See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/312615188

Krzemienie w osadach glacigenicznych Pagórów Chełmskich (prahistoria - geologia)

Article · January 2016

CITATIONS READS 0 263

4 authors:

Jerzy Libera Radosław Dobrowolski

8 PUBLICATIONS 122 CITATIONS Maria Curie-Sklodowska University in Lublin 60 PUBLICATIONS 316 CITATIONS SEE PROFILE SEE PROFILE

Marcin Szeliga Tadeusz Wiśniewski Maria Curie-Sklodowska University in Lublin Maria Curie-Skłodowska University in Lublin, P… 18 PUBLICATIONS 14 CITATIONS 19 PUBLICATIONS 43 CITATIONS

SEE PROFILE SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Role of subfossil Ostracoda investigations for palaeoenvironmental studies: example from lacustrine sediments in the ChełmHills region (SE Poland) View project

Klementowice - settlement in the eastern peripheries of Magdalenian culture circle (2013-2014) / Klementowice – obozowisko na wschodnich peryferiach magdaleńskiego kręgu kulturowego (2013- 2014) View project

All content following this page was uploaded by Tadeusz Wiśniewski on 23 January 2017.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

STUDIA NAD GOSPODARKĄ SUROWCAMI KRZEMIENNYMI W PRADZIEJACH

Tom 8

KRZEMIEŃ NARZUTOWY W PRADZIEJACH

Materiały z konferencji w
Mądralinie  w Otwocku, 18 20 października 2010

Pod redakcją Wojciecha Borkowskiego, Barbary Sałacińskiej, Sławomira Sałacińskiego

Warszawa 2016 Studia na Gospodarką Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach, tom 8

Redaktor serii: Wojciech Brzeziński

Redaktorzy tomu: Wojciech Borkowski, Barbara Sałacińska, Sławomir Sałaciński

Recenzenci: prof . dr hab. Sławomir Kadrow prof. dr hab. Karol Szymczak

Redakcja merytoryczna i techniczna: Barbara Sałacińska, Sławomir Sałaciński

Korekta: Barbara Sałacińska, Sławomir Sałaciński, Autorzy

Korekta tłumaczeń angielskich: Andrzej Leligdowicz

Projekt okładki: Marek Zalewski, Sławomir Sałaciński

Opracowanie komputerowe okładki: Jerzy Maciejewski

Fotografie na okładce: Barbara Sałacińska, Sławomir Sałaciński

Skład , obróbka elektroniczna ilustracji, druk i oprawa: Drukarnia J.J. Maciejewscy - Przasnysz

© Copyright Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Autorzy , Warszawa 2016

© Copyright by Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Authors , Warszawa 2016

ISBN 978-83-60099-76-6

Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie ul. Długa 52, 00-241 warszawa, tel. 22 50 44 825 e-mail [email protected], fax 22 831 51 95

4 Spis treści

Od Redakcji ...... 7 Zofia Sulgostowska Krzemienie kredowe
pułapka dla początkujących (i nie tylko) badaczy ...... 11 Dominik Kacper Płaza Uwagi o użytkowaniu surowców krzemienn ych w mezolicie Kujaw ...... 21 Bogdan Balcer Uwagi na temat znaczenia krzemienia narzutowego bałtyckiego w neolicie ziem Polski 37 Marcin Wąs Krzemień pomorski w pradziejach Pomorza Gdańskiego ...... 43 Marcin Dziewanowski O zróżnicowaniu surowców krzemionkowych na terenie Pomorza Zachodniego. Przyczynek do klasyfikacji surowców krzemionkowych ze strefy dolnoodrzańskiej ...... 65 Barbara Sałacińska, Sławomir Sałaciński, Marek Zalewski Eksploatacja krzemienia narzutowego w międzyrzeczu Bugu i Narwi ...... 79 Hanna Kowalewska- Marszałek Krzemień narzutowy w neolicie Wyżyny Sandomierskiej ...... 105 Jerzy Libera, Anna Zakościelna Potencjalne źródła skał krzemionkowych na terenie północnej części Kotliny Sandomierskiej ...... 133 Jerzy Libera, Radosław Dobrowolski, Marcin Szeliga, Tadeusz Wiśniewski Krzemienie w osadach glacigenicznych Pagórów Chełmskich (prahistoria
geologia) 149 Dariu sz Bobak, Marta Połtowicz -Bobak Wykorzystanie krzemienia narzutowego na stanow iskach magdaleńskich w Polsce południowo -wschodniej
przyczynek do badań ...... 183 Andrzej Pelisiak Krzemienie narzutowe w społecznościach młodszej epoki kamienia i wczesnego okresu epoki brązu wschodniej części Karpat polskich i Podkarpacia ...... 193 Szymon Kalicki, Aljaksandra U. Zuyeva Znaczenie krzemienia narzutowego w rejonie kopalni krzemienia kredowego w Krasnym Siole
zarys problematyki na przykładzie badań w latach 2008
2009 ...... 213 Piotr Mączyński Wykorzystanie krzemienia narzutowego przez społecznoś ci późnomezolityczn e na stanowisku Dobryń Mały 7, pow. bialski ...... 221

5 Grzegorz Osipowicz Wytwory krzemienne kultury późnej ceramiki wstęgowej z obiektu 53 na stanowisku 17 w Małych Radowiskach, pow. wąbrzeski ...... 237 Mirosław Furmanek, Mirosław Masojć Wykorzystanie krzemienia narzutowego przez społeczności kultury ceramiki wstęgowej rytej w świetle badań w Kostomłotach, stan. 27, pow. średzki ...... 259 Magdalena Sudoł, Kamil Adamczak Neolit yczny skład wióró w krzemiennych ze stanowiska 23 w Rogowie, powiat toruński 281 Katarzyna Pyżewicz, Witold Grużdź, Piotr Dmochowski Lokalna wytwórczość form czworościennych w Wielkopolsce. Wstęp do problematyki 309

Andrzej Bronicki (Pod)grupa wschodnio lubelska kultury amfor kulistych na Chełmszczyźnie
zagadnienie wyposażania grobów w narzędzia, półsurowiec i materiał odpadkowy z krzemienia narzutowego rejowieckiego ...... 343 Marcin Dziewanowski, Radosław Szemelak Wstępne wyniki badań tywiańskiego mikroregionu produkcyjnego ...... 363 Jerzy Libera, Halina Taras Krzemień narzutowy w materiałach epok kamienia i brązu na stanowisku 1 w Dubecznie (Polesie Lubelskie) ...... 381 Małgorzata Kuklińska, Mieczysław Bienia Depozyt rdzeni krzemiennych z przełomu neolitu i wczesnej epoki brązu na wielokulturowym sta nowisku Żółtki 6, pow. białostocki ...... 409 Tomasz Boroń, Tomasz Kowalski Ślady osadnictwa kultury trzcinieckiej w mikroregionie Nieborowej na Polesiu Lubelskim ...... 425 Mariusz Kowalewski Dualizm surowcowo- technologiczny niżowego krzemieniarstwa z epoki brązu ...... 441 Wojciech Borkowski, Mariusz Kowalewski Grociki krzemienne z Mazowsza i Podlasia w świetle analizy surowcowo-technologicznej ...... 455

6 KRZEMIENIE W OSADACH GLACIGEN ICZNYCHKrzemień PAGÓRÓW narzutowy CHEŁMSKICH w pradziejach Materiały z konferencji w Mądralinie  w Otwocku, 18
20 października 2010 Studia nad Gospodarką Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach, t. 8

Jerzy Libera*, Radosław Dobrowolski**, Marcin Szeliga*, Tadeusz Wiśniewski* * Instytut Archeologii Uniwersytetu Marii Curie- Skłodowskiej w Lublinie ** Wydział Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Marii Curie -Skłodowskiej w Lublinie

Krzemienie w osadach glacigenicznych Pagórów Chełmskich (prahistoria  geologia)

Wstęp Kraina krzemieniem usiana, tak możemy mówić tylko o jednym mezoregionie Lubels z- czyzny
Pagórach Chełmskich. Ten wyjątkowo malowniczy obszar zajmujący powierzchnię blisko 720 km 2, górujący nad piaszczystymi lub zatorfionymi równinami Obniżeń
Dorohuc- kiego od zachodu oraz Dubienki od wschodu, ciągnie się łukiem od Krasnegostawu i Chełma ku Woli Uhruskiej nad Bugiem. Pokrywają go charakterystyczne wyspowe wzniesienia os ią- gające wysokości nie przekraczające 300 m n.p.m. Zbudowane są one z utworów kredowych (opok i opok marglistych), przykrytych czapami osadów trzeciorzędowych (piasków, zlepień- ców i piaskowców) oraz /lub czwartorzędowych (glacigenicznych sedymentów ze zlod owace- nia Odry), zawierających liczne eratyki, w tym konkrecje krzemienne (ryc. 1).

Ryc. 1. Łukówek, pow. chełmski. Pryzma surowiaków krzemiennych zebrana z pobliskich pól. Fot. J. Libera Fig. 1. Łukówek, distr. Chełm . Pile of flint chunks collected from the neighboring fields. Photo by J. Libera 149 Jerzy Libera, Radosław Dobrowolski, Marcin Szeliga, Tadeusz Wiśniewski

Rejony występowania skał krzemiennych zawsze koncentrowały uwagę społeczności pradziejowych poszukujących dobrego surowca do wyrobu narzędzi i broni. Jego udział w materiale zabytkowym starszych odcinków pradziejów niejednokrotnie dochodzi do 100 procent, tak więc stanowił surowiec wręcz strategiczny. Tak duża frekwencja krzemienia w inwentarzach jest pochodną wielu czynników, przede wszystkim dużej jego trwałości, doskonałej łupliwości, łatwej obróbki oraz powszechnej dostępności. Wszystkie te atrybuty spełniały skały krzemienne pokrywające rozległą część Pagórów Chełmskich, czyniąc ten region Lubelszczyzny niezwykle atrakcyjnym dla społeczności przemierzających te tereny na przestrzeni co najmniej 70 tysięcy lat. Na początku lat 50. XX wieku Stefan Nosek dla obszaru Polesia (w granicach ziem po l- skich) zestawił około pięćdziesięciu stanowisk pradziejowych. Do epoki kamienia zaliczył blisko dwadzieścia, przypisując je wyłącznie środkowemu lub późnemu neolitowi, z których tylko część zlokalizowana była na obszarze Pagórów Chełmskich. W głównej mierze były to znaleziska luźne w postaci kamiennych toporów, krzemiennych siekier, grotów i sierpów, a w niewielkim tylko stopniu fragme nty naczyń glinianych. Zdecydowaną większość zaby t- ków stanowiły chronologicznie nieokreślone drobne narzędzia krzemienne i towarzyszące im odpadki (S. Nosek 1957, s. 164 nn., mapy I
VI). Brak specjalistycznych opracowań na długo czynił je źródłami „niemymi”, pozostającymi poza naukowym obiegiem. Ich przyn a- leżność chronologiczno -kulturowa w wielu przypadkach na przestrzeni ostatniego ćwierć- wiecza została zweryfikowana , czyniąc je wartościowymi materiałami, które są inspiracją dla badaczy zarówno w studiach gabinetowych, jak i pracach terenowych. Zdecydowana większość przypadkowych odkryć i różnorodnych prac archeologicznych zapoczątkowanych w czwartej ćwierci XIX wieku miała miejsce w sąsiednich mezoregi o- nach (J. Libera 2006c). Niemniej od początku lat 20. XX ubiegłego stulecia mamy również znaleziska z obrzeża Pagórów Chełmskich, zwłaszcza przypadkowe odkrycia grobów skrzynkowych
pozostałości po ludności kultury amfor kulistych: Cyców, pow. łęczyński, Bezek, Stołpie, Kulik, Serebryszcze (ob. Srebrzyszcze), Kolonia Czułczyce (ob. Czułczyce Kolonia), ostatnio również Kolonia Depułtycze Nowe (ob. Depułtycze Nowe Kolonia) , Sajczyce, wszystkie w pow. chełmskim (m.in. W. Kozak -Zychman, M. Szeliga 2004, tam literatura źródłowa; także A. Bronicki 2010). Najwięcej źródeł dotyczących pradziejowego osadnictwa zebrali w latach 50. i 60. XX wieku badacze przeszłości Ziemi Chełmskiej
prof. gimnazjalny Kazimierz Janczykowski, a zwłaszcza archiwista Stanisław Skibiński (m.in. 1961) 1. Rejonem tym również interesowali się późniejsi amatorzy (patrz A. Bronicki 1990; S. Gołub 1990). Podsumowania wiedzy na temat osadnictwa paleolitycznego i mezolitycznego dla międz y- rzecza Wisły i Bugu, z uwzględnieniem wybranych stanowisk Polesia Wołyńskiego, dokonał w opracowaniu syntetycznym Jerzy Libera (1995; 1998) 2, natomiast zagadnienia związane z krzemieniarstwem kultury lubelsko- wołyńskiej podsumowała Anna Zakościelna (1996). Wybrane wytwory kamienne i krzemienne późnego neolitu i wczesnej epoki brązu były przedmiotem studiów Andrzeja B ronickiego (1991), A. Zakościelnej i J. Libery (1991), Barb a- ry Bargieł i J. Libery (2002), także J. Libery (2001). Podjęto również lokalne opracowania materiałowe dla okolic Siedliszcza, Pawłowa (B. Bargieł, J. Libera 1989; A. Bronicki 1993) i Rejowca Fab rycznego, wszystkie w pow. chełmskim (A. Bronicki 1996). Zaprezentowano również pierwsze szkice dotyczące prahistorii Chełma (S. Gołub, J. Gurba 1996) oraz Polesia

1 Także liczne późniejsze noty, zwłaszcza na łamach „Z Otchłani Wieków” oraz „Wiadomości A r- cheologicznych”. Materiały te w większości zostały zinwentaryzowane przez Marię Supryn i Andrzeja Hunicza (1970). 2 Ich uzupełnienie zawierają kolejne artykuły J. Libery (2002; 2003). 150 KRZEMIENIE W OSADACH GLACIGEN ICZNYCH PAGÓRÓW CHEŁMSKICH na przestrzeni całych pradziejów (J. Libera 2006c; H. Taras 2006; E. M. Kłosińska 2006; J. Libera, H. Taras 2011).

Historia badań Historia badań nad górnictwem skał krzemiennych na ziemiach polskich sięga początku lat 20. ubiegłego stulecia. Zainicjowali je dwaj badacze warszawscy w okresie międzywojennym
geolog Jan Samsonowicz i prehistoryk Stefan Krukowski, którzy dokonali serii odkryć większości znanych nam wychodni skał użytkowanych przez społeczności pradziejowe w różnych okresach. Zlokalizowali oni i opisali szereg gatunków krzemieni, m.in. występują- cych na Lubelszczyźnie pod Annopolem nad Wisłą, z których do najważniejszych należą surowiec świeciechowski
nazwany rachowskim, obecnie szarym biało nakrapianym) i g o- ścieradowski określany szarym plamistym (m.in. J. Libera, A. Zakościelna 2002, tam literatura źródłowa). Surowcem krzemiennym zalegającym na obszarze Pagórów Chełmskich, zwłaszcza w r e- jonie Rejowca, zainteresował się S. Krukowski w 1927 roku. Z zebranych wówczas zab ytków uwzględnił w syntezie paleolitu
jako jedyne z Lubelszczyzny
dwie formy nożowate, o d- kryte na stanowisku „Ostra Górka” w Zalesiu, pow. chełmski. Artefakty te , określone jako niby- prądniki” , przyporządkował do tzw. przemysłu mazowszańsko -łysogórzań skiego, dato- wanego wówczas na wczesny holocen (S. Krukowski 1939
1948, s. 111, tab. 38:3, 4). Ponownie tym rejonem Lubelszczyzny zainteresowali się badacze warszawscy w roku 1964. Zespół w składzie Waldemar Chmielewski, Halina Mackiewicz i Jadwiga Mościbrodzka z ówczesnego Instytutu Historii Kultury Materialnej (obecnie Instytutu Archeologii i Etnolo- gii) PAN w Warszawie przeprowadził badania weryfikacyjne, w wyniku których uzyskano różnoczasowe materiały o charakterze pracownianym 3. O obecności krzemienia w tym rejonie i możliwości jego eksploatacji w pradziejach i n- formował również Zygmunt Krzak , prezentując przegląd ważniejszych kopalń skał krzemie n- nych z ziem polskich (1975, s. 205). Kolejne zainteresowanie złożami tych surowców występujących na Pagórach Chełmskich, zwłaszcza w części środkowozachodniej, miało miejsce pod koniec lat 70. ubiegłego stulecia. W oparciu o amatorską kolekcję zabytków zebraną na wydmach nadwieprzańskich pod Dor o- huczą, pow. świdnicki, oraz próbek skał krzemiennych zebranych wokół Rejowca Fabryczn e- go, Łukasz Rejniewicz jako pierwszy nazwał ten surowiec krzemieniem rejowieckim 4 i zapro- ponował próbę jego makroskopowego podziału, dzieląc go na cztery odmiany. Wykazując zróżnicowanie jego tekstury
oparte wyłącznie na obserwacj ach makroskopowych
akcen- tował duże podobieństwo do krzemienia wołyńskiego (Ł. Rejniewicz 1985, s. 13). Stanowiło to zasadnicze trudności w jego identyfikacji, zarówno w przypadku materiałów uzyskanych z Pagórów, jak i z makroregionów sąsiednich. Surowie c krzemienny zalegający w utworach przypowierzchniowych na terenie Pagórów Chełmskich jest materiałem redeponowanym. Na całym obszarze znajdowane są bardzo różnorodne konkrecje krzemieni, których zaleganie na powierzchni w różnych miejscach tego mezoregionu ma związek z poszczególnymi okresami zlodowaceń (por. poniżej) 5.

3 Materiały przechowywane w Instytucie Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie. 4 W oparciu o te dane Stefan Karol Kozłowski (1989, s. 31, fig. 3) surowiec ten określił zamiennie jako krzemień „rejowiecko -sobiborski lub rejowiecki. 5 Podobnie złoże te traktował S . Krukowski, pisząc o miejscu zalegania materiałów z „Ostrej Górki”, stwierdził: „[...] na rozgrzebisku wtórnego złoża surowca krzemiennego »bałtyckiego« [...]” (1939

1948, s. 111). 151 Jerzy Libera, Radosław Dobrowolski, Marcin Szeliga, Tadeusz Wiśniewski

Kolejny etap badań nad wychodniami opisywanego surowca, dotyczy doraźnych inspekcji konserwatorskich oraz prac w ramach akcji Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP), prow a- dzonych w latach 80 . i 90. XX wieku przez różne zespoły ośrodka lubelskiego 6. Na bazie doświadczeń prowadzonych w ramach AZP nad rozpoznaniem powierzchni o- wym złóż skał krzemiennych antykliny rachowskiej i gościeradowskiej (por. J. Libera, A. Zakościelna 2002) oraz wschodnich rejonów obrzeżenia Gór Świętokrzyskich (J. Libera, A. Zakościelna 1987; 1990) w roku 2002 podjęto prace terenowe i gabinetowe (równolegle z kwerendą muzealną) w ramach projektu Studia nad występowaniem skał krzemiennych oraz ich kopalnictwem, przetwórs twem i dystrybucją na terenie Lubelszczyzny . Mają one na celu pełne rozpoznanie powierzchniowe zalegania surowców krzemiennych w obrębie Pagórów Chełmskich, wskazanie potencjalnych miejsc ich pozyskiwania, stwierdzenie istnienia stan o- wisk pracownianych i/l ub osadowych oraz określenie ich charakteru, a przede wszystkim wskazanie ich wytwórców i użytkowników. Konfrontacja wyników tych prac ma szczególne znaczenie wobec stwierdzonych szeregu odmian makroskopowo zbliżonych do skał krz e- miennych notowanych na roz ległych obszarach Wyżyny Wołyńskiej i Podola, także zacho d- nich rejonów Polesia oraz południowo -zachodniej Wyżyny Białoruskiej. Być może pozwoli ona na zweryfikowanie określeń surowcowych artefaktów rejestrowanych w międzyrzeczu Wisły i Bugu, a także w sąsiednich regionach, umożliwi nam bardziej obiektywną ocenę skali dystrybucji wyróżnionych „odmian” krzemieni w tej części Europy. W pierwszym etapie prac terenowych tego programu (na bazie dostępnych gruntów ro l- nych Pagórów Chełmskich) określono: - wstępny zasięg powierzchniowego zalegania skał krzemiennych; - charakter stanowisk występujących w obrębie złóż i w bezpośrednim ich zapleczu; - rejony pracowni na- i/lub przykopalnianych; - zakres chronologiczny głównych faz użytkowania i dystrybucję w tym mezore gionie surow- ców importowanych. Rezultaty tych prac (terenowych i kwerendy muzealnej) nie tylko znacznie wzbogaciły b a- zę źródłową w zakresie ilościowym, ale przede wszystkim chronologiczno -kulturowym. Od- kryte zostały nowe stanowiska, wykazując obszary ich szczególnej koncentracji
zwłaszcza w zakresie dwóch horyzontów chronologicznych: paleolitu schyłkowego oraz późnego neolitu i/lub wczesnej epoki brązu (por. J. Libera 2006a; 2006c; J. Libera, M. Szeliga 2006, tam źródłowa literatura). Uzyskano również pierwsze serie materiałów , dokumentujące znacznie wcześniejsze okresy penetracji czy też zasiedlania tej części ziem polskich
z paleolitu śro d- kowego i górnego. Poza dotychczasowe ustalenia wykraczają również nowo odkryte artefakty przypadające na schyłkowy okres funkcjonowania pradziejowego krzemieniarstwa
wczesny okres epoki żelaza.

Kontekst geologiczny złóż krzemieni na Pagórach Chełmskich Pagóry Chełmskie, w podziałach regionalnych Polski, stanowią jednostkę dość szczególną. Ze względu na zazębianie się cech morfologicznych typowych dla Wyżyn Polskich i Niżu Wschodniobałtycko -Białoruskiego, zalicza się je, zazwyczaj w randze mezoregionu, bądź do Wyżyny Lubelskiej (A. Chałubińska, T. Wilgat 1954, s. 11
12), bądź do Polesia Wołyńskiego (J. Kondracki 2002, s. 293
294). Różnie kreślone są również ich granice, zwłaszcza północna (często z wyłączeniem tzw. Łuku/Wału Uhruskiego
por. M. Harasimiuk 1975, s. 9
10) oraz

6 Na ich bazie powstała praca magisterska w ówczesnej Katedrze Archeologii UMCS w Lublinie autorstwa Wojciecha Ratajczyka (1986). 152 KRZEMIENIE W OSADACH GLACIGEN ICZNYCH PAGÓRÓW CHEŁMSKICH południowa (prowadzona dolinami Siennicy i Wełnianki
por. A. Chałubińska, T. Wilgat 1954, s. 11
12, lub doliną Rejki i Udalu
por. H. Maruszczak 1972, s. 353). W budowie geologicznej obszaru (stropowej części platformowego komplek su osadowe- go) decydującą rolę odgrywa kompleks skał węglanowych mezozoiku (głównie kredy górnej) oraz kenozoiku (głównie plejstocenu glacjalnego). Miąższość utworów górnokredowych, stanowiących zasadniczy trzon kompleksu mezozoicznego, zmienia się na badan ym obszarze od ok. 450 m w części północno -wschodniej do ok. 600 m w części południowo -zachodniej (A. Krassowska, T. Niemczycka 1984, s. 45
52; J. Buraczyński, J. Wojtanowicz 1988, s. 31). Pod względem litologicznym serię górnokredową tworzą głównie facje węglanowe (wapienie, kreda pisząca), margliste (margle) i węglanowo -krzemionkowe (opoki), reprezentujące wszystkie jej ogniwa stratygraficzne. Część stropową, najbardziej miąższą (ok. 160 m), a przy tym silnie zróżnicowaną litologicznie, tworzą skały mastrychtu, powszechnie odsłaniające się również na powierzchni terenu. Budują one m.in. trzon wzgórz ostańcowych (opoki i opoki margliste) oraz dna rozległych kotlinowatych obniżeń (kreda pisząca i margle kredopodobne). Buły krzemienne występują in situ głównie w niższych poziomach litostratygraficznych górnej kredy. Powszechne ich występowanie (w rdzeniach wiertniczych) stwierdzane jest zwłaszcza w wapieniach i kredzie piszącej z turonu, koniaku, santonu, a podrzędnie również z kampanu. Niemal nie stwierdza si ę ich w utworach mastrychckich (A. Krassowska, T. Niemczycka 1984, s. 46). Osady trzeciorzędowe występują na Pagórach Chełmskich podrzędnie, głównie w postaci wypełnień posarmackich rowów tektonicznych (M. Harasimiuk, A. Henkiel 1979, s. 102
103) bądź płatów nadbudowujących izolowane pagóry kredowe (A. Jahn 1956, s . 113
117; M. Harasimiuk 1975, s. 48
54). Ich miąższość jest zmienna od kilku metrów w północnej części Pagórów Chełmskich i na południowym obrzeżeniu Wału Uhruskiego (J. Buraczyński, J. Wojtanowicz 1988, s. 35
45) do ponad 30 m w okolicach Chełma (M. Harasimiuk 1975). Utwory czwartorzędowe, zarówno plejstoceńskie (zróżnicowane wiekowo i litologicznie), jak i holoceńskie (głównie torfy i namuły torfowe), zajmują znaczną część powierzchni bad a- nego obszaru. Ich miąższość i rozprzestrzenienie są jednak wyraźnie zróżnicowane. Występują z reguły fragmentarycznie, w postaci stosunkowo cienkich, silnie zdenudowanych płatów. Wyjątek stanowią kopalne formy dolinne oraz strefy akumulacji marginalnej lądolodu Odry, gdzie miąższość czwartorzędu dochodzi do 40 m (ryc. 2; por. J. Buraczyński, J. Wojtanowicz 1988, s. 46). Według Leszka Lindnera i współautorów (1991) obszar ten był czterokrotnie zlodowac o- ny, w tym dwukrotnie znajdował się w strefie maksymalnego zasięgu lądolodu (Narevian, Odranian; ryc. 3). Stwarzało to dogodne warunki rozwoju zarówno intensywnej erozji , jak i akumulacji glacjalnej i fluwioglacjalnej. Przypuszcza się, że w zasadniczym stopniu prz y- czyniły się one do uformowania (lub jedynie pogłębienia) rynien erozyjnych w skałach górn o- kredowych, a następnie ich wypełnienia. Według Andrzeja Henk iela (1983, s. 92
96) można mówić o wyraźnym regionalnym zróżnicowaniu facjalnym czwartorzędu we wschodnie j cz ę- ści Wyżyny Lubelskiej oraz w strefie jej północnego przedpola, co ma być wypadkową współoddziaływania młodej tektoniki, paleomorfologii obszaru i złożonego przebiegu proc e- sów glacjalnych. Rzeźbę Pagórów Chełmskich cechuje występowanie izolowanych wzniesień ostańcowych o różnej wysokości i budowie geologicznej oraz rozległych kotlin z zatorfionymi dnami. Alfred Jahn (1956, s. 113
120) wyróżnił tu trzy typy wzgórz ostańcowych, o trzonie zbudowanym z odporniejszych odmian skał kredowych: z nadbudową osadów trzeciorzędowych, z nadbud o- wą osadów plejstoceńskich oraz pozbawione nadbudowy osadów młodszych od górnej kredy. Podział ten został uzupełniony i uszczegółowiony przez Mariana Harasimiuka (1975, s. 48
54).

153 Jerzy Libera, Radosław Dobrowolski, Marcin Szeliga, Tadeusz Wiśniewski

Wzgórza, w zależności od litologii osadów budujących partie szczytowe, wznoszą się od 10 do 80 m ponad dna obniżeń. Takie ukształtowanie terenu warunkowało przebieg transgresji lądol o- dów, w tym zwłaszcza ostatniego na tym obszarze lądolodu odrzańskiego, jak również arealny charakter jego deglacjacji (A. Jahn 1956, s. 315
321; H. Maruszczak 1972). Właśnie zlodow a- cenie Odry (= stadiał maksymalny zlodowacenia środkowopolskiego
według tradycyjnej n o- menklatury) miało szczególne znaczenie dla morfogenezy obszaru. Jego stadium maksymalne oraz stadia recesyj ne, podkreślone obecnością akumulacyjnych form marginalnych, nakładają się na główne elementy rzeźby przedplejstoceńskiej (kopalne garby i grzędy kredowe) i znaczą de facto granice morfologiczne Pagórów Chełmskich.

Ryc. 2. Złoża krzemieni na Pagórach Chełmskich na tle zasięgów faz recesyjnych zlodowacenia Odry. Wg: L. Lindner et alii 1991, oprac. graficzne M. Szeliga, R. Dobrowolski na podkładzie numerycznego modelu terenu wg L. Gawrysiaka, Województwo lubelskie , Lublin 2004 Fig. 2. Flint deposits with in the Chełm Hills as compared to the ice recession stages of the Oder glaci a- tion. After: L. Lindner et alii 1991, graph by M. Szeliga and R. Dobrowolski based on the numerical terrain model after L. Gawrysiak, Województwo lubelskie , Lublin 2004

154 KRZEMIENIE W OSADACH GLACIGEN ICZNYCH PAGÓRÓW CHEŁMSKICH

Ryc. 3. Mapa geologiczna Pagórów Chełmskich . W g różnych autorów . Oprac. R. Dobrowolski Fig. 3. Geological map of the Chełm Hills. After different authors . Graph by R. Dobrowolski

Formy glacimarginalne (wały moren końcowych) są silnie zaburzone glacitektonicznie (Wał Uhruski, okolice Rejowca i Chełma) i mają charakter moren spiętrzonych (K. Wyrwicka, R. Wyrwicki 1986; R. Dobrowolski, S. Terpiłowski 2006, s. 214
215). Oprócz materiału północnego, powszechnie zawierają one porwaki miejscowych skał trzeciorzędowych i kre- dowych (w tym także starszych ogniw stratygraficznych), często z bułami krzemiennymi (ryc. 4, 5). Zwiększona miąższość zaburzonych glacitektonicznie serii osadowych związana jest z proksymalnymi (= dolodowo zorientowanymi) skłonami wzgórz kredowych o raz pod- rzędnie
z ich kulminacjami (R. Dobrowolski, S. Terpiłowski, I. Zalewski 2004, s. 118
122). Materiał krzemienny występuje ponadto dość powszechnie w odrzańskich utworach glacifl u- wialnych, zwłaszcza w seriach związanych z sedymentacją szczelinową i przetainową. Prze- słanki petrograficzne i litofacjalne sugerują ich genetyczny związek z utworami niższych pię- ter górnej kredy oraz relatywnie krótką redepozycję glacjalną tego materiału.

Wyniki prospekcji terenowej W wyniku prospekcji terenowej dostępnego do badań powierzchniowych obszaru Pag ó- rów Chełmskich wyróżniono około 120 rejonów powierzchniowego zalegania surowca krzemiennego o bardzo zróżnicowanych areałach, od kilku arów do kilkudziesięciu h ekta- rów (por. ryc. 1) 7. Ich lokalizacja obejmuje różne części garbów, poczynając od kulminacji (wyniesionych od 190 do 250 m n.p.m.) po partie stokowe. Zalegający na powierzchni krzemień dotychczas stwierdzono wyłącznie w obrębie utworów piaszczysto -gliniastych, zawierających dużą ilość różnej wielkości eratyków. W trakcie badań powierzchniowych nie zaobserwowano bezpośredniego związku skał krzemiennych z podłożem kredowym Pagórów.

7 Z pierwszego etapu badań powierzchniowych wyłączono kompleksy leśne. 155 Jerzy Libera, Radosław Dobrowolski, Marcin Szeliga, Tadeusz Wiśniewski

Ryc. 4. Buła krzemienna inkorporowana w glinę zwałową (= diamikton bazalny) ze zlodowacenia Odry w odsłonięciu osadów glacigenicznych w Lechówce , pow. chełmski (Pagóry Chełmskie)
zapis depozy- cji w stopie lodowej (= warunki subglacjalne). Fot. T. Wiśniewski Fig. 4. A flint nodule incorporated into the boulder clay (= basal diamicton) from the Oder glaciation on an outcrop of glacigenic sediments in Lechówka , distr. Chełm (Chełm Hills)
the record of sediment deposited by icefoot (= subglacial conditions). Photo by T. Wi śniewski

156 KRZEMIENIE W OSADACH GLACIGEN ICZNYCH PAGÓRÓW CHEŁMSKICH

Ryc. 5. Buły krzemienne w ławicach żwirów wodnolodowcowych ze zlodowacenia Odry w odsłonięciu osadów glacigenicznych w Lechówce , pow. chełmski (Pagóry Chełmskie)
zapis depozycji w strumieniach wód roztopowych na przedpolu lądolodu (= warunki terminoglacjalne). Fot. T. Wiśniewski Fig. 5. Flint nodules in the fluvioglacial gravel layers from the Oder glaciation on an outcrop of glacige- nic sediments in Lechówka , distr. Chełm (Chełm Hills)
the record of sediment deposited by meltwater streams on the glacial foreland (= terminoglacial conditions). Photo by T. Wiśniewski

157 Jerzy Libera, Radosław Dobrowolski, Marcin Szeliga, Tadeusz Wiśniewski

W świetle dotychczasowych ustaleń, zalegający na powierzchni badanego mezoregionu krzemień występuje w dwóch postaciach: A
bulastej: bardzo regularnej lub „sękatej” z licznymi zagłębieniami, obecnie pokawałkow a- nej (niejednokrotnie wskutek prac rolnych), o bryłach kilkunastocentymetrowych, sporadyc z- nie dochodzących do 40 cm długości i blisko 20 cm grubości (ryc. 6a i b). Posiadają one cie n- ką korę barwy ceglasto -brązowej lub białawej i bardzo zróżnicowaną kolorystykę podstaw o- wej masy, zawierającej różne odcienie szarości (matowe) , przechodzące poprzez granat do czerni (szklistej przeświecającej). Wewnętrzna struktura często zaburzona jest przez plam i- stość czy wręcz cętkowanie, a spo radycznie pasmowanie. Niejednokrotnie surowiec ten bar- dzo upodabnia się do wielu kopalnych gatunków krzemieni z Wołynia, Podola, Polesia W o- łyńskiego czy też Podlasia. W grupie tej mieszczą się odmiany I
IV wyróżnione przez Łuk a- sza Rejniewicza (1985, s. 13). B
drobnych i bardzo drobnych różnych kształtów surowiaków pozbawionych kory, o p o- wierzchniach zeolizowanych lub naturalnych, bardzo zróżnicowanych kolorystycznie, w róż- nych odcieniach szarości, czerni, granatu, a także żółci, czerwieni i brązu. Jest to typowy krzemień narzutowy, rejestrowany na rozległych obszarach strefy niżowej w Polsce, na Biał o- rusi i Ukrainie, występujący także w utworach postglacjalnych strefy wyżynnej (ryc. 7) 8. Dane archiwalne i zbiory muzealne 9 w odniesieniu do Pagórów Chełmskich ujawniły głównie pozostałości po osadnictwie neolitycznym i wczesnej epoki brązu w postaci luźnych znalezisk, zwłaszcza kamiennych toporów (A. Bronicki 1991) i krzemiennych siekier (A. Zakościelna, J. Libera 1991). Zarejestrowano również bliżej nieokreś lone chronologicznie kopce oraz pola kurhanowe (A. Bronicki 1991, ryc. 1). Prace AZP zdecydowanie poszerzyły zakres chronologiczny źródeł ruchomych, przede wszystkim ceramicznych, wykazując na obszarze Pagórów zarówno obecność ludności kultur neolitycznych : ceramiki wstęgowej rytej, lubelsko -wołyńskiej, pucharów lejkowatych, amfor kulistych, śladowo także kultur ceramiki sznurowej i kręgu subneolitycznego 10 , jak również ugrupowań z wczesnej epoki brązu
kultur: mierzanowickiej, strzyżowskiej i trzcinieckiej . W zakresie inwentarzy krzemiennych potwierdziły głównie zainteresowanie tym rejonem społeczności z końca neolitu i/lub wczesnej epoki brązu, poświadczając istnienie wcześniej sygnalizowanych lub tylko śladowo rozpoznanych rejonów pradziejowego przetwórstwa skał krzemiennych oraz ujawniając odkrycie nowych pracowni na- i/lub przykopalnianych, ukie- runkowanych na produkcję głównie siekier dwuściennych (np. Krasne, Rejowiec Fabryczny, Rybie, Hruszów, Wólka Rejowiecka , wszystkie w pow. chełmskim ; por. B. Bargieł, J. Libera 2002, s. 28) 11 . Badania weryfikacyjne (dane z lat 2002
2008) ujawniły blisko 2500 różnych stanowisk, z czego około 70% to nowo odkryte, wśród których zdecydowaną większość stanowią znal e- ziska krzemienne. W grupie materiałów datowanych
460 stanowisk, stanowią one blisko 18,4% całości zbioru.

8 Por. także J. Libera 2003, s. 21; 2006a, s. 51
52; J. Libera, M. Szeliga 2006, s. 163. Zapewne tego typu skały krzemienne zostały określone mianem „odmiany A” (por. T. Boroń 2014, s. 25). 9 Przede wszystkim Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie. 10 Jednostki taksonomiczne różnie określane w dokumentacji AZP. 11 Wyniki także prac prowadzonych w ramach AZP przez Andrzeja Bronickiego, któremu uprzejmie dziękujemy za ich udostępnienie; materiały w zbiorach Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Am- broziewicza w Chełmie. 158 KRZEMIENIE W OSADACH GLACIGEN ICZNYCH PAGÓRÓW CHEŁMSKICH

A

B

Ryc. 6. R ozbita współcześnie konkrecja krzemienia „rejowieckiego” odmiany A znaleziona na terenie żwirowni w Petryłowie, pow. chełmski . A
przed złożeniem; B
po złożeniu (waga 47,5 kg; zbiory Instytutu Archeologii UMCS w Lublinie). Fot. M. Szeliga Fig. 6. A contemporary broken Rejowiec flint concretion of the A variety, found within a gravel-pit at Petryłów, distr. Chełm . A
before refitting; B
after refitting (weight 47,5 kg; collection of the Archaeo- logical Institute of UMCS in Lublin). Photo by M. Szeliga

Morfologia, a również i stan zachowania niektórych artefaktów
25 stanowisk (zwłaszcza bardzo intensywnie zeolizowanych), wydają się stanowić pozostałości osadnictwa pl ejstoce ń- skiego sprzed oscylacji bölling. Zaobserwowane zastosowanie techniki lewaluaskiej lub mu- stierskiej może wskazywać na pozostałości po osadnictwie jednego z dwóch kompleksów
kultury mustierskiej lub/i mikockiej. Wówczas mielibyśmy do czynieniem z bytnością na Pagórach neandertalczyka we wczesnej fazie ostatniego zlodowacenia, zapewne sprzed I ple- 159 Jerzy Libera, Radosław Dobrowolski, Marcin Szeliga, Tadeusz Wiśniewski niglacjału. Na powiązanie z pierwszym z tych kręgów kulturowych wskazuje częściowo z a- chowane ostrze lewaluaskie, natomiast z drugim niewielki zbiór zawieraj ący m.in. fragment a- rycznie zachowany nóż tylcowy
oba znaleziska z Hruszowa (ryc. 8:1
5) 12 . Z innych wytwo- rów podobnej chronologii są zapewne zgrzebła, np. dwa egzemplarze z Horodyszcza, pow. chełmski, czy też mikrolityczne rdzenie lewaluaskie z Siennicy Królewskiej Małej, pow. kr a- snostawski, i Lechówki, pow. chełmski (ryc. 8:6). Stanowiska obu kompleksów notowane są na ziemiach polskich (zwłaszcza w rejonie podkrakowskim). Mając na uwadze tak skromne materiały, nie można również wykluczyć, że artefakty uzyskane na Pagórach Chełmskich reprezentują jedną tradycję kulturową, bazującą na technice mustierskiej i lewaluaskiej.

Ryc. 7. Konkrecje krzemienia narzutowego (odmiany B) z okolic Zawadówki, pow. chełmski. Fot. T. Wiśniewski Fig. 7. Concretions of erratic flint (of the B variety) from the area of Zawadówka, distr. Chełm. Photo by T. Wiśniewski

Stosunkowo mało danych posiadamy z paleolitu górnego. Nie budzącym wątpliwości art e- faktem jest luźno znalezione w okolicach Krasnegostawu, p ow. loco , ostrze jerzmanowickie. Jest to doskonale zachowane smukłe płoszcze liściowate dwukątowe wykonane ze stosunkowo gr u- bego wióra odbitego z rdzenia o prostej odłupni. Zabytek
bardzo silnie zeolizowany (i w cał o- ści pokryty patyną koloru oliwkowego)
został wykonany z krzemienia jasnoszarego przy nas a- dzie przechodzącego w ciemniejsze plamy, być może „rejowieckiego” odmiany A (J. Libera 2006b). Prawdopodobnie również z tą fazą paleolitu należy łączyć inne znaleziska
zarejestro- wane na blisko 50 stanowiskach, reprezentowane przez pojedyncze rdzenie (np. wiórowy z Kry- nicy, pow. krasnostawski), a zwłaszcza uzyskany z nich debitaż, rzadziej wyroby w postaci n a- rzędzi (np. rylec z Siennicy Małej)
formy intensywnie zeolizowane. Znacznie szerszą chrono- logię wydaje się mieć grupa kolejnych 11 stanowisk (o podobnym stanie zachowania), datow a- nych na paleolit środkowy lub górny, np. drapacz z miejscowości Stójło, pow. krasnostawski.

12 W nawiasach kwadratowych podano numerację polową; poza nawiasami numeracja stanowisk zgodna z dokumentacj ą AZP. 160 KRZEMIENIE W OSADACH GLACIGEN ICZNYCH PAGÓRÓW CHEŁMSKICH

Ryc. 8. Wybór materiałów z paleolitu środkowego . 1, 2
Hruszów, stan. [95], pow. chełmski; 3
5
Hruszów, stan. [65], pow. chełmski; 6
Lechówka, stan. [202], pow. chełmski. Rys. J. Libera Fig. 8. Selection of lithic materials from Middle Paleolithic. 1, 2
Hruszów, site [95], distr. Cheł m; 3
5
Hruszów, site [65], distr. Chełm; 6
Lechówka, site [202], distr. Chełm. Drawn by J. Libera

161 Jerzy Libera, Radosław Dobrowolski, Marcin Szeliga, Tadeusz Wiśniewski

Najbardziej wyrazista chronologicznie jest najliczniejsza seria źródeł
blisko 80 stano- wisk
stanowiąca pozostałości osadnictwa z końcowej fazy plejstocenu, w tym kilkunastu być może również z wczesnego holocenu. Zawiera ona przede wszystkim rdzenie w różnym stopniu eksploatacji, w większości przypadków poprzedzone zaprawą wstępną części tylnej. Stwierdzono również okazy zupełnie pozbawione jakiej kolwiek obróbki przygotowawczej (ryc. 9). Prawie wszystkie egzemplarze noszą ślady zabiegów korekcyjnych w postaci inte n- sywnego prawcowania. Stwierdzono zarówno okazy dwupiętowe (dominujące) wspólno - odłupniowe, nawiązujące do rdzeni mazowszańskich, niekied y w towarzystwie form jedno- piętowych, o ostrych, ale zróżnicowanych kątach rdzeniowych, np. Wincentów, stan. 20, pow. krasnostawski, także Pawłów, stan. 24 (ryc. 9:1, 3), Aleksandria Krzywowolska, stan. [19, 20], Lechówka, stan. [16], Serniawy, stan. [6, 4 82], wszystkie w pow. chełmskim (J. Libera, M. Szeliga 2006, tabl. I:2, II:1, 2, III:1, 2, IV:1, 2, V:1, VI:1, 2, VII:1, 2, VIII: 1, 2, IX:1, 2). Pomiary negatywów odbitych wiórów i towarzyszącego im debitażu wskaz u- ją, że ich produkcja ukierunkowana była na pozyskiwanie regularnego półsurowca o dług o- ści 50
70 mm. Na kilku stanowiskach zarejestrowano również towarzyszące im obłupnie. Do nielicznych natomiast należą narzędzia, które można by łączyć z tym odcinkiem pradzi e- jów, wśród których wymowną rolę zajmują liściaki mazowszańskie
dwukątowe i trzpi e- niowate, np. Kanie, stan. [173], pow. chełmski (ryc. 9:2)
okaz wykonano z krzemienia czekoladowego, także Wierzbica, pow. chełmski (J. Libera, M. Szeliga 2006, tabl. IX:5) . Być może kolejnymi wytworami, jakie należy łączyć z tym horyzontem chronologicznym, są ciosaki (Łukówek, stan. [429], pow. chełmski
trzy okazy, Bukowa Mała, stan. [446] , pow. chełmski) 13 . Powyższe materiały, poza znaleziskami luźnymi, stanowią zapewne pozostałości po pr a- cowniach na- i/lub przykopalnianych, którym na powierzchni towarzyszyły surowiaki, pok a- wałkowane konkrecje (wynik testowania?), a przede wszystkim debitaż odłupkowy, zalegają- ce na przestrzeni od kilku (Aleksandrówka, Majdan Stajne (część miasta Rejowiec Fabryc z- ny), Pniówno, Wólka Tarnowska, wszystkie w pow. chełmskim) do kilkudziesięciu arów (np. Aleksandrówka, Kolonia Stajne, Lechówka, Łukówek, Pawłów, Pniówno, Serniawy, wszys t- kie w pow. chełmskim). Ilość źródeł, jakie z nich zebrano, z reguły nie przekracza kilkudzi e- sięciu zabytków. Grupują się one w trzech rejonach (I
III): rejowieckim (wokół osady Rej o- wiec i miejscowości Rejowiec Fabryczny)
zlokalizowanym w południowo -zachodniej części Pagórów, krobonoskim (rejon miejscowości Krobonosz koło Sawina)
w środkowej części mezoregionu, oraz tarnowskim (wokół wsi Tarnów w pobliżu Wierzbicy)
w północno - -zachodnich Pagórach (ryc. 2). Z odmienną tradycją kulturową wydają się być związane nielicznie stwierdzone rdzenie jednopiętowe wiórowe lub wiórowo -odłupkowe, bez wstępnej zaprawy, z których za pomocą techniki twardego tłuka uzyskiwano stosunkowo mało regularny półsurowiec, np. Józefin , stan. 5, pow. chełmski (ryc . 9:4 ), także Hruszów, stan. [193]
(J. Libera, M. Szeliga 2006, tabl. IX:4). Z nią zapewne należy synchronizować kilka średniej wielkości krępych tylczaków, np. Kobyle, stan. [36], pow. chełmski (J. Libera, M. Szeliga 2006, t abl. V:80). Zabytki te wy- kazują podobieństwo do materiałów kręgu kultur z ostrzami tylczakowymi.

13 Formy te znane są z inwentarzy „świderskich” m.in. Nobla, obw. rówieński, Ukraina (por. Z. Sulg o- stowska 1989, s. 78
80: tam inne przykłady). Wykazywane są również w mezolitycznej kulturze komornickiej, jednak dotychczasowe penetra cje Pagórów Chełmskich nie ujawniły pewnych materi a- łów, które można by łączyć z tą jednostką, mimo potwierdzonego jej osadnictwa w bezpośrednim sąsiedztwie na północ od Łuku Uhruskiego w miejscowości Luta, pow. włodawski (H. Więckowska, M. Chmielewska 2007). 162 KRZEMIENIE W OSADACH GLACIGEN ICZNYCH PAGÓRÓW CHEŁMSKICH

Ryc. 9. Wybór materiałów z paleolitu schyłkowego . 1, 3
Pawłów, stan. 24, pow. chełmski; 2
Kanie, stan. [173], pow. chełmski; 4
Józefin, stan. 5, pow. chełmski. Rys. J. Libera (1, 3, 4), M. Szeliga (2) Fig. 9. Selection of lithic materials from Terminal Paleolithic period. 1, 3
Pawłów, site 24, distr. Chełm; 2
Kanie, site [173], distr. Chełm; 4
Józefin, s ite 5, distr. Chełm. Drawn by J. Libera (1, 3, 4) , M. Szeliga (2)

163 Jerzy Libera, Radosław Dobrowolski, Marcin Szeliga, Tadeusz Wiśniewski

Niezależnie od tych dwóch tradycji kulturowych, interesujący materiał uzyskano z mie j- scowości Pniówno, stan. [8]
w rejonie krobonoskim. W zbiorze wyróżnia się sześć okazów: dwa rdzenie jednopiętowe, bez zaprawy, w tym jeden o zmienionej orientacji, masywny wiór odbity z boku podobnego rdzenia, dwa delikatne wióry jednopiętowe oraz smukły tylczak z retuszowaną podstawą (ryc. 10). Trzy ostatnie formy wiórowe posiadają dodatkowo niereg u- larny mikroretusz (użytkowy?).

Ryc. 10. Pniówno, stan. [8], pow. chełmski. Wybór materiałów z paleolitu schyłkowego. Rys. J. Libera Fig. 10. Pniówno, site [8], distr. Chełm. Selection of lith ic materials from Terminal Paleolithic period. Drawn by J. Libera

164 KRZEMIENIE W OSADACH GLACIGEN ICZNYCH PAGÓRÓW CHEŁMSKICH

Zbiór ten wyróżnia się
na tle innych znalezionych tam materiałów schyłkowopaleol i- tycznych
również stanem zachowania. Wszystkie zabytki mają kolor oliwkowy i są lekko zeolizowane. Morfo logia ostrza tylcowego oraz pokrój rdzeni i półsurowca może wskazywać na związek z inwentarzami kultury magdaleńskiej 14 lub późnograweckiej. Wśród nielicznie zarejestrowanych narzędzi przypisanych późnej fazie paleolitu ze względu na charakter debitażu i stylistykę wykonania, wyróżniono po kilka rylców, drap a- czy i półtylczaków, m.in. Aleksandria Krzywowolska, stan. [20] (J. Libera, M. Szeliga 2006, tabl. III:4 ). Większość z nich została znaleziona luźno lub w towarzystwie mało ch a- rakterystycznych lub ró żnoczasowych inwentarzy. Ich interkulturowy charakter bardzo utrudnia dokładne przyporządkowanie określonym jednostkom taksonomicznym. Zabytki, jakie ewentualnie można wiązać z mezolitem (lub wczesnym neolitem) dotyczą pojedynczych małych lub mikrolitycznych rdzeni i towarzyszących im wiórków oraz poj e- dynczych mikrolitów
pochodzących z ponad 50 stanowisk, w znacznej części koncentr u- jących się wokół Rejowca Fabrycznego. Mimo zaliczenia do neolitu kolejnych 50 stanowisk, nie jesteśmy w stanie sprecyzować ic h chronologii lub połączyć z określoną jednostką taksonomiczną. W grupie tej znalazły się mało charakterystyczne rdzenie, debitaż wiórowy oraz interkulturowe narzędzia, w tym pokawałkowane siekiery czworościenne lub dłuta. Z reguły są to pojedyncze formy, którym sporadycznie towarzyszyła ceramika. Na kolejne co najmniej 60 stanowisk składa się pokaźna seria źródeł krzemiennych p o- chodząca z późnego neolitu i/lub z bliżej nie sprecyzowanego okresu epoki brązu. Część z nich stanowią pozostałości po pracowniach, w obrębie których wytwarzano przede wszystkim nieduże czy wręcz bardzo małe dwuścienne siekiery, skupione głównie w części południowo -zachodniej Pagórów, np. Rejowiec Fabryczny, stan. 46, Krasne, stan. 17 (ryc. 11
13). Ich liczebność w zbiorach waha się od kilku do kilkudziesięciu egzemplarzy. Towarzyszą im dziesiątki różnej wielkości odłupków (m.in. tzw. przeniesionych) stanowią- cych odpadki z różnych etapów ich produkcji. Na stanowiskach tych nie stwierdzono obe c- ności ceramiki, co jest sytuacją typową dla tego rodzaju obozowisk-pracowni. Niejasna jest miejscowa produkcja form bifacjalnych. Pojedyncze okazy w postaci noży sierpowatych pochodzą, np. z Chylina Wielkiego, stan. [693], Staszyc, stan. [735], oba w pow. chełmskim, natomiast płoszczy, m.in. z Karczunku, stan. [747], pow. chełmski (ryc. 14:1
3). Największą serię zbiorów (pochodzących z ponad 130 stanowisk) przypisano społecznościom epoki brązu i/lub wczesnej epoki żelaza. W głównej mierze są to pozostał o- ści w postaci debitażu odłupkowego, rzadz iej parawiórowego oraz form rdzeniowych

eksploatowanych techniką klaktońską. Z tym też zakresem chronologicznym należy łą- czyć (zarejestrowane na kilkunastu stanowiskach) pojedyncze narzędzia odłupkowe lub wykonane z parawiórów: noże tylcowe, grociki, zgrzebła, narzędzia nożowate, także prz e- kłuwacze o bifacjalnie retuszowanych żądłach, m.in. Tarnów, stan. [567], pow. chełmski, Krynica [135], Siennica Królewska Mała, stan. 7, Pawłów, stan. 28 (ryc. 14:4
7).

Zakończenie Rejony występowania skał krzemiennych zawsze koncentrowały uwagę społeczności pr a- dziejowych poszukujących dobrego surowca do wyrobu narzędzi i broni. Obszar Pagórów Chełmskich niewątpliwie spełniał to zadanie i zapewne stanowił podstawowe zagłębie w mię- dzyrzeczu Wisły i Bugu.

14 Zbliżoną formę ostrza, bardziej jednak smukłego, znaleziono w Wilczycach , pow. sandomierski, na wschodnim krańcu Wyżyny Sandomierskiej (J. Fiedorczuk, R. Schild 2002, Fig. 11:e). 165 Jerzy Libera, Radosław Dobrowolski, Marcin Szeliga, Tadeusz Wiśniewski

Ryc. 11 . Rejowiec Fabryczny, stan. 46, pow. chełmski. Wybór materiałów z neolitu późnego lub wcz e- snej epoki brązu. Rys. J. Libera Fig. 11. Rejowiec Fabryczny, site 46, distr. Chełm . Selection of lithic materials from Late Neolithic or Early Bronze Age: Drawn by J. Libera

166 KRZEMIENIE W OSADACH GLACIGEN ICZNYCH PAGÓRÓW CHEŁMSKICH

Ryc. 12. Rejowiec Fabryczny, stan. 46, pow. chełmski. Wybór materiałów z neolitu późnego lub wcz e- snej epoki brązu. Rys. J. Libera Fig. 12. Rejowiec Fabryczny , site 46, distr. Chełm. Selection of lithic materials from Late Neolithic or Early Bronze Age. Drawn by J. Libera

167 Jerzy Libera, Radosław Dobrowolski, Marcin Szeliga, Tadeusz Wiśniewski

Ryc. 13. Krasne, stan. 17, pow. chełmski. Wybór materiałów z neolitu późnego lub wczesnej epoki brą- zu. Rys. J. Libera Fig. 13. Krasne, s ite 17, distr. Chełm. Selection of lithic materials from Late Neolithic or Early Bronze Age. Drawn by J. Libera 168 KRZEMIENIE W OSADACH GLACIGEN ICZNYCH PAGÓRÓW CHEŁMSKICH

Ryc. 14. Wybór materiałów z epoki brązu i/lub wczesnej epoki żelaza . 1
Karczunek, stan. [747], pow. chełmski; 2
Chylin Wielki, stan. [693 ], pow. chełmski; 3
Staszyce, stan. [735], pow. cheł m- ski; 4
Tarnów, stan. [567], pow. chełmski; 5
Krynica, stan. [135], pow. krasnostawski; 6
Sienni- ca Królewska Mała, stan. 7, pow. krasnostawski; 7
Pawłów, stan. 28, pow. chełmski. Rys. J. Libera (1
4, 6, 7), M. Szeliga (5) Fig. 14. Selection of lithic materials from Bronze Age and/or Early Iron Age. 1
Karczunek, site 747, distr. Chełm; 2
Chylin Wielki, site [693] , distr. Chełm; 3
Staszyce, site [735] , distr. Chełm; 4
Tarnów, site [567], distr. Chełm; 5
Krynica, site [135], Krasnystaw district; 6
Siennica Kró- lewska Mała, site 7, Krasnystaw district; 7
Pawłów, site 28, distr. Chełm, Drawn by J. Libera (1
4, 6, 7), M. Szeliga (5)

169 Jerzy Libera, Radosław Dobrowolski, Marcin Szeliga, Tadeusz Wiśniewski

Podział krzemienia „rejowieckiego” na cztery odmiany dokonany przez Ł. Rejniewicza był próbą przedwczesną i na obecnym etapie znajomości tych skał jest wyjątkowo trudny do z a- stosowania. Występujące na terenie Pagórów Chełmskich materiały krzemienne (zarówn o konkrecje, jak i artefakty) niejednokrotnie kumulują w poszczególnych okazach cechy przyp i- sane tym odmianom. Ich obecność na tak rozległym obszarze środkowowschodniej Lubel - szczyzny, w konfrontacji ze skałami krzemiennymi makroskopowo zbliżonymi występując y- mi na sąsiednich obszarach Wołynia, Polesia Wołyńskiego oraz Podlasia, ze zrozumiałych względów budzi zastrzeżenia co do wiarygodności określeń surowcowych i stanowi problem w ocenie skali dystrybucji poszczególnych gatunków. Wyniki ostatnio prowadzonyc h prac terenowych i gabinetowych nad materiałami pradzi e- jowymi środkowowschodniej Polski w nowym świetle stawiają możliwość wykorzystywania różnych gatunków skał krzemiennych. W przypadku dwóch okresów
paleolitu schyłkowego oraz przełomu neolitu i wczesnej epoki brązu, pozyskane materiały wskazują na masowe w y- korzystanie surowca zalegającego w utworach przypowierzchniowych Pagórów Chełmskich. Dotychczas tylko z tymi okresami możemy powiązać odkryte i zweryfikowane stanowiska pracowniane. W wyniku prac wer yfikacyjnych uzyskano niemalże pełne rozpoznanie powierzchniowego zalegania krzemieni w obrębie Pagórów. Uzyskano pierwsze źródła dokumentujące obecność człowieka na tym terenie zapewne sprzed I pleniglacjału, które można odnieść do późnej fazy paleolitu ś rodkowego 15 . Niezależnie od tego, ludność jakiego kręgu kulturowego pozostawiła tych kilka stosunkowo skromnych znalezisk, to ich obecność na terenie Pagórów nie powinna dziwić, zwłaszcza w kontekście obozowiska kultury mikockiej w Zwoleniu, pow. loco (w o brębie Równiny Radomskiej), odkryto również na przedpolu strefy wyżynnej (A. J. T o- maszewski 2005), stanowiska datowanego na ok. 85
70 tys. lat temu 16 . Zakres tak datowanych materiał ów może być znacznie większy. Z tego okresu mogą p o- chodzić znalezione na powierzchni zabytki na terenie wsi Stańków, pow. chełmski, miejsc o- wości leżącej na pograniczu Pagórów Chełmskich i Obniżenia Dubienki. Dotyczy to kilku form mikrolitycznych
noża bifacjalnego i dwóch zgrzebeł (A. Bronicki, W. Iżycka 2008, s. 246, ryc. 40:3
5). Forma noża (pokrytego patyną) nawiązuje kształtem do mini -prądników (okazów w końcowym stadium redukcji?) lub małych noży płasko -wypukłych, co w konte k- ście zgrzebł a lateralnego i transwersalnego może odpowiadać inwentarzom wczesnovistuliań- skim (por. W. Migal, M. Urbanowski 2008, s. 230
234, 238
239). Ten mikrolityczny nóż bifacjalny wykazuje również podobieństwo do asymetrycznych ostrzy stwierdzonych w zesp o- łach szeleckich 17 (np. J. Svoboda et alii 2002, obr. 53:1, 2) oraz form datowanych na bliżej nieok reśloną fazę paleolitu środkowego z Pietraszyna, stan. 49, pow. raciborski (D. Bobak, M. Połtowicz -Bobak 2010, ryc. 2:2
5) 18 .

15 Z obszaru międzyrzecz a Wisły, Bugu i Sanu sygnalizowane dotychczas z Suszna, pow. włodawski (W. Chmielewski 1975, s. 26
27), Zdziechowic, pow. stalowowolski (J. Libera, A. Zakościelna, J. Superson 1994, s. 23, ryc. 5), także Nowego Machnowa (właściwie Machnowa Nowego) i Monast y- rza, pow. tomaszowski (m.in. J. Gurba, J. Libera 2010, s. 41 , tam źródłowa literatura). 16 Być może to z mezoregionem Pagórów Chełmskich, a nie z Wyżyną Wołyńską, należy łączyć zn a- lezisko noża bifacjalnego wykonanego z krzemienia „wołyńskiego”, odkrytego na mustierskim stan o- wisku w Krakowie, ul. Kopernika (por. P. Kaczanowski, J. K. Kozłowski 1998, s. 68; A. Dagnan - -Ginter, M. Zając 2005, ryc. 2 na s. 246). 17 Osadnictwo tej kultury w międzyrzeczu Wisły i Bugu dokumentują luźne znaleziska trzech ostrzy szeleckich (por. J. Libera 2008; 2014). 18 Należy wyraźnie podkreślić, iż nóż ten jest odmienny od zbliżonych form łączonych z krzemienia r- stwem schyłkowym, tj. z tzw. wkładkami typu Szuminka (por. J. Libera 2001, s. 60
63). 170 KRZEMIENIE W OSADACH GLACIGEN ICZNYCH PAGÓRÓW CHEŁMSKICH

W stosunku do Stańkowa nie można jednak wykluczyć jego późniejszej chronologii i o d- nieść go do wczesnej fazy paleolitu górnego. Wówczas inwentarz ten wyznaczałby kolejny punkt penetracji ludności szeleckiej na Lubelszczyźnie, dotychczas znanej wyłącznie z trzech luźnych ostrzy bifacjalnych: Bychawa -Zadębie, pow. lubelski , i Mircze, pow. hrubieszowski, ze strefy wyżynnej (J. Libera 2008) oraz Wiązowiec (kolonia wsi Michałów), pow. włoda w- ski, z Polesia Lubelskiego (J. Libera 2014, s. 7
8). Wczesną fazę paleolitu górnego reprezentuje przede wszystkim pojedyncze ostrze jerzm a- nowickie, znalezione na terenie nieznanej miejscowości w rejonie Krasnegostawu, a być może i uzyskana seria bliżej niesprecyzowanego chronologicznie debitażu pokryte go grubą patyną i niejednokrotnie bardzo zeolizowanego. Bardzo czytelną fazą osadniczą ze schyłku plejstocenu jest seria pracowni i materiałów luźnych typ owa dla dwóch tradycji
kręgu z liściakami (w większości lub w całości przyn a- leżna do kultury świderskiej) i kręgu z tylczakami (o niesprecyzowanym obliczu kulturowym). Ich czas funkcjonowania należy odnieść do przełomu plejstocenu i holocenu: drugiej poł owy allerödu lub ostatniego dryasu/wczesnego okresu preborealnego. Stanowiska te można by korelować z rejestrowanymi w międzyrzeczu Wisły i Bugu nielicznymi tylczakami (por. J. Libera 1995, s. 25, ryc. 6). Pracownie stwierdzone w obrębie Pagórów Chełmskich stanowiły zapewne zaplecze s u- rowcowe przede wszystkim dla społeczności schyłkowopaleolitycznych oraz późnoneolityc z- nych lub z wczesnej epoki brązu. Dla tych właśnie okresów posiadamy najlepiej udokume n- towane osadnictwo z pobliskich piaszczystych teras Wieprza, w obrębie Obniżenia Dorohu c- kiego
w stosunku do wydzielonych rejonów rejowieckiego i krobonoskiego oraz Pojezierza Łęczyńsko -Włodawskiego
dla rejonu tarnowskiego. W stosunku do drugiego z tych hory- zontów, z tego mezoregionu oraz bezpośredniego za plecza, posiadamy częściowo udokume n- towane osadnictwo źródłami w postaci pokawałkowanych naczyń i toporów kamiennych . Dla wyróżnionego rejonu I pod uwagę mogą być brane obozowiska i znaleziska luźne zl o- kalizowane w ciągu osadniczym na odcinku Borowica
Dorohucza (m.in. J. Waszkiewicz 1980, passim ; Ł. Rejniewicz 1985, s. 14, ryc. 2a
i), potwierdzone również pracami wykopal i- skowymi w Borowicy, pow. krasnostawski (A. Zakościelna, J. Gurba 1991, s. 3
10). Dla rejonu II będą to stanowiska zgrupowane wokół Siedliszcza (por. A. Bronicki 1993) oraz Łęcznej, pow. loco (D. Baka 1989; 1991). Natomiast odnośnie rejonu III dysponujemy rozpr o- szonymi zbiorami z Łowczy, pow. chełmski, Macoszyna Dużego i Michałowa, pow. wł odaw- ski (por. J. Libera 1995; 1998, poz. kat. 214, 219 i 237), także z Rudy -Opalin, pow. chełmski, Zaróbki, pow. łęczyński (por. J. Libera 1998 , uzupełnienia, poz. kat. 24
25, 37). Być może rejon tarnowski stanowił zaplecze dla kompleksu osadniczego w Nieborowej (część kolonii Łowcza -Kolonia), pow. chełmski (m.in. T. Boroń 2006), Wólce Wytyckiej, pow. włodawski (D. Tymczak 1998, s. 9), i bardziej na północ oddalonego obozowiska w miejscowości Luta, pow. włodawski (H. Więckowska, M. Chmielewska 2007) 19 . Nieja sne są natomiast powiąz a- nia materiałów uzyskanych z obszaru Obniżenia Dubienki, gdzie napływ surowca zbliżonego do „rejowieckiego” możliwy jest z każdego z tych trzech regionów (por. A. Bronicki, E. Ha n- der 2008; A. Bronicki, W. Iżycka 2008; A. Maziarz 2008 ). Na obecnym etapie badań trudno jest ocenić, jaką rolę wśród społeczności końcowej fazy paleolitu odgrywało zagłębie krzemienionośne na terenie Pagórów Chełmskich. W międzyrz e- czu Bugu i Wisły surowce doń zbliżone odnotowano na wielu stanowiskach tego okr esu (por. Z. Sulgostowska 1989; J. Libera 1995; 1998). Jego makroskopowe cechy zbliżają go do wielu

19 Materiały odnoszące się do stanowisk z tych rejonów (p or. także J. Libera 1995; 1998, passim ). Liczba tych stanowisk jest znacznie większa, bowiem nie uwzględniono wszystkich znalezisk z AZP, które wymagają weryfikacji chronologiczno -kulturowej. 171 Jerzy Libera, Radosław Dobrowolski, Marcin Szeliga, Tadeusz Wiśniewski surowców kredowych występujących zarówno na ziemiach polskich (okolice Mielnika, rejon Puszczy Knyszyńskiej), jak i w krajach ościennych (np. na Wyżynie Wołyńskiej, w dorzeczu Prypeci, w rejonie Krasnego Sio ła ; por. J. Libera 2001, s. 104
105), jak również do wielu krzemieni narzutowych występujących na rozległych obszarach niżowych. Brak czytelnych kryteriów bardzo utrudnia, a często wręcz uniemożliwia wiarygodne ich określenie, a w ko n- sekwencji wyznaczenie zasięgu ich dystrybucji. W chwili obecnej jest rzeczą bezsporną, że surowiec występujący na Pagórach był masowo użytkowany przez społeczności kilku tradycji kulturowych penetrujących w późnym paleolicie ce ntralne rejony Lubelszczyzny. W porównaniu do dystrybucji innych skał krzemiennych, np. świeciechowskiego (J. Libera 2002, s. 31
43) w zbliżonych chronologicznie inwentarzach, również w przypadku surowca z Pagórów Chełmskich widoczny jest jego lokalny charakter. Wydaje się, że skala podstaw o- wej dystrybucji tego krzemienia nie przekraczała 30
40 km od złóż. Nieznany jest jego udział na stanowiskach znacznie dalej położonych. W stosunku do materiałów z nizinnej części L u- belszczyzny, należy brać pod uwagę surowce „narzutowe” masowo występujące, np. na W y- soczyźnie Lubartowskiej, Garbie Włodawskim, czy też możliwość importu surowców: „mie l- nickiego” znad środkowego Bugu, skał krzemiennych stwierdzonych na Polesiu Wołyńskim, jak również wykorzystywania złóż „wołyń skich
szczególnie dla stanowisk zarejestrowa- nych w dorzeczu górnego Bugu. Poza inwentarzami wykonanymi z miejscowego surowca rejowieckiego (typu A i B), obszar Pagórów Chełmskich dostarczył również pojedynczych zabytków z surowców „impo r- towanych”: świ eciechowskiego
m.in. kilka wiórów z rdzenia dwupiętowego (Aleksandria Niedziałowska, pow. chełmski, Rejowiec Fabryczny), czekoladowego
liściak (Kanie). Drugi bardzo czytelny horyzont pracowniany dotyczy wyrobu małych siekier dwuście n- nych 20 . Tego typu wy twory w Małopolsce po raz pierwszy pojawiły się w kulturze ceramiki sznurowej, masowo jednak użytkowane były przez ludność kultury mierzanowickiej oraz strzyżowskiej, w stopniu zdecydowanie mniejszym również
w kulturach: trzcinieckiej i łużyckiej (m.in. J. Budziszewski 1998, s. 298; B. Bargieł, J. Libera 2002, s. 23
25). Pozo- stałości osadnictwa tych jednostek taksonomicznych (w różnym stopniu nasycenia) odnot o- wano zarówno na Pagórach Chełmskich, jak i w ich sąsiedztwie 21 . Materiał źródłowy, w postaci półwytworów siekier dwuściennych, jest na obecnym etapie prac niemożliwy do uściślenia zarówno w zakresie chronologii , jak i przynależności kulturowej. Obecność w wielu zespołach kultury ceramiki sznurowej na terenie Małopolski siekier dwuściennych określanych jako wykonanych z surowca wołyńskiego w rzeczywistości może pochodzić z pracowni z Pagórów Chełmskich, co wynika z podobieństwa obu odmian. Obecność w obrębie południowo -zachodniej części Pagórów Chełmskich pracowni na - lub przykopalnianych z przełomu neolitu i/lub epoki brązu w pełni koresponduje z intensywnym osadnictwem stwierdzonym zwłaszcza w obrębie pobliskiego Obniżenia Dorohuckiego. Naj- większą dotychczas serię kilkunastu siekier soczewkowatych, w tym kilku półwytworów, uzyskano w trakcie prac wy kopaliskowych w Łopienniku Dolnym, pow. krasnostawski (A. Zakościelna, J. Gurba 1993; R. Żechowski 1997, s. 42
43, tabl. XXI:5, 6, XX:1, 3, 4, 6, XXIII:1, XXIV:2). Tego typu wytwory pochodzą również ze zbiorów powierzchniowych z Dorohuczy (J. Waszkiewicz 1980 , tabl. XIX:a; Ł. Rejniewicz 1983, tabl. X:12, XII:2, XIII:1,

20 Zbliżone morfologicznie okazy pochodzą z kopalni krze mienia czekoladowego w Polanach-Kolonii, pow. radomski (R. Schild, H. Królik, J. Mościbrodzka 1977, passim ), także w Nowym Rachowie, pow. kraśnicki (B. Bargieł, J. Libera 1996). 21 Dla kultur: ceramiki sznurowej (m.in. A. Bronicki 1991, ryc. 2; A. Zakościelna, J. Li bera 1991, mapa 1), mierzanowickiej (B. Bargieł, J. Libera 2005, ryc. 20
23), łużyckiej (E. M. Kłosińska 2006, ryc. 1). 172 KRZEMIENIE W OSADACH GLACIGEN ICZNYCH PAGÓRÓW CHEŁMSKICH

XIV:1). Ten horyzont osadniczy śladowo uchwycono również w trakcie prac weryfikacyjnych nad ciekami Pagórów
Mogielnicą, Potokiem Pawłowskim oraz Rejką (A. Bronicki 1996). Prawdopodobnie wykorzystywanie tego rodzaju skał jest znacznie większe i zapewne wykr a- czało poza środkową strefę doliny Wieprza (por. B. Bargieł 1991; A. Zakościelna, J. Libera 1991; B. Bargieł, J. Libera 2002, s. 28
29). Na kilkunastu stanowiskach zarejestrowano pojedyncze narzędzia spotykane w wytwó r- czości epoki brązu oraz wczesnej epoki żelaza, np. groty (płoszcza), sierpy półksiężycowate, noże tylcowe. Niejednokrotnie są to zabytki zachowane we fragmentach. Niektóre z nich uległy zniszczeniu w czasie ich użytkowania, inne zostały pokawałkowane współcześnie wskutek prowadzonych prac rolnych. Dla tego okresu chronologicznego posiadamy również pojedyncze wytwory wykonane ze skał krzemiennych importowanych. W grupie siekier dwuściennych odnotowano okaz z krz e- mienia świeciechowskiego z miejscowości Stawek (część wsi Tarnów), pow. chełmski (por. B. Bargieł, J. Libera 2002, s. 34 , ryc. 2, poz. 113). Mimo uzyskanych materiałów ceramicznych z okresu neolitu, w kilku przypadkach p o- świadczających obecność osad lub grobów kultur: ceramiki wstęgowej rytej, lubelsko - -wołyńskiej, pucharów lejkowatych, amfor kulistych i ceramiki sznurowej (m.in. J. Libera 2006c, s. 39
48, tam literatura), nie odkryto pewnych materiałów bazujących na surowcu „rejowieckim” czy też związanych z tym surowcem pracowni, które można by wiązać z tymi jednostkami 22 . Dotychczasowe prace terenowe nie ujawniły rejonu miejsc pozyskiwania krzemieni w o b- rębie Pagórów Chełmskich, a więc stanowisk o charakterze kopalni. Należy pamiętać, że prace te koncentrowały się na obszarach intensywnie użytkowanych co najmniej od kilku stuleci, co mogło doprowadzić do zniwelowania pierwotnego krajobrazu w postaci charakterystycznych zagłębień po wybierzyskach oraz towarzyszących im hałd 23 . Być może pozostałością po eksploracji odkrywkowej na terenie Pagórów Chełmskich są narzędzia łączone z kopalnictwem, np. ciosaki
znalezione w kilku miejscowościach zarówno na terenie wychodni, jak i na pobliskich obozowiskach (np. Dorohucza). Te rdzeniowe formy wykazywane są zarówno w inwentarzach „świderskich”, jak i wczesnomezolitycznych zesp o- łach kultury komornickiej. Nie można również wykluczyć ich późniejszej chronologii 24 . W dotychczasowym materiale nie stwierdzono krzemiennych narzędzi w typie grac, jakie znane są z niektórych polskich kopalń krzemienia (por. E. Krakowska 1996).

22 Jest to szczególnie zastanawiające w kontekście sygnalizowanych w literaturze znalezisk siekier kultury amfor kulistych z krzemienia  rejowieckiego” poza mezoregionem Pagórów Chełmskich (m.in. A. Bronicki, S. Kadrow 1988, s. 19; J. Ścibior, A. Kokowski, W. Koman 1991, s. 102; B. Ba l- cer, J. Machnik, J. Sitek 2002, s. 107; A. Bronicki, E. Hander 2008, s. 18 nn. ; A. Bronicki, W. Iżycka 2008, s. 226 nn.). 23 Nadziei wiązan ych z odkryciem obiektów kopalnianych na terenie kompleksów leśnych (analogic z- nych jak w Puszczy Knyszyńskiej
m.in. M. Zalewski 2002) w oparciu o technologię ALS, nie p o- twierdziła prospekcja terenowa kilku wytypowanych obszarów w różnych częściach Pagórów, prz e- prowadzona przez zespół kierowany przez Janusza Budziszewskiego wiosną 2015 roku. 24 Ciosaki obok licznej serii innych narzędzi nakopalnianych (kilofów, pików, narzędzi motykow a- tych, przewężców, odłupków retuszowanych wnękowo oraz zębato) odkryto na terenie pracowni nakopalnianej krzemienia świeciechowskiego i gościeradowskiego w Nowym Rachowie koło Ann o- pola
datowanej na przełom neolitu i epokę brązu (B. Bargieł, J. Libera 1996, s. 35
36, tab. 1). 173 Jerzy Libera, Radosław Dobrowolski, Marcin Szeliga, Tadeusz Wiśniewski

Literatura Baka D. 1989 Prahistoria wydmy nad Wieprzem w Łęcznej w świetle materiałów archeologic z- nych , „Merkuriusz Łęczyński”, nr 4, s. 8
11. 1991 Pradzieje Jaszczowa w świetle materiałów archeologicznych , Zeszyty Milejow- skie, nr 5, s. 1
6. Balcer B., Machnik J., Sitek J. 2002 Z pradziejów Roztocza na ziemi zamojskiej. Z aneksami Wiesława Komana, Henr y- ka Maruszczaka i Krystyny Bałagi , Kraków. Bargieł B. 1991 Badania nad I okresem epoki brązu na Lubelszczyźnie , [w:] Schyłek neolitu i wcz e- sna epoka brązu w Polsce środkowowschodniej (materiały z konferencji) , (red. J. Gurba), LMA, t. 6, Lublin, s. 103
134. Bargieł B., Libera J. 1989 Kolekcja zabytków archeologicznych z Siedliszcza , LMA, t. [2], Lublin, s. 33
46. 1996 Wyniki badań pracowni nakopalnianej w Nowym Rachowie , APS, t. 1, s. 35
48. 2002 Z badań nad produkcją siekier dwuściennych z krzemienia świeciechowskiego oraz gościeradowskiego , PA, t. 50, s. 5
43. 2005 Zespoły grobowe z krzemiennymi płoszczami w Małopolsce i na Wołyniu , WA, t. 57 (2004
2005), s. 3
27. Bobak D., Połtowicz -Bobak M. 2010 Osadnictwo starszej epoki kamienia na północnym przedpolu Bramy Morawskiej , [w:] Transkarpackie kontakty kulturowe w epoce kamienia, brązu i wczesnej epoce żelaza , (red. J. Gancarski), Krosno, s. 29
52. Boroń T. 2006 Organizacja przestrzeni w krzemienicach mazowszańskich na przykładzie zespołów krzemiennych ze stanowiska Nieborowa I, gm. Sawin, woj. lubelskie , APolski, t. 51, z. 1
2, s. 13
41. 2014 Mikroregion Nieborowej na Polesiu Lubelskim. Od epoki kamienia po wczesną epokę żelaza , Vetera et nova. Opracowanie źródeł archeologicznych z zasobów IAE PAN nowymi metodami badawczymi, t. 3, Warszawa. Bronicki A. 1990 Kolekcje prywatne w opracowaniu Muzeum Okręgowego w Chełmie. Zbiory: D a- niela Rudnika z Borowicy, Zbigniewa Gwardiaka z Rybiego oraz Ryszarda Wojtiu- ka z Zagrody , LMA, t. 3, Lublin, s. 169
181. 1991 Późnoneolityczne i wczesnobrązowe toporki k amienne z obszaru województwa chełmskiego , [w:] Schyłek neolitu i wczesna epoka brązu w Polsce środkowo - wschodniej (materiały z konferencji) , (red. J. Gurba), LMA, t. 6, Lublin, s. 297
340. 1993 Osadnictwo pradziejowe i wczesnośredniowieczne okolic Siedliszcza i Pawłowa w woj. chełmskim , WA, t. 52, z. 2 (1991
1992), s. 157
207. 1996 Osadnictwo pradziejowe i wczesnośredniowieczne na terenie Rejowca Fabryczn e- go , „Zeszyty Muzealne”, t. 4, [Włodawa], s. 91
116. 2010 Grób skrzynkowy kultury amfor kulistych w Sajczycach, stanowisko 66, gm. Sawin, pow. Chełm, woj. Lublin , [w:] Mente et rutro. Studia archaeologica Johanni Machnik viro doctissimo octogesimo vita anno ab amicis, collegis et discipulis oblata , red. S. Czopek, S. Kadrow, Rzeszów, s. 133
152. 174 KRZEMIENIE W OSADACH GLACIGEN ICZNYCH PAGÓRÓW CHEŁMSKICH

Bronicki A., Hander E. 2008 Wielokulturowe stanowisko 3 w Raciborowicach- Kolonii, pow. chełmski , [w:] Pra- dziejowe i wczesnośredniowieczne materiały z Obniżenia Dubienki , red. J. Libera, LMA, t. 16, Lublin, s. 11
169. Bronicki A., Iżycka W. 2008 Luźne znaleziska zabytków archeologicznych z Obniżenia Dubienki w posiadaniu Muzeum Chełmskiego i z kolekcji pozamuzealnych , [w:] Pradziejowe i wczesnośr e- dniowieczne materiały z Obniżenia Dubienki , red. J. Libera, LMA, t. 16, Lublin, s. 225
323. Bronicki A., Kadrow S. 1988 Osada neolityczna w Majdanie Nowym, woj. Chełm , SA, t. 39, s. 89
129. Budziszewski J. 1998 Świętokrzyski Okręg Pradziejowej Eksploatacji Krzemieni w dobie kultury trzc i- nieckiej , [w:] Trzciniec
system kulturowy czy interkulturowy proces? , red . A. Kośko, J. Czebreszuk, Poznań, s. 285
299. Buraczyński J., Wojtanowicz J. 1988 Objaśnienie do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski, 1:50 000, arkusz Sawin (752) , Warszawa. Chałubińska A., Wilgat T. 1954 Podział fizjograficzny województwa lubelskiego , [w:] Przewodnik V Ogólnopol- skiego Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Lublin, wrzesień 1954 , Lu- blin, s. 3
44. Chmielewski W. 1975 Paleolit środkowy i górny , [w:] Prahistoria ziem polskich , red. W. Hensel, t. 1: Paleolit i mezolit , red. W. Chmie lewski, W. Hensel, Wrocław, s. 9
158. Dagnan- Ginter A., Zając M. 2005 Przewodnik po wystawie / Exhibition guide , [w:] Pradzieje i wczesne średniowiecze Małopolski. Przewodnik po wystawie, katalog zabytków / Prehistoty and Early Middle Ages of Little Poland. Exhibition guide and catalogue , Kraków, s. 53
400. Dobrowolski R., Terpiłowski S. 2006 Influence of paleokarst morphology on the formation of ice-pushed ridges. A case study from Rejowiec, eastern Poland , Boreas, t. 35, nr 2, s. 213
221. Dobrowolski R., Terpiłowski S., Zalewski I. 2004 Paleomorfologia podczwartorzędowa zachodniego Polesia i jej wpływy na prz e- bieg odrzańskich (= dnieprzańskich) procesów glacigenicznych , [w:] Badania geo- graficzne w poznawaniu środowiska , red. Z. Michalczyk, Lublin, s. 118
122. Fiedorczuk J., Schild R. 2002 Wilczyce
a new late Magdalenian site in Poland , [w:] Recent studies in the Final Palaeolithic of the European plain. Proceedings of a U.I.S.P.P. Symposium, Stock- holm, 14.
17. October 1999 , red. B. V. Eriksen, B. Bratlund, Jutland Archaeologi- cal Society Publications, t. 39, Højbjerg, s. 91
100. Gołub S. 1990 Kolekcje prywatne w opracowaniu Muzeum Okręgowego w Chełmie. Zbiór Stan i- sława i Leszka Chołastów , LMA, t. 3, Lublin, s. 151
167.

175 Jerzy Libera, Radosław Dobrowolski, Marcin Szeliga, Tadeusz Wiśniewski

Gołub S., Gurba J. 1996 Archeologia o początkach Chełma , [w:] Chełm i chełmskie w dziejach , red. R. Szczy- gieł, Chełm, s. 13
25. Gurba J., Libera J. 2010 W pradziejach , [w:] Roztocze. Dzieje osadnictwa , red. J. Buraczyński, Lublin, s. 35
64. Harasimiuk M. 1975 Rozwój rzeźby Pagórów Chełmskich w trzeciorzędzie i czwartorzędzie , Polska Akademia Nauk. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania. Prace Geograficzne, nr 115, s. 1
94. Harasimiuk M., Henkiel A. 1979 Neogeńskie rowy tektoniczne w okolicy Chełma (Wyżyna Lubelsk a) , „Przegląd Geologiczny, t. 27, nr 2, s. 102
103. Henkiel A. 1983 Regionalne zróżnicowanie facjalne czwartorzędu , [w:] Kenozoik Lubelskiego Za- głębia Węglowego, Sympozjum 9
11 września 1983 r. , red. A. Henkiel, Lublin, s. 92
108. Jahn A. 1956 Wyżyna Lubelska. Rzeźba i czwartorzęd , Polska Akademia Nauk. Instytut Geogra- fii. Prace Geograficzne, nr 7, s. 1
448. Kaczanowski P., Kozłowski J. K. 1998 Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.) , [w:] Wielka historia Polski , t. 1, Kraków. Kłosińska E. M. 2006 Łużyckie osadnictwo Polesia w czasach dominacji kultu ognia i słońca , [w:] Bada- nia archeologiczne na Polesiu Lubelskim , red. E. Banasiewicz- Szykuła, Skarby z P rzeszłości, t. [8], Lublin, s. 73
86. Kondracki J. 2002 Geografia regionalna Polski , Warszawa. Kozak-Zychman W., Szeliga M. 2004 Pochówki ludności kultury amfor kulistych na Lubelszczyźnie , [w:] Przez pradzieje i wczesne średniowiecze. Księga Jubileuszowa na siedemdziesiąte piąte urodziny docenta doktora Jana Gurby , red. J. Libera, A. Zakościelna, Lublin, s. 127
138. Kozłowski S. K. 1989 Mesolithic in Poland. A new approach , Warszawa. Krakowska E. 1996 Grace górnicze z pola eksploatacyjnego „Borownia” w Rudzie Kościelnej , [w:] Z badań nad wykorzystaniem krzemienia pasiastego , Studia, t. 3, Warszawa, s. 55
85. Krassowska A., Niemczycka T. 1984 Pokrywa mezozoiczna Lubelskiego Zagłębia Węglowego , [w:] Przewodnik 56 Zjaz- du Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Lublin 6
8 września 1984 , red. M. Ha- rasimiuk, Warszawa, s. 36
55.

176 KRZEMIENIE W OSADACH GLACIGEN ICZNYCH PAGÓRÓW CHEŁMSKICH

Krukowski S. 1939
1948 Paleolit , [w:] Encyklopedia Polski PAU , t. 4, cz. 1, dział 5: Prehistoria ziem polskich , Kraków, s. 1
117. Krzak Z. 1975 Starożytne kopalnie krzemienia na ziemiach polskich , ZOW, R. 41, z. 4, s. 202
206. Libera J. 1995 Późny paleolit i mezolit środkowowschodniej Polski. Część pierwsza. Analiza , LMA, t. 9, Lublin. 1998 Późny paleolit i mezolit środkowowschodniej Polski. Część druga. Źródła , LMA, t. 11, Lublin. 2001 Krzemienne formy bifacjalne na terenach Polski i zachodniej Ukrainy (od ś rodko- wego neolitu do wczesnej epoki żelaza) , Lublin. 2002 Wykorzystanie krzemienia świeciechowskiego i gościeradowskiego w paleolicie schyłkowym i mezolicie w międzyrzeczu Wisły i Bugu oraz w dorzeczu Sanu (zarys problematyki) , [w:] Krzemień świeciechowski w pradziejach. Materiały z konfere n- cji w Ryni, 22
24.05.2000 , red. B. Matraszek, S. Sałaciński, Studia, t. 4, Warszawa, s. 29
49. 2003 Pośród pagórów Polesia Lubelskiego , ZOW, R. 58, z. 1: Archeologia Lubelszczy- zny , s. 19
24. 2006a Kraina krzemieniem usiana , [w:] Badania archeologiczne na Polesiu Lubelskim , red. E. Banasiewicz- Szykuła, Skarby z Przeszłości, t. [8], Lublin, s. 49
60. 2006b Pierwsze górnopaleolityczne ostrze liściowate z Lubelszczyzny , [w:] In memoriam Valdemari Chmielewski
Księga poświęcona pamięci Profesora Waldemara Chmielewskiego , (red. K. Szymczak, M. Przeździecki), Światowit. Supplement S e- ries P: Prehistory and Middle Ages, t. 11, s. 161
164. 2006c W czasach epoki kamienia , [w:] Badania archeologiczne na Polesiu Lubelskim , red. E. Banasiewicz- Szykuła, Skarby z Przeszłości, t. [8], Lublin, s. 21
48. 2008 First finds of Szeletian points from the Lublin region, Poland , [w:] Man
Millennia
Environment. Studies in honour of Romuald Schild , red. Z. Sulgostowska, A. J. Tomaszewski, Warszawa, s. 193
196. 2014 Zabytki kamienne z otuliny Poleskiego Parku Narodowego (przyczynek do badań prahistorii centralnej części Polesia Podlaskiego: Wiązowiec) , Studia i Materiały, t. 4, s. 5
30. Libera J., Szeliga M. 2006 Late Paleolithic workshops in the Lublin region, based on the local cretaceous flint resources, through the prism of new discoveries. An overview of the issue , Ar- chaeologia Baltica, t. 7, s. 160
177. Libera J., Taras H. 2011 Epoka neolitu i początki epoki brązu na Polesiu Lubelsk im , [w:] Na rubieży kultur. Badania nad okresem neolitu i wczesną epoką brązu , red. U. Stankiewicz, A. Waw- rusiewicz, Białystok, s. 37
54. Libera J., Zakościelna A. 1987 Złoża krzemieni turońskich na prawobrzeżu środkowej Wisły w świetle badań AZP , Sprawozdania UMCS w 1987 roku, Lublin, s. 39
47. 1990 Badania powierzchniowe w południowej części Niecki Magoń -Folwarczysko , Sprawozdania UMCS w 1990 roku, Lublin, s. 57
64.

177 Jerzy Libera, Radosław Dobrowolski, Marcin Szeliga, Tadeusz Wiśniewski

2002 Złoża krzemieni turońskich w przełomowym odcinku Wisły , [w:] Krzemień świeci e- chowski w pradziejach. Materiały z konferencji w Ryni, 22
24.05.2000 , red. B. Ma- traszek, S. Sałaciński, Studia, t. 4, Warszawa, s. 93
109. Libera J., Zakościelna A., Superson J. 1994 Wyniki badań powierzchniowych nad środkową Karasiówką w północnej części Kotliny Sandomierskiej , Annales Universitatis Mariae Curie- Skłodowska”, sec. F, t. 46/47 (1991
1992), s. 17
57. Lindner L. et alii 1991 L. Lindner, H. Maruszczak, V. P. Palenko, J. Wojtanowicz, Extens and chronology of stadial advances of the Saalian I ice sweet between the Odra and Dnieper rivers , Annales Universitatis Mariae Curie- Skłodowska”, sec. B, t. 46, s. 139
153. Maruszczak H. 1972 Wyżyny Lubelsko -Wołyńskie , [w:] Geomorfologia Polski , t. 1: Polska południowa
góry i wyżyny , red. M. Klimaszewski, Warszawa, s. 340
384. Maziarz A. 2008 Wyniki badań archeologicznych prowadzonych w roku 1966 w miejscowościach Husynne i Turka, pow. chełmski, [w:] Pradziejowe i wczesnośredniowieczne mat e- riały z Obniżenia Dubienki , red. J. Libera, LMA, t. 16, Lublin, s. 171
224. Migal W., Urbanowski M. 2008 Narzędzia bifacjalne jako wskaźniki chronologiczne? Technologie środkowego paleolitu i wczesnej epoki brązu na przykładzie materiałów ze stanowiska Polany Kolonie II , [w:] Krzemień czekoladowy w pradziejach. Materiały z konferencji w Orońsku, 08
10.10.2003 , red. W. Borkowski, J. Libera, B. Sałacińska, S. Sał a- ciński, Studia, t. 7, Warszawa
Lublin, s. 215
243. Nosek S. 1957 Materiały do badań nad historią starożytną i wczesnośredniowieczną międzyrzecza Wisły i Bugu , Annales Universitatis Mariae Curie- Skłodowska”, sec. F, t. 6 (1951). Ratajczyk W. 1986 Zagadnienie kopalnictwa krzemienia na Pagórach Chełmskich , maszynopis pracy magisterskiej, Instytut Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-S kłodowskiej w Lublinie, Lublin. Rejniewicz Ł. 1983 Materiały archeologiczne z Dorohuczy, województwo Lublin, gmina Trawniki , maszynopis pracy magisterskiej, Instytut Archeologii Uniwersytetu Marii Curie- -S kłodowskiej w Lublinie, Lublin. 1985 Wytwórczość krzemieniarska oparta na surowcu rejowieckim w Dorohuczy, woj. lubelskie , LMA, t. [1], Lublin, s. 9
19. Schild R., Królik H., Mościbrodzka J. 1977 Kopalnia krzemienia czekoladowego z przełomu neolitu i epoki brązu w Polanach Kolonii , W rocław.

178 KRZEMIENIE W OSADACH GLACIGEN ICZNYCH PAGÓRÓW CHEŁMSKICH

Skibiński S. 1961 Zabytki archeologiczne powiatu chełmskiego , [w:] Ziemia chełmska. Materiały z sesji naukowej historyków odbytej w Chełmie 21 czerwca 1959 r. , red. R. Króli- kowski, Lublin, s. 140
152. Sulgostowska Z. 1989 Prahistoria międzyrzecza Wisły, Niemna i Dniestru u schyłku plejstocenu , Warsza- wa. Supryn M., Hunicz A. 1970 Inwentaryzacja stanowisk archeologicznych powiatu chełmskiego na podstawie materiałów przechowywanych w Muzeum Regionalnym w Chełmie , maszynopis w zbiorach Instytutu Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-S kłodowskiej w Lubli- nie, Lublin. Svoboda J. et alii 2002 J. Svoboda J., P. Havlíček, V. Ložek, J. Macoun, R. Musil, A. Přichystal, H. Sv o- bodová, E. Vlček, Paleolit Moravy a Szelska / Paleolithic of Moravia and Silesia , Dolnověstonické studie / The Dolni Věstonice Studies, t. 8, Brno. Ścibior J., Kokowski A., Koman W. 1991 Zespoły grobowe kultury amfor kulistych z zachodniej części Wyżyny Wołyńskiej , SA, t. 43, s. 79
108. Taras H. 2006 Narodziny i początek epoki brązu , [w:] Badania archeologiczne na Polesiu Lubel- skim , red. E. Banasiewicz- Szykuła, Skarby z Przeszłości, t. [8], Lublin, s. 61
72. Tomaszewski J. A. 2005 Lithic Artifacts , [w:] The Killing Fields of Zwoleń. A Middle Paleolithic Kill - -Butchery -Site in Central Poland , red. R. Schild, Warsaw, s. 139
189. Tymczak D. 1998 Wczesnomezolityczne stanowisko kultury komornickiej w Wólce Wytyckiej, woj. chełmskie , APS, t. 3, s. 9
11. Waszkiewicz J. 1980 Materiały archeologiczne znad środkowego Wieprza , maszynopis pracy magister- skiej, Instytut Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-S kłodowskiej w Lublinie, Lu- blin. Więckowska H., Chmielewska M. 2007 Materiały do badań osadnictwa mezolitycznego w mikroregionie Luta, wojewód z- two lubelskie , Warszawa. Wyrwicka K., Wyrwicki R. 1986 Przekrój geologiczny łuku Uhruska , Kwartalnik Geologiczny, t. 30, nr 3
4, s. 629
642. Zakościelna A. 1996 Krzemieniarstwo kultury wołyńsko -lubelskiej ceramiki malowanej , LMA, t. 10, Lublin. Zakośc ielna A., Gurba J. 1991 Badania ratownicze na terenie gminy Łopiennik Górny w województwie chełmskim , Sprawozdania UMCS w 1991 roku, Lublin, s. 3
17.

179 Jerzy Libera, Radosław Dobrowolski, Marcin Szeliga, Tadeusz Wiśniewski

1993 Badania wykopaliskowe w Łopienniku Dolnym na stan. 3, woj. chełmskie, Spra- wozdania UMCS w 1992 roku, Lublin, s. 3
8. Zakościelna A., Libera J. 1991 Wykorzystanie surowców krzemiennych z okolic Świeciechowa w schyłkowym ne o- licie i we wczesnej epoce brązu w Polsce południowo -wschodniej , [w:] Schyłek neolitu i wczesna epoka brązu w Polsce środkowowschodniej (materiały z konf e- rencji) , red. J. Gurba, LMA, t. 6, Lublin, s. 135
180. Zalewski M. 2002 Prahistoryczne zagłębie górnicze w Puszczy Knyszyńskiej , [w:] Badania archeolo- giczne w Polsce północno -wschodniej i na zachodniej Białorusi w latach 2000

2001. Materiały z konferencji, Białystok 6
7 grudnia 2001 roku , (red. M. Kar- czewska, M. Karczewski), Białystok, s. 139
145. Żechowski R. 1997 Materiały zabytkowe ze stanowiska 3 w Łopienniku Dolnym, woj. chełmskie , ma- szynopis w zbiorach Instytutu Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-S kłodowskiej w Lublinie, Lublin.

Summary

Flints in glacigenic sediments of the Chełm Hills (prehistory  geology) The Chełm Hills, situated at the northern foreland of the Lublin Upland cover an area of some 720 km² (Fig. 1). They are formed of island mountains and hummocks reaching an elevation of 290 m asl. They are built of Cretaceous formations (bedrocks and marls), covered with layers of Tertiary sands, conglomerates and sandstones and/or Quaternary glacigenic sediments from the Oder Stage. Flints in Chełm Hills are commonly occurring but almost exclusively on secondary deposits. Their presence is associated with the glacigenic (glacial and fluvioglacial) sediments of the Riss glaciation (Fig. 3; 4; 5). The locally occurring flint is macroscopically similar to the raw materials from the neighboring areas of Wohlyn, Polesia and Podlachia. Verifying surface survey (conducted since 2002) in the area of the Chełm Hills has revealed almost 120 regions of flint raw material occurrence of very diverse sizes ranging from a few ares to several hectares (Fig. 2). In light of the determinations hitherto made, flint occurring on the surface appears in two forms: A
as nodules: of very regular shape or knotty ones, with numerous notches, presently fragmented (often as a result of agricultural works), with lumps several centimeters big, rarely reaching the length of 40 cm and thickness of nearly 20 cm (Fig. 6a and b). They have a thin brick-red and brown or whitish cortex and very varied colour of body ranging from various shades of grey (matt) through dark navy blue to black (glossy and translucent). The internal structure is frequently disturbed by patches or spots, and in some cases by strips. Often this raw material seems similar to many mined types of flint from Wohlynia, Podole, Wohlynian Polesie or Podlaskie Region. B
small and very small lithic chunks without cortex of different shapes with aeolized or natural surfaces, very varied colours, including various shades of grey, black, dark navy blue, but also yellow, red and brown. It represents typical erratic flint recorded in extensive

180 KRZEMIENIE W OSADACH GLACIGEN ICZNYCH PAGÓRÓW CHEŁMSKICH areas of the lowland zone in Poland, Belarus and Ukraine, and occurring also in the post- glacial formations of the upland zone (Fig. 7). Investigations have revealed the presence of human occupation from the Middle Palaeolithic (Fig. 8) to the end of the Bronze Age and/or Early Iron Age (Fig. 14). The most numerous group is constituted by Late Palaeolithic materials found in the form of individual pre-cores, more numerous cores, accompanying débitage and a few tools. At least 20 flintknapping workshops have been discovered, occupying areas whose surface ranges from few to several ares, clustered in three regions (Fig. 2). A majority of finds, on the basis of their technology, prepared-core technique and morphology seems to constitute settlement remnants from the culture circle with tanged point traditions, mostly from the Swiderian culture (Fig. 9). Some few are associated with a precisely not defined culture, belonging to the technocomplex with backed points. In one case an inventory most probably of the Magdalenian culture has been found (Fig. 10). The flint outcrops recorded w ithin the Chełm Hills constituted a source of raw materials of local character, exploited up to a distance of 30
40 km.

Translated by Andrzej Leligdowicz

181 View publication stats