særleg teorien til Olaf Welde om at Som eit apropos til denne leitinga skreiv eg i Sunn- slagstaden skulle ha vore Ulsteinfjorden som enga- mørsposten, tre månader etter 1000-årsmarkinga, sjerte folk. at Hustadnes heller burde grave etter gullskatten på Eit nytt ordskifte i Vikebladet i slutten av 1960- Eika i staden for i Hjørundfjorden. Eg peika vidare åra fenga også interesse. Der vart det jamvel skrive på at i Eiksund-området ville ein også kunne finne at nordmennene skulle ha gøymt seg i Ottavika, dei holmar og skjer som ein så sårt sakna i Liavågen. som låg på min eigen gard, då jomsvikingane kom Det var ingen reaksjon på innlegget. Men hausten siglande. Vidare skulle gravhaugane på Osnes kome 2002 var eg på eit møte der ein av deltakarane til- frå dette slaget. feldigvis sa at jomsvikingslaget hadde stått i Liavå- Av lokalpatriotiske omsyn kunne det ha vore freis- gen. Eg kom med nokre motførestellingar. Det vart tande å støtte ein slik teori. Men det var vanskeleg å eit nyttig ordskifte. For meg vart det starten på ei forstå at øya Höð skulle vere den same som Dimna, vidareutvikling av dei tankane som eg hadde skissert slik Welde og tilhengarane hans hevda. Det verka kring 15 år tidlegare. mest rimeleg at slaget måtte ha stått i Liavågen, slik Etter kvart som eg har grave meg lenger og lenger debattantane frå Hareids-sida meinte. ned i stoffet, har somt vorte justert. Men hovudteo- I slutten av 1970-åra samla eg stadnamn rundt om rien – at slaget stod nær øyenden av Höð, i vågen i det som i dag blir kalla Hjørungavåg skulekrins. som blir danna mellom Hareidlandet, Eika, Måløya Var det råd å finne namn og formasjonar der som og Gurskøya – står ved lag og blir presentert her.

Ifølgje lokale skribentar skulle nordmennene før slaget ha lege i Ottavika, som ligg til høgre for den store sjøbuda. Nær Kyrkjestøa i venstre del av vika har det vore fleire gravhaugar, der ein mellom anna har funne jernvåpen. Sjølve slaget skulle ha byrja på sjøstykket her i framgrunnen før det flytte seg utom Osneset. På denne andre sida av neset, mellom to sandstrender, ligg Oshaugen. Den er sagt å vere største gravrøysa på Vestlandet. Lenger ute, på Halseneset, vart det tidleg på 1900-talet funne ei båtgrav. Vidare utover på strendene i retning Ryssholmen har det vore fleire bau- tasteinar enn dei som står i dag. I tillegg til Oshaugen er her også fleire andre mindre gravrøyser på denne strekninga. Det er desse mange fornminna som har vore mykje brukt i argumentasjonen for å leggje slaget til Ulsteinfjorden. Foto frå 1956.

100 101 Vågen med steinar

Av alternativa som er presenterte som ein mogleg Garden Eiksund (1) har fått namnet fordi han ligg slagstad, er sjøstykket mellom Gurskøya og Hareid- attved sundet mellom Eika og Hareidlandet. landet det mest «steinute». Det er også det området Gardsnamnet Havåg (2) blir til dagleg uttala i ved indre lei der vi finn mest holmar og skjer. Men fleirtal: Havågane. Førstelekken er den same som i der er også store område utan plagsame grynner, Hasund, Haddal og Hareid og heng saman med Höð, slik som Selvågdjupet, Leikongvika og Haddalvika. det gamle namnet på Hareidlandet. Havåg tyder I denne artikkelen presenterer vi ein del skjergards- såleis vågen ved øya Höð. Eller som det kunne ha namn frå Eika og Måløya og vidare nordover til vore skrive i moderne språkbruk: Hareidlandvågen. Dragsundet. I tillegg har ein også plassert på kartet Einenesfluda (3) ligg utanfor Eineneset. På Orstød- nokre stadnamn som er nemnde i andre artiklar. Av neset (4) var der ferjekai frå 1959 til Eiksundsam- plassomsyn er ikkje alle namna nummererte på kar- bandet opna i 2008. Alteret (5) var ein oppmura tet i dei tilfella dei ligg svært nær kvarandre. ring på 5–6 meter. Her var tillaga ei liten åker.

102 På dette fotoet med Havåg i framgrunnen har vi Havågslangholmen ute på sjøen til høgre. Ved innløpet til vågen frå Vartdalsfjorden ligg fleire holmar og skjer. I sundet der ligg Langholmen, Kubbeteholmen og Smeltholmen. I dag går brua mellom Eika og Hareidlandet forbi desse. Bak nordspissen på Eika ser vi Raudøya ved utløpet av Ørstafjorden. Til høgre for Lidaveten og Helgehornet munnar Voldsfjorden ut. Hallkjellsvik ligg lenger inne i denne fjorden.

På oppsida av Sjøbudholmen (6) ligg det stein- nene ligg Ytstefluda. Ei grynne austanfor holmane røyser som kan tyde på at der har stått sjøhus tid- blir kalla Bakarfluda (9). Ho ligg utfor Bakarhaugen legare. Vestanfor Sjøbudholmen ligg Ytste Sjøbud- på Eika. Sundevågen blir stundom også kalla Bakar- skjeret. Lenger ute i sundet ligg Inste Sjøbudskjeret. vågen, etter ein bakar som budde på Eika. På øya Her finn vi også Langholmen (7) og Kubbeteholmen Eika, sjå eigen artikkel, er det to matrikkelgardar: (8). Dei har fått namn etter forma. Den førstnemnde Sundet (10) og Eika (11). Den nørdste har fått nam- blir også kalla Inste Langholmen for å skilje han frå net etter sundet mellom Hareidlandet og øya. Den (Havågs)langholmen. Lenger vest for desse gryn- andre garden har namnet etter treslaget eik og er

103 104 105 På dette fotoet som er teke frå Rovdefjorden, ser vi fjordsystemet mellom Gurskøya og Hareidlandet. Nærast til høgre ligg Eika, og inne på Hareidlandet har vi frå høgre gardane Havåg, Selvåg og Aursneset/Orsneset. I framgrunnen til venstre ser vi Måløya. Neset som stikk ut nærast på Gurskøya, er Båtsvikneset. Det er her i Båtsvika at ein meiner å ha funne restane av eit gammalt leidangsnaust. Leikong ligg i bukta bak Båtsvikneset.

samnemnd med namnet på øya. Ein bratt hammar (14) ut frå detaljar i segna om skatten. Ein liten hol- på sørsida av øya blir kalla Alteret (12). Namnet me som blir landfast ved fjøre sjø, heiter Klubben kjem etter samanlikning med alteret i ei kyrkje. (15). Langs bygdevegen finn vi namnet Kistevegen (13). Utanfor Hjellvika ligg Smeltholmen (16). Kva før- Det var klang i vegen her, og ei segn seier at Eike- stelekken tyder er uvisst. Kan namnet vere ei omla- skatten skal liggje under her. Andre seier det er meir ging frå Smettholmen? Lengst inne i Klungsvågen rimeleg at skatten må liggje ved Kråkereirhamrane (17) ligg Lisjevågen. Langeneset (18) er skilt frå

106 land, og utanfor Blomvika ligg Blomvikskjeret (19). bøddel. Utanfor Båtsvika ligg Båtsvikskjera (23). På Lauvholmane (20) veks det ospeskog. Ein skil Geitholmen (24) var avhegna med steingard slik her mellom Store Lauvholmen og Lisje Lauvholmen. at geitene som var på beite der, ikkje kunne kome På nordsida av Langevågen (21) heiter det Meis- seg over til Eika. Grensa mellom Ulstein og Herøy terneset, og ein holme lenger ute blir kalla Meister- går no i Nøre Måløystraumen (25). Her finn vi også holmen (22). Her finn vi også Meistervågane. Før- Gulskjeret. Det er den gulfarga bergknappen som stelekken meister er sagt å vise til meister i tydinga veks der som er grunnlaget for namngjevinga. Leia

107 forbi Gulskjeret og nordover langs Eika er merkt Utfor Hamna ligg Hamnaholmen (51), og Lyreflu- med stenger og blir kalla Gulskjerleia. Her finn vi da (52) har namn etter fiskesorten. også Høymole-skjeret. Fureholmane (53) er ei fellesnemning på Langhol- Avløysninga (26) er ein holme som er løyst frå men som ber namn etter skapet, Fureholmen som land ved Avløysningssundet. Attved Ramsevika finn har namn etter tresorten, og Torneholmen. Sist- vi Ramsevikskjeret (27). nemnde har fått namnet fordi der veks kristorn. Guleskjeret (28) flør frå land i flo sjø, og Eikeskje- Også namnet Buskholmen er brukt om denne. Ved ret (29) er skilt frå Eika ved Skjersundet. Når det holmane ligg også Fureholmfluda (54). gjeld Breiholmane (30), skil ein mellom Ytste Brei- Klubbholmen (55) har fått namn etter forma. holmen og Inste Breiholmen. Mellom Breiholmane Kleppeholmane er eit fellesnamn på holmane som og land ligg Lisjeholmen. Vestanfor Rolfssundet høyrer til garden Kleppe. Ein skil mellom Kleppehol- finn vi Buskeholmen (31) og Skjeret. men (56) og Stegleholmen (57), sjå eigen artikkel. Ælinafluda (32) er sagt å ha fått namn etter ei Her finn vi også Stegleholmfluda (58) kone som budde på land innanfor her. Djupefluda (59) er ein rund topp, men det er djupt Langholmen (33) vert stundom kalla Havågslang- rundt ho. Andre grunner attved Måløya er Måløy- holmen eller Ytste Langholmen for å skilje han frå fluda (60) og Måløygrynna. Inste Langholmen. Namnet kjem av den langstrakte Holtrefluda (61) ligg ut i linje for Holtren på Gur- forma og er ei jamføring med den nærliggande Brei- skøya. holmen. Kleppestydet (62) er ein rygg på botnen mellom Bismaren (34) ligg mellom land og Havågsholmen Kleppeholmen og land. (35). I Båtsvika (63) har ein funne leivningar etter eit Mellom Lisjevågen (36) og Selvågholmen (37) ligg stort gammalt båtnaust. Sjå elles eigen artikkel. det fleire holmar og skjer: Kuskjeret (38), Lisjehol- Tjuvholmen (64), sjå eigen artikkel. men, Fiskarholmen, Rundeholmen og Flatholmen. Småskjera (65) er paddemark med mange skjer. Førstelekken i gardsnamnet Selvågane (39) er helst Her finn vi også Brudeskoen, som det står ei stong sel i tydinga kobb og ikkje hus for dyr i utmarka. Vi på. Ei segn seier at eit brurefølgje siglde på der – og finn dette dyreslaget også att i namnet Kobbefluda at skoen vart attgløymd på skjeret. I nærleiken her (40). Utanfor Selvågholmen ligg to små skjer tett i ligg også Skarveskjeret har fått namn etter fuglen lag. Dei har fått namnet Brillene etter ei samanlik- skarv. ning med eit brillepar. Sjøområdet utanfor Selvåg- Det har vore framkasta teoriar om at gardsnam- holmen blir kalla Selvågdjupet (41). net Aursneset/Orsneset (66) i Ulstein kunne henge i Guleskjerrima (42) er ein bergrabb på botnen frå hop med det gamle øynamnet Höð, slik som namna Guleskjeret mot Eiketangen. Når det gjeld Vaskar- Havåg, Haddal, Hasund og Hareid. vikholmane (43), skil ein mellom Store Vaskarvik- I ein diskusjon med Ole Barman om jomsvikings- holmen og Lisje Vaskarvikholmen. laget i Sunnmørsposten i 1967 vurderte Bjarte Alme På Tytebærholmen (44) veks det tytebær. om «det uforklarte namnet Aursneset (uttalt Orsne- Djupaste leia forbi Måløya, Djupsundet (45), ligg set eller Hórsneset) på sørspissen av øya, kan vere ei mellom Måløya, og Vaskarvikholmane. Sjå elles avleiing av Hod. Det siste er likevel nokså usikkert, eigen artikkel om Måløya. – mest på grunn av s-en (aurs-).» Forma på Niseskjeret (46) er sagt å likne ei nise. Etter mi meining er Alme si avvising heilt korrekt. Måløyskallen (47) er ei grunne og ein god fiske- Matrikkelnamnet er Aursnes. Men som ho formuler- plass etter sei. te seg ei eldre kone frå Eiksund: «Det heiter Aursne- Sundet mellom Kleppane og Måløya vert kalla set, men vi seier Orsneset.« Måløystraumen (48). Eit skjer som ligg i straumen, I Aasens ordbok finn vi mellom anna også denne heiter Seglmerket fordi der står ei merkestong på. forklaringa: Or (n) Iskrage som demmer opp vatnet Sundet mellom Seglmerket og Måløya blir kalla eller hindrar det i å løpe fritt. Lisjestraumen. Or heng her truleg saman med verbet verje i tydin- Ein høg kubbete holme utanfor Saltarplassen hei- ga hindre. Vi finn ikkje or brukt i denne tydinga i ter Bjørnholmen (49). Kan namnet kome av forma- Norrøn ordbok, men stadnamn fortel at det likevel sjonen, eller knyter det seg ei hending til det? Her kan vere gammalt. Ordet har vore sett i samanheng ligg også Bjørnholmskjeret. Bjørnholmrima er ein med stadnamnet Magnor, der or blir tolka til å tyde rygg på botnen frå Bjørnholmen mot Gåsaskjeret vern. Og kanskje er fellesnemnaren for or-/ør-namna (50) som har fått namnet fordi gåsa held til her. Her som liknar kvarandre i Ulstein, Sykkylven og Haram finn vi også Snelda, eit lite og rundt skjer, på Snelde- at nesa gir livd, verjar dei sjøfarande i fall det er dår- grynna. leg vêr.

108 Den største av Aursnesholmane skil seg ut og blir gong har vore brukt til hestehamning. Men bak før- kalla Langholmen (67) etter forma. stelekken kan også skjule seg eit ord for høg, slik at Eit sams namn på dei tre andre er Indre Aursnes- namnet tyder den høgste holmen. holmane (68). Ein skil der mellom Tennholmen som Rundeholmen (95) har fått namn etter forma, og har namn etter fuglen terne som rugar der. Flathol- ved den nærliggjande Fiskeholmen tørka ein fisk. men har fått namn etter forma, og den minste av dei Kobbefluda (96) har fått namnet sitt fordi kobben blir kalla Lisjeholmen. held til her. Ekreskjeret (69) har fått namn etter Ekra, ei atte- Namnet Bakarholmen (15) fortel oss at ein bakar lege inne på land. Og utanfor Ølkona finn vi Mara- budde her tidlegare. skjeret (70). Fugleholmane (98), i dag også kalla Blåbærholma- Oskjera (71) har fått namnet fordi dei ikkje ligg så ne, ligg ved sørenden av Hestholmen. Eit anna namn langt frå utløpet, osen, til Aursnesvatnet. på desse har også vore Langeneset fordi dei nesten Førstelekken i gardsnamnet Håheim (72) tyder heng i hop med Hestholmen. høg.Ved garden finn vi Håheimsvågen (73). Midt Ein holme som no har blitt landfast på grunn av ute på vågen her, på ei grunne, ligg Skarveskjeret brua mellom Hestholmen og Gurskøya, blir kalla (74) og Kobbeskjeret. Sistnemnde ligg under vass- Fiskholmen (99) på grunn av at ein tørka fisk der flata ved flod sjø. tidlegare. Vika på austsida av neset der garden ligg, blir kal- Kjellsund (100) er ein gammal handelsstad. Det er la Nøre Håheimsvågen (75). ulike meiningar om kva namnet kjem av. I dag blir Olaholmen (76), som har eit mannsnamn først, er det oftast skrive Kjeldsund. Hans Strøm skreiv Keel- skild frå fastlandet med Olaholmsundet. Landfaste- sund. Det kan gje assosiasjonar om kjel, kokekar. Ei holmen kan ein gå over til ved fjøre sjø. anna forklaring på namnet er at ein stein i sundet, Toholmen (77) er delt i to. Tett attved ligg også der fuglen tjeld brukte å sitje, hadde namnet Tjel- Toholmfluda. den. Rundeholmen (78) har fått namn etter forma. Like Denne steinen har så gjeve namn til sundet og han- ved ligg Rundeholmfluda. delsstaden. I fall namnet skriv seg frå etableringa av Det er skrinn vokster som er grunnlaget for nam- handelsstaden, kan ein også tenkje seg at der først net Magerholmen (79), og Kobbeskjeret har fått vart sett opp telt før ein fekk permanente hus. I så namn etter dyreslaget som samlast der. fall kan namnet kome av tjeld i tydinga telt. Jamfør Gulskjeret (80) har fått namn etter fargen. her namn som Tjeldsund i Nordland og Tjeldstø i Furøya (81) har fått namnet etter treslaget fure. Hordaland. Men kanskje er den mest rimelege for- Øya blir nesten delt i to av Langevågen (82). Den klaringa at mannsnamnet Kjell (Kjetil) ligg til grunn. minste delen, som ligg nord for vågen, blir også kal- Namn på handelsstader får ofte namn av folk som la Lisje Furøya (83). heldt til der, jamfør Larsnes, Kristofferholmen, Norgevågen (84) har fått namn etter ein båt frå Håkonsholmen osv. Haddal som brukte å liggje der. Herøyboka fortel at på 1800-talet vart det nokre På Såssbotnen (85) står eit sjømerke. år også halde ting i Kjellsund for Ulstein, Nerøy, Når det gjeld Haddalholmane (86), skil ein mel- Rovde og Vanylven skipreide. Dette fordi «Kjelsund lom Storeholmen og Lisjeholmen (nærast land). Her ligger beqvemmest, naar ligg også Kobbeskjeret. Haddalvika (87) ligg utfor Tinget på et Sted for alle 4 Skibreder skulde hol- Haddal-gardane. des». Men på grunn av den høge prisen eigaren av Gardneset (88) har fått namnet fordi det ligg som handelsstaden ville ha for tinghaldet, vart tinget sei- eit gjerde, ein steingard, og stengjer leia. nare flytt. Dragsundet (89) fortel at ein tidlegare måtte drage Kiholmen (101 a) og (101 b) kan ha fått namnet båtane forbi her. Sjå elles eigen artikkel. fordi dei har vore brukte til beite for småfe. På Ulstein-sida av Dragsundet finn vi Grøtnesflu- Rya (102) er ei farleg flud mellom Kiholmen og da (90). Kobbenesstranda. I nærleiken, sør for Kiholmen, Holmen nordanfor Kattabora blir kalla både Jon- ligg Ryeholmane (103). sen og Jonsholmen (91). Lyngholmen er namnet på Utanfor Kobbeneset ligg Kobbenesfluda (104), holmen nærast brua. som også blir kalla Pefluda. Futetua (92), også berre sagt Tua, skal ha fått Nord for Nykreimsholmen (105) ligg Brendehol- namnet sitt fordi ein fut ein gong i tida skal ha blitt men (106). På ei anna side av holmen ligg Runde- stegla der. holmane (107) og Rundefluda. Grisholmen (93) har nok vore brukt til grisebeite. På Leikongvika (108) er det få grunner, men vi Hestholmen (94) kan ha fått namnet fordi han ein finn Leikongskjeret (109) nær land ved Leikong.

109 Måløya – ein sentral møtestad

Nær Måløya i indre Herøy møtest Vartdalsfjor- Men Indrebø hallar mest til at namnet er saman- den, Ørstafjorden, Voldsfjorden og Rovdefjorden. sett med mál slik som i málstofa, málstefna. I det til- Øya ligg også langs ruta for dei som reiser gjennom fellet tyder Måløya rådsøya, stemneøya eller tingøya. Dragsundet på si ferd mellom ytre og indre søre Namnet vil såleis vere eit minne om at øya har vore Sunnmøre. Denne ruta blir stundom også kalla Fjor- tingstad tidlegare. I islandsk er málstefna og málsto- demannsleia. fa framleis i bruk. Jamfør at ein der også brukar efri Men kan dagens namn på dette sentrale møte- málstofa og neðri málstofa om overhus og underhus punktet fortelje oss meir om historia til denne øya? i eit parlament. Førstelekken mál finn vi også i andre Arnfred Slyngstad skriv i Skjergardsnamn frå Sunn- europeiske språk. Mellom anna peikar Rob Rente- møre at Måløya ikkje kan ha namnet sitt frå mol i naar på at Dingstat og malstat, middel-nederlandsk tydinga steinfjøre ut frå uttalen. Han seier difor at dingstede og maelstede, er nemningar for stader der det ligg nær å tenkje på det som Gustav Indrebø har det vart halde offentlege samlingar, særleg rettsmøte. skrive om Måløya i Nordfjord. Namnet på dagens Reidar Djupedal har i ein artikkel om Måløy i tettstad – Måløy – var opphavleg brukt om ei øy i Nordfjord gått imot tolkinga til Indrebø. Djupedal sundet mellom Vågsøya og fastlandet. Kring 1921 meiner at der ikkje kan ha vore halde ting på øya. vart så namnet på den vesle øya «flytt over» på den Etter hans meining er hamnetilhøva der heller ikkje nye tettstaden som voks fram på Skråm på Vågsøya. særleg gode. Han hallar til at namnet helst burde I dag er dei opphavlege bygningane på øya borte. vore skrive Moløy og skal då tyde «steinøya eller øya Nokre reiv tyskarane då dei bygde festningsverk på med mòlfjøra eller fjøremòlen.» Andre igjen vil inn- øya. Resten brann ned under Måløy-raidet i 1941. vende mot Djupedal at det er lite molfjøre å finne på I og med at førstelekken mål kan ha fleire tydingar, Måløya i Nordfjord – til liks med Måløya i Herøy. drøftar Indrebø først om førstelekken i det nord- «Det sunnmørske øy-navn Måløy har gjennem fjordske namnet kunne vere gammalnorsk mál som tidene vært utsatt for vill forvansking fra de dansk- vi i dag har i måltid. Måløya kunne såleis vere ein fødte og dansk inficerte skribenters side – og for til- høveleg stad langs leia der ein stoppa og åt. svarende misforståelser fra navneforskernes side.

Måløya i Herøy med Eika i bakgrunnen.

110 Måløy har således i tidsrummet 1603–1723 vært øya må ha tydd stemneøya, tingøya. Også Måløya kalt «Molde», «Mallern», «Moelløear», «Mållar», i Nordfjord kan sjåast på som eit sentralt samlings- «Moløen» – for å nevne de mest betegnende av for- punkt. Ho ligg i sørenden av Ulvesundet, som ein vanskningene. «Den nye matrikul» har slått sig til ro kallar sundet mellom fastlandet og Vågsøya. Og øya med «Måløen» – hvad der etter omstendighetene må ligg lagleg til i leia anten ein kjem nordfrå eller sørfrå. ansees for noenlunde tilfredsstillende», seier Knut Ikkje langt frå der munnar også Nordfjorden ut. Kopperstad. Vi veit frå Heimskringla at Magnus den gode I Norske Gaardnavne blir namnet tolka som å i samband med at han vart teken til konge, hadde kome av möl, som tyder banke av småstein, særleg lova meir enn han såg ut til å ville halde. Då folk i fjøre. Kopperstad innvender mot dette at førstelek- byrja å murre, fekk Sigvat skald oppgåva med å for- ken mål i Måløy er likeså forskjellig frå möl som til telje kongen om misnøya som breidde seg. I «Berg- dømes skål frå skol eller mår frå môr (hakkemat). soglisversa» seier skalden til Magnus: Han viser også til Moltu-namnet og seier at første- lekken «i dette gårdsnavn kan trygt opfattes som «Folket, om sant det seier, mol; hele jordsmonnet hviler på et lag av sådan stein, får no verre lover og mola titter frem både i de små bekkefar på garden og andre enn dei du eingong og undan grasvokset nede ved stranden.» Førstelek- i Ulvesund dei lova.» ken mål, gammalnorsk mál, har mange ulike tydin- gar. Vi har allereie nemnt málstefna. Kopperstad hal- Og ein svært så lagleg møteplass i Ulvesundet er lar til i sin artikkel om namnet at førstelekken må nettopp Måløya. Her er det godt utsyn til alle kan- vere: «mål, merkepunkt eller grense, hvortil noe rek- tar, slik at ein kan bu seg mot uventa åtak. Og øya er ker.» Han seier at til liks med Måløya i Vågsøy kom- så lita at heller ikkje nokon hær kan gøyme seg der. mune var også Måløya i Herøy kommune ein føre- Dei same argumenta kan ein også bruke om bels slutt på ei lengre segllei. Til Måløya i Nordfjord Måløya på Sunnmøre. Nok eit moment som styr- rekk bergensleia. Til Måløya på Sunnmøre rekk den ker ein teori om at Måløya har vore ein gammal «brusende Voldsfjord; utenfor vinker den forholdsvis tingstad, er at vi nær ved har Stegleholmen. Avret- rolige Leikongbukt, og over den fortsetter så seile- ting ved halshogging var ei «folkeforlysting» og vart ren ut i smult farvann mellem Hod og de indre Her- gjord ein stad der folk samlast. Men stundom var øyar.» det ikkje hard nok straff å bli halshogd. Liket kun- Ut frå det Slyngstad skriv i Skjergardsnamn frå ne etter avrettinga bli utspent på eit hjul. Kanskje Sunnmøre ser det ut til at Kopperstad seinare har vart kroppsdelar knuste. Ordet radbrekke som kjem skift meining og støttar Indrebø si tolking om at Mål- frå tysk radebrechen (rad=hjul), skriv seg frå denne vidare mishandlinga. Seinare vart kroppsdelar, særleg hovudet, til den avretta sett på stegle, ein påle, til skrekk og åtvaring. Andre moment som kan styrke ein teori om Måløya som samlingsstad, er nausttufta som ein har funne i Båtsvika nær ved på Gurskøya. Per Fett meiner at det naustet som har stått der og som er heile 24 meter langt og 7 meter breitt, har vore eit leidangsnaust. Leidangsordninga og inndelinga av kysten i skiprei- der er sagt å vere innførd av Håkon den gode. Ho var såleis på plass då jomsvikingslaget stod i 986. Ifølgje jomsvikingsoga så skulle Måløya i Nordfjord ligg i sundet mellom Vågsøya og fastlandet. Også folka til Håkon jarl samlast til ting dette namnet har vore sett i samband med at der skulle ha vore ein ting- under øya Höð. Det mest naturlege stad, samlingsplass. Tidlegare var det både postkontor og stoppestad for i ein slik samanheng var å samlast hurtigruta der. På dette fotoet frå 1952 har det nyleg kome ein molo som der ein var vand med å møtast. Der- bind saman Måløya og Vågsøya. I dag har namnet Måløy blitt flytt over med er Måløya den mest rimeleg på tettstaden som vi ser i bakgrunnen på Vågsøya. møtestaden etter mi meining.

111 Tjuv- og stegleholmar

3 2 1 4

I det indre farvatnet mellom Gurskøya og Hareidlandet finn vi mange stadnamn som fortel om tidlegare tiders straffemetodar. Ein bøddel som budde på Eika, har gjeve namn til Meisterneset, Meistervågane og Meisterholmen. Stegleholmen (1) ligg til venstre for Kleppeholmen (2). Bak dei ser vi bak Måløya (3), som kunne ha vore tingstaden der også straffesaker vart tekne opp. Tjuvholmen (4) ligg litt lenger i retning mot Leikong.

Gjennom åra har eg kunna sett ut på Tjuvholmen meiner at namna ikkje har noko med tjuvepakk å som ligg nær Håkonsholmen i Ulstein. Det er ein gjere, men heller fortel om eit skap som særmerker høg og rundvoren holme. Førstelekken vert uttala staden. Han knyter namnet til tjuge i tydinga kluft. utan v, som er vanleg i vår dialekt når ein snakkar Jamfør her namnet på danskekongen Svein Tjuge- om ein person som har stole noko. Eg har ikkje fun- skjegg, som fekk namnet fordi han hadde eit todelt ne noko spesielt om staden i eldre skrifter. Tradisjo- skjegg. nen som er overlevert meg, seier at namnet skulle ha No er det vanskeleg å kunne hevde at Tjuvholmen kome frå ein tjuv som gøymde seg der. Denne tjuven i Ulstein har ei slik tydeleg kluft. Sida som vender skulle også ha søkkt båten sin tett ved holmen for mot Osneset, er rund og slett, medan sida som ven- ikkje å avsløre gøymestaden. der andre vegen, er meir ujamn og har sprekker. Eg har hatt vanskeleg for å feste lit til denne for- Derimot kan skapet på holmen minne langt meir klaringa. Holmen, som er heller liten, manglar gøy- om ei kjuke. Aasen fortel at dette ordet vert brukt mestader. Botnforholda rundt tilseier også at det må om ein klump som er om lag halvkuleforma. Uttalen ha vore langt betre holmar å søkkje ein båt ved – ein av dette ordet er tjuke på Sunnmøre. Dersom tjuke båt som skulle takast opp att når brotsmannen rei- låg til grunn for namnet, kunne vi vente oss uttalen ste vidare. Tjukholmen og ikkje Tjuholmen om der ikkje har Kåre Flokenes, som har skrive om stadnamn i skjedd ei omtolking gjennom åra ut frå båthistoria. Askvoll, peikar på at folk har forklara namnet Tjue- Men kan andre forklaringar vere meir sannsynlege skora ut frå at nokre tjuvar, som skulle ha budd ved dersom vi ser oss vidare ikring? Tju(e)bergsnova, hadde søkkt eine båten sin ved Gustav Indrebø har i ein artikkel teke for seg Tjueskora. Vi finn såleis att tradisjonen om tjuvar namnet Tjuvholmen, som vi finn mange stader langs og søkkte båtar også andre stader i landet. Flokenes kysten. Det som i hovudsak særpregar desse hol-

112 mane, er at dei ligg nær dei gamle ferdselsvegane. der, og han er også midt i synet for dei som passerer Dei er som regel små. Dei ligg litt for seg sjølve, og i ytre lei. oftast er dei godt synlege frå ei nærliggjande kyrkje. Men i indre Herøy finn vi Stegleholmen og Tjuv- Hans konklusjon er at tjuvholmane ikkje har vore holmen side ved side. Det er ved Kleppane på Gursk- eigna til gøymestader. Derimot har dei høvt godt til øya. Tjuvholmen her er flat i forma og ser heilt ann- rettarstader. Straff skulle verke avskrekkande. Ved å leis ut enn den halvkuleforma holmen med same henge tjuvar i galgar på godt synlege stader, ville det namn i Ulstein. Det er såleis lettare å knyte Tjuv- vere med på å halde oppe respekten for andre folks holm-namnet nær Måløya til avstraffing enn nam- gods og gull. Dette er grunnen til at vi som oftast net i Ulstein. finn tjuvholmar nær sjøleier og samlingsstader, seier Frå Herøyboka veit vi at der budde ein bøddel, ein Indrebø. meister, på Eika på 1600-talet. Namna Meisterhol- Spørsmålet er om det har vore utført avrettingar men, Meistervågane og Meisterneset på den sida av på alle holmar som blir kalla Tjuvholmen. Det kan Eika som vender mot Stegleholmen og Tjuvholmen, også tenkjast at enkelte holmar, som ikkje har vore vert sagt å vise til bøddelen. Vi veit også at bøddelen brukt til rettarstad, har fått namnet ut frå likskap kring 1650 heitte Jørgen og at dotter hans kring den med ein holme der bøddelen har gjort sine plikter. tida fekk eit barn utanom ekteskap. Indrebø peikar på at bruken av tjuv i stadnamn, kan Frå andre stader i landet har vi tradisjonar og fortelje at tjuvpakk ein gong berre har opphalde seg skrifter som fortel om brotsmenn vart bundne på der utan at ein treng å knyte namnet til avstraffing. stegle og hjul. Om vi ikkje har detaljerte opplysnin- Tjuv-namn kan også vere ein peikepinn på at eige- gar om kvar avrettingane vart utførte i Ulstein og domsretten til området har vore omstridd. Då er det Herøy, kan vi rekne med at namna Stegleholmen og helst den tapande parten som i ettertid har gitt sta- Tjuvholmen fortel om tilsvarande straffemetodar i den eit karakteriserande namn. området her. I fall det primære målet med avrettinga var å ver- Tjuvar vart hengde i ein galge. På gamle holland- ke til «skræk og afsky», skulle ein tru at det langs ske kart er det teikna galgar på fleire tjuvholmar ferdselsårar i innlandet også skulle finnast tilsvaran- langs norskekysten. Galgane vart rett og slett nyttige de namnelaging. Ein kunne såleis vente å finne tjuv siglingsmerke for dei kystfarande sidan dei vart plas- som førstelekk i namnet på godt synlege høgder nær serte sentralt i leia. kyrkjer der. Om det er gjort ei slik gransking, kjen- Stadnamna Tjuvholmen og Stegleholmen fortel ner eg ikkje til. oss såleis om straffemetodar som var nytta på søre Eit anna holmenamn som også fortel om gam- Sunnmøre i tidlegare tider. Og vi har mange avret- mal justis, er namnet Stegleholmen. Stegleholmen tingsholmar i vårt område – men det treng vel ikkje nær den gamle kyrkjestaden på Herøy tilfredsstiller innebere at folket her har vore meir kriminelle enn absolutt kriteria for plassering av slike rettarstader. andre stader der det er meir sparsamt med slike Han ligg nær og er lett synleg frå kyrkja som stod namn.

Rett ved kyrkja som stod på Herøy, ligg Stegleholmen. Her ser vi han bak jekta «Anna Olava».

113 Leidangsnaust i Båtsvika?

Dei fire stikkene viser hjørna på det 24 meter lange naustet som stod her før. Vi kan nemne at notnaustet i bakgrunnen er 12,4 meter. Eit leidangsnaust her i Båtsvika vil liggje sentralt i høve til ein tingstad på Måløya, som vi her ser nærast ute på sjøen. Naustet som vart utgrave på 1930-åra, er ikkje det einaste fornminnet i Båtsvika. Det kan også leggjast til at B.B. Bendixen i «Iagttagelser paa en Stipendiereise i Søndmøre 1880» nemner at der truleg var ei gravrøys med eit tverrmål på 9,5 meter ytst på Båtsvikneset.

Tradisjonelt har ein gått ut frå at leidangen, for- nordover. Sunnmøre som er mest interessant for oss, svarsordninga som Håkon den gode innførde, har vart kanskje ikkje innlemma før i Olav Haraldssons sine røter på vestnorsk område. Men Geir Atle Ers- kongstid. land meiner at ein vanskeleg kan sjå bort frå hypo- Helle seier vidare at i den første tida var det van- tesen om at den norske leidangen har eit angelsak- leg å reie ut 20-sesser frå Gulatingslaget, men at på sisk førebilete. Han peikar i den samanhengen på at eit eller anna tidspunkt før 1250 har kongemakta område i Europa som vart plaga av vikingane sine påbode utreiing av 25-sesser frå Gulatingfylka. I ut- herjingar, utvikla forsvarsordningar. Håkon den gjerdsbolken seier den eldste bevarte lova, som vart gode, som vart oppfostra i England, kunne dermed nedskriven kring 1250, at Sunnmøre skulle stille ha teke med seg desse prinsippa heim til Noreg. Ers- med 16 leidangsskip kvart på 25 sessar. land viser til at eininga som skulle utruste eit skip Inneber dette at alle leidangsskip var på 20 sessar der, vart kalla skipssokn (scypsocne). I Noreg var (tofter), og at seinare vart skipa gjorde større slik at namnet skipreide. alle skip hadde 25 sessar? Her meiner Ersland at ein Gulatingslova seier i utgjerdsbolken at fylka skulle må ta utgangspunkt i talet på sessar. Det vart så eit inndelast i skipreider. Skipreidene skulle byggje, reie fylkesinternt spørsmål korleis desse skulle fordelast ut og halde ved like leidangsskip. Det høyrde også på skipreidene. Dermed blir skipreida ei mannskaps- med til pliktene å halde naust til leidangsskip, halde eining, og ikkje eit skip, som tilsvarte 25 sessar i dei vetevakt og sende hærbod vidare. fleste fylka. Knut Helle seier at Gulatinget opphavleg femnde Vi veit frå jomsvikingsoga at i floten til Håkon om Hordafylket, Sygnafylket og Firdafylket. Sei- jarl var mange ulike skipstypar: snekker, skeider og nare vart tinglaget først utvida sørover og deretter knarrar. Det talar for at ein den første tida også stil-

114 te med bruksfarty av skiftande storleik. Mykje tyder Naustet også på at bruksfarty var ein del av leidangen også I Maal og Minne, årgang 1947, har Per Fett ein seinare, og at dei kunne nyttast til anna verksemd artikkel som han kallar Eit stadnamn og ei naust- når dei ikkje var mobiliserte. Men etter kvart som tuft. Han viser her til nausttomta som vart utgraven kongemakta auka, er det mogleg at ein har sett på i Båtsvika i 1935. Naustet som ein fann restar av der, det som ønskjeleg med ei viss samordning av skips- hadde vore 24 meter langt og 7 meter breitt. Avstan- typane og storleiken. Skipreidene skulle utruste lei- den til fjøra var 16 meter. Fett skriv at det er lite tru- dangsskip og byggje naust for desse. leg at naustet hadde vore bygd for eit privat skip. Denne leidangsfloten var først og fremst tenkt til Men «det kunde passe godt for eit leidangsskip; vi forsvar mot utanlandske hærar som kom hit til lan- kjem opp i den storleiken som dei havgåande viking- det. I Gulatingslova får vi vite pliktene som var knyt- skipa våre har: Oseberg-, Gokstad- og Tuneskipa te til innbyggjarane i skipreidene både med deltaking på ei 20–22 m lengd, Kvalsundskipet noko mindre. ved mobilisering og bygging og vedlikehald av skip Osebergskipet på ca. 21,5 m har 15 årepar.» og naust. Den første skriftfesta versjonen som er Fett peikar vidare på at Gustav Indrebø har skrive bevart av Gulatingslova, er frå kring år 1200. Det ein artikkel om Måløya i Nordfjord, der «han visse- er uvisst om påboda og inndelinga i skipreider var leg med rette hevdar at namnet viser på ein stad der den same 200 år før, då jomsviking-slaget stod. Det folk heldt málstefna. Denne tolkinga kann ein godt vert skrive i 1277 at Sunnmøre hadde 16 skipreider, føre over på Måløy i Herøy, ikkje minnst fordi ein medan det var 13 i 1520. har leidangskipsnaustet tett ved. Vi er her i eit strok Jarle Sulebust meiner at den gamle administrative som i alle fall på Hans Strøms tid (1760-åra) høyr- ordninga gjekk i oppløysing etter svartedauden, de til Rovde skipreide, som etter same kjelde hadde og at grensene for dei ulike skipreidene truleg vart tingstaden på Eiksund litt lengre inne i fjorden, men justerte i samsvar med endringar i busetjingsmøn- dette treng ikkje skiple vår meining om naustet.» ster og folketal. Han seier at skipreidegrensene slik Det var under bryting av jord i 1935 at Paul Båtsvik dei framstår på 1500-talet, har blitt uklare. I den oppdaga to rader med pålar nær stranda. samanhengen nemner han mellom anna at skatte- Alle pålane var dekte med jord. Der hadde tidle- oppkrevjarane kring 1520 fører opp Bjørke i Hjø- gare vore slåttemark, men ingen visste at der hadde rundfjorden både under Fyrde skipreide (indre del av stått eit naust. Båtsvik fann 24 påle-endar etter kvar- Voldsfjorden) og under Hjørundfjord skipreide. Ivar andre i eine rekkja. 7 meter ifrå stod 10 pålar i ei Grøvik held det heller ikkje for usannsynleg at Berke anna rekkje. Då stoppa han jordbrytinga, og Ber- (Bjørke) ei tid kunne ha høyrt til Fyrde skipreide til gens museum vart kontaka. Eva Nissen Meyer (sei- liks med gardane i Skjåstaddalen. Elles er det først nare gift Fett) kom til staden i juli 1935 og stod for i 1603, ut frå ei skatteliste, at vi får nok detaljerte den vidare utgravinga. Dei best bevarte stolpane var opplysningar til å kunne setje opp klare grenser mel- kring 50 cm i diameter. Dei andre stolpane var av lom skipreidene. Dei 12 skipreidene på Sunnmøre er varierande tjukn alt etter om dei hadde rotna mykje då: Vanylven, Rovde, Nerøy, Ulstein, Ørsta, Volda, eller lite. Dei beste delane av stokkane var på dei Hjørundfjord, Dale, Borgund, Valle, Gryta og Vatne. våtaste stadene, og alle hadde rotna av nærast jord- Vi kan her leggje til at på ein namnegranskarkon- overflata. Avstanden mellom kvar stokk var 50 til 70 gress i 1976 hadde Per Hovda ein gjennomgang av cm. skipreidegrenser og soknegrenser i Rygjafylket. Han Ut frå det som vart funne i jorda, konkluderte Eva konkludert med at skipreider på ingen måte er greie Nissen Meyer med at dei ståande pålane var veggene geografiske område. Distrikt som ein skulle tru bur- i naustet, som truleg hadde vore utan bordkledning. de høyre saman, blir delte på fleire skipreider. Deri- Tremolane som ho elles fann, kunne kome frå naust- mot synest soknegrensene å følgje meir naturlege taket, som ho meinte hadde vore kledd med spon. geografiske inndelingar. Perry Rolfsen som har granska naust på jærkysten, Det kunne tyde på at sokneinndelinga baserte seg har ut frå avstanden mellom årehola på andre skip på ei inndeling frå førkristen tid. Hovda konklu- kalkulert minstelengda på ei 20-sesse til 23,6 meter derer vidare med at både sokner og skipreider kan og ei 25-sesse til 27,5 meter. Han seier vidare at bli utsette for namnebyte utan at grenser blir endra, breidda på desse båtane ville vere kring 4 meter. men av di tingstader kan bli flytta og at stormenn Vi kan her berre skyte inn at Rolfsen i si under- kan gje enkelte gardar større glans. I den etterføl- søking av nausta i Rogaland ikkje fann noko naust gjande debatten på kongressen vart det også hevda som var langt og breitt nok til leidangsskip. Men ut at naturalleidangen frå 1100–1200-talet gjekk over frå desse måla som Rolfsen oppgir, kan vi fastslå at frå å vere oppbod til å bli ein skatt. Dermed vart naustet i Båtsvika er stort nok til eit leidangskip på skipreida eit skattedistrikt. 20-sessar.

115 Oversiktsfoto med Leikong i framgrunnen nede ved sjøen. Lenger ute ligg Måløya og Eika. Bak Eika ser vi Berkneset med Ørstafjorden på venstre side og Voldsfjorden på høgre. Inn frå høgre biletkant kjem Rovdefjorden, og Vartdalsfjorden går til venstre mellom Rjåneset og Hareidlandet. Toppane innover på venstre side av Volds- fjorden er Lidaveten, Helgehornet og Rotsethornet. Ved sjøen hitom Rotsethornet ligg Hallkjellsvik, der Håkon jarl skulle liggje ifølgje Snorre.

Leikong – ein gammal samlingsplass

I Norske Gaardnavne seier ein at gardsnamnet heidenske kultminne, har også sett nærare på ordet Leikanger, som i dag blir uttala Leikong, opphavleg vang. Han viser til at vi finn det usamansette nam- må ha vore Leikvangr. Det skal ha kome av leik og net Vang sentralt i mange av dagens kyrkjesokner. vangr (grasgrodd slette). «Navnet betegner saaledes Olsen peikar her på namn som Ullensvang og Gud- egentlig Plads, hvor en Bygds Befolkning har sam- vangen, og han ser på desse som midtpunkt i tid- let sig til forskjellige Slags Lege. Det forekommer legare heidensk gudedyrking. Han held det difor på mange Steder, til dels i noget ukjendelige For- rimeleg at namnet Vang kan fortelje oss om sentra- mer (som Leikvam, Lekvam, Lekum). Når skriftfor- le samlingsstader også før kristendomen vart inn- mene her og ofte ellers har beholdt –er i Endelsen, førd. Seinare skal så namnet vang ha blitt fortrengt maa det vel forklares af, at man, efterat v var faldt av voll som nemning på samlingsstader. bort i Udt., har forvexlet siste Led med det i Navne Gösta Holm har i si avhandling synt til mange hyppige angr.» Ordet angr har ifølgje Gösta Holm namn som han meiner er samansette med leik og «betytt «forträngning», specialiserat till «trång vik vangr. For nokre av desse namna kan ein finne spor eller fjord», eller att det ursprunglig har haft den etter vangr når ein har gamle skriftformer, slik som allmännare betydelsen «vik, fjord».» Vi finn mange for Leikanger (Sogn). Ved enkelte namn, slik som angr-namn i Noreg. Mellom dei mest kjende er Stav- Leikanger på Stadlandet (uttalen er Leikong også anger, Hardanger, Høyanger, Bremanger, Geiranger, der) er det vanskeleg å finne ein naturformasjon Orkanger, Levanger og Varanger. som kan indikere at angr ligg til grunn. Holm kon- På 1500-talet vart Leikanger skrive Lekanger kluderer med at v i vangr har falle bort på nordre og Leganger. Desse namneformene skulle også bli Vestlandet, i Nordland og Troms. Han viser til at brukte seinare i lag med variantar som Leckan- på Austlandet har vangr ofte blitt vam, um og om. ger (1606), Lickanger (1617) og Lechanger (1666). I 1931 og 1932 var det ein omfattande diskusjon Magnus Olsen, som har interessert seg mykje for i Sunnmørsposten om kva som var den ønskjelege

116 Garden som i matrikkelen har vore skrive Leikanger, strekte seg tidlegare mellom garden Nykreim, der telegraf- stasjonen stod, og garden Kleppe. Dei nyare matrikkelgardane Leikangerøyr, Leikangerstrand og Raudvik er ut- skilde frå Leikanger. Telegrafstasjonen var på første delen av 1900-talet hovudstasjon for telefonstasjonane i kommunane Herøy, Hareid, Ulstein, Vanylven, Syvde, Sande, Rovde og Dalsfjord. skrivemåten av namnet: Leikong eller Leikanger. hev liknande tyding: Tingdag eller tingsamling og Knut Kopperstad meinte at sistelekken var vang, og tingstova, der sakene vert målborne. Eg er soleis stød at dette skreiv seg frå at Leikong var ein lagleg sam- på at Måløyna i Ulvesundet sud for Stad (holmen lingsstad for leikar. midt i sundet) var nytta til tingstad, og at det var der Her fekk Kopperstad også sterk støtte frå Wilhelm tinget i Ulvesund var halde som Sigvat Skald nemner Kvalheim som skreiv: «Me fær hugsa på at for dei i «Bersøglisvisone». gamle var det sjøen som batt grendene saman. «Der Når på lag alle kom i båtar på tinget, var det er fjord millom frendar» tydde opphavleg at fren- naturleg nok at dei møttest på ei øy. Sameleis på dar kunne finnast. Og ser ein på kartet, vil ein finna Nerøyna i Herøy. Ja Herøyna sjølv er ogso gamal at Leikong ligg framifrå til som møtestad for Søre møtestad, nett avdi ho er ei lita øy attmed allfarveg, Sunnmøre. Folk kunde koma sud Vartdalsfjorden, lett tilkjøm frå alle sidar. ut Ørsta, Voldsfjorden, og Dalsfjorden, nord Rovde- Meisterholmen og Stegleholmen ved Leikong ber fjorden, inn Kjelsundet, yver eidet frå Gursken o.s.b. også namn som heng saman med ting og avrettin- Der finst ikkje stad på Søre Sunnmøre som låg so gar, truleg frå dansketida. Men «steglet» (der avretta sentralt til i ro- og seglbåtane si tid. forbrytarar var utstillte til «skrekk og advarsel») var Kjem namnet av Leik-vangr, som mange kunni- alltid reist attmed allfarveg. ge menn meinar, so kan det og nemnast at namnet Og både Kjelsundet, Dragsundet og Vartdals- og Vangr ofte vitnar om ein samlingsstad i utgamal tid, Rovdefjorden var allfarvegen. Men i krossen låg med ein heidensk heilagdom. På slike stader vart det Leikong på ein sers sentral stad. Der kunde for den sidan bygt ei kyrkja, og heile sokna fekk namn etter skuld vera både idrottstemnor og andre stemnor i dette Vangr. Det er difor ikkje det minste merkeleg at gamal tid. det kunde vera idrottstemnor på Leikong i samband Det kunde og henda rett som det var, at skip med ting attmed ein utgammal heilagdom. eller flotar låg verfaste og venta på bør ikring Stad, Tett ved Leikong ligg Måløyna. Namnet kan tyda og at det då var halde rådsmøte på Måløynå eller «tingøya». Målstevne og målstova på gamalnorsk idrottstevlingar i vika på Leikong.»

117 Dragsundet – ei hindring

Dragsundets «farbargjørelse» har skjedd i fleire etappar. Dette fotoet viser utdjupings- og bruarbeid i sundet rett før første verdskrigen.

Når ein i dag passerer Dragsundet, kan ein vanske- fann det mest lettvint. Jamfør her namnet Drags- leg tenkje seg at det tidlegare var vanskeleg å kome eidet på Stadlandet. seg gjennom her med båt. Men namnet fortel oss Kvifor tok jomsvikingane ikkje vegen gjennom at ein før utdjupinga for vel hundre år sidan, måtte Dragsundet dersom nordmennene låg i Eiksund- drage båtar over fordi der var for grunt. eller Leikong-området? Namnet Dragsundet fortel Kortaste sjøvegen, Fjordemannsleia, mellom dei oss at der ikkje var lett å passere, og dess større ski- indre bygdene på søre Sunnmøre og Ulstein/Herøy pa var, dess vanskelegare var det. For det første måt- gjekk gjennom Dragsundet. Langs denne sentrale te dei lite lokalkjende fiendestyrkane inn i eit trongt ferdselsleia mellom Hareidlandet og Gurskøya har og uoversiktleg farvatn. Store skip måtte dragast eitt det tidlegare difor vore lagt viktige samlingsplassar: og eitt forbi det tronge løpet mellom Gardneset og Hereyjar i ytre delen og Måløya i den indre. Gurskøya – om ein fekk gjere dette i fred og ro. Ved Sogene fortel oss at jomsvikingane kom til Herey- fjøre sjø var det kanskje bortimot umogleg å få eit jar, i dag Herøy. Den eldste namneforma er i fleirtal skip gjennom, sjølv om sundet var litt djupare for og siktar venteleg til øya med den gamle kyrkjesta- 1000 år sidan på grunn av seinare landheving. Der- den og dei kringliggjande øyane. Også i Nordland med kunne jomsvikingane risikere at om dei kom i finn vi namnet i fleirtalsform. Elles finn vi namnet kamp, så hadde dei disponibel berre den delen av brukt i eintalsform fleire stader i landet. floten som var dregen gjennom sundet. Difor var For desse namna har ein rekna med at førstelek- løysinga å gå med den samla floten nordom og inn- ken er herr (m) i tydinga skipaherr, ein flote med om Hareidlandet. krigsskip. Namnet kan såleis tyde på at også nord- Korleis forholda var før utdjupinga får vi eit inn- menn brukte å samlast med flotar der før jomsvi- blikk i gjennom ei forteljing av Ole O. Reite d.e.. kingane gjorde strandhogg. Vi kan også leggje mer- Han skriv i 1919 om ei ferd han hadde til Fosna- ke til at Arngrímur Jónsson i si latinske omsetjing våg i 1860. På heimturen «kom me inn åt Drage- brukar «insulas Militares» om staden der jomsvi- sundstraumen. Der låg 7–8 båtar av ymse slag frå kingane kom etter å ha passert Stad. Plasseringa av trirøringar og til ottringar. Desse var lasta med sild denne samlingsstaden er ved utløpet av sundet mel- og anna fiskeslag. Men gjennom straumen kom dei lom Hareidlandet og Gurskøya og fortel oss truleg ikkje før der i det minste vart halvflødd sjø. No var kor viktig dette sambandet var i ei tid då ein såg det der aldeles turt. Me for vår part kunde med færin- langt meir naturleg å drage båtar over land om ein gen fare fort, for me tømde båten på gamall vis og

118 Oversiktsfoto frå 1953. Det står framleis att delar av det gamle brusystemet til høgre for den nye brua. Den nye brua vart offisielt opna 20. februar 1953. drog han over på det turre. Men dei andre laut bide. vi nemne at tyskarane under siste verdskrigen inn- Seinare eg ferdast der var det fleire gonger me hef- såg kor viktig det var å ha kontroll med dette sun- test i fleire timar og leid vondt. Alle klaga og let ille det, som då var kraftig utdjupa. I mars 1942 vart for denne plaga.» ein tysk vaktstyrke innkvartert i bruvaktarbustaden På grunn av det store samkvemmet mellom fjord- i Dragsundet. Den skulle kontrollere trafikken både og øydistriktet var det folk frå Volda som arbeidde til lands og til sjøs. mest ihuga for utdjuping av sundet. Dragsundet vart Tyske handelsskip brukte å leggje seg i Syvdsfjor- første gongen utdjupa i 1870-åra. Dette vart sett den for så å smette rundt Stad i mørket. I Syvdsfjor- på som utilstrekkeleg, og det gjekk ikkje lenge før den låg båtane godt verna av festningsanlegga på ønsket om ei ytterlegare utdjuping kom. Hamnekom- Åram og det var heller ikkje råd for allierte båtar å misjonen som vart sett ned i 1877 synte til det søkja- kome inn Breisundet på grunn av festninga på Kvit- rane hadde sagt om kor viktig denne ferdselsåra var neset. for dei ymse fiskeria. Ein sa at «Dragsundet danner –Britiske etterretningsrapportar fortalde at det den korteste Forbindelsesvei mellem de indre Bygder, ikkje var vakthald i Dragsundet. Dermed vart to nemlig Søvde, Røvde, Volden, Ørsten, Vartdalsfjor- motortorpedobåtar, MTB-618 og MTB-627, sende den og delvis Jørungfjorden og Søkelven paa den av stad for å torpedere ein tysk konvoy som låg i ene Side, og den ydre Kyststrækning, Herø og Ulf- Syvdsfjorden, fortalde Harald Notanes som var stensognet paa den anden Side.» Elles peika ein på at kjentmann på dette oppdraget natt til 23. mars særleg i «Volden og Ørsten, ere Handlende, der drive 1943. Planen var å landsetje kommandosoldatar i ikke ubetydelige Fiskeforretninger, maa det erkjen- Dragsundet. Dei skulle sikre retretten, medan båtane des, at en ytterligere Farbargjørelse af Dragsundet er gjekk vidare til Syvdsfjorden. et Foretagende af almindelig og vidtrækkende Betyd- Frå kaia på Gardneset skulle folk ta seg fram til ning saavel som for Samfærdselen iøvrigt.» brua, opne ho, og halde vakt der vidare. Men tys- I august 1908 la distriktsingeniør A. Dorph fram karane oppdaga at uvedkomande tok seg fram til nye planar for Dragsundet. Hamnedirektøren førte motorhuset til skyvebrua. Det kom til skotveksling, prosjektet opp på sitt budsjett for 1909–1910 etter og ein tysk soldat vart drepen. Dei allierte soldatane følgjande plan: 4 meters djupn ved springfjøre og 10 returnerte då til båtane som straks stakk til havs. meters botnbreidde med ei skråning i kanalveggane Men rapporten om manglande vakthald galdt nok på 1 : 5. Løpet skulle ha ei totallengd på 150 meter. Dragsundet i Skodje kommune. Tyskarane hadde Arbeidet vart påbyrja i 1910 og avslutta i 1914. Det hatt vakt i sundet mellom Hareidlandet og Gur- kan elles leggjast til at løpet vart utvida til 17 meters skøya i eit heilt år då dette hende. Dei hadde også breidd i 1945. allereie planlagt å forsterke vakthaldet der kort tid Som eit apropos til vurderinga av kvifor jomsvi- før det allierte kommandoåtaket. Og etter raidet kingane ikkje tok vegen gjennom Dragsundet, kan vart vaktstyrken tredobla.

119 Eik og Eika

Eik var eit heilagt tre som gamle germanarar til- regel skrive Eiken, medan øynamnet i eldre doku- bad, anten trea stod åleine eller utgjorde ein lund, ment til liks med andre gamle sunnmørske øynamn, skog. Særleg i dyrkinga av guden Tor stod eika sen- slik som Skorpa, Runde, Dimna, Sula og andre, tralt. Kanskje det mest kjende eiketreet i denne kul- stundom har fått feilaktig tillagt endingane ø(e) og ten var Tors eik i Hessen i Tyskland. Dette treet stod øy. nær landsbyen Geismar og var eit samlingspunkt Knut Kopperstad skriv i Maal og Minne at i Nor- for dei som dyrka denne guden. I året 723 kom den ske Gaardnavne har namnet Eika fått einstavings- anglosaksiske munken Winfrid, seinare kalla St. tone og ei heilt misvisande forklaring. Der blir det Bonifacius, til eika og hogg ho ned. sagt at øynamnet og gardsnamnet er bunden form Eika vart felt utan at Tor sende sine drepande lyn av tresorten eik. Men då skulle uttalen ha vore eikja mot gjerningsmannen, dermed miste germanarane og ikkje eikå. Namnet Eika er ei avleiing, eit lint som var til stades, tiltrua til Tor og lét seg deretter hokjønnsord, av det sterke hokjønnsordet eik. På kristne. Denne eikefellinga vert difor sett på som den same måten som Aspa i Ålesund kjem av osp. Eika første kristninga, primsigninga, av stammene som tyder såleis den «eikfulle (øy), hvilket passer til for- budde i Nord-Tyskland, ifølgje kristen tradisjon. holdene», seier Kopperstad. Namnet Eika, uttala Eikå, blir i dag både brukt Eika/Eiksund er namn som vi ikkje finn i sogene om som gardsnamn og øynamn. Slektsnamnet blir som jomsvikingane. Ut frå jomsvikingsoga kan vi slutte at

Munken Winfrid høgg ned Tors eik. Fellinga av dette heilage treet «übte dadurch eine gewaltige Wirkung auf die Heiden aus», heiter det i teksta til denne gamle teikninga.

120 det voks eik nær slagstaden. Jomsvikingdråpa fortel Kan opphavet til denne segna skrive seg tilbake til dei også at der er straumfulle sund. Det kan høve på før nemnde gullkistene? området ved Eiksund, der den eine av dei to gardane I bygdeboka for Herøy skriv Bjarne Rabben om på Eika heiter Sundet. denne skatten: «Det er somt anna og som skal vere På Sunnmøre finn vi nokre gardsnamn som har vore gøymt i jorda på Eika. Det går segn om ein skatt knytte til tresorten eik. I tillegg til Eika og Eiksund som skal vere nedgraven der. Skatten skal vere å fin- har vi Eikrem (både i Syvde, Volda og Sula), Eikrol (i ne på det punktet på Eika som sola fyrst råkar når Skodje) og Ekset (i Volda). Eikenosa (nær Flisvågen) ho renn jonsokdagen. Ein ørsting – Tjukke-Daniel har også vore tolka til å kome av eik. Grunnlaget – skulle prøve å finne skatten ei jonsoknatt, men for desse namna er at tresorten eik var heller sjeldan han sovna. Lærar Johan Rovde tykst ha funne ut på Sunnmøre. Vi er i grenselandet for utbreiinga. kvar skatten var, og der feste han ein 5-øring på ein Dermed kan vi lokalisere tresorten til varmekjære trelegg og forsiglde han. Johan Henriksen i Havåg veksestader. fortalde i 1951. «Der sola skin fyrst og sist på Eika, Rett før slaget tok til, var den islandske skalden der skal skatten finnast. Ein gong i omgangsskulen Torleiv Skuma av stad og henta seg ei klubbe si tid, då Eiksundborna for til Eika, gjekk dei over frå ei eikerot i skogen, ifølgje ulike versjonar ei helle som klang når dei trødde på henne. Dette av jomsvikingsoga. I Fagerskinna er det Vigfus fortalde dei sidan, og folk tenkte at det kanskje var Vigaglumsson som svingar ei eikeklubbe. der skatten var. Men då dei skulle leite hella opp- På spørsmål frå Eirik jarl om kva han ville med att, fann dei ingen ting. Både hella og klangen var denne klubba, kvad Torleiv mellom anna: For danene vekk.»Den nedgravne skatten skal vere så stor at skal eikeklubba verte ofseleg farleg, dersom eg lever. han skal dekkje 7 års skatt for Noreg. Seinare har Ut frå denne opplysninga om tresorten vil det såleis mange leita etter han der utan å finne han.Eit styk- vere meir naturleg å knyte slagstaden til Eiksund- ke av hovudvegen på øya, den delen som går forbi området framfor Liavågen og Aspevågen. Hjellvikledet, vert kalla Kistevegen. Her seier folk at I eit innlegg i 1986 skreiv eg at det var betre å leite det er klang i vegen, og at namnet skal kome frå at etter gullkistene til Bue Digre til dømes på Eika i eikeskatten skal liggje under der. Men som det også staden for i Hjørundfjorden. Bakgrunnen for dette vert sagt: Om skatten ligg der sola skin sist jonsok- framlegget var segna om den store skatten som skal aftan og først morgonen etter, høver det ikkje med finnast på Eika. Somme har sagt at det skulle ha vore Kistevegen, men vil passe betre på Kråkereirham- sjørøvarar som grov han ned inne i skogen på Eika. rane.

121 Landheving og slagteoriar

John Inge Svendsen og Jan Mangerud har konstruert eit strandlinjediagram for Sunnmøre og Sør- Trøndelag ut frå historiske endringar i havnivået i dette området. På bakgrunn av desse funna har så arkeologen David Simpson laga eit rekneark for utrekning av strandlinjeforskyvingskurver. Det er dette reknearket som er nytta ved utkøyring av kurver i denne artikkelen.

Endring i meter mellom hav og land

Tidsrom Liavågen Eiksund Sjøholt Frå 1260 f. Kr. til no 4,1 3,8 6,7 Frå 60 f. Kr. til no 2,1 1,9 3,6 Frå 980 e. Kr. til no 0,8 0,7 1,4

Ein må også rekne med ei viss feilkjelde på grunn av at ein har få data frå den nyare tida. Men heller ikkje denne uvissa er stor nok til at det vil rokke det generelle inntrykket. Tabellen opererer også med middel høgvatn. Det er kring 180 cm over sjøkartnull (lågaste astronomiske tidevatn (LAT)). Middel lågvatn på våre kantar vil vere kring 60 cm over sjøkartnull.

122 Utløpet av Aursnesvatnet (Orsnesvatnet). Nærast har vi sjøen, så følgjer ein høl dit springfloda kan nå, og ovanfor denne har vi så sjølve Aursnesvatnet. Ved vanleg høgvatn når ikkje sjøen opp i hølen. Men folk kan fortelje at ved ekstrem springflod har sjøen fylt hølen og stått jamhøgt med vatnet innanfor. Det er ved å ta botnprøver av slike vatn som har heva seg over sjønivå, at ein kan måle den relative endringa mellom sjø og land.

Folk som vil ha jomsvikingslaget til Liavågen, for- av isbrear på land. Men forskarane kan også fortelje tel ofte om den store landhevinga som har skjedd i om tidlegare periodar der hav-volumet har minka på området der. Stundom blir denne landhevinga også grunn av lågare temperatur i havet og auke i ismas- talfesta i skriftlege innlegg. sane på land. «Det er ikkje urimeleg at landet har heva seg ein I Skandinavia har vi i dag også ein annan fak- sju-åtte meter på 1000 år. Hjørungavågen ville då tor som verkar inn. Iskappa som tidlegare låg over vere mest dobbelt så brei og kanskje dobbelt så stor området, pressa ned landet. Då istyngda forsvann, som nå.» (Innsendar i Sunnmørsposten 15.10.1982) byrja landet å heve seg igjen. Hevinga var størst den Seinare skribentar har justert sjøflata til å lig- første tida. Seinare har ho avteke, men framleis held gje «minst 10 meter høgare enn dagens nivå» for jordskorpa på å justere seg tilbake til «normalnivå». kring 4000 år sidan. (Innsendar i Sunnmørsposten Der iskappa var tjukkast og forsvann seinast, er 30.01.2007) landhevinga størst. Difor er det i dag stor skilnad Ved hjelp av slike formidable landhevingar, prøver på landhevinga ved til dømes sunnmørskysten og for tilhengjarane av Liavåg-teorien å omforme landska- den tilsvarande breiddegrada i Austersjøen. pet der så mykje at dei kan greie å tilpasse terrenget Korleis kan ein så finne ut kor mykje landskapet betre til skildringa i gamle soger. på ytre søre Sunnmøre har endra seg dei siste tusen- Men samsvarar desse lokale påstandane om land- åra? heving med det forskarane har kome fram til? Vi For oss er det i denne samanheng interessant å sjå veit at landet har heva seg dei siste tusenåra. Men korleis det relative forholdet mellom land og sjø har kor mykje? endra seg. Og det er dette som forskarane har gran- La oss først sjå litt på kva for faktorar som påver- ska ved å analysere prøver frå innsjøbasseng som i kar forholdet mellom land og sjø. I dagens klima- dag ligg på land, men som tidlegare har lege under debatt blir det framheva at i tida som kjem, vil havet havflata. Ved å bore i ferskvassbasseng som ligg stige på grunn av auke i sjøtemperaturen og smelting i ulike høgder over havet, får ein ut sediment som

123 Ovrafludene og Ovraneset med vasstand ca. 140 cm over noverande sjøkartnull. Dette tilsvarar venteleg situasjo- nen ved middel lågvatn for kring 1000 år sidan med ei endring i havnivået på 80 cm. På den ytste fluda ser vi berre varden, som er bygd i nyare tid. Den inste og største fluda, som ligg nærare Ovraneset, ligg så vidt i sjøflata. Ved middel høgvatn for 1000 år sidan ville sjøen stå kring 120 cm over vasstanden på dette fotoet. Men likevel er det dei som meiner at desse fludene skal vere særkjennet på Liavågen på tidspunktet for jomsvikingslaget. fortel om overgangane mellom sjøvatn, brakkvatn Skriftene som skildrar kjennemerka ved vågen og ferskvatn. Ved hjelp av C-14-dateringar av tids- der slaget stod, peikar mellom anna på tre steinar, punkta for desse skifta kan ein finne ut kva tid dei Hjørungane, som stod der for kring tusen år sidan, enkelte bassenga har blitt avsnørte frå havet. og ikkje for 4000 år sidan. I Laurents Hanssøns Ved å stille saman mange slike data frå ulike si omsetjing til dansk heiter det også at vågen har område kan ein rekonstruere høgda på strandlin- fått namn etter tre skjer som ligg for munningen på jene frå kysten og innover i fjordane og sjå korleis vågen, og at skip kan fare mellom kvart skjer. desse nivåa har endra seg gjennom tidene. Ein må I forsøket på å finne formasjonar i Liavågområdet nok rekne med ein viss feilmargin, men arkeologis- som kunne vere dei omtala Hjørungane, har enkel- ke utgravingar synest å stadfeste at dei rekonstru- te tilhengarar av Liavåg-teorien tidlegare satsa på erte strandlinjene i store trekk er rett teikna. I alle Ovrafludene. Jamfør her Norrøn ordbok som beint- fall kan ein fastslå at dersom landhevingsteoriane fram «fastslår» at Hjørungane er Ovra-fludene. til enkelte debattantar var korrekte, så ville ein tru- Dersom forskyvinga i strandlinja har vore så for- leg ha drive undersjøisk jordbruk der tidlegare, og midabel som enkelte lokale skribentar vil ha det til, nausta var helst for ubåtar! må desse fludene ha lege langt under havflata då Dei rekonstruerte strandlinjene på Sunnmøre viser jomsvikingane kom siglande. Desse grynnene ville då at havnivået i Liavågen var kring 0,8 meter høgre for tusen år sidan neppe ha blitt presenterte av islen- for 1000 år sidan enn i dag. dingar som særkjennet på vågen. Ser vi også bort frå Endringa i Eiksund er litt mindre. Lenger inne i det faktum at dei ligg eit godt stykke frå vågen, ville fjordane, til dømes på Stranda, der landhevinga har desse fludene ha vore endå mindre synlege for tusen vore noko sterkare, låg strandlinja på den tida kring år sidan enn dei er i dag, dersom vi legg den reelle 2 meter høgre. endringa, og ikkje fantasiar, til grunn. På bakgrunn av desse tala er det etter mitt syn lite Kort sagt er endringa i strandlinja det siste tusen- meining i å ta utgangspunkt i formasjonar som kun- året så lita at dette grev grunnen under den lokale ne ha danna seg då havnivået stod minst 10 meter førestellinga om store skifte i landskapet. Men sam- høgre enn i dag, når ein skal argumentere for lokali- stundes er endringane store nok til å svekke dei to seringa av Jomsvikingslaget. Ovrafludene sin «posisjon» som dei tre Hjørungane.

124 Stod slaget ved Eiksund/Leikong?

I vår gjennomgang av dei ymse lokaliseringsteoriane hæren hans ligg lenger nord. Men bonden serverer ser vi at folk legg vekt på ulike opplysningar. Sidan lygner frå ende til annan. Dei lettlurte danskane, dei gamle kjeldene ikkje samsvarar i eitt og alt, gir jomsvikingane, bit på. Dei styrtar av stad sjølv om også det rom for svært varierande tolkingar. I tillegg Sigvalde har ein mistanke om at dei har blitt narra. eksisterer ikkje nokre av stadnamna som sogene Bonden får glad og lykkeleg tilbake dyra som brukar som namn på lokalitetar i dag. Og skal ein jomsvikingane ville røve. Og i staden for å møte høgst ta bokstaveleg alt som står i sogene, kan det vere tre skip som skulle vere uvitande om invasjonshæren, vanskeleg å finne ein våg på Sunnmøre der alt høver. slik bonden fortel, møtte jomsvikingane minst halvt Ein må difor gjere eit val ut frå kva ein meiner er mest anna hundre skip som var budde til strid. å lite på i dei ymse framstillingane. Men dessverre er det ikkje berre jomsvikingane som Oftast vil det vere mest rimeleg å leggje mest vekt har bite på dei villeiande opplysningane som bonden på dei eldste tekstene. Dei som i tid ligg nærast det serverer i Fagerskinna. Etter mi meining har også dei som hende. Men i vårt tilfelle er dei eldste sogene som vil plassere slaget nordafor Eltrane har gått på som er bevarte, først nedskrivne kring to hundre år same limpinnen. etter slaget. Vi har samstundes heller ikkje oversikt over kva kjelder som er bortkomne, og som kan ha Hareidlandvågen påverka andre seinare versjonar. Så langt er det Liavågen på Hareidlandet som Ei gjennomlesing av dei ulike versjonane gir oss elles har vunne mest aksept som slagstad. Men mange ein del motstridande opplysningar. Vi ser til dømes at har problem med å godta dette ut frå skildringane talet på norske skip varierer frå 180 til 360. Om eitt i dei gamle kjeldene. Enkelte har hevda at det ligg av desse tala er rettare enn det andre, er vanskeleg å på grensa til historieforfalsking å plassere slaget avgjere. Kanskje fortel tala berre at der var mange der. Grunngjevinga for å godta Liavågen kan vere skip. Sogene er også svært livfulle og detaljerte i si skiftande. Somme meiner å finne belegg i stadnamna framstilling av slaget. Mange har meint at svært mykje som i dag vert skrivne Hjørungneset og Hjørungdalen. er rein dikting. Så spørst det om detaljane når det Det vert hevda at desse namna skal ha kome frå at gjeld plasseringa og karakteristikkar ved slagstaden Liavågen tidlegare skulle ha heitt Hjörungavágr. er å lite på, eller kan også der vere moment som er Andre igjen har ikkje funne alternative slagstader dikta til? som peikar seg ut. Slaget stod i alle fall ein eller annan stad i nærleiken av øya Höð, og då kan ein like godt Dei som vart narra av bonden på Höð samlast om Liavågen i mangel på gode alternativ. Dei fleste teoriane godtek at jomsvikingane sigla Dei fleste versjonane av jomsvikingsoga sier forbi Ulstein, nordom øya Höð (i dag Hareidlandet) at Hjörungavágr ligg nær øya Höð. Vågen er og vidare innom øya. Men kvar er innom? Då samlingsstad før slaget, og det er her hærane møttest. er det slutt på semja. Nokre tolkar innom som Også Snorre lokaliserer slaget i nærleiken av øya. austover/nordover. Dei plasserer difor slaget på Heimskringla fortel at jarlane Håkon og Eirik før Aspevågen, Flisvågen, Ørskogvika, Hjørundfjorden slaget låg i Hallkjellsvik, og at nordmennene rodde og Norangsfjorden. sørafrå der på leit etter fienden etter å ha fått melding Hovudkjelda til dei som vil plassere joms- om at jomsvikingane hadde lagt til på utsida av Höð. vikingslaget bort frå Höð, er nokre linjer i eine Så spørs det kor langt jomsvikingane hadde kome versjonen av Fagerskinna. Johan Schreiner, som vidare langs øya på den tida bodberaren trong til har omsett Fagerskinna, skriv at forfattaren ikkje Volda og på den tida Håkon jarl trong for å gjere strevar etter å vere objektiv, slik som Snorre og klar til oppbrot og ro ut fjorden? andre historieskrivarar. Han seier vidare at boka har Ein naturleg møteplass kunne såleis vere Eiksund- ei framstilling som til dels er prega av vondskap og /Leikong-området som ligg rett ved munningen av humor. Voldsfjorden. Og ute av Voldsfjorden ville då Håkon Under strandhogget på Höð fortel ein bonde som satse på å møte jomsvikingane på open sjø, på den jomsvikingane møter, ifølgje Fagerskinna, at Håkon vide Hjörungavágr som Jomsvikingdråpa formulerer jarl ligg inne ved Eltrane med høgst tre skip og at det, eller ville han plassere hæren sin på ein plass der

125 Her frå Lidaveten har ein godt oversyn over leia både sørover Rovdefjorden, nordover Vartdalsfjorden og heilt til havs mellom Hareidlandet og Gurskøya. Nærast i venstre biletkant munnar Voldsfjorden ut. Rett utfor land på Berkneset ligg Vindfarholmen. Lenger til høgre stikk delar av Raudøya ut. Ørstafjorden munnar ut mellom denne og Rjåneset. Lenger inne i Vartdalsfjorden ser vi lengst til høgre Alme på Hareidland-sida. Dei brattaste hamrane i stranda mellom Alme og Eiksund finn vi ved Laupsfloget. Den lange smale øya som dannar ein vinkel mot Hareid- landet er Eika. Hitom Eika ligg ligg Yksnøya, og mellom Eika og Gurskøya ligg Måløya. Sørover langs Rovde- fjorden har vi fri sikt heilt til Sør-Brandal. han kunne gjere seg nytte av lokalkunnskapar? Vi har rådslåingar eller leik. Namn som fortel oss om slike fleire vågar langs Höð. Er det tilfeldig at ein av dei, samlingsstader er Måløya og Leikong. Havåg, har fått øynamnet knytt til seg? Kan denne tilknytinga tyde på at Havåg (Hareidlandvågen) Nordom og innom tidlegare har vore sett på som den sentrale vågen ved Innleiingsvis må det nemnast at himmelretningar Hareidlandet? Og er det fordi jomsvikingslaget stod etter kompasset ikkje alltid samsvarar heilt med her at vågen fekk denne særstillinga? retningane slik dei blir omtala til dagleg. Langs kysten Då meldingane om jomsvikingane sine herjingar vil ein som oftast bruke nord – sør, sjølv om retninga lenger sør langs kysten nådde Håkon jarl, bad han langs delar av sunnmørskysten kan liggje nær opp til både vener og uvener om å gå i lag for å kjempe aust – vest. Ein ulsteining vil seie nord til Hareid, sjølv mot inntrengjarane. Det vart avtala at nordmennene om kompasset viser helst austover. Nordom øya vil skulle møtast under øya Höð. Her la dei skipa inn ikkje vere utfor Flø, men heller øysida frå Kvitneset i ein våg, som heiter Hjörungavágr, og la opp råd til Liavågen. i lag, fortel jomsvikingsoga. I Hanssøn si omsetjing Kjem ein sørafrå, svingar til styrbord og vel indre heiter det at jarlane forlet Skuggen etter å ha avtala å lei innover fjorden ved Åram, vil ein seie at dette møtast ved øya Hawud (Höð), der dei heldt ting og skipet er på veg nordover sjølv om kompassretninga førebudde slaget. innom Gurskøya er temmeleg rett aust. Dersom Etter mi meining er det rimeleg å gå ut frå at denne skipet går vidare inn gjennom Vartdalsfjorden, dreier møteplassen ville vere ein stad der folk brukte å kompasretninga mot nordaust. Men også her vil ein kome saman ved andre høve. Ein må rekne med at seie at ein siglar mot nord. På grunn av at nord/sør samlingsplassen ikkje er ein tilfeldig våg ved øya, blir definert etter fjordløpet og kysten, så kallar ein men heller ein stad der folk elles brukte å møte til også straumen mellom Eika og Måløya for Nøre

126 Måløystraumen, sjølv om sørlegaste delen av Eika og Hjörungar, steinane som skulle ha gjeve namn denne straumen ligg temmeleg rett austafor Måløya. til vågen, har av tilhengarar av Liavåg-teorien vore Kva fortel så kjeldene som kan gjere det mogleg å knytt til Ovrafludene. Men desse låge fludene ligg eit lokalisere slagstaden? stykke frå Liavågen og ikkje ved/på vågen slik sogene Ein sogeversjon fortel at jomsvikingane først fór fortel. Men kan det i ein annan våg stå tre steinar nordom Höð for deretter å fare innom øya og «til vika som høver på denne skildringa? Dersom ein kjem nord ved øyenden, der det heiter Hjörungavágr.» siglande inn på søraustsida av Hareidlandet og skal Til ei viss grad kan forma på øya Höð samanliknast vidare gjennom Eiksundet, vil ein mellom garden med eit hovud. «Skallen» er ytre del av øya. Øya Sundet på Eika og Hareidlandet passere fleire små smalnar av inn mot Eiksund, der halsen blir kutta tvers holmar som kløyver straumen i sundet. I Hanssøns av og dannar øyenden. Øyenden, som Hjörungavágr si omsetjing fortel bonden også at der går eit sund skal liggje attved, strekkjer seg då frå Orstøneset (ved inn til vågen. Den formasjonen som ligg nærast det tidlegare ferjeleiet) til Aursneset/Orsneset, som midten av sundet er Langholmen, Kubbeteholmen og er vestlegaste spissen. Hjörungavágr blir då vågen Smeltholmen. I dag går den nye Eiksundbrua over mellom Hareidlandet på eine sida, Eika/Måløya på ved desse holmane. Sjølv om desse holmane er heller den andre og Gurskøya på den tredje. små, og var noko mindre for 1000 år sidan på grunn av landhevinga, så er det likevel meir truleg at desse Vågen med steinar skulle ha gitt namn til ein våg enn undervasskjera Namnet som dei gamle kjeldene brukar oftast på nordafor Liavågen. Ein annan trekant, om ein skulle slagstaden er Hjörungavágr, men også Hiarunda velje eit anna innløp, er holmane Stegleholmen, wogh blir brukt. Desse namna finn vi ikkje att i nyare Tjuvholmen og Kleppeholmen. skriftlege kjelder og heller ikkje i munnleg tradisjon. Þórhallur Vilmundarson fortel om namnet Gjennom jomsvikingsoga får vi fortalt at namnet Hjörungar som er brukt om tre små klettar på Hjörungavágr skriv seg frå tre steinar som heiter sørsida av Breidafjord nær Bjarnarhöfn på Island. Hjörungar. Den eine skal vere større enn dei to hine. Dei ligg mellom fleire andre grynner i eit ureint sund. Nokre versjonar plasserer steinane ute på vågen, Desse steinformasjonane, som dannar ein trekant, andre igjen seier ikkje noko om dei står i sjøen eller er jamlike. Avstanden mellom dei er kring 20 meter, på land. Laurents Hanssøn brukar i si omsetjing og kvar har eit tverrmål på kring 1 meter. Høgda på namnet Hiarunder om desse tre formasjonane. Han dei er ei knapp mannshøgd, og dei er overflødde ved seier dei er skjer som ein kan fare mellom. høgvatn.

127 Dersom dei som skapte jomsvikingsoga hadde lokalkunnskap om slagstaden i Noreg og brukte namnet Hjörungar ut frå islandsk bakgrunn, vil holmane og skjera i det ureine farvatnet mellom Eika og Hareidlandet, minne langt meir om forholda kring Hjörungar-namnet på Island enn Ovrafludene. I nokre sogeversjonar kan vi vidare lese at midt i vågen står eit skjer med like stor avstand til land og til vågsbotnen. Denne skildringa føreset at vågen på vere temmeleg rund og ikkje langstrakt. Eit slikt skjer finn vi ikkje midt i Liavågen, derimot vil til dømes Håheimsvågen kunne samsvare betre med kjeldene utan at eg vil plassere akkurat slaget der. Elles må det også vere mogleg å stille spørsmål om kor bokstaveleg ein skal ta talet 3 når det gjeld kor mange steinar, Hjörungar, ein finn på/ved vågen? Sidan 3-tals-regelen er ein gjengangar i jomsvikingsoga, meiner eg talet 3 berre er ei episk form for mange. 3-talet går mellom anna att i slagoppstillingane. I nesten alle oppsett er det tre framståande nordmenn mot ein hovding av jomsvikingane. Nordmennene denne tolkinga meiner somme at øya kan ha eit skap har i dei fleste oppstillingane tre storhundre skip. Vi som minner om ein sigd. kan vidare peike på at bonden Ulv gjennomgåande I utgangspunktet synest eg at ein med god grunn kan har 3 kyr og 12 geiter. Etter mi meining kan ein ikkje stille spørsmål kring heile forteljinga om ofringa på ta heilt bokstaveleg at særmerket på vågen er ein Primsignd/Primsigð til liks med Per Fett. Men dersom formasjon på berre tre steinar, men heller gå ut frå at ein skulle feste lit til ho, synest eg at Eika peikar seg ut vågen er prega av steinar – skjer og holmar – av ulik som det beste alternativet. I fall Primsignd/Primsigð storleik. Og den mest særmerkte vågen i så måte finn hadde vore ei av dei store øyane ytre Sunnmøre, kunne vi her ved Eiksund/Leikong. ein ha venta at sogeskrivarane nytta dei vide kjende namna, som til dømes Vigra og Sula. Derimot kan ein Botn mot aust vente å finne mindre kunnskap mellom islendingar Kjeldene seier vidare at Hjörungavágr botnar om namna på småøyar. Dermed kan ein lettare lage mot aust og munnar mot vest. Himmelretningane i eit namn som Primsignd/Primsigð på ei lita øy. Og ut Liavågen er dei motsette, medan dei høver på vågen frå hendingar i slaget kan dei ha skapt eit namn som vi mellom Hareidlandet og Eika/Måløya. Han smalnar har problem med å tolke i dag. I tillegg til at dei fleste inn, botnar mot aust og vidnar seg mot vest. versjonane fortel om ein stor skog på øya, kan vi også Vi kan her også nemne at vi i fleire versjonar av nemne at Arngrímur Jónsson i si latinske omsetjing jomsvikingsoga får vi vite at Hjörungavágr ligg ikkje seier at ofringa vart gjennomført på ei øy, men nær ved øya (stutt frå). Det er såleis ikkje tale om hende i ein skog i nærleiken. Og ei øy på Sunnmøre ein våg som skjer seg inn i øya (slik som Liavågen), som har fått namn etter eit treslag er nettopp Eika. men kan derimot vere ein våg som ligg på sida av I fall ein tolkar Primsigd til nymånesigd, slik øya og som blir skapt av at tilgrensande øyar, holmar Didrik Arup Seip har gjort, kan det vere mogeleg å og skjer lagar eit innelukka sjøstykke, slik som her finne avrunda terrengformasjonar på mange øyar alt i Eiksundområdet. Vågen blir då danna på same etter kva synsvinkel ein vel å bruke. Men merkeleg måten som Aspevågen av øyane Heissa, Aspøya og nok repeterer tilhengarane av Liavågteorien at Sula Nørvøya. må vere Primsigð. Den tradisjonelle forklaringa på namnet Sula har vore at øya har ein todelt formasjon. Primsignd/Primsigð Eg synest ikkje det minner mykje om ein krumma Eit namn som har valda store vanskar for dei som nymåne. Derimot vil Eika, og også Raudøya, som skal lokalisere jomsvikingslaget er øya Primsignd/ er heller langsmale og låge øyar, minne meir om ein Primsigð. Namnet har også vore ulikt skrive i nymånesigd enn til dømes Sula. kjeldene. Skriveforma Primsignd fortel helst om eit latinsk opphav. Prima signatio tyder første signing, Heltar og feigingar å merke med krossteiknet. Derimot har namnet Ut ifrå dei detaljerte avrettingsscenene i soga om Primsigð vorte tolka til å tyde nymånesigden. Ut frå jomsvikingane kan ein få inntrykk at desse vikin-

128 I området frå Måløya/Eika, der vi ser at holmane Stegleholmen, Kleppeholmen og Tjuvholmen dannar ein trekant, og innover hit mot Dragsundet, som vi ser i høgre biletkant, er det mange vågar og vikar der nordmennene kunne gøyme seg om dei ville unngå kamp mot jomsvikingane. I næraste venstre biletkant ligg Haddal. gane ikkje ottast noko som helst. Det er folk som hente det om bord hos nordmennene, vart på denne vil ta opp kampen mot fienden, sjølv om dei møter måten hefte.Då danskane på nytt hala innpå, letta ei knusande overmakt. Jomsvikingane er ifølgje Ali- nordmennene på nytt skipa sine med å hive over son Finlay eit brorskap som legg vekt på ekstrem rekkja både malt, kveite og flesk. Dei tømde også ut heroisme og lojalitet. Men framstillinga av reglane all drikk. Også dette hjelpte ei stund. Siste råda for som blir sagt å gjelde i Jomsborg i 986 kan også nordmennene var å kaste over bord trevyrke og fan- vere påverka av korsfarar-idelogien som rådde på gane dei hadde om bord. Dette siste hefte danskane den tida sogene vart nedskrivne eit par hundreår så mykje at nordmennene kom seg unna. seinare. Dei indre lojalitetsbanda vart svekte då Sig- Olav den heilage si ferd gjennom Valldalen til valde overtok som leiar etter Palnatoke. Det er den Gardarrike er eit anna døme på at dei gamle vikin- sviktande lojaliteten mellom desse profesjonelle kri- gane også valde å røme dersom overmakta syntest garane som fører til nederlaget i Hjörungavágr. Sig- å vere for stor. Det ville såleis vere naturleg for den valde rømer då han ser at det berst i feil lei, medan norske hæren å vurdere om, kvar eller når ein skulle Vagn kjempar heroisk vidare. Den norske hæren var ta opp kampen mot jomsvikingane. ein leidangshær. Dei mange detaljerte paragrafane i gamle lover om vedlikehald av skip og naust kan Strategisk beste plassen tyde på at bøndene såg med ulyst på leidangsordnin- Tilhengarar av Liavåg-teorien har peika på at denne ga. Dei var kanskje heller ikkje alltid så motiverte tronge vågen er ein framifrå gøymeplass for den som til å slåst. Vi kan her nemne at då Harald Hardråde vil kome uventa på ein fiende, eller som samlingsplass slost mot danskekongen Svein Estridsson, baserte ved mobilisering. Vågen vil liggje strategisk til både han seg først og fremst på si eiga hird og lendmenn. om jomsvikingane skulle velje leia nordom Höð eller Han sender heim bondehæren med unntak av dei sør om Höð, gjennom Rovdefjorden. Men mange som budde nærast danene. Og dei norske leidangs- vedgår samstundes at vågen truleg er for smal til at folka som Estridsson kom over ved Læsø, bad om slaget kunne ha stått der. Andre igjen har kalla det liv og fred og baud løysepengar for seg i staden for sjølvmordstaktikk å leggje seg inst i denne vågen. Som å ta opp kampen. Vi kan også peike på at då dan- oftast plasserer difor Liavåg-tilhengarane slagstaden skekongen under denne ferda kjem over Harald på fjorden utanfor vågen sjølv om jomsvikingsoga Hardråde, så vel sistnemnde å røme. Men danskane seier at slaget stod inne på vågen. tek innpå. Nordmennene vel då å kaste over bord Etter mi meining har Eiksund-/Leikong-området klede og andre eignaluter. Danskane som tykte det ei like god strategisk plassering med omsyn til om var meir lettvint å ta dette, som flaut laust enn å jomsvikingane skulle ha valt leia sør om eller nord

129 om Höð då dei skulle ta Håkon jarl. Også her er det færre enn dei reelt var når ein vel å gå til åtak og mogleg å skjule ein stor hær heilt til fienden er nær. dermed gå i ei felle. Vågen ved enden av Höð er også langt breiare enn I tillegg ville nordmennene her ha fleire rømingsvegar. Liavågen, slik at slaget kunne ha stått på sjølve vågen. Ein kunne drage skipa sine gjennom Dragsundet Det kan også nemnast at frå den sentralt plasserte – om ein enno ikkje var budd på strid, eller som ein varslingsstaden Lidaveten på Berkneset har ein rømingsveg i fall ein måtte gje tapt for overmakta. framifrå oversyn over store delar av søre Sunnmøre. Dette sundet var før utdjupinga ei større stengsle Frå Lidaveten, som ligg over fjorden frå Eiksund, for store djuptgåande båtar enn for små og lette. ser ein langs Rovdefjorden nesten heilt til Åram. Frå Andre rømingsvegar ville vere gjennom Eiksundet veten ville det også vere mogleg å sjå jomsvikinghæren mellom Hareidlandet og garden Sundet på Eika, då han passerte i ytre lei forbi Herøy og vidare mot Måløystraumen mellom Måløya og gardane Jøsok Höð. Synsfeltet nordover Vartdalsfjorden går frå og Kleppe på Gurskøya, eller Nøre Måløystraumen Eiksund, der Øggarden er nørdste garden, og vidare mellom Måløya og Eika. Jomsvikingen Sigvalde jarl forbi det hamrute fjellpartiet ved Alme (Almunnd nytta seg venteleg av ein av desse vegane ut då han hamrum). Elles vil ein vete som brenn på Lidaveten, rømde med restane av jomsvikingfloten. også kunne sjåast i heile Ørstafjorden og i ytste delen av Voldsfjorden. Men også frå lågare plasserte Eik brukt i skaldevers utgangspunkt slik som til dømes frå Eika, vil ein ha Vi har allereie registrert at det skulle ha vore ein oversyn over heile Vartdalsfjorden og store delar av stor skog på den øya der Håkon jarl ofra sonen sin. Rovdefjorden, og såleis ha god kontroll over kva tid Sogene elles og skaldevers fortel at islendingar var av jomsvikingane ville nå fram. stad og henta seg ei eikerot for å lage ei klubbe som Dei fleste sogene som fortel om jomsvikingane, er skulle brukast mot danene i slaget. samstemte i at invasjonen var ved juletider. Mange Vi har på Sunnmøre fleire gardar med eik i namnet. har tvilt på om dette er rett. Men både då og elles i Felles for dei er at den varmekjære og sjeldne tresorten året ville det vere naturleg å finne ein samlingsstad – eik – voks der. Eika/Eiksund er namn som vi ikkje som var skjerma mot vind og vêr slik som her mel- finn i sogene om jomsvikingane. Men vi kan likevel lom Gurskøya og Hareidlandet. Vi veit samstun- slå fast at det veks eik nær slagstaden, og at denne des at jomsvikingane hadde store havgåande skip, opplysninga vil utelukke stader der det var mindre medan den norske floten hadde gjennomgåande von om å finne dette treslaget. mindre og til dels små skip. Vinterstid, vêret var då Skaldestrofene i dei ulike sogene om jomsvikingane ofte dårleg, ville det vere til ulempe for nordmen- blir rekna for å vere av dei eldste kjeldene. Desse nene å ta opp kampen i ope farvatn. Det er vanske- strofene gir som oftast få geografiske haldepunkt. leg å få god presisjon på både piler og spjut frå ein Men ein kan ut frå desse skaldesitata slå fast at nær liten og vaggande båt. Å få leggje slaget til eit større, slagstaden voks det eik. Og på same måten som ein roleg og innelukka havstykke, ville såleis vere til for- reknar med at bruken av mannsnamnet Ulv skal vise del for nordmennene. Og kunne ein få leggje slaget til Ulstein, må ein vurdere om tresorten som vart vald til eit ureint farvatn, eit område med holmar og skjer til å lage klubbe av, også kan peike på ein geografisk der fienden var ukjend, ville han ikkje kunne bruke lokalitet. sin vanlege taktikk frå meir opne farvatn. Området mellom Gurskøya og Hareidlandet og innom Mål- Munnlege tradisjonar øya og Eika vil difor vere langt betre for nordmen- Eit problem i samband med presentasjon av teoriar nene enn den opne Sulafjorden. Samstundes er det om slagstader er at det blir skapt nye munnlege også eit heller stort sjøområde, der dei mange nor- tradisjonar som støttar opp om teorien. Slike ske skipa kan brukast fritt. forteljingar blir formidla vidare til neste generasjon I fall nordmennene etter å ha observert kva slags for å byggje opp identiteten knytt til denne hær som passerte Stad, ikkje ønskte å ta opp kam- hendinga. Slike overleveringar florerer i Liavågen og pen, kunne ein gøyme seg i området innover mot Hjørundfjorden. Og på minst éin av stadene må dei Haddalvika. Dermed kunne jomsvikingane sjølv om mangle ein reell basis. dei skulle velje den indre leia, sigle forbi den norske Derimot kan ein munnleg tradisjon, som har vore hæren utan å oppdage han. dokumentert før ein presenterer ein teori om kvar Elles er dei mange sunda og vågane frå Måløya til slaget stod, vere langt meir interessant. Etter at min Gardnes også ideelle for den som planlegg åtak frå teori om Eiksund-området vart lagd fram, har eg bakhald. Området er uoversiktleg for ukjende. Store vorte merksam på at bygdeboka for Herøy viser til ein delar av hæren kunne ha lege i skjul. Fienden kunne tradisjon om at Håkon jarl natta før slaget skulle ha såleis ha fått eit inntrykk av at motstandarane var overnatta på Øggarden i Eiksund. Men samstundes

130 registrerer eg at enkelte folk dei aller siste åra også kjennemerkt av mange holmar og skjer i motsetning byrjar å «hugse» betre kva som skjedde i Eiksund- til Liavågen, der ein har problem med å finne steinar området for kring 1000 år sidan. og skjer i rimeleg nærleik. Nær øyenden møter vi også på stadnamn som Måløya og Leikong. Dei Konklusjon ber bod om å vere gamle samlingsplassar – plassar I motsetning til Saxo Grammaticus, som ikkje gir der det også ville vere naturleg å samlast for ein oss noko haldepunkt for kvar jomsvikingslaget stod, hær som budde seg til eit slag. Her er også gode kan vi ut frå dei andre sogene slutte oss til at slaget gøymestader om ein vil unngå å møte fienden, og stod ein stad på Sunnmøre. Dei ulike versjonane av rømingsvegar om striden skulle bere i feil lei. Kort jomsvikingsoga plasserer som oftast slaget i ein våg i sagt: Av dei alternative slagstadene ved Höð, og elles nærleiken av Höð, i dag Hareidlandet. Dersom vi tek på Sunnmøre, er Eiksund-/Leikong-området, den utgangspunkt i Snorre Sturlason, kan det vere uklart mest rimelege. om møtet mellom dei to hærane var på den opne fjorden ein stad langs Höð eller om det fann stad i eit meir innelukka farvatn. Eine versjonen av Fagerskinna knyter også slagstaden nært til Höð. Ein annan versjon seier berre innom Höð. Det er denne sistnemnde som ofte blir brukt av dei som vil ha slaget bort frå øya. Ved øyenden på Höð finn vi også gardsnamnet Havåg, som i dagens språk kunne ha heitt Hareidlandvågen. Namnet fortel at denne vågen har vore ein sentral våg ved Höð i tidlegare tider. Her ligg også eit sjøområde som er

Var det slik utlendingane føre- stelte seg ein viking? Engelsk teikning frå kring år 1900.

131 Kan arkeologane hjelpe?

Her på mola på Løsetstranda ligg ei mengd gravhaugar.

I fleire av lokaliseringsteoriane for jomsviking-sla- anna har nok vorte plukka opp i tida rett etter sla- get er gamle gravhaugar sentrale. Amtmann Guld- get. Ein har der heller ikkje funne gravhaugar som brand Thesen tok utgangspunkt i dei mange haugane ein med visse kan seie skriv seg frå slaget. Der er ved det han kalla Hatlegardane i Borgund då han rett nok mange gravhaugar som ein veit er eldre. ville plassere slaget i Vegsund-området. Dei mange Det kan også innebere at det ikkje er stor von om gravhaugane på Kvamsøya har fått somme til å mei- å finne gravlagde nordmenn og jomsvikingar ved ne at slaget ved Rastarkalv stod der. Andre hevdar Hjörungavágr. at det må vere der den historiske Hjörungavágr ligg Derimot kan vonene om å finne våpen som har med utgangspunkt i dei same haugane. vore nytta i eit sjøslag, barlast frå skip som har Gravferdsskikkane har endra seg gjennom åra. Dei sokke, vere til stades. Men ein må her også vere største gravhaugane på Sunnmøre har på grunnlag klar over at sjøvatn kan tære bort treverk og uedelt av utgravingar ofte blitt tidfest til bronsealderen. Så metall – om det ikkje har hamna på dyngjebotn og fekk vi ein periode der ein generelt kan seie at grav- blitt bra bevart av den grunn. stadane vart mindre markerte. Frå vikingtida har ein Det har gjennom åra vore gjort sporadiske forsøk på landsbasis også nokre større gravrøyser – før ein på å finne leivningar etter jomsvikingslaget også på slutta å haugleggje folk. Dermed treng ikkje store sjøbotnen. I 1963 leitte ei gruppe froskemenn under gravhaugar i vårt distrikt ikkje å vere nokon særleg leiing av ein engelsk forskar, dr. Taylor, på botnen sikker indikasjon på at jomsvikingslaget skal ha stått av Liavågen. Dei vart engasjerte av folk som meinte der. Så vidt eg veit har ein så langt ikkje med særleg at slaget hadde stått der. Resultatet vart negativt, og visse greidd å knyte nokon gravhaug i vårt aktuel- Vikebladet konkluderte med at ingenting er «funne le område til tida då slaget skulle ha stått. I denne i Hjørungavåg – førebels». Den mest omfattande samanhengen kan vi også ha i mente at storleiken leitinga på havbotn vart gjord i Hjørundfjorden i på gravhaugane kan vere avhengig av lett tilgang på 1980-åra. Heller ikkje der kom ein fram på noko byggjemateriale. Det er kanskje ikkje heilt tilfeldig som kunne knytast til eit slag. Arkeologien er i at mange gravhaugar ligg der det er store mengder utvikling. Nye metodar er tekne i bruk det siste hun- med rullestein, slik som i Løsetstranda ved Moltu, dreåret – og nye metodar kan kome. Ein gong kan der ein har lokalisert over 60 gravhaugar. kanskje funn som blir gjorde i samband med utbyg- Andre igjen har leitt etter gullkistene til Bue Digre gingar på Sunnmøre, knytast til stader i utlandet der – og dei må ein gjerne halde fram med å søkje etter. ein meiner jomsvikingane har halde til? Eg trur likevel at resultatet vil bli magert. Ved slag Men kanskje kan moderne undervassteknologi, som er lokaliserte til stader på land, slik som slaget som først har blitt tilgjengeleg siste åra, vere det som ved Stiklestad, har ein ikkje funne gjenstandar som ein gong i framtida gir den endelege løysinga på gåta kan dokumentere at der har stått eit slag. Våpen og om kvar slaget stod?

132 Skrivemåten av nokre personnamn I dei ulike versjonane som fortel om slaget, kan de skrivemåtane ikkje skal forvirre lesaren, har persongalleriet vere skiftande. Skrivemåten av etternamna/tilnamna i denne boka fått ei felles namnet til ein og same deltakar kan også vari- form. Men den interesserte lesaren kan finne ere både i dei ulike framstillingane og jamvel hovudforma som er brukt i kjeldene i tabellen innanfor same sogeversjonen. For at dei skiftan- nedanfor.

AM 291 4to Yria scegi Sigvrþr kapa Sigvrþr stæiclíngr

Stock. Perg. Yriarskegi Sigurðr kapu Sigurðr steíklingr

Flateyjarbók Yriarskeggi Sigurdr kapa Sigurðr stæíklingr

AM 510 4to Iarnskeggi af Eyrium Sigurdur kapa Sigurdur steiglingur

Heimskringla Skeggi af Yrjum Sigurðr *

Fagerskinna Iarnskæggi af Yrium Sigurðr hviti Ærlændr stæik

Hanssøn Skegge aff yrien Sigurd Kaffve Sigurt steding

Normert til Yrje-Skjegge Sigurd Kåpa Sigurd Steikling/ Erlend Steik

AM 291 4to Gvþbrandr or dalvm Styrkar af Gimsvm Þorkell miþlangr

Stock. Perg. Guðbrand af Daulum Styrkar af Gymsum Þorkell miðlangr

Flateyjarbók Gudbrandr ór Daulum Styrkarr af Gimsum Þorkell midlangr

AM 510 4to Gudbrandur huite Sigrekur af Gimsum Þorkell midlangur

Heimskringla Guðbrandr hviti Styrkárr af Gimsum Þorsteinn miðlangr

Fagerskinna * Styrkar af Gymsum Þorstæinn miðlangr

Hanssøn Gudbrand hwid/ Styrkar aff Gimsøn Þorstæinn miðlangr Gudbrandh aff gudbrandzdalen

Normert til Gudbrand Kvite Styrkår frå Gimsan/ Torkjell Midlange/ Sigrek frå Gimsan Torstein Midlange

AM 291 4to Armoþr ór anvndar firþi Havarþr vpsia Hallvarþr af flyþro nesi

Stock. Perg. Arnmóðr Hauarðr af Flyðru nesi *

Flateyjarbók Arnmodr ór Aunundarfirde Hauard af Flydrunese Halluardr uppsia

AM 510 4to Armodur ur Aunundar-firdi Hauardur Halluardur uppsa

Heimskringla * * *

Fagerskinna * * *

Hanssøn Armoder aff anundzfiord Horder aff Flydrenes Haluard aff wpsiø

Normert til Arnmod frå Onundarfjord Håvard frå Flydrunes Hallvard Oppsjå

133 AM 291 4to Þorgerþe harþa troll Hallstein kerlingabane

Stock. Perg. Þorgerði Haulgabruði Hallzsteinn kerlingr

Flateyjarbók Þorgerde Hördabrude Hallstein kellingabani

AM 510 4to Þorgerdi Hölda-brudi Hallsteinn kellinga-bani Þorgerdi Hörda-troll Heimskringla * *

Fagerskinna * *

Hanssøn Torgerda holgabrudh Kolbiørn Kerllingebane

Normert til Torgjerd Holgabrud Hallstein Kjerringbane/ Kolbjørn Kjerringbane

Foto og illustrasjonar

Framside. Foto: Johan Ottesen 91. Kart: Vista Einar Ekroll Forsats. Kartgrunnlag: Ugland IT 92. Foto: K. Harstad kunstforlag 11. Teikning: Hans Bohrdt, ca 1900. 93. Kart: Vista Einar Ekroll 23. Klipp: Engelsk bok, ca 1900 94. Foto: Widerøes Flyveselskap 39. Teikning: Louis Moe 95. Kart: Vista Einar Ekroll 43. Teikning: Guttorm Osnes 96. Foto: Johan Ottesen 53. Foto: Johan Ottesen 97. Kart: Vista Einar Ekroll 54. Kartgrunnlag: Ugland IT 101. Foto: K. Harstad kunstforlag 56. Foto: Johan Ottesen 102. Foto: Aksel Knutsen 58. Foto: Johan Ottesen 104. Kartgrunnlag: Ugland IT 60. Foto: Johan Ottesen 106. Foto: Aksel Knutsen 62. Foto: Sponland/K. Aasebø 110. Foto: Johan Ottesen 64. Kartgrunnlag: Ugland IT 111. Foto: K. Harstad kunstforlag 65. Foto: Johan Ottesen 112. Foto: Johan Ottesen 67. Foto: Widerøes flyveselskap 113. Foto: Johan Ottesen 68. Foto: Björn Rúriksson 114. Foto: Johan Ottesen 70. Foto: Jón Páll Ásgeirsson 116. Foto: Johan Ottesen 72. Kartgrunnlag: Ugland IT 117. Foto: Olav Storegjerde 74. Foto: Johan Ottesen 118. Avfotografert postkort 78. Foto: Knut Werkland 119. Foto: K. Harstad kunstforlag 79. Kart: Vista Einar Ekroll 120. Trykk: Tysk ca 1890. 80. Foto: Johan Ottesen 122. Tabell/kurver: David Simpson 81. Kart: Vista Einar Ekroll 123. Foto: Johan Ottesen 82. Foto: K. Harstad kunstforlag 124. Foto: Johan Ottesen 83. Kart: Vista Einar Ekroll 126. Foto: Johan Ottesen 85. Foto: K. Harstad kunstforlag 129. Foto: Johan Ottesen 86. Kart: Vista Einar Ekroll 131. Lysbilete: Engelsk ca 1900. 87. Kart: Vista Einar Ekroll 133. Foto: Johan Ottesen 88. Foto: K. Harstad kunstforlag Baksats. Kart: Vista Einar Ekroll. 89. Kart: Vista Einar Ekroll Bakside. Foto: Jón Páll Ásgeirsson 90. Foto: Johan Ottesen

134 Kjelder og merknader

Forord (side 5) Strömbäck, Dag 1954: Draken i Hjörungavåg. Scandinavica et Larsson, Mats G. 2005: Minnet av vikingatiden, s. 168–175. Fenno-Ugrica 1954: s. 383–389. Stockholm. Ottesen, Johan 1986: Jomsvikingslaget i Eiksund. Ei oppdikta historie (side 44–45) Sunnmørsposten 8.11.1986. Fett, Per 1946-1947: Grette på Haramsøy. Tidskrift for Sunnmøre historiske lag 1946–1947: s. 35–42 SOGENE Fett, Per 1967: Hjørungavåg-slaget. Sunnmørsposten 11.05.1967. Soga om jomsvikingane (side 10–11) Fett, Per 1976: Brev til Johs. Liavåg 14.01.1976, 26.01.1976. Larsson, Mats G. 2005: Minnet av vikingatiden, s. 168–175. Fylling, Peder 1884: Om Gretters Basketag paa Harham Aar 1015. Stockholm. Ålesund. Nørlund, Poul 1948: Trelleborg. København. Halldór Laxness 1971: En islandsk roman om Danmark. Politiken 11.07.1971. Laurents Hanssøn (side 12–19) Strøm, Hans 1766: Physisk og Oeconomisk Beskrivelse over Storm, Gustav 1899: Laurents Hanssøns Sagaoversættelse. Fogderiet Søndmør II, s. 22. Sorøe. Christiania. Omsetjing av soga frå dansk til norsk ved Johan Ottesen. Skilnader i sogene (side 46–47) Merknad: Namnet på slagvågen er skrive i samsvar med dei Ole Barmann: Hvor stod Jomsviking-slaget? Sunnmørsposten skiftande formene i originalen. 1.03.1967.

Arngrímur Jónsson (side 20–26) Slagoppstillingar (side 48–49) Arngrim Jonsson 1877: Jómsvíkinga-saga i latinsk oversættelse. Voss, V. 1888: Om Aarsagen til Jomsvikingernes Nederlag ved Utgitt av A. Gjessing, Kristianssand. Hjørungavaag, s. 1–17. Historisk arkiv 1888. Arngrimi Jonae 1950: Historia Jomsburgensium. Hafniæ. Omsetjing av soga frå latin til engelsk av Kinga Paszko. SENTRALE NAMN Omsetjing frå engelsk til norsk av Johan Ottesen. Höð/Hareidlandet (side 53–57) Bjørndal, Magnus 1955: Kvar er Hod-filologane? Jomsvikingsoga AM 291 4to (side 27–29) Vikebladet 02.06.1955. Degnbol, Helle og Helle Jensen 1978: Jomsvikingernes Saga. Bæksted, Anders 2002: Nordiske guder og helter, s. 48–58. Oslo. København. Falk, Hjalmar og Alf Torp 1909: Wortschatz der germanischen Ólafur Halldórsson 1969: Jómsvíkinga saga. Reykjavík. Spracheinheit, s. 69. Petersens, Carl af 1882: «Jómsvíkinga saga» (N:o 291. 4:to). Fylling, Peder 1877: Innsendt. Manus 185v, U.B. Bergen. København. Heggstad, Leiv, Finn Hødnebø og Erik Simensen 1975: Norrøn ordbok. 3. utgåve. Oslo. Jomsvikingsoga Stock. Perg. 4to no 7 (side 30–31) Indrebø, Gustav 1938: Nokre grensenamn. Maal og Minne 1938: Cederschiöld, Gustaf 1875: Jómsvíkinga saga. Lund. s. 32-34. Hareid historielag 1992: Soga om Jomsvikingane. Sth 7 4to. Kiil, Vilhelm 1953: Rune-rimet på Straums-brynet. Arkiv för Bergen. nordisk filologi LXVII: s. 80–96. Joleik, Albert 1910: Soga um jomsvikingarne. Oslo. Kuhn, Hans 1941: Hadbarden und Hadraumer. Namn och bygd 1941: s. 84–116. Flateyjarbók (side 32–34) Muri, Alv G. Nordal 1978: Er der analogi. Namn och bygd 1978: Guðbrandur Vigfússon og C.R. Unger 1860: Flateyjarbok I. s. 154–161. Christiania. Nes, Oddvar 1977: Melding av Hans Kuhn: Kleine Schriften. Maal og Minne 1977: s. 60–62. Jomsvikingsoga AM 510 4to (side 35–37) Nes, Oddvar 1993: Nokre gamle øynamn på Sunnmøre. Jul på Hareid historielag 1992: Soga om Jomsvikingane. AM 510 4to Sunnmøre 1993: s. 26. omsett av Bjarne Fidjestøl. Bergen. Noreen, Adolf 1911: Tiveden og tibast. Maal og Minne 1911: s. Petersens, Carl af 1879: Jómsvíkinga saga (Efter Cod AM. 510. 4: 273–285. TO). Lund. Olsen, Magnus1929: Stedsnavn og gudeminner i Land. Oslo: s. 25–26. Jomsvikingdråpa (side 38) Osnes, Hans B.1955a: Hareidland – Hadarøy – Hod. Vikebladet Finnur Jónsson 1967-1973: Den Norsk-islandske skjaldedigtning. 03.03.1955. København. Osnes, Hans B.1955b: Hadarøy ein gong til. Vikebladet Saxo Grammaticus (side 39) 02.06.1955. Saxo Grammaticus 1911: Danmarks krønike. Omsett av Fr. Winkel Johan Ottesen 2004: Namnet Nerøya. Vestlandsnytt 22.06.2004. Horn. København. Ottesen, Johan 2005: Namnet Hareidlandet. Vikebladet 3.05.2005. Saxo Grammaticus 2000: Saxos Danmarks historie. Omsett av Pokorny, Julius 1959: Indogermanisches etymologisches Wörter- Peter Zeeberg. København. buch. Bern. Saxo Grammaticus 2010: Gesta Danorum. Heimeside for Det Ringstad, Vilhelm 1968: Øynamnet Hod. Vikebladet 01.02.1968. kongelige bibliotek. København. Riste, Olav 1918: Ein gamall sogemann. Møre 6.03.1918. Rygh, Oluf 1908: Norske Gaardnavne. Romsdals amt. Kristiania. Heimskringla (side 40) Sandnes, Jørn og Ola Stemshaug: Norsk Stadnamnleksikon, 4. Bjarni Aðalbjarnarson 1979: Heimskringla. Reykjavík. utgåve 1997. Oslo. Saxo Grammaticus 1911: Danmarks krønike. København. Fagerskinna (side 41–42) Strøm, Hans 1997: Annotations Boog over de Merkværdigheder …, Bjarni Einarsson 1985: Fagrskinna – Nóregs konunga tal. s. 212, 226. Volda. Reykjavík. Vries, Jan de 1961: Altnordisches etymologisches Wörterbuch, s. Eikill, Edvard 2008: Fagerskinna. Stavanger. 278–279. Leiden. Finnur Jónsson 1902–1903: Fagrskinna. København. Vågslid, Eivind 1974: Stadnamntydingar II, s. 121–124. Oslo. Munch, P.A og C.R. Unger 1847: Fagrskinna. Christiania Aarflot, Sivert 1949: Runetrolldom og ringstav, s. 76. Volda. Schreiner, Johan 1972: Fagrskinna. Oslo. Merknad: I sitatet frå Magnus Bjørndal er visar retta til viser i «og Merknad: det visar kor viktig denne steinen var». Haskinga, staden der Håkon jarl var på veitsle ifølgje A-versjonen, er ikkje lokalisert. Hjörund og Hjörundarfjörð (side 58–61) Grøvik, Ivar 1975: Hjørundfjordboka. Kultursoga I. Volda. Sjøormen i Hjörungavágr (side 43) Helland, Amund 1911: Norges land og folk. Romsdals amt I, s. Biskupa sögur II. København1862. 1291. Kristiania.

135 Holm, Gösta 1991: De nordiska Anger-namnen, s. 195–200. Lund. Broderskap, Korstog. Odense. Munch, P.A. 1849: Historisk-geographisk Beskrivelse over Knirk, James E. 1981: Eierne av AM 327 4to på slutten av 1500- Kongeriget Norge (Noregsveldi) i Middelalderen. Moss. tallet. Maal og Minne 1981: s. 58–60. Nes, Oddvar 1986: Geiranger. Namn og nemne 1986: s. 37–41. Nes, Oddvar 1992/1993: Bokmelding av «De nordiska anger- Haugsfjorden (side 78–79) namnen». Namn og nemne 1992/1993: s. 99–107. Sunnmørsposten: Vil ha Kvamsøya inn på slag-kartet. Nes, Oddvar 2001: Bokmelding av «Nordiska ortnamn på –und». Sunnmørsposten 20.05.1994 Namn og nemne 2001: s. 126–127. Strøm, Hans 1766: Physisk og Oeconomisk Beskrivelse over Nyman, Eva 2000: Nordiska ortnamn på –und, s. 304–338, Fogderiet Søndmør II, s. 452–456. Sorøe. Uppsala. Korsnes, Jostein, Opplysning om Birkestrand Rygh, Oluf 1896: Norske Fjordnavne. Sproglig-historiske studier Kragset, Helge 2008: Jomsvikingslaget. Sunnmørsposten tilegnede professor C.R. Unger. Kristiania. 16.09.2008 Sandnes, Jørn og Ola Stemshaug 1997: Norsk stadnamnleksikon. 4. Stokkenes, Bernt 1993: Hjørungavågslaget i nytt perspektiv. utgåve 1997. Oslo. Sunnmørsposten 30.11.1993 Strandabø, John 2008: Slaget i Hjørungavåg. Møre-Nytt 14.02.2008. Ulsteinfjorden (side 80–81) Ørjasæter, Lars 1991: Stadnamn i Geiranger. Stranda. Bjørndal, Magnus 1968: Hod – Primsign – Hjørungavåg. Vikebladet 16.05.1968. Hjörungavágr og Hjørungavåg (side 62–67) Welde, Olaf 1957: Jomsvikingslaget. Vikebladet 13.12.1957. Fett, Per 1967: Hjørungavåg-slaget. Sunnmørsposten 11.05.1967. Welde, Olaf 1958: Jomsvikingslaget. Vikebladet 20.02.1958, Hovda, Per 1942: Nokre holmenamn (Hjøringane – Tjøringane). 27.02.1958, 06.03.1958. Maal og Minne 1942: s. 74-76. Welde, Olaf 1967a: Øyane Harund og Primsignd. Vikebladet Hovda, Per 1961: Norske fiskeméd. Oslo-Bergen. 09.11.1967 Kopperstad, Knut 1919: Tre sunnmørske fjellnavn. Welde, Olaf 1967b: Haud – Hod – Hødd. Vikebladet 30.11.1967 Maal og Minne 1919: s. 20–22. Kopperstad, Knut 1922: Sunnmørske naturnavn. Aspevågen (side 82–84) Maal og Minne 1922: s. 93–94. Klokkersund, Einar 1982: Kunne Hjørungavåg-slaget ha stått på Nes, Oddvar1986: Geiranger. Namn og nemne 1986: s. 37–41. Aspevågen. Sunnmørsposten 13.12.1982. Nes, Oddvar 2006: Namnet Hjørungavåg. Striden om stedet. Megaard, John 1999: Hvor sto «Slaget i Hjörungavágr». Ålesund. Alvíssmál 9/1999: s. 29–54. Nykrem, Knut 1939: K. Nykrem om Jomsvikingslaget. Sunnmørsposten 26.08.1939. Vegsundet (side 85–87) Olulf Rygh: Norske Gaardnavne. Barman, Ole 1930: Hvor stod Jomsvikingslaget? Norsk Ordbok 2002, bind 4. Oslo. Sunnmørsposten 12.02.1930 Ottesen, Johan 1993: Jarbryggja og Hjartå. Møre 6.05.1993. Barman, Ole 1967: Hvor stod Jomsviking-slaget? Ottesen, Johan 2010: Jøs(s)ok, gjøt og gjøtt. Vestlandsnytt Sunnmørsposten 1.03.1967. 22.06.2010. Kjelland (ansv. red.), Arnfinn 2004: Sula-soga. Busetnadssoga. Rabben, Bjarne 1979: Herøyboka. Gardar og folk I. Volda. Band 1. Sula. Sandnes, Jørn og Ola Stemshaug 1997: Norsk stadnamnleksikon. Nørve, Olav 1939a: Hvor stod Jomsviking-slaget – hvor er det 4. utgåve. Oslo. gamle Hjørungavåg? Sunnmørsposten 24.06.1939. Torp, Alf 1974: Gamalnorsk ordavleiding. Lund. Nørve, Olav 1939b: Hvorfor Vegsund – ikke Liavåg? Þórhallur Vilmundarson 1996: Hjörungavágr. Grimnir. Sunnmørsposten 1.07.1939. Rit um nafnfrædi 3, 1996: s. 44–51. Thesen, G. 1861: Beskrivelse af Romsdals Amt, s. 4. Christiania. Vikebladet 2006: Hjørungavåg-namnet avleidd av sverdhogget i Øvrelid, Arne 1981: Slaget ved Hjørungavåg. Tidsskrift for Masdalsklova. Vikebladet 22.04.2006. Sunnmøre Historielag 1981: s. 17–37. Wahlberg, Mats (red) 2003: Svenskt ortnamnslexikon. Uppsala. Ørskogvika (side 88–89) Islendingar og Hjørungavåg-namnet (side 68–70) Landmark, Einar 2009: Kvar stod slaget i Hiorungavaag? Nes, Oddvar 2006: Namnet Hjørungavåg. Striden om stedet, s. Årsskrift 2009 for Ørskog Historielag: s. 89–111. 191–201. Ålesund. Rygh, Oluf: Norske Gaardnavne, Romsdals amt. Kristiania 1908. Þórhallur Vilmundarson 1996a: Hjörungavágr. Grimnir. Rit um nafnfrædi 3, 1996: s. 44–51. Hjørundfjorden (side 90–91) Þórhallur Vilmundarson 1996b: Overførelse af stednavne til Island, Hustadnes, Anders 1982: Sto Hjørungavågslaget på Bjørke? s. 395–411. Norna-rapporter 60. Sunnmørsposten 6.04.1982. Hustadnes, Anders 1984: Hjørungavåg-slaget. Primsignd/Primsigð (side 71–73) Sunnmørsposten 16.05.1984. Fylling, Peder 1877: Innsendt. Manus 185v, U.B. Bergen. Hustadnes, Anders 1985: Hjørundfjord er slagstaden for slaget i Seip, Didrik Arup 1959: Primsigd – et gammelt øynavn. Maal og Hjørungavåg. Sunnmørsposten 21.01.1985. Minne 1959: s. 156–157. Strøm, Hans 1766: Physisk og Oeconomisk Beskrivelse over Storm, Gustav 1885: Om Thorgerd Hølgebrud. Arkiv for nordisk Fogderiet Søndmør II, s. 310. Sorøe. filologi. Oslo (På www.heimskringla.no Sunnmørsposten (Gullgraving Bjørke) 1982: Sunnmørsposten 6.04.1982, 10.05.1982, 11.05.1982, 12.06.1982. Ordet våg (side 74–75) Sunnmørsposten (Gullgraving Bjørke) 1985. Bjorvand, Harald og Fredrik Otto Lindeman 2007: Våre arveord, Sunnmørsposten 21.01.1985. s. 1342–1343. Oslo. Sunnmøre Arbeideravis (Gullgraving) 1982: Dale, Bjørn Jonson 2002: Vågen ved «stein»: Steinvågen. Sunnmøre Arbeideravis 19.08.1982, 21.08.1982. Sunnmørsposten 19.07.2002. Hallan, Nils 1985: Vær og våg. Norna-Rapporter 28: s. 136–145. Norangsfjorden (side 92–93) Pfeifer, Wolfgang (red) 2003: Etymologisches Wörterbuch des John Strandabø 2007: Slaget i Hjørungavåg stod i Norangsfjorden. Deutschen, s. 1554, 1577. München. Møre-Nytt 28.12.2007. John Strandabø 2008: Slaget i Sahlgren, Jöran 1946: Vedevåg och andra namn innehållande ordet Hjørungavåg. Møre-Nytt 14.02.2008. våg. Namn och bygd 1946: 84–90. Torp, Alf 1919: Nynorsk etymologisk ordbok. Kristiania. Liavågen (side 94–95) Bjåstad, Ingvard 1970: Soga om Hareid og Ulstein I. Ålesund. ALTERNATIVA Bjåstad, Ingvard og Asbjørn Waage 1985: Kvar stod slaget? (side 77) Bygdebok for Ulstein og Hareid VI. Brattvåg. Bandlien, Bjørn 2006: Olavskrigere og jomsvikinger. Broderliste, Fylling, Peder 1877: Innsendt. Manus 185v, U.B. Bergen.

136 Helland, Amund 1911: Norges land og folk. Norsk forsvarshistorie I. Eide. Romsdals amt I. Kristiania. Ertesvåg, Ivar S.: Skatteliste 1603 («Pengeskatten») for Sunnmøre / Rogne, Martinus 1930a: Slaget i Hjørungavåg. Lensrekneskap 1606/07 for Sunnmøre. (På heimeside for Ertesvåg). Sunnmørsposten 21.02.1930. Fett, Per 1947: Eit stadnamn og ei naust-tuft. Maal og Minne 1947: Rogne, Martinus 1930b: Slaget i Hjørungavågen. s. 117–118. Sunnmørsposten 13.03.1930. Grøvik, Ivar 1975: Hjørundfjordboka. Kultursoga I. Volda. Skylstad, Paul Schmidt 2008: Hjørungavågslaget stod i Vegsundet. Helle, Knut 2001: Gulatinget og Gulatingslova. Leikanger. Møre-Nytt 4.02.2008. Hovda, Per 1978: Eldre norske inndelingsnamn. Storm, Gustav 1877: Historisk-geografiske studier i det nor- Namn och bygd 1978: s. 63–78. denfjeldske Norge. Christiania. Meyer, Eva Nissen 1935: Rapport 25.07.1935. Strøm, Hans 1766: Psysisk og Oeconomisk Beskrivelse over Rolfsen, Perry 1974: Båtnaust på Jærkysten. Fogderiet Søndmør II, s. 408–410. Sorøe. Stavanger Museums skrifter nr. 8: s. 123–131. Vikebladet 1967: Korleis Liavåg vart Hjørungavåg (Jac Skylstad). Sulebust, Jarle 1994: Om embedsmenn og bønder på Sunnmøre, Vikebladet 31.03.1967. 1350–1660, s. 237. I balansepunktet. Sunnmøres eldste historie. Vikebladet 21.08.1947: Hareidsdølar, Hjørungavåg er namnet Ålesund.

Ørstafjorden (side 96–97) Leikong – ein gammal samlingsplass (side 116–117) Fløtre, Odd Karstein 2009: Jomsvikingslaget i oppklarende lys. Holm, Gösta 1991: De nordiska anger-namnen, s. 539–543. Lund. Sykkylven. Kopperstad, Knut: Leikong – Lekkangr? Furseth, Martin 1992: Jomsvikingslaget. Ørsta. Sunnmørsposten 6.10.1931. Sandnes, Jørn og Ola Stemshaug 1997: Norsk stadnamnleksikon, Kvalheim, Wilh.: Ligg Leikong avsides til? s. 506. 4. utgåve 1997. Oslo. Sunnmørsposten 13.10.1931. Aarflot, Sivert 1810: Som Følgestykke til Landboebladet No. 26, Kvalsvik, Marit Pauline 2001: Telefonstasjonen – hjartet i bygda. …Landboebladet 29.06.1810, 6.07.1810. Vestlandsnytt 2.03.2001. Olsen, Magnus 1915: Hedenske kultminder i norske stedsnavne, SLAGSTADEN s. 130–162. Kristiania. Vågen med steinar (side 102–109) Rygh, Oluf 1908: Norske Gaardnavne. Romsdals amt. Kristiania. Alme, Bjarte 1967: Meir om jomsvikingslaget. Sunnmørsposten 20.03.1967. Dragsundet – ei hindring (side 118–119) Grimstad, Leiv Arne 2010: Kan også Aursneset vere eit Hod-namn? Flatmark, Jan Olav 1994: Sunnmøre i Festung Norwegen, s. 58–59, Vikebladet 23.02.2010. 82–83. Lesja. Noreen, Erik 1919: Magnor. Maal og Minne 1919: s. 112–114, Innstilling i 1881 frå hamnekommisjonen som vart nedsett Ottesen, Johan 1978a: Stadnamn frå Håheim. 28.05.1877, s. 39–40. Vikebladet 5.01.1978. Leegaard, M. 1914: Havnevæsenets historie, s. 246–248. Kristiania. Ottesen, Johan 1978b: Stadnamn frå Garnes. Notanes, Harald, Intervju med i 1981. Vikebladet 21.02.1978. Olsen, Magnus 1915: Hedenske kultminder i norske stedsnavne, Ottesen, Johan 1985: Stadnamn frå Aursneset. s. 57–58. Kristiania. Vikebladet 14.03.1985. Reite d.e., Ole O. 1919: Skjerva-Sivert og Dragesundstraumen. Ottesen, Johan 1986: Stadnamn frå Måløya. Møre 6.09.1919. Vestlandsnytt 2.05.1986. Rekdal, Bjarne 1973: Dragesund bru – i vegsamband og sjølei. Ottesen, Johan 1987: Stadnamn frå Selvågane. Folk og fortid 1973 Vikebladet 15.12.1987. Rygh, Oluf 1908: Norske Gaardnavne. Romsdals amt. Kristiania. Ottesen, Johan 1996: Stadnamn frå Eiksund. Vikebladet 28.11.1996. Eik og Eika (side 120–121) Ottesen, Johan 1997: Stadnamn frå Eika. Vikebladet 2.12.1997. Hammerbacher, Hans Wilhelm 2002: Die Donar-Eiche. Kiel. Ottesen, Johan 1998: Stadnamn frå Eika 2. Vikebladet 19.03.1998. Kopperstad, Knut 1932: Sammensetning og betoning i Sunnmørs- Rabben, Bjarne 1981: Herøysoga. Gardar og folk II, s. 498. Volda. maalet. Maal og Minne 1932: s. 81. Rabben, Bjarne 1983: Herøyboka. Gardar og folk III. Volda. Måløya – ein sentral møtestad (side 110–111) Rygh, Oluf 1908: Norske Gaardnavne. Romsdals Amt. Kristiania. Djupedal, Reidar 1987: Måløy eller Moløy. Sunde, Jens og Magda, Intervju med Namn og Nemne 1987: s. 7–17. Fett, Per 1947: Eit stadnamn og ei naust-tuft, Maal og Minne 1947: Landheving og slagteoriar (side 122–124) s. 117–118. Grønnevet, Ola 1982: Slaget i Hjørungavåg. Sunnmørsposten Indrebø, Gustav 1933: Tri norske stadnamn. 15.10.1982. Helsing til Olav Midttun. Oslo. Heggstad, Leiv, Finn Hødnebø og Erik Simensen 1975: Norrøn Kopperstad, Knut 1933: Sunnmørske gårdsnavn. ordbok. 3. utgåve. Oslo Sunnmørsposten 18.12.1933, 19.12.1933. Hjørungnes, Gunnar 2007: Striden om stedet – Hjørungavåg. Rentenar, Rob 2001: Nederlandske stednavne på –stede og –stad. Sunnmørsposten 30.01.2007. Namn och bygd 2001: s. 56–57. Svendsen, John Inge og Jan Mangerud 1987: Late Weichselian and Snorre Sturlason: Noregs kongesoger, s. 464–465, Oslo 1989. Holocene sea-level history for a cross-section of western Norway. Journal of Quaternary Science (1987) 2: s. 113–132. Tjuv- og stegleholmar (side 112–113) Flokenes, Kåre 1999: Stadnamn i Askvoll, s. 267–271. Stavanger. Stod slaget ved Eiksund/Leikong? (side 125–132) Hovda, Per 1942: Nokre holmenamn. Maal og Minne 1942: Finlay, Alison 2006: History and Fantasy in Jómsvíkinga saga. s. 71–74. Thirteenth International Saga Conference. Indrebø, Gustav 1925: Sigvaldasteinar – Steilene. Pilskog, Frode Håvard 2000: Kulturminne i Ulstein. Maal og Minne 1925: s. 97–101. Kva fortel dei oss? Ei drøfting av kulturminnevern, identitet og Indrebø, Gustav 1928: Tjuvholmen. Festskrift til J. Quigstad. Oslo. nasjonalisme. Uprenta hovudoppgåve. Universitetet i Tromsø. Krogsæter, Johan 1995: Tjuvholmen. Stadnamn frå Sunnmøre. Rabben, Bjarne 1972: Herøyboka. Bygdesoga I, s. 20. Førde. Ålesund. Vikebladet 1997: – Hjørungavåg-namnet – på grensa til Rabben, Bjarne 1983: Herøyboka. Gardar og folk, s. 357–358. historieforfalsking. (Bjørn Jonson Dale). Vikebladet 14.10.1997. Volda. Slyngstad, Arnfred 1951: Skjergardsnamn frå Sunnmøre, s. 91. Kan arkeologane hjelpe? (side 133) Oslo. Vikebladet 1963a: 4 froskemenn til Hjørungavåg. Vikebladet 27.06.1963. Leidangsnaust i Båtsvika? (side 114–115) Vikebladet 1963b: Ingenting funne i Hjørungavåg – førebels. Ersland, Geir Atle 2000: Krigsmakt og kongemakt 900–1814. Vikebladet 4.07.1963.

137 Personregister

Adalråd 12, 20 Gudbrand Kvite 14, 16, 18, 22, 25, 29, Notanes, Harald 119 Adolf Noreen 57 30, 33, 36, 40, 48, 49, 134 Nykrem, Knut 66 Alme, Bjarte 108 Guðbrand Vigfússon 32 Nyman, Eva 61, 66 Arne 30 Gudmund Arason 43 Nørlund, Poul 10 Arne Arnmodsson 16, 22, 29, 33, 36, 48, Gull-Harald 7 Nørve, Olav 85, 86 49, 68 Gunhildssønene 7 Odin 23, 55 Arne på Giske 45 Hallan, Nils 75 Ogmund Kvite 14, 16, 21, 27, 29, 32, Arngrímur Jónsson 5, 10, 20, 49, 71, Hallstein Kjerringbane 22, 29, 30, 33, 33, 46, 47, 48, 49 118, 128 36, 48, 49, 135 Ólafur Halldórsson 27 Arnmod 30 Hallvard (lendmann) 22 Olav den heilage 84, 87, 114, 129 Arnmod av Ogmundætta 22, 49 Hallvard Oppsjå 16, 29, 33, 37, 48, 49, Olav Haraldsson, sjå Olav den heilage Arnmod frå Onundarfjord 16, 29, 33, 135 Olav Tryggvason 45 36, 48, 49, 68, 135 Hanssøn, Laurents 5, 10, 48, 49, 62, 66, Olsen, Magnus 55, 56, 116 Aslak Bolt 53 71, 77, 124, 126, 127 Osnes, Hans B. 55 Aslak Fitjeskalle 87 Harald (Gormson) Blåtann 7, 39, 41 Otto II 7, 39 Aslak Holmskalle 13, 16, 24 Harald Grenske 7 Palnatoke 13, 25, 26, 128 Astrid (kona til Sigvalde jarl) 13, 20 Harald Gråfell 7, 33 Petersens, Carl af 27, 37 Audun (bonde) 44 Harald Hardråde 129 Pluto 23 Balder 53, 55 Haudr, sjå Höðr Pokorny, Julius 53 Bandlien, Bjørn 77 Helgesøn, Poul 77 Rabben, Bjarne 64, 121 Barman, Ole 46, 85, 86, 108 Helland, Amund 59, 94 Ragnvald frå Ervik 22, 40, 42, 49 Bendixsen, B.B. 114 Helle, Knut 114 Ramus, Jonas 77, 90 Bjarni Aðalbjarnarson 40 Henriksen, Johan 121 Reite, Ola d.e. 118 Bjarni Kolbeinsson 10, 38 Hjorr 45 Rentenaar, Rob 110 Bjørn Austræni Ketilsson 70 Hjørungnes, Gunnar 62 Ringstad, Vilhelm 55 Bjørn Bretske 13, 15, 16, 18, 22, 25, 26, Holge 73 Rogne, Martinus 94 29, 30, 31, 33, 34, 36, 37, 41, 48, 49 Holm, Gøsta 116 Rolfsen, Perry 115 Bjørndal, Magnus 55, 81 Holthuss, Gjert 64 Rovde, Johan 121 Bjåstad, Ingvard 71, 94, 95 Horn, Fr. Winkel 39 Rygh, Oluf 55, 71 Bue Digre 12, 13, 15, 16, 17, 18, 21, 22, Hovda, Per 65, 66, 115 Sahlgren, Jöran 75 24, 25, 29, 30, 31, 33, 34, 36, 37, 38, Hustadnes, Anders 90, 91, 100 Saxo Grammaticus 7, 11, 39, 55, 73, 132 40, 41, 42, 43, 47, 48, 49, 81, 90, 91, Höðr 55 Schreiner, Johan 125 100, 121, 133 Hølge, sjå Holge Schøning, Gerhard 97 Bugge, Sophus 55, 57, 62, 70 Håkon den gode 7, 78?, 97, 111, 114 Seip, Didrik Arup 71, 82, 96, 128 Burisleiv 26 Håkon jarl 5, 7, 10, 13, 14, 15, 16, 17, Sigrek frå Gimsan 36, 49, 134 Baade, prost 57 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, Sigurd Bueson 19 Båtsvik, Paul 115 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, Sigurd Håkonsson 42, 49 Cederschiöld, Gustaf 30 39, 40, 41, 42, 44, 45, 47, 48, 49, 71, Sigurd Jarlson 36, 49 Dale-Gudbrand 73 73, 78, 79, 84, 85, 89, 90, 94, 95, 96, Sigurd Kåpa 13, 15, 16, 18, 22, 25, 29, Degnbol, Helle 5 97, 116, 125, 130, 132 30, 31, 33, 34, 36, 37, 40, 41, 42, 48, Djupedal, Reidar 110 Håkon Sigurdsson jarl, sjå Håkon jarl 49, 134 Dorph, A. 119 Håvard (lendmann) 22 Sigurd Ladejarl 7 Einar Litle 22, 29, 30, 33, 37, 48, 49 Håvard frå Flydrunes 16, 29, 30, 33, 37, Sigurd Steikling 16, 22, 29, 30, 33, 36, Einar Skålaglam 16, 22, 23, 26, 34, 45, 48, 49, 135 48, 49, 134 68 Håvard Hoggande 13, 17, 18, 24, 25 Sigvalde jarl 12, 14, 15, 16, 17, 18, 20, Eirik (Håkonsson) jarl 14, 16, 17, 19, 21, Indrebø, Gustav 110, 111, 112, 115 21, 22, 24, 25, 26, 27, 29, 30, 31, 33, 22, 23, 24, 25, 27, 29, 30, 33, 35, 36, Ingebjørg Torkjellsdotter 13, 19, 26, 38 34, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 48, 49, 38, 40, 41, 42, 48, 49, 55, 121, 125 Irpa 17, 18, 25, 29, 34, 37, 73 125, 128, 130 Erlend Håkonsson jarl 36, 49 Jensen, Helle 5 Sigvat skald 111 Erlend Steik 42, 49, 134 Joleik, Albert 5 Simpson, David 122 Erling (på Sola) 32 Jupiter 23 Skjoldmøy-Einar, sjå Einar Skålaglam 34 Erling frå Skuggen 14, 16, 22, 27, 29, 30, Jørgen 66 Skofte 42, 49 33, 35, 36, 48, 49 Jørond 67 Skoptakrak 17 Erling Håkonsson (jarl) 14, 24, 30, 29, Karlsevne 39 Skylstad, Jac 95 30, 34, 37, 40, 42, 49, 71, 73, 78, 86, Kiil, Vilhelm 56, 57 Slyngstad, Arnfred 110, 111 91, 94, 97 Klokkersund, Einar 82, 83 Snorre Sturlason 7, 11, 40, 48, 55, 57, Ersland, Geir Atle 114 Koht, Halvdan 81 59, 78, 84, 87, 97, 116, 125 Falk, Hjalmar 57 Kolbjørn Kjerringbane 16, 49, 135 Sote jarl 45 Fett, Per 5, 44, 45, 67, 73, 111, 115, 128 Kopperstad, Knut 66, 111, 117, 120 St. Bonifacius, sjå Winfrid Fidjestøl, Bjarne 5 Kristus 12 St. Mikael 12 Finlay, Alison 128 Kuhn, Hans 56, 57 Stokkenes, Bernt 78 Finn 30, 48 Kvalheim, Wilhelm 117 Storm, Gustav 57, 73, 94 Finnur Jónsson 41 Kår 44, 45 Strandabø, John 61, 92, 93 Fleinn 45 Landmark, Einar 88 Strut-Harald 12, 20, 25 Flokenes, Kåre 112 Laxness, Halldór 5, 45, 69 Strøm, Hans 44, 57, 63, 67, 77, 78, 91, Fløtre, Odd Karstein 97 Magnus den gode 10, 111 94, 115 Furseth, Martin 96, 97 Mangerud, Jan 122 Styrkår frå Gimsan 16, 22, 29, 30, 33, Fylling, Peder 44, 57, 73, 95 Megaard, John 71, 82, 83, 84 40, 42, 48, 49, 134 Geirmund 21, 30, 35, 40, 41, 46, 47, 48 Meyer, Eva Nissen 115 Sulebust, Jarle 115 Gissur Kvite 22, 42, 49 Moe, Louis 39 Svein (Bueson) 26 Gjesssing, Gustav Antonio 20 Munch, P.A. 58, 59, 60 Svein (konge), sjå Svein Tjugeskjegg Grette 44 Nanna 55 Svein Estridsson 129 Grøvik, Ivar 115 Nes, Oddvar 53, 60, 61, 64, 65, 66, 70 Svein Håkonson jarl 14, 15, 16, 21, 22, Njørd 55 24, 25, 27, 29, 30, 32, 33, 35, 36, 40,

138 48, 49 Torgjerd Holgatroll, sjå Torgjerd Holga- Vagn Åkeson 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, Svein Tjugeskjegg 7, 12, 13, 20, 112 brud 21, 22, 24, 25, 26, 27, 29, 30, 31, 32, Svendsen, John Inge 122 Torkjell Høge 12, 15, 18, 20, 22, 25, 26, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 40, 41, 47, 48, Taylor, dr. 133 29, 30, 31, 34, 36, 37, 41, 42, 48, 49 49, 81, 128 Thesen, Guldbrand 85, 133 Torkjell Leira 13, 16, 18, 19, 22, 25, 26, Vesete 12 Þórhallur Vilmundarson 70, 127 29, 30, 31, 33, 34, 36, 37, 38, 40, 42, Vigfus Viga-Glumsson 16, 23, 24, 45, Tind Hallkjellsson 68?, 69 48, 49 68, 121 Tjukke-Daniel 121 Torkjell Midlange 14, 16, 17, 18, 22, 29, Voss, V. 50 Tor 55, 73, 120 30, 33, 36, 37, 48, 49, 134 Vries, Jan de 57 Tord Kolbeinsson 69 Torleiv Skuma 16, 18, 23, 24, 34, 68, Vågslid, Eivind 55, 57, 61 Tord Orvhand 16, 23, 26, 34, 68 121 Welde, Olaf 80, 81, 100 Tore Hjort 16, 22, 29, 30, 33, 36, 40, Torp, Alf 57 Winfrid 120 42, 49 Torstein Midlange 42, 49, 134 Yrje-Skjegge 16, 22, 29, 30, 33, 36, 40, Torfinn 44 Tove (dotter til Strut-Harald) 13 42, 48, 49, 134 Torgerd Hørgatroll, sjå Torgjerd Holga- Ulf, sjå Ulv Øvrelid, Arne 85, 86, 87 brud Ullr 55 Øyvind Finnsson 42, 49 Torgjerd Holgabrud 17, 18, 24, 25, 29, Ulv 15, 22, 27, 29, 30, 33, 35, 36, 44, Aarflot, Sivert 57, 97 30, 31, 34, 37, 38, 45, 71, 73, 78, 80, 89, 90, 95, 128, 130 81, 86, 96, 135 Unger, C.R. 32

Stadnamnregister

Agder 7, 40, 47 Bohuslän 61 Eikrem (i Syvde, Volda og Sula) 121 Akershus 59 Borgund 84, 85, 87, 115, 133 Eikrol 121 Akureyjar 68, 69, 70 Borgundfjorden 60 Eiksund 5, 70, 73, 75, 100, 102, 115, Alme 126, 130 Bornholm 12, 18 118, 120, 121, 122, 124, 125, 126, Almehamrane 41, 47, 84, 89, 95, 130 Brandal 77 127, 128, 130, 132 Almeskardet 89 Brattheim 91, 93 Eineneset 102 Almunnd hamrum, sjå Almehamrane Breidafjord 26, 34, 67, 68, 70, 127 Einenesfluda 102 Alsskardet 65 Breiholmane 108 Ekreskjeret 109 Alteret 73, 102, 106 Breiholmen 108 Ekset 121 Andestadvatnet 89 Breiholmen, Inste 108 Eltrane 41, 47, 84, 89, 95, 125 Apalset 88 Breiholmen, Ytste 108 Ettsvågane 75 Áskelsvík, sjå Hallkjellsvik 40, 47 Breisundet 57, 84, 95 Firdafylket 114 Askvoll 112 Bremanger 116 Fiskarholmen 108 Aspa 120 Brendeholmen 109 Fiskeholmen 109 Aspevågen 5, 71, 75, 77, 82, 83, 84, 125, Bretland 13 Fiskholmen 109 128 Brillene 108 Fjellsvatnet 55 Aspøya 73, 75, 83, 84, 128 Brimøy 78 Fjordemannsleia 110, 118 Aursneset 108, 127 Bringsinghaug 78 Flatholmen 65, 108, 109 Aursnesholmane 109 Brudeskoen 108 Flisholmen 85, 86,87 Aursnesholmane, Indre 109 Brunsvika 90, 91 Flisholmvågen 86, 87 Aursnesvatnet 109, 122, 123 Buskholmen 108 Flisvågen 84, 95, 121, 125 Aurvågane 75 Byholmane 81 Floan 16, 22 Austefjorden 59 Båtsvika 103, 107, 108, 111, 114, 115. Flø 53, 126 Austnes 44 Båtsvikskjera 107 Flåvær 66 Avløysninga 108 Dalarna 61 Fold 59 Avløysningsundet 108 Dale 59, 60, 115 Follo 59 Bakarfluda 103 Dalsfjord 117 Fosnavåg 75, 118 Bakarholmen 109 Dalsfjorden 59, 117 Frei 79 Bakarvågen 103 Dimna 75, 80, 81, 100, 120 Freidøe 79 Bergen 43, 91 Dimnafjella 80, 81 Freya Øe, sjå Raudøya Berkneset 5, 96, 97, 116, 126, 130 Djupefluda 108 Freyerberg 79 Berkvika 97 Djupsundet 108 Freyersund 79 Birkestrand 78, 79, 97 Dragseidet 118 Frøystadvågen 75 Bismaren 108 Dragsundet (Skodje) 119 Fugleholmane 109 Bjarnarhafnarfjall 69 Dragsundet 102, 109, 110, 117, 118, Fureholmane 108 Bjarnarhöfn 127 119, 130 Fureholmen 108 Bjørke 58, 59, 60, 90, 91, 92, 115 Dragsundstraumen 118 Fureholmfluda 108 Bjørnholmen 108 Dyrafjord 34, 68 Furøya 75, 109 Bjørnholmrima 108 Eika 60, 73, 96, 97, 100, 102, 103, Furøya, Lisje 109 Bjørnholmskjeret 108 106, 112, 116, 120, 121, 122, 126, Futetua 109 Bjørnøya 87 127, 128, 130 Fyn 26, 61 Blomvika 107 Eikenosa 121 Fyrde 59, 115 Blomvikskjeret 107 Eikeskjeret 108 Gardarrike 129 Blåbærholmane 109 Eiketangen 108 Gardneset 109, 118, 119, 130

139 Geiranger 60, 65, 94, 116 Haud, sjå Höð Horunda 61 Geirangerfjorden 60 Haugsfjorden 5, 74 Hovden 57 Geismar 120 Haurund, sjå Hjørund Hovset 55, 57, 81 Geitholmen 107 Haurundarfjord, sjå Hjørundfjorden Hovsethaugen 55 Geitungen 66 Havik 57 Hrund 95 Giske 84 Havåg 53, 59, 75, 103, 108, 121, 132 Hundeidvika 58, 59, 60 Gjertholmen 64 Havågsholmen 108 Hundsvær 83, 84, 87 Gjertneset 64, 65 Havågslangholmen 103, 108 Hurrungane 66 Gjøna 66 Hawud 15, 52, 126 Hustad 61, 92, 93 Gjøringebøen 65 Hawud, sjå også Höð Höð (øy) 14, 22, 27, 30, 32, 33, 35, 36, Gjøringevika 65 Heimaey 67, 69 40, 41, 44, 47, 52, 53, 55, 56, 57, 77, Gjøriplassen 86 Heissa 75, 82, 83, 84, 128 80, 81, 84, 85, 87, 88, 90, 94, 96, 100, Gjørva 60, 65 Helgehornet 103, 116 102, 108, 111, 125, 126, 127, 129, 130, Godøya 95 Helleland 16 132 Gossa 65 Hereyjar, sjå Herøy Höð (elvenamn) 55 Grasdalen 60 Herøy 27, 30, 32, 33, 40, 41, 57, 75, Hörundarfjord, sjå Hjørundfjorden Grisholmen 109 111, 117, 118, 119 Høyanger 116 Gryta 115 Hessen 120 Høymoleskjeret 108 Grøtneset 109 Hestholmen 109 Håheim 109 Grøtnesfluda 109 Hiarunda wogh 15, 47, 127 Håheimsvågen 75, 109, 128 Gudvangen 116 Hiarunda wogh, sjå og Hjörungavágr Håheimsvågen, Nøre 109 Guleskjeret 106, 108 Hiarunder 15, 52, 62, 66, 127 Håkonsholmen 65, 109, 112 Guleskjerrima 108 Hiarunder, sjå også Hjørungane Hålogaland 22, 40, 73 Gullsmedholmen 65 Hiarundowogin, sjå Hiarunda wogh Hårrenna 61 Gulskjeret 107, 108, 109 Hidsegglandet 57 Iwrendall, sjå Jørdalen Gulskjerleia 107, 108 Hiertholm 64 Iøringsness, sjå Jørneset Gursken 57, 65, 117 Hiorund, sjå Hjørund Jomsborg 5, 10, 14, 26, 128 Gurskøya 56, 57, 58, 61, 65, 96, 100, Hitra 56 Jonsen 109 102, 109, 111, 112, 118, 126, 127, 130 Hiøringefiord, sjå Hjørundfjorden Jonsholmen 109 Gyrdingen, Nordre 65 Hiøringer, sjå Hjørungane Jora 65 Gyrdingen, Søre 65 Hjartåbygda 64 Joranger 65 Gåsaskjeret 108 Hjarundar, sjå Hiarunder Jordalen 66 Haðaland 53 Hjarundavågen, sjå Hiarunda wogh Jorundar fyrði, sjå Hjørundfjord Haðardalr, sjå Haddal Hjellvika 103 Julin 7, 39 Haðareid, sjå Hareid Hjellvikledet 121 Jæren 21, 35, 38, 41, 47 Haðarsund, sjå Hasund Hjertneset 64 Jærmedall, sjå Jørdalen Haðarvágr, sjå Havåg Hjørendfjorden, sjå Hjørundfjorden Jøergendall, sjå Jørdalen Hadarøy 55 Hjøringer, sjå Hjørungane Jøergenes, sjå Jørneset Haddal 53, 59, 102, 108 Hjøringerne 65 Jøra 80, 81 Haddalelva 55 Hjørund 29, 30, 33, 36, 52, 57, 58, 59, Jørdalen 55, 63, 64, 65, 66, 87, 94, 95, Haddalholmane 109 60, 62, 66, 77, 83, 84, 88, 94, 95 125 Haðdalr, sjå Haddal Hjørundarfjord 52 Jørdalsmyrane 64 Haddalvika 102, 109, 130 Hjørundarfjord, sjå Hjørundfjorden 77 Jørdalsvatnet 64 Hadeland 56 Hjörundarfjörðr, indre 58, 59 Jørenffiord, sjå Hjørundfjorden Haðsund, sjå Hasund Hjörundarfjörðr, ytre 58, 59 Jørenfjord, sjå Hjørundfjorden Hallkelsvík, sjå Hallkjellsvik Hjörundarvágr 60 Jørenndall, sjå Jørdalen Hallkjellsvik 40, 47, 59, 84, 85, 97, 103, Hjørunddalen 86, 87 Jørgendal, sjå Jørdalen 116, 125 Hjørundfjorden 5, 29, 33, 36, 40, 52, 55, Jørgenes, sjå Jørneset Halseneset 100 58, 59, 60, 61, 63, 64, 66, 67, 70, 74, Jørgenfjord, sjå Hjørundfjorden Hammarstøylvatnet 55 77, 86, 88, 90, 91, 92, 100, 115, 119, Jørhaugen 66 Hamna 108 121, 125, 130, 133 Jøridalen 87 Hamnaholmen 108 Hjörungaflaga 69 Jørinakken 87 Hamnamyrane 64 Hjørungane 29, 33, 36, 62, 66, 69, 70, Jøringdahl, sjå Jørdalen Hamresund 14 78, 80, 86, 87, 88, 90, 91, 93, 94, 95, Jøringsnes, sjå Jørneset Haneskjeret 85, 86 96, 100, 124, 127, 128 Jøriplassen 87 Haram 44, 61, 108 Hjörungar (på Island) 69, 127, 128 Jørneset 55, 60, 62, 63, 64, 65, 66, 67, Haramsøya 44 Hjörungar, sjå Hjørungane 70, 94, 95, 100, 125 Hardanger 59, 116 Hjörungavágr 5, 7, 10, 22, 27, 30, 31, Jørneshornet 65, 66 Hardangerfjorden 59 32, 33, 34, 35, 36, 40, 42, 43, 44, 45, Jørnesmyrane 64 Hareid 5, 53, 55, 57, 59, 80, 95, 102, 47, 52, 61, 62, 63, 66, 67, 69, 70, 71, Jørnnes, sjå Jørneset 108, 117, 126 74, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, Jørungane 81 Hareidlandet 5, 53, 55, 56, 57, 58, 60, 88, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 125, 126, Jørungen 60 73, 80, 85, 94, 95, 96, 100, 102, 103, 127, 128, 133 Jørungsløyftet 60 112, 116, 118, 125, 126, 127, 128, 130, Hjørungavåg 63, 70, 94, 95, 100, 123 Jørången, sjå Geiranger 132 Hjørungdalen, sjå Jørdalen Jøsok 64, 130 Hareidseidet 57 Hjørungneset, sjå Jørneset Jårångjen 60 Hareidselva 55 Hjøruplassen, sjå Gjøriplassen Kiholmen 109 Harestad 61 Hod, sjå Höð Kile 59 Harndrup 61 Hodd (Hareid) 87 Kilsfjorden 59 Harund, sjå Hjørund Hodda, sjå Höð Kistevegen 106, 121 Harundan 61 Hodsøy, sjå Höð Kjeldsund, sjå Kjellsund Harundar fyrdi, sjå Hjørundfjorden Hólar 20 Kjellsund 109, 117 Harundarfjord, indre 58 Holm 90, 91, 93 Kjemperøysa 97 Harundarfjord, sjå Hjørundfjorden Holtrefluda 108 Kleppe/Kleppane 108, 113, 117, 130 Harundarfjord, ytre 58, 64 Holtren 108 Kleppeholmane 108 Haskinga 41 Hordafylket 114 Kleppeholmen 108, 112, 127 Hasund 53, 59, 102, 108 Hordaland 14 Kleppestydet 108 Hatlegardane 85, 133 Horsneset, sjå Aursneset Klettane 78

140 Klubben 106 Lyngnesvika 80, 81 Ramsevikskjeret 108 Klubbholmen 108 Lyrefluda 108 Rastarkalv 78, 133 Klungsvågen 106 Læsø 129 Raudvika 117 Kobbefluda 108, 109 Løseteidet 55 Raudøya 5, 96, 97, 103, 126, 128 Kobbenesfluda 109 Løsetstranda 133 Raudøyholmen 96 Kobbeskjeret 74, 109 Magerholmen 109 Rendalen 61 Kolåshalvøya 59 Magnor 108 Rennebu 61 Kongshaug 86 Mannhaug 36 Ringstaddalen 55 Kongsvollen 64, 65 Maraskjeret 109 Risneset 67, 95 Korsen 82, 83 Masdalskloven 62 Ristesund 79 Korsneset 86, 87 Meisterholmen 107, 112, 113, 117 Rjåneset 95, 116, 126 Kristofferholmen 109 Meisterneset 107, 112, 113 Rogaland 14, 27, 30, 35, 40, 115 Kråka 66 Meistervågane 107,112, 113 Rolfssundet 108 Kråkereirhamrane 106, 121 Moltu 111, 133 Romerike 40, 56 Kråkungane 66 Myrvågane 75 Romsdal 14, 30, 32, 56, 70 Kubbeteholmen 103, 127 Myskja 44 Rotsethornet 116 Kursetstranda 85 Møre 7, 40 Rovde 109, 115, 117, 119 Kuskjeret 108 Måløya (Herøy) 5, 60, 100, 102, 108, Rovdefjorden 58, 59, 96, 110, 116, 117, Kvaløya (i Troms) 73 110, 111, 112, 114, 115, 116, 117, 118, 126, 129, 130 Kvamsøya 78, 79, 97, 133 126, 127, 128, 130, 132 Runde 95, 120 Kvasneset 85, 86, 87 Måløya (Nordfjord) 110, 111, 115, 117 Rundefluda 109 Kverve 87 Måløyfluda 108 Rundeholmen 108, 109 Kvitneset 119, 126 Måløygrunna 108 Rundeholmfluda 109 Kyrkjestøa 100 Måløyskallen 108 Rya 109 Lade 14, 32 Måløystraumen 107, 130 Ryeholmane 109 Landfasteholmen 108 Måløystraumen, Nøre 103, 127, 130 Rygjefylket 115 Langeneset 106, 109 Namdalen 14, 27, 30, 32, 35 Ryssholmen 81, 100 Langevågen 107, 109 Naustdal i Sunnfjord 65 Salarey 73 Langholmen 103, 108, 108, 127 Nerøy 109, 115 Sallarø sjå Salarey Langholmen, Inste 103, 107 Nerøya 55, 57, 117 Sande 117 Langholmen, Ytste 108 Niseskjeret 108 Saurdalen 65 Langskipsøya 89 Norang 60 Seglmerket 108 Larsnes 65, 109 Norangsfjorden 5, 60, 61, 74, 92, 93, Selvågane 75, 108 Laupen 59 125 Selvågdjupet 102, 108 Laupsfloget 126 Norddal 60 Selvågholmen 108 Lauvholmane 107 Norddalsfjorden 60 Sikiflir, sjå Sykkylvsfjorden Lauvholmen, Lisje 107 Nordfjorden 111 Sjælland 26 Lauvholmen, Store 107 Nordmøre 14, 79 Sjøbudholmen 103 Ledrene, sjå Leira Norgevågen 109 Sjøbudskjeret, Inste 103 Leikanger (i Herøy), sjå Leikong Nykreim 117 Sjøbudskjeret, Ytste 103 Leikanger (Sogn) 116 Nykreimsholmen 109 Sjøholt 59, 89, 122 Leikanger (Stadlandet) 116 Nøringset 64, 67 Skáley, sjå Skåløy Leikangerrøyr 117 Nørvasundet 57 Skarbøvik 84 Leikangerstrand 117 Nørve 57, 82, 87 Skarveskjeret 75, 108, 109 Leikong 5, 112, 116, 117, 118, 125, Nørvøya 73, 75, 82, 83, 84, 128 Skeide 81 126, 128, 130, 132 Oder 7 Skeley 67, 69 Leikongbukta 111 Oksenøya 58 Skeleyjartanga 69 Leikongskjeret 109 Olaholmen 75, 109 Skipedalen 90 Leikongvika 102, 109 Olsfjellet 82, 83 Skjeret 108 Leira 61, 92 Opphaug 40 Skjersundet 108 Leirvågen 65, 66, 67, 95 Orkanger 116 Skjåstaddalen 90, 115 Lekneset 91, 92, 93 Orsneset, sjå Aursneset Skorpa 120 Lesja 65 Orsnesvatnet, sjå Aursnesvatnet Skotet 84, 87 Levanger 116 Òrstr, sjå Ørsta Skråm 110 Liabygda 79, 95 Orstødneset 102, 127 Skuggen 14, 27, 30, 35, 41 Liadal 97 Osberget 88, 89 Skåløy 26, 34, 68 Liadalsnipa 97 Oshaugen 100 Skåne 12 Lianeset 97 Oskjera 109 Slagelse 10 Lianesholmen 96 Oslofjorden 59 Slinningsodden 83, 84 Liavardane 97 Osnes 80, 81, 100, 112 Slygs 60 Liavågen 5, 55, 57, 63, 70, 71, 74?, 77, Ottavika 100 Slygsfjord 58, 60 78, 79, 82, 84, 85, 86, 87, 94, 95, 96, Ovra 5, 70 Sløgstad 60 100, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, Ovrafludene 67, 70, 94, 95, 124, 127, Smeltholmen 103, 106, 127 129, 130, 132, 133 128 Småskjera 108 Lid 66 Ovraneset 70, 77, 124 Snelda 108 Lidaveten 96, 97, 116, 126, 130 Pefluda 109 Sneldegrynna 108 Limfjorden 14 Pila 82, 83 Sogn 56 Lindesnes 75 Pina 86 Sognefjorden 56 Lisjeholmen 108, 109 Pinestranda 86 Sola 32 Lisjejøra 66 Plassen 67 Solavågen 71, 86, 91, 94 Lisjeleia 67 Preikestolen 73 Stad 7, 15, 22, 27, 30, 32, 35, 40, 41, 57, Lisjestraumen 108 Primsigð, sjå Primsigd 60, 87, 117, 118, Lisjevågen 106, 108 Primsigd/Primsignd 17, 29, 33, 30, 37, Stadlandet 118 Litle-Hjøra, sjå Lisjejøra 37, 45, 52, 69, 71, 73, 77, 78, 81, 82, Standal 93 Lurva 109 83, 84, 86, 87, 89, 91, 92, 93, 94, 95, Standal, Store 91 Luster 65 96, 97, 128 Stavanger 12, 116 Lyngholmen 109 Primsignd, sjå Primsigd Steffaneset 73, 95 Lyngneset 80 Ramsevika 108 Stegleholmen (indre Herøy) 108, 111,

141 112, 113, 117, 127 Tananger 65 Vaskarvikholmen, Lisje 108 Stegleholmen (ytre Herøy) 113 Tennholmen 109 Vaskarvikholmen, Store 108 Stegleholmfluda 108 Tjeldstø 109 Vatne (i Ørsta) 56 Steinane 88 Tjeldsund 109 Vatne 115 Steinnes 96, 97 Tjora 65 Vatnevatnet 56 Steinvågen 82, 83, 84, 87 Tjotande 87 Vegsund 133 Steinvågsundet 82, 83, 84 Tju(e)bergsnova 112 Vegsundet 5, 71, 74, 77, 84, 85, 86, 87, Stiklestad 133 Tjueskora 112 94, 100 Stordal 60 Tjuvholmen (i Ulstein) 112 Veibust 71, 86, 87, 94 Store-Hjøra, sjå Storejøra Tjuvholmen (indre Herøy) 108, 112, 127 Veibustfjellet Storeholmen 109 Tjørvågane 75 Veig 71, 86, 94, 95 Storejøra 66 Toholmen 75, 109 Vendland 10, 12 Storevalen 91 Toholmfluda 108 Veøya 82 Storfjorden (indre) 60, 92, 93 Torneholmen 109 Vigra 71, 73, 83, 84, 128 Storfjorden 58, 59, 60, 85, 86 Trandal 90, 91 Vika 7, 13, 14, 21, 27, 30 Storholmen 78 Trelleborg 10 Vindfarholmen 96, 97, 126 Stranda 60, 124 Trondheim 14, 19, 22, 40, 43 Vindheim 44, 45, 73 Straum 56 Trøndelag 7, 22, 32, 41 Volda 59, 64, 97, 115, 119, 125 Stryn 60 Tua 109 Voldsfjorden 58, 59, 91, 103, 110, 111, Stålet 57 Tusvika 60 115, 116, 117, 126, 130 Sukkertoppen 82, 83 Tysse 89 Voss 66 Sula 58, 71, 73, 82, 83, 84, 87, 94, 95, Tyssefossen 90, 91 Vågane 75, 85, 88 96, 97, 120, 128 Tytebærholmen 108 Vågsholmen 95 Sulafjorden 130 Tønsberg 14, 21, 27, 30, 32, 35, 46, 47 Vågsøya 110, 111 Sundet 103, 121, 127, 130 Ulla 44 Wolin 5, 7, 10 Sundevågen 103 Ullensvang 116 Yksnøya 59, 60, 73, 96, 97, 126 Sunnmøre 14, 27, 30, 32, 40, 43, 45, 67, Ulsettua 64, 65, 100 Ytre-Haddal 55 69, 70, 73, 77, 82, 114, 118, 122, 132, Ulstein 53, 55, 57, 75, 80, 81, 95, 108, Ytstefluda 103 133 109, 112, 115, 117, 118, 119 Ælftrum, sjå Eltrane Sunnylven 59 Ulsteinfjorden 5, 74, 80, 81, 100 Ælinafluda 108 Svolder 45 Ulvesundet 15, 22, 27, 35, 111, 117 Ærstr, sjå Ørstafjorden Svortungen 66 Usta 59 Øggarden 130, 132 Sygnafylket 114 Ustedalen 59 Øksnøya, sjå Yksnøya Sykkylven 59, 89, 108, 119 Ustedalselva 59 Ølkona 109 Sykkylvsfjorden 58 Uthaug 42 Önundarfjord 68 Sylte 84, 87 Valderøya 73, 84 Ørskog 66 Syvde 59, 65, 117, 119 Valdr, sjå Voldsfjorden Ørskogelva 88 Syvdsfjorden 58, 59, 119 Valldalen 84, 87, 129 Ørskogvika 5, 59, 74, 88, 89, 125 Sæbø 93 Valle 115 Ørsta 56, 59, 96, 97, 115, 117, 119, Sæbøneset 91 Vang 116 Ørstafjorden 5, 58, 59, 74, 96, 97, 110, Sør-Brandal 126 Vanylven 59, 109, 115, 117 116, 126, 130, Sør-Trøndelag 122 Varanger 116 Åkre 44 Søvika 89 Vartdalsfjorden 58, 59, 64, 65, 96, 103, Åmdalen 56 Såssbotnen 109 110, 116, 117, 119, 126, 130 Åram 58, 59, 60, 119, 126, 130 Tafjord 60 Vartdalsstranda 59, 94, 95 Tafjorden 60 Vaskarvikholmane 108

142