Sulara Gömülü Bir Tarih Taniği

SULARA GÖMÜLÜ BİR TARİH TANIĞI

an eyewitness to a history which is engulfed by water SUNUŞ FOREWORD

Doğal zenginlikleri, tarihi-kültürel birikimi, Birecik Barajı’nın etkisiyle su altında ka- With its natural riches, historical and cul- Affected by the flooding of the Birecik çok sayıda medeniyet ve inanca ev sahipliği lan Halfeti, sahip olduğu eşsiz doğası ve tural heritage, and having been the host to Dam’s reservoir, the unique nature and mi- yapması nedeniyle Şanlıurfa keşfedilmeyi mikro klima özelliğine sahip olmasından many civilisations and religious beliefs, Şan- cro climate of Halfeti possesses a very abun- bekleyen bir ‘turizm hazinesi’dir. Kültürlerin dolayı barındırdığı endemik bitki - hayvan lıurfa is a ‘tourism treasure’ waiting to be dant and important natural habitat with its ve medeniyetlerin dünyaya yayıldığı bölge türleriyle önemli coğrafi zenginlikler sun- discovered. Located in the Fertile Crescent, endemic flora and fauna. The Kara Gül, or olarak kabul edilen Bereketli Hilal’de yer alan maktadır. Halfeti’nin simgelerinden olan also known as the cradle of civilisation from Black Rose, one of Halfeti’s symbols, is just Şanlıurfa bugün olduğu gibi tarihin her dö- Kara Gül bu zenginliklerden sadece biridir. where cultures and civilisations spread to one example of this wealth. Apart from its neminde merkez olma rolünü üstlenmiştir. Coğrafi özelliklerinin yanısıra Halfeti, bin- the rest of the world, Şanlıurfa has today, as geographical features, Halfeti stands out Bu medeniyetlerden miras kalan tarihi-kültü- lerce yıllık tarihi geçmişi ve misafir ettiği ever before, undertaken a central role. Şan- with a history that goes back thousands of KARACADAĞ Kalkınma Ajansı rel dokusu ve tescilli pek çok kültür varlığıyla medeniyetlerden geriye kalan tarihi eser- lıurfa is one of the regions with the highest years, and assets from the civilisations that Development Agency Şanlıurfa Güneydoğu’nun turizm potansiyeli lerle de öne çıkar. Bu tarihi ve doğal zengin- tourism potential in the southeast, based flourished in the district. The combination of en yüksek illerinden biridir. liklerle beraber, bölgede yapılan tekne tur- on the historical and cultural heritage from history and natural beauty, the boat trips, ları, doğa yürüyüşleri, su sporları etkinlikleri nature walks and water sport events make Karacadağ Kalkınma Ajansı, birçok değe- these civilisations and its many registered Halfeti’yi Güneydoğu Anadolu Bölgemizin Halfeti a shining star among the South-east- re sahip olan Şanlıurfa’nın turizm altyapısını cultural assets. turizm alanında parlayan yıldızı konumuna ern Anatolia Region’s tourism destinations. iyileştirmek, turizm potansiyelini harekete getirir. Since its foundation Karacadağ Develop- geçirmek ve ili turizm çekim merkezine dö- ment Agency has, and will continue to, sup- Hafeti is the ninth city in Turkey to have nüştürmek için kuruluşundan itibaren pek Halfeti ilçesi, onlarca ülkede yüzlerce port many projects in its efforts to expand joined the Cittaslow network which has hun- çok projeyi desteklemiştir ve desteklemeye üyesi olan Cittaslow (Sakin Şehir) ağının Şanlıurfa’s tourism infrastructure, animate dreds of members in dozens of countries, devam etmektedir. Bu kapsamda elinizde Türkiye’de dokuzuncu, Güneydoğu ve Doğu its tourism potential and turn the prov- and it joined the association in 2013 as the tuttuğunuz bu katalog tarihindeki birçok de- Anadolu Bölgemizde ise ilk üyesi olarak ince into a centre of attraction for tourism. first member from the South-eastern and ğeri günümüze taşıyan ve zengin kültürel bir 2013 yılında birliğe katılmıştır. This catalogue has been prepared with the Eastern Anatolia Region. mirasa sahip olan Şanlıurfa’nın Halfeti ilçesini Büyük emeklerle akademik düzeyde ha- aim to publicise the many historical values Great efforts at the academic level has tanıtmak amacıyla hazırlanmıştır. zırlanan bu çalışmanın, Halfeti’yi tüm yön- and the rich cultural heritage of Şanlıurfa’s been put into this project and we hope that leriyle size tanıtıp tarih yolculuğunda size Halfeti district that have reached us today. it will act as a guide for you in your historical rehberlik etmesini dileriz. journey while providing information about Halfeti from all aspects. SUNUŞ FOREWORD

Halfeti birçok medeniyete ev sahipliği İlçeye gelen turistleri ilk öncelikle Fırat Halfeti is a small, quiet district with a Visitors to the district may first of all yapmış, tarihi değerlere sahip olan küçük nehri üzerinde tekne ile Çekem Mahallesi, great historical importance in having hosted make a boat trip on the Euphrates to Çekem Beresül (Savaşan) Köyü ve Rumkale (Aziz many civilisations. The Birecik Dam built in District, Beresül (Savaşan) Village, and Rum- sakin bir ilçedir. 2000 yılında yapılan Bire- Nerses Kilisesi, Barşavma Manastırı, su sar- 2000 submerged three-fifths of the district kale (the Church of Aziz Nerses, Barshavma cik Barajı sonucunda ilçenin beşte üçü sular nıçları ve su kuyuları) turu ile tamamlan- in water. New settlement areas developed in Monastery, cisterns and wells). On the way altında kalmıştır. Beşte ikilik kısmı için yeni maktadır. Bu güzergah üzerinde su altında the remaining two-fifths of the area. After the flooded houses, trees, mosques, caves yerleşim yerleri oluşturulmuştur. İlçe 2000 kalan evler, ağaçlar, camiler, mağaralar (Kral 2000 the district became known as a hidden (Krak Kızı Cave), tea gardens and the cave HALFETİ Kızı Mağarası), çay bahçeleri ve mağara ca- paradise. An increasing number of tourists cafés can be seen. Kaymakamlığı yılından sonra saklı bir cennet olarak anıl- ensured the creation of many areas of in- feler görülecektir. Apart from this you can also go for a District Governor maya başlamıştır. Her geçen gün artan tu- terests in the district. After 2000 the district Ayrıca bu etkinlikler dışında; doğa yürü- walk along a nature trail, ride mountain rist sayısı ile ilçede bir çok etkinlik alanları became known as a hidden paradise. yüş parkurları, dağ bisikleti, atv parkurları bike, travel by atv in the unique nature oluşturulmuştur. ile eşsiz doğa içinde kanyonlar, kuşlar, en- An increasing number of tourists ensured through canyons and observe birds and endemik bitkiler (karagül) ve çok zengin habi- the creation of many areas of interests in the demic plants (black rose) and the diversity of İlçe 2000 yılından sonra saklı bir cennet tat çeşitliliği arasında yolculuk yapacaksınız. district. Halfeti is the 14th district to become a very rich habitat. olarak anılmaya başlamıştır. Her geçen gün a member of the international network of İlçemizin gelişmesine yönelik bir çok We will continue to put our signature to artan turist sayısı ile ilçede birçok etkinlik Cittaslow ‘calm city’ municipalities. projeye daha imza atmaya devam etmek- many more projects that seek to develop our alanları oluşmaya başlamıştır. Halfeti; Cit- teyiz. district. taslow “Sakin Şehir” olan uluslararası be- Siz değerli konuklarımızı Halfeti’ye We are looking forward to welcome you, lediyeler birliğine üye 14 ilçemizden biridir. bekliyoruz. dear guests, in Halfeti. KARACADAĞ KALKINMA AJANSI / KARACADAĞ DEVELOPMENT AGENCY Adres / Address: Selahattini Eyyübi Mah. Urfa Bulvarı, No:15/A, 21080 Bağlar / DİYARBAKIR Tel / Phone: +90 412 237 12 16 & +90 412 237 12 17 Faks / Fax: +90 412 237 12 14 Web / Web Address: www.karacadag.org.tr E-Posta / E-Mail: [email protected] ŞANLIURFA YATIRIM DESTEK OFİSİ / ŞANLIURFA INVESTMENT SUPPORT OFFICE Adres / Address: Paşabağı Mah. Adalet Cad. No: 9, A Blok, Kat: 4, Haliliye / ŞANLIURFA Tel / Phone: +90 414 314 98 03 & +90 414 314 98 04 Faks / Fax: +90 414 314 98 05 Web / Web Address: www.investsanliurfa.com E-Posta / E-Mail: [email protected] T.C. HALFETİ KAYMAKAMLIĞI / HALFETI DISTRICT GOVERNORSHIP Adres / Address: Siyahgül Mah. Aydın Güven Gürkan Cad. No:41 Halfeti / ŞANLIURFA Tel / Phone: +90 414 751 54 48 Faks / Fax: +90 414 751 5054 Web / Web Address: www.halfeti.gov.tr

Editör / Editor: Mehmet Cüneyt ATEŞ SULARA GÖMÜLÜ BİR TARİH TANIĞI

Proje Koordinatörü / Project Coordinator: Ebru OKUTAN AKALIN [email protected]

Yazar / Author: Neslihan PEKDEMİR

Sanat Yönetmeni / Art Director: Barış KURAN

Saha Fotoğrafları / Outdoor Photos: Saner ŞEN an eyewitness to a history which is engulfed by water

Hava Fotoğrafları / Aerial Photos: Oğuzhan YILMAZ

Sualtı Fotoğrafları / Underwater Photos: Recep ŞEN

Çeviri / Translation: Merete ÇAKMAK

Baskı / Printing: Kurtuluş Matbaası / Haliliye / Şanlıurfa

Bu katalog Karacadağ Kalkınma Ajansı ve T.C. Halfeti Kaymakamlığı işbirliği ile hazırlanmıştır. Çalışmanın tüm telif hakları Karacadağ Kalkınma Ajansı’na aittir, izinsiz çoğaltılamaz. This book has been jointly prepared by Karacadağ Development Agency and the Halfeti District Governorship. All Rights Reserved. No part of this publication may be reproduced without express permission in writing from the publisher.

MUTLAKA GÖRÜLMELİ PLACES WORTH VISITING

ESKİ HALFETİ’NİN ÇEVRESİ HALFETİ’DE DOĞA THE SURROUNDINGS OF ESKI HALFETI NATURE IN HALFETI

ESKİ HALFETİ’DE NELER YAPILABİLİR HALFETİ’DE MUTFAK WHAT TO DO IN HALFETI HALFETI CUISINE

FIRAT NEHRİ SULAR ALTINDA ABOUT THE EUPHRATES RIVER HALFETI UNDER WATER

TUFANDAN ÖNCE HALFETI: BEFORE THE FLOOD

GÖRÜLMEYE DEĞER PLACES NEAR HALFETİ WORTH VISITING İlk uygarlıkların, imparatorlukların ve kül- Halfeti is one of the most exceptional districts of türel pek çok ‘ilk’in coğrafyası Urfa’nın en Urfa - home of the earliest civilisations, empires özel ilçelerinden biridir Halfeti. Sırları sula- and cultural innovations. It is an eyewitness to a ra gömülü bir tarih tanığı. history whose secrets are engulfed by water. “Saklı cennet” tabirini fazlasıyla hak eden, More than deserving of the term ‘a hidden paradise’ Fırat Nehri’nin kıyısında Türkiye’nin sakin and located on the banks of the Euphrates, Halfeti şehirlerinden; doğal taştan yapılı evleri, is one of Turkey’s tranquil cities. Its natural stone insanları, iklimi, coğrafyası ve köyleriyle houses, people, climate, landscape and villages ilginç bir keşif noktası… make it a fascinating place to explore. Uçsuz bucaksız ovaların arasından geçip de When you have crossed the vast plains, Halfeti’yi yukarıdan izleyen tepeye vardığı- and reached to the top overlooking Halfeti, nızda biraz durup etrafı izleyin, dinleyin ve pause for a moment and look around, lis- koklayın. Zamanın donakaldığı yerdesiniz ten and smell. Because you are now at the çünkü… Vakit geçirdikçe daha fazlasını me- place where time stands still. The longer rak edecek, keşfetmek isteyeceksiniz ama you stay the more curious you become sulara ve anılara gömülü hikâyeler sizi bir and the more you want to explore, but as yandan cezbederken, bir yandan da hüz- you become captivated by the stories and nünüzle baş başa bırakacak belki... memories now immersed in water, they may also give you a feeling of melancholy. Tarihi binlerce yıl öncesine uzanan Hal- The history of Halfeti goes back thousands feti için Nisan 2000 yılı başka bir milat of years, and April 2000 became another oldu. GAP Projesi ile büyük kısmı Birecik milestone. Suddenly, when the Birecik Dam, Barajı suları altında kalan ilçede hayat bir part of GAP (the South-eastern Anatolia anda değişti. Kıyı boyu uzanan meyve Project), flooded a large area, life changed ağaçları, bostanlar, balıkçılar, sallar, ev- in the district. Along the riverbanks the fruit lerin bahçesini süsleyen güller hem ha- trees, kitchen gardens, fishermen, rafts and ritalardan hem de hayatlardan çıkıverdi. roses adorning the gardens were wiped Halfetililer nehir kıyısındaki yaşamlarını off the map and out of lives. The people of terk edip, Karaotlak mevkiine kurulan Halfeti had no choice but to abandon their Yeni Halfeti’ye veya bambaşka yerlere existence on the river bank, and move to göç etmek zorunda kaldı. Yeni (New) Halfeti in Karaotlak, or somewhere completely different. Bugün teknelerin sıralandığı marinası, yü- The marina where boats are moored side by zer restoranları ile kitleleri kendine çeken side and floating restaurants attract the crowds bölge ise “Eski Halfeti” adını aldı; son yıl- is now called ‘Eski (Old) Halfeti’ and in recent larda ise Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin years it has gained prominence as South-east- gözde turizm merkezi olarak öne çıkıyor. ern Anatolia Region’s tourism hotspot. HALFETİ’YE

GENERAL VIEW OF HALFETI

Şanlıurfa kent merkezinin yaklaşık 120 Halfeti is located approximately 120 km kilometre kuzeybatısındaki ilçe, Gaziantep’e northwest of Şanlıurfa city centre and 90 km from Gaziantep. To the west, within the 90 kilometre uzaklıkta. Batısında Gaziantep provincial boundaries of Gaziantep, are Ara- il sınırları içindeki Araban, Yavuzeli ve Nizip; ban, Yavuzeli and Nizip; to the north Besni, a kuzeyinde Adıyaman’a bağlı Besni, doğu- district of Adıyaman; to the east Bozova and sunda Bozova, güneyinde ise Birecik ilçesi to the south the district of Birecik. The sur- konumlanır. Fırat Nehri’nin doğu kıyısında- face area of the land on the eastern bank of ki ilçenin yüzölçümü 646 kilometrekare, en Euphrates is 646 square km and the highest yüksek noktası ise 525 metre. Burada eko- point is 525 metres. The economy is based on agriculture, animal husbandry and tourism. nomik hayat; tarım, hayvancılık ve turizm Thanks to the temperate Mediterranean cli- faaliyetlerine dayanır. Sebze-meyve yetişti- mate, a wide variety of fruit and vegetables riciliği, ılıman Akdeniz iklim sayesinde fıstık, are cultivated and these include pistachios, zeytin, hububat, nar, kebat (bergamot), dut, olives, grains, pomegranate, bergamot, mul- üzüm gibi geniş bir yelpaze sunar. berry, and grapes.

22 Hakkında oldukça kısıtlı bilgi bulunan Information about Halfeti is rather limit- Halfeti, kaynaklarda 4000 yıl önce Komma- ed; it is referred to in sources as one of the gene Krallığı’nın önemli şehirlerinden biri important cities of the Kingdom of Comma- gene 4000 years ago. In Urartian texts it is olarak geçer. Urartu metinlerindeki adıy- named Halpa; in the 2nd millennium BC la Halpa; MÖ 2. binde Hurri-Mitannilerin, Halfeti is under Hurrian-Mitanni domination MÖ 1.binde Aramilerin, Akamenidlerin ve and in the 1st millennium BC it is subject to Seleukosların hakimiyetine girer. MÖ 74’te Aramaean, Achaemenid and Seleucid au- Roma İmparatorluğu’nun Suriye eyaletine thority. Attached to the Syrian province of bağlanır ve Ekamia ismini alır. Memlûklerin the Roman Empire in 74 BC the name Eka- yönetimindeyken 1. Selim tarafından (16. mia is adopted. While ruled by the Mam- luks, Selim I (16th century) annexes Halfeti yüzyıl) Osmanlı topraklarına katılan Halfeti and its surroundings to the Ottoman Empire ve çevresi, Osmanlı İmparatorluğu’nun son and, known by the name of Rumkale, it re- dönemine kadar Urfa sancağının bir kaza- mains under the jurisdiction of Urfa’s sanjak sı olan Rumkale’nin adıyla anılır. Dolayısıyla until the last period of the Ottoman Empire. da Halfeti ile Rumkale arasında iç içe geçmiş Hence the historiographies of Halfeti and bir tarih yazımı söz konusu olur. Rumkale become interconnected.

19. yüzyıl sonlarına kadar bölgenin her According to the records, the area was tarafının ormanlarla çevrili olduğu kayıtlar- entirely covered by forests until the end of the 19th century. 1 government office, da geçer. Salnamelerde 20. yüzyıl başların- 16 mosques and mescits, 2 libraries and da Halfeti’de 1 hükümet konağı, 16 cami ve medreses, 55 shops, 4 bakeries, 48 mills, 1 mescit, 2 kütüphane ve medrese, 55 dük- hammam and 1 tannery are registered in kân, 4 fırın, 48 değirmen, 1 hamam, 1 deb- yearbooks for Halfeti from the early 20th bağhane olduğu belirtilir. 1924 yılına dek century. A district of Gaziantep until 1924, Gaziantep’e bağlıyken, 1926 yılında Birecik’e Halfeti becomes a township attached to Bire- bağlı nahiye, 1954’te ise ilçe olur. cik in 1926 and a borough in 1954.

25 HALFETİ’DE

PLACES WORTH VISITING

MERKEZ CAMİ MERKEZ MOSQUE

Yerel mimarinin güzel bir örneği olan Merkez Mosque dates to the 19th century cami 19. yüzyıla tarihlenir. Temel bölümü and is a beautiful example of the local ar- Birecik Barajı sular altında kalan yapı, Hal- chitecture. The mosque, which is one of the famous sights of Halfeti, has been flooded feti’deki ünlü ziyaret noktalarından. Ku- by the reservoir of the Birecik Dam. The two zeyindeki son cemaat yerinde yer alan iki panels on the northern porch give the date kitabesinde inşa tarihi için 1844, onarım of the mosque’s construction as 1844 and geçirdiği dönem için 1869-70 yılları geçer. restoration in 1869-70. Besides the hall for Cami; ibadet mekânı ve son cemaat yeri dı- prayer and the porch, the mosque compris- şında eyvan kuruluşunda dükkânlar, batıda es shops in the eyvan, a courtyard and the bir avlu ve imam evinden oluşuyordu. Ke- imam’s residence. The architectural features merli kapıları ve pencereleri, kübik kaideli- that still can be seen today consist of arched konik külahlı ve süslemeli minaresi bugün doors and windows and a conical ornament- de görülebilen mimari özelliklerden. ed minaret on a cubic base.

30 HALFETİ GERDANI (ASMA KÖPRÜ) HALFETI GERDANI (SUSPENSION BRIDGE) Eski Halfeti ile Başbostan mevkiini birbi- The suspension bridge connecting Eski rine bağlayan asma köprü, Değirmendere Halfeti with the Başbostan district is at the Vadisi’nin girişinde yer alıyor. Yapıldığı 2012 entrance to Değirmendere Valley. Since its yılından beri ziyaretçilerin en sevdiği fotoğ- construction in 2012 it has been a favourite raf çekme noktalarından biri. with visitors for taking photos.

GANNECİ KONAĞI GANNECI KONAGI

This mansion is considered a rare exam- Geleneksel Halfeti evlerinin nadide ör- ple of a traditional Halfeti house, and like neklerinden kabul edilen yapı, diğer ko- the other residences, it is built to conform nutlar gibi eğimli araziyle uyumlu ve Fırat with the slanting terrain and has a view over manzaralıdır. Geniş bir bahçeye sahip olan the Euphrates. The two-storied mansion has iki katlı konak; mutfak, kiler, depo, ahır gibi a large garden and it is quite spacious and airy with sections containing kitchen, larder, bölümleriyle oldukça geniş ve ferah. U bi- stores and stables. Its U-shaped plan, round- çimli planı, yuvarlak kemerli eyvanı ve taş arched eyvan and stone ornamentation de- bezemeleriyle dikkate değer bir nokta. As- serve notice. Faithfully restored to its origi- lına uygun olarak restore edilen konak bu- nal state, the mansion now accommodates gün konaklama tesisi olarak hizmet veriyor. guests.

33 HALFETİ EVLERİ THE HALFETI HOUSES

Halfeti’de konutlar dik kaya yamaçların- The houses accommodate the steep rocky dan oluşan arazi yapısına uyumla ve usta- slopes and have been positioned with great ingenuity. They display the traditional fea- lıkla yerleştirilmiştir. Geleneksel Güneydoğu tures of the south-eastern Anatolian domes- Anadolu konut mimarisinin tipik özellikle- tic architecture and though they have gener- rini gösteren yapılar genellikle iki katlı di- ally been designed as two-storeyed buildings zayn edilmişse de üç katlı olan örnekleri de there are also three-storeyed examples. bulunur. Bir bahçeye ve avluya sahip olan These houses have gardens and courtyards bu konutların büyük olan örneklerinde alt and in the larger ones, the ground floor is katlar ev personeli ve konuklara ayrılmıştır. reserved for servants’ quarters and guest Eğim nedeniyle oluşan alanlarda kiler, ahır, rooms. The cellars used as store rooms, sta- depo vb amaçlarla kullanılan bodrum katları bles, storage etc utilise the spaces created by oluşturulmuştur. the sloped terrain.

Düz damlı, Urfa taşı olarak da bilinen Na- The flat roofed houses are built with Na- hid stone, also known as Urfa stone, which hid taşı (yazları serin, kışları sıcak tutan, işle- is a type of stone that stays cool in summer mesi kolay bir taş türü) kullanılarak Bağdadi and warm in winter and is easy to carve. harçla (kil, su, kum, kireç, ot, çöp, saman, Lath and plaster (made with clay, water, tuğla kırıntıları ve yumurta akı katılarak elde sand, lime, hay, sticks, straw and broken edilen sıva yöntemi) yapılan evler, birbirle- bricks mixed with egg whites) are used for rinin Fırat manzarasına engellemeyecek bi- the buildings and they are positioned in such çimde konumlanır. Halfeti evlerinde kuşlar a way as not to obstruct the view of the Eu- için ayrılmış dama yakın ‘kuş evleri’ denilen phrates River. The Halfeti houses have spaces bölümler de bulunur. known as ‘birds’ houses’ near the roof.

34 BEY KONAĞI BEY KONAGI

Halfeti’nin merkezinde bulunan konak, The mansion is in the city centre of Halfeti; iki katlı olup harem ve selamlık bölümle- it is on two stories and consists of two sections: the harem and the selamlik. The panel rinden oluşur. Kitabesinde 1910-1912 yılları says 1910-1912. Built on sloping terrain east geçer. Merkez caminin doğusunda eğimli of Merkez Mosque it is in a derelict state but bir arazi üzerine oturtulmuş ve metruk du- the building displays outstanding examples rumda olan yapı, taş ve ahşap işçiliğinin gü- of stone and timber craftmanship. Known zel örneklerinden. Halk arasında Bey Konağı locally as Bey Konağı, it has five rooms be- olarak bilinen ev, etkileyici Fırat ve Halfeti sides the hall and a balcony and an impres- manzarasına, sofa dışında beş mekâna ve sive view of the Euphrates and Halfeti. With bir balkona sahipti. Eyvanlı planı, bezemele- its eyvan plan, ornamentation, arched windows, carved wooden cupboards, and niches ri, kemerli pencereleri, oymalı ahşap dolap- in the walls as well as its wooden roof with ları, duvarlarındaki nişleri ve fenerli ahşap a lantern, this is a very interesting mansion. çatısıyla ilgi çekici konaklardandı. FEYZULLAH EFENDI KONAGI FEYZULLAH EFENDİ KONAĞI The mansion is dated to the early 20th 20.yüzyıl başlarına tarihlenen yapı ilçenin century and it was built by Feyzullah Efendi, ileri gelenlerinden Feyzullah Efendi tara- one of the district’s dignitaries. Its space of fından yaptırılmış. 1000 metrekare alanıyla 1000 square metres is built in two storeys, iki katlı olup ilk katında 10, ikinci katında 4 with 10 rooms on the first floor and 4 rooms on the second floor. Before being submerged odaya sahipti. Birecik Barajı suları altında by the Birecik Dam reservoir, some of the kalmadan taşlarının bir kısmı numaralan- building’s stones were numbered and trans- dırılarak Mardin yolu üzerinde Harran Üni- ported to Harran University’s Osman Bey versitesi Osman Bey kampüsüne taşınmış campus on the Mardin road, where it was ve yeniden inşa edilmiştir. Halfeti’ye özgü re-erected. This is one of the places to visit konak yapısını orijinal haliyle görmek iste- for people who wish to see the original ar- yenler için uğranabilecek adreslerden. rangement of a Halfeti mansion.

36 ESKİ HALFETİ’NİN

THE SURROUNDINGS OF ESKI HALFETI

Birecik’i kuzey ve kuzeydoğusundan sı- Bordered by Birecik to the north and the nırlayan Rumkale, Gaziantep’in Yavuzeli ilçe- northeast, and built on precipitous rock, sine bağlı ve Şanlıurfa’ya bakan sarp kayalık Rumkale is in the Gaziantep district of üzerine kurulu. Jeopolitik konumuyla stra- Yavuzeli. Thus, the settlement is on a strate- gically and geopolitically important location tejik öneme sahip olan yerleşim Mezopo- at the intersection of ancient cultures such as tamya, Asya, İran, Kafkasya, Mısır, Anadolu those of Mesopotamia, Asia, Iran, Caucasus, gibi köklü kültürlerin kavşak noktası duru- Egypt and Anatolia. Rumkale has therefore mundaydı. Bu durumu sebebiyle Rumkale, assumed a role in history and in the cultural bir tarih ve kültür mozaiği rolü üstleniyordu. mosaic.

Fırat Nehri ile Merzimen Çayı’nın birleş- The settlement is situated on a peninsu- tiği noktada bir yarımada durumunda olan la at a point where the Euphrates and the yerleşim, bugüne dek pek çok isimle anıldı: Merzimen River merge and until today it Şitamrat, Urumia, Kal’a Rhomeyta, Kal’at ül- has been known by many names: Şitamrat, Rum, Klay Horomakon, Ranculat, Romain Urumia, Kal’a Rhomeyta, Kal’at ül-Rum, Klay Koyla, Kal’a Zerrin (Altın Kale), Kal’atü’l Müs- Horomakon, Ranculat, Romain Koyla, Kal’a RUMKALE limin, Rum Gala… Zerrin (Golden Fortress), Kal’atü’l Müslim- in, Rum Gala… Some researchers trace the founding of the city as far back as to the be- Bazı araştırmaların ışığında şehrin kuru- ginning of the Hittite Empire. There has also luşu Hitit devletinin başlangıcına dek götü- been Assyrian, Medes, Persian, Macedonian, rülür. Asur, Med, Pers, Makedon, Selevkos ve RUMKALE Seleucid and Parthian supremacy. Partların idaresinden bahsedilir. The city of Urfa occupies a special place in Hıristiyanlık dini açısından özel bir yere Christianity and during the Roman Imperial sahip olan Urfa şehri ve Güneydoğu Ana- period a large part of the South-eastern Ana- dolu bölgesinin büyük kısmı Roma İmpara- tolia Region was within the borders of the torluğu döneminde Osrhoene eyaleti sınır- Kingdom of Osroene. Rumkale was also one ları içindeydi. Rumkale de bu idari merkezin of the prominent cities of this administra- öne çıkan kentlerinden biriydi. 1098 yılında- tive centre. Rumkale was the scene of heavy ki 1. Haçlı Seferi sonucu kurulan Urfa Haçlı Turkmen migration during the handover to Kontluğu’nun eline geçen Rumkale, Ermeni the Armenian Catholicos following the con- quest of the Urfa Earldom of Crusaders, es- katalikosuna teslim edilirken, bir yandan da tablished in 1098 after the 1st crusade. In the yoğun Türkmen göçüne sahne oluyordu. 1260’s the city was under Mongolian domi- 1260’lı yıllarda Moğol hakimiyeti yaşayan nation and in 1292 it was conquered by the şehir 1292’de Memlükler tarafından ele ge- Mamluks. For nearly two centuries Rumkale çirildi. Yaklaşık iki asır fethedilemez ve vaz- became an impenetrable and crucial base. geçilmez bir üs haline gelmişti. After the battle of Mercidabik (Marj Dabiq)

42 1516’da Mercidabık Savaşı sonrası Os- BARŞAVMA MANASTIRI in 1516, it came under Ottoman control. THE BARSHAVMA MONASTERY manlı hakimiyetine girdi. Bir dönem Halep Though it became attached to the Aleppo eyaletine bağlanan Rumkale zamanla öne- 13. yüzyıla tarihlenen ve iki ayrı yapıdan Eyalet at one period, the importance of Rum- The monastery dates from the 13th cen- kale would decline in time. In the 19th cen- mini yitirdi. 19. yüzyılda sadece 5-10 hane- oluşan manastırın, o dönem Rumkale’de tury and consists of two separate buildings; tury only five or ten houses were registered it was built by St. Jacobi Barshavma. The nin kaydı geçen yerleşim, Fırat’ın karşı kıyı- yaşayan Yakubi Azizi Barşavma tarafından in the settlement and it was transferred to monastery contains a water well and smooth sına Halfeti’ye nakledildi. yaptırıldığı aktarılır. İçinde bir su kuyusu da Halfeti on the opposite bank of the Euphra- cut stones have been used for the arch and bulunan yapının kemer ve örtü sisteminde tes River. Rumkale’de bugün görülebilecek anıtlar the roof. Due to the ongoing restauration düzgün kesme taş kullanılmış. Devam eden works, it is not open to visitors at the mo- arasında kale hendeği, su sarnıcı, sur duvar- Monuments to see in Rumkale today in- restorasyon çalışmaları nedeniyle şu an zi- ları, Aziz Nerses Kilisesi ve Barşavma Ma- clude some remains of the fortress moat, ment (2018). nastırı gibi yapıların bazı kalıntıları yer alıyor. yarete açık değil (2018 yılı). the water cistern, the fortification walls, the Church of Saint Nerses and the Barshavma THE CHURCH OF ST. NERSES KALE AZİZ NERSES KİLİSESİ Monastery. The church is located within the forti- 120 metre eninde ve 200 metre uzunluk- Rumkale sur içinde yer alan kilise 12. THE FORTRESS fication walls and it dates to the 12th cen- taki kalenin, 30 metre derinliğe sahip kaya- yüzyıla tarihleniyor. Yapının Rumkale Erme- tury. It is believed to have been built by, or in the memory of, Patrick Nerses who was ya oyulmuş bir hendeği bulunur. Yedi burcu; ni Katalikosluğu görevinde bulunmuş olan The castle is 120 m wide and 200 metres batısında dört, doğusunda bir olmak üzere long and the moat has been carved into the employed in the Armenian Catholicos of Patrick Nersis’in anısına veya onun tarafın- beş kapısıyla sur duvarları düzgün kesme rock to a depth of 30 metres. There are seven Rumkale. It was registered as the Catholi- dan inşa ettirildiği düşünülüyor. Bir dönem kalker taşından inşa edilmiş. Kuzey yönünde bastions and the fortification walls with five cos office in the 13th century and used as a (17.yüzyıl) cami olarak da kullanılan yapının çok sayıda mazgal penceresine ve İç Kale’de gates – one in the east and four in the west mosque at one period (17th century). Today 8 metre genişliğinde 100 metre derinliğinde 13. yüzyılda Katalikosluk makamı olduğu - are built from smooth dressed limestone. only one section of the east wall is still stand- su kuyusuna sahiptir. Fırat’a ulaşan bu kuyu kayıtlarda geçiyor. Bugün sadece doğu cep- The north side has many embrasures and ing and it has two decorated stone panels. yük taşımak için kullanılabilecek özellikte hesinin bir bölümü ayakta ve bu noktada iki the keep has an 8-metre-wide and 100-me- düşünülmüştür. süslemeli taş levhaya sahip. tre-deep water well. It reaches the Euphra- tes and has been designed to support cargo transport.

45 GEZGİNLERİN GÖZÜNDEN RUMKALE RUMKALE IN THE EYES OF TRAVELLERS “17.yüzyıl ortalarında Rumkale’ye gelen ‘Evliya Çelebi came to Rumkale in the Evliya Çelebi, kalenin 1516’da Mısır hakimi mid-17th century, and he writes that Sultan Melik Gavri’den Sultan Selim tarafından alı- Selim had taken the fortress from the Egyp- narak imar edilmeye çalışıldığını belirtir. Ka- tian judge, Melik Gavri, in 1516 and that lede cami, han, hamam ve küçük bir çarşının he had attempted to reconstruct it. He says bulunduğunu söyler. that the fortress contained a mosque, an inn, hammam and a small marketplace. Katip Çelebi ise burasını Birecik sanca- ğına bağlı bir kaza merkezi olarak gösterir Katip Çelebi describes this as the centre of a town in the sanjak district of Birecik, and ve bahçelerinin, meyvelerinin bolluğundan he describes a wealth of both gardens and bahseder. fruit.

18.yüzyılda Rumkale’yi ziyaret eden Ri- Richard Pococke visited Rumkale in the chard Pococke, tepe üzerinde birkaç gör- 18th century and he mentions some mag- kemli bina ile Gotik tarzda küçük ama çok nificent buildings at the top and a small, but güzel bir kilisenin olduğundan söz eder. very beautiful church in the Gothic style.

46 1838 yılının Nisan ayında kaleyi ziyaret Moltke, who came to Rumkale in 1838, eden Moltke ise, kayalığın nerede bitip de writes that it was hard to tell where the rock insan eserinin nerede başladığını söyleye- ended and human efforts began and he bilmek çok zor der ve kaya duvarlarının üze- mentions the embrasures 60 feet up on the rinde beyazımsı taştan 60 ayak yüksekliğin- rock wall made from whitish stone and the de mazgallar, burçlar, kulelerle donatılmış fortification walls furnished with towers and surlardan bahseder. Ayrıca Ermeni papazla- bastions. He also writes that the Armenian rın kalede muhteşem bir manastır kurduk- priests have established a splendid monas- larını, üzerine Roma kartal bezemesinin ka- tery and that large columns carved with the zındığı büyük sütunların yerlerde yattığını, Roman Aquila were lying on the ground, but görkemli surların halen ayakta durduğunu, that the magnificent fortification wall, sep- 80 ayak derinliğinde bir hendekle kayanın arated from the plain by an 80 feet deep düzlükten ayrıldığını, evlerinin kısmen veya moat, still stood and that the houses were in tümüyle kayadan oyulduğunu anlatır.” part or altogether carved in the rock.’

49 SAVAŞAN KÖYÜ SAVASAN VILLAGE

Birecik Barajı suları altında kalan Savaşan The mosque and minaret of the sub- köyünün camisi minaresiyle birlikte bölge- merged Savaşan Village are visible above nin simge görüntüsü durumunda. Halfeti the reservoir of the Birecik Dam and they marinasından hareket eden tekne turları- have become a symbol in the area. The village is one of the destinations of the boat nın uğrak noktası olan köy; tarihi evleri, dar trips that start from the Halfeti marina, and sokakları, mağaraları, bugün halen ziyaret ESKİ HALFETİ’NİN with its old houses, narrow streets, caves and edilebilen kaya kilisesiyle görülmesi gere- its rock carved church that still can be visit- ken yerlerden. 13. yüzyıl Ermeni dönemine YAKIN ÇEVRESİ ed, it should not be missed. The 13th century tarihlenen tek nefli ve apsisli kaya kilisesi, Armenian rock-carved single-nave church kazıma tekniğiyle yapılmış farklı boyutlarda and apsis and a variety of decorations, such Yunan ve Malta haçı gibi çeşitli tipte beze- as incised Greek and Maltese crosses of dif- THE SURROUNDINGS OF meleriyle görülmeye değer. Gölün hemen ferent dimensions, is well worth a visit. It is a kıyısındaki çay bahçesi-restoranlarda mola good idea to take a break in the tea gardens ESKI HALFETI iyi bir fikir. or restaurants on the lakeside.

KALECİK DAĞI KALECIK MOUNTAIN

Halfeti’nin 2 kilometre kuzeyinde ko- The Kalecik Mountain is 2 kilometres numlanıyor. Bronz çağına tarihlenen mezar- north of Halfeti. The cemetery dates to the lık, Roma dönemi geçiş noktalarından biri Bronze age and was one of the Roman peri- durumundaydı. od’ transit points.

50 ÇEKEM KÖYÜ CEKEM VILLAGE

Fırat kıyısında tarihi dokusu ve sokakları Çekem on the banks of the Euphrates ile pitoresk bir görünüm sunan Çekem, ba- with its historical texture and streets offers a raj gölü köyü suya boğmadan evvel Memlük very picturesque sight; before the village was dönemine ait izler taşımaktaydı. Detaylı bir swallowed up by the reservoir of the dam it araştırmanın yapılmadığı köyde tescil edil- bore traces of the Mamluk period. There has memiş yapılar bulunuyordu. Stratejik ko- not been a detailed study of the village and numuyla Rumkale 13. yüzyılda Mısır-Mem- some houses are not registered. The strate- lük devletinin kuzey üssü konumundaydı. gic location of Rumkale made it the north- Memlük komutanlarından Çekem, kaleye ern base of the Mamluk Sultanate of Egypt hakim olmuş ve bu mahallenin adı da onun in the 13th century. A Mamluk commander hatırası olarak bugüne taşınmıştı. by the name of Çekem gained control of the fortress and the district still bears his name Eskiden Halfeti’ye bağlı bir mahalle olan to this day. The village used to be a district köy, ilginç mezar taşlarıyla dikkat çekiyordu. of Halfeti and it had interesting gravestones. Yerleşmenin merkezinde kesme taştan avlu- su ve son cemaat yeri olan cami ile bitişiğin- The mosque in the centre of the settle- de 14.yüzyıl tarihli kitabeye sahip bir türbe ment has a courtyard and a porch made bulunuyordu. Son yıllarda Halfeti’ye olan from cut stone and next to it is a tomb with ilginin artmasında rolü olduğu söylenen an inscription dated to the 14th century. The “Kara Gül” dizisi de bu köyün yamaçlarında Karagül television serial filmed on the slopes çekilmişti. of this village, appears to have increased in- Eğer bir yürüyüş severseniz; Halfeti mer- terest in Halfeti. If you enjoy walking, you kezinden bu noktaya kuş sesleri, arı vızıl- can walk here from the Halfeti town centre tıları ve kır çiçekleri eşliğinde toprak yolu on the earthern road amidst birdsong, buzz- kullanarak geçiş yapabilirsiniz. Özellikle ing bees and wild flowers. March to May, are Mart-Mayıs aylarını tercih etmeniz önerilir. good months for a visit.

53 GÜRKUYU KİLİSESİ GÜRKUYU CHURCH

Gürkuyu (Nuhrut) Mahallesi’ne Günece The neighbourhood of Gürkuyu (Nuhrut) (Hervanek)’den içinden geçilerek 4 kilomet- is reached 4 km after Günerce (Hervanek). re sonra ulaşılabilir. Üç nefli bazilikal bir pla- The three-nave basilica is associated with na sahip olan yapı 5. yüzyıl Bizans dönemiy- the Byzantine period in the 5th century. A le ilişkilendiriliyor. Büyük kısmı ayakta olan large section of the church is still standing kilise, Halfeti civarındaki görülmeye değer and it is one of the architectural monuments mimari anıtlar arasında diyebiliriz. Kiliseye around Halfeti not to miss. Since the road uzanan yol aynı zamanda Halfeti köylerin- leading to the church passes through some den geçtiğinden ilçeyi daha detaylı tanıma Halfeti villages it also offers an opportunity fırsatı da sunuyor. to get to know the district better.

54 KANTARMA HANI KANTARMA HANI

Kalkan köyünde, Halfeti-Bozova karayo- The caravanserai in Kalkan Village on the lunun 13.kilometresinde yer alan han yapısı Düzensiz aralıklarla yerleştirilmiş taşıyıcı 13th km of the Halfeti-Bozova highway, is a It is still possible to see the irregularly bugün harap durumda ve tarihlendirmesi sistemleri ve yuvarlak kemerleri bugün ha- ruin today and its date of construction is un- placed loadbearing elements and the round hakkında kesin bilgi bulunmuyor. Bölgede len görmek mümkün. Karma tipte ve dik- known. Locally referred to as ‘Selçuklu Hanı’ arches. This architectural monument is a “Selçuklu Hanı” olarak bilinen yapının ku- dörtgen planda inşa edilmiş olan bu mimari the highway passes north of the building. mixture of styles built to a rectangular plan; zeyinden ana yol geçiyor. Kalıntılardan avlu eserin örtü sistemi ise tamamen yıkılmış du- The remains show that there was a courtyard the roof has entirely collapsed. Selçuklu Hanı ve bir kapalı bölüme sahip olduğu anlaşılan rumda. Hiçbir süsleme öğesi olmayan Sel- yapıda kullanılan malzeme ve teknik öğeler çuklu Hanı’nda büyük boyutlu kesme taşlar and a covered area and the materials used in was built with large cut stones and features Ortaçağ dönemini işaret eder nitelikte. kullanılmış. the building indicate the middle ages. no decorative elements.

DEĞIRMENDERE DEGIRMENDERE

Halfeti’nin kuzeydoğusunda konumla- The ancient settlement northeast of nan antik yerleşim, doğanın ve tarihin izin- Halfeti offers a rare route for people who de yürüyüş yapmak isteyenler için bulun- want a nature hike and to follow the trail of maz bir rota öneriyor. 2 kilometrelik alanı history. The valley covers an area of 2 kilo- kapsayan vadi doğal bir kuş cenneti aynı metres and it feels like a natural bird sanctu- zamanda. Tarihi su kanalları ve tahıl değir- ary. With ancient aqueducts and grain mills menlerinden (Kaynaklara göre 19. yüzyılda (according to the records there were 48 mills bölgede 48 değirmen olduğu kaydı bulunu- in the region in the 19th century) Değir- yor) oluşan Değirmendere pek çok mağara mendere also has many cave dwellings. The yerleşmesine de sahip. Gölet ile su kaynağı small lake and the spring can be explored bu rotadaki diğer keşif noktalarınız olabilir. too along this route.

56 57 HALFETİ KÖYLERİ BİR SAKİN ŞEHİR: HALFETİ THE HALFETI VILLAGES HALFETI: A CALM ‘CITTASLOW’ CITY

Halfeti ilçesine bağlı mahalli yerleşimler Halfeti 2013 yılından beri 30 ülkeden 241 The local neighbourhoods of the Halfeti The first member from the South-eastern district contain many historical ruins. Those Anatolia Region, in 2013 Halfeti became de çok sayıda tarihi kalıntıya ev sahipliği ya- kentin dahil olduğu sakin şehir “Cittaslow” designated Archaeological Sites are as fol- the ninth Turkish member to join the calm pıyor. Sit alanı statüsünde bulunanlar şöyle: ağının Türkiye’de dokuzuncu, Güneydoğu lows: city network “Cittaslow” which includes 241 Anadolu Bölgesi’ndeki ilk üyesi. Ülkemizden cities in 30 countries. 14 cities in Turkey are Saylakkaya’da kilise-camii olarak ad- 14 kentin dahil olduğu Cittaslow hareke- Halilullah Mosque, the church-mosque members of the Cittaslow movement based landırılan Halilullah Camii, höyük ve sarnıç ti 1999 yılında İtalya’da doğmuş bir yaşam in Saylakkaya, the settlement mound and on a life style philosophy, which was founded kalıntısı, Yukarıgöklü’de höyük ve nekropol tarzı felsefesi. remains of a cistern; the settlement mound in Italy in 1999. alanı, Özmüş Köyü Kalatepe mevkii ile Gü- and necropolis in Yukarıgöklü; the rock-cut Daha detaylı bilgi için: tombs designated a first-degree archaeo- For more information: nece köyünde Arkeolojik sit alanı statüsün- logical site in Kalatepe in Özmüş Village de bulunan kaya mezarları, Eski Halfeti’nin 5 www.cittaslowturkiye.org and Günece Village; the rock-cut tombs and www.cittaslowturkiye.org kilometre kuzeydoğusundaki Durak köyün- water cistern in Durak Village 5 kilometres de kaya mezarı ve su sarnıcı, Seldek köyün- northeast of Eski Halfeti; the Höyüktepe set- de Höyüktepe Höyüğü, Hilalli köyü Bozok tlement mound in Seldek Village; the late Roman Period settlement area in the hamlet mezrasında Geç Roma dönemine tarihlenen of Bozok in Hilalli Village; the castle ruins yerleşim alanı, Yeşilözen köyünde kale ka- in Yeşilören Village; the ancient settlement, lıntısı, Sugören mezrasında antik yerleşim, rock-cut tombs and water cistern in the kaya mezarı ve su sarnıcı, Ortayol köyünde hamlet of Sugören and the necropolis in Or- nekropol alanı. tayol Village.

58 59

ESKİ HALFETİ’DE

WHAT TO DO IN HALFETI

GÖLDE TEKNE TURU BOAT TRIP ON THE LAKE then there is the stream in the canyon where you can swim and the caves etc., there is The boats leave from the marina and of- Marinadan hareket eden tekneler yak- Mesela Gözeli köyü var, Halfeti’nin ma- such lot to see there. The most far-flung of fer an unforgettable experience on the Eu- laşık 1 saat süren bir yolculukla unutulmaz hallelerinden biri, kanyonda dere var yüz- Halfeti’s villages meets with Gaziantep’s Ara- phrates River during the excursion lasting bir Fırat Nehri deneyimi sunuyor. İlçedeki en mek için, mağaralar vesaire görsel olarak ban district around there … approximately 1 hour. These boat trips are gözde turizm aktivitelerinden olan bu turlar oldukça zengin. Halfeti’nin en son köyleriyle some of the most popular activities in the Besides Halfeti, sixteen villages were af- doğadan tarihe uzanan bir rotayı ifade edi- Gaziantep’in Araban ilçesi o noktalarda bir- district and they represent both nature and fected by the dam. In some cases, all of them yor. Yüzer restoranlar, asma köprü, Rumkale, birini karşılar… history. Floating restaurants, a suspension were lost and in some half of them were lost Savaşan köyü, kayalara oyulmuş mağaralar bridge, Rumkale, Savaşan Village and the while the other half was expropriated, and in tur üzerindeki görülmeye değer noktalar. Halfeti’yle beraber 16 köy barajdan et- caves carved into the rock are some of the some cases people’s land was lost altogether. kilendi. Kiminin tamamı, kiminin yarısı gitti outstanding sights on the trip. Meydan Village, for example, was complete- Halfetili Kaptan Halil bir tekne turu esna- yarısı kamulaştırıldı, kimisinin arazileri ta- Captain Halil, a native of Halfeti, de- ly submerged… sında rotayı anlatıyor: mamen gitmiş oldu. Mesela Meydan köyü scribes the route during the trip: ‘There used tamamen su altında kaldı… Just across from here is a cave called to be a hammam here, very old…There was “Burada bir hamam vardı çok eski… Bu- Kız Mağrası. At the top there is a little win- a tea-garden here. People would be fishing; rada bir çay bahçesi vardı. Balık tutulurdu, Tam şu karşıda Kız Mağarası diye geçen dow, a wooden ladder is leaning against it this neighbourhood extended quite a long mahalle bayağı devam ediyordu aşağıya ka- and you can climb up the first 5-6 metres bir mağara var. Üstte ufak bir penceresi var, way, all the way down. There used to be an dar. Şu çam ağaçlarının arasında çok eski bir holding on with your hands. The rock has ahşap merdiven dayanmış, ilk 5-6 metre old mansion among these pine trees but konak vardı ama o da yandı… Dubaların altı been hollowed out to make rooms. It’s like elle tutup tırmanıp çıkılabiliyor. Kayanın içi it burned… There are lots of fish under the balık dolu. Nisan-Mayıs gölün suyu ısınınca a two-storied house. In fact, it’s almost like oyularak oda oda yapılmış. Dubleks ev gibi. buoys. When the water in the lake warms bütün balıklar üste çıkıyor… a five-storied house. Here we are within the Hatta neredeyse beş katlı ev gibi. Gaziantep up around April and May all the fishes rise borders of Nizip, Gaziantep. There is a water to the top. Köyün yolu eskiden buradan geçiyordu Nizip sınırları içinde burası. İçinde su sarnıcı cistern inside. There were cannels made for şimdi suyun altında kaldı. Şu an olduğumuz var. Yağmur suyu için kanallar yapılmış… This was where the village road was in the the rainwater… yerde eskiden bahçeler vardı. Şurada köy- old days, but now it is under the water. There These are pistachio trees, the yellow flow- lülerden biri dağı yıkıp buraya bahçe yaptı. Bunlar fıstık ağaçları, bizim ‘hardel’ de- used to be gardens where we are now. Here ered plants that look like rocket is what we Sebze-meyve ekiyor, meyve ağaçları... diğimiz rokaya benzer sarı çiçekli otlar. Me- one of the villagers broke down the moun- nengiç aşılanıp fıstık oluyor… tain and made a garden, he grows fruit and call mustard. The turpentine tree is grafted Buradan Atatürk Barajı’na kadar gidilebi- vegetables, fruit trees… to make pistachio. liyor tekneyle, günübirlik gidilip gelinebili- 2005 yılında şu noktada kazı yapıldı, yan From here you can go as far as the Atatürk This place was excavated in 2005 and the yor. Çok uzun bir rota diye pek tercih edil- yana dokuz mezar kalıntısı çıkarıldı. Hamam ol- Dam by boat, you can make it on a daytrip. remains of nine graves side by side, were re- miyor. Aslında görülecek şeyler daha çok duğu düşünülen bir yapı var orada. Bir ara pik- But because it is a very long trip there isn’t moved. There is a building over there which yukarıda. nik alanı olarak kullanılıyordu. Su kaynağı var…” much demand. In fact, there are many more is thought to have been a hammam. At one things to see up there. The Gözeli Village, for point it was used as a picnic area. It has got instance, one of Halfeti’s neighbourhoods, a spring…’

66 HALFETİ’DE SU SPORLARI HALFETİ’DE DOĞA YÜRÜYÜŞÜ WATER SPORTS IN HALFETI NATURE WALKS IN HALFETI

Su kayağı, jet ski, wakeboard, dalış, kü- Tarihi kadar doğasıyla da turizme olanak Halfeti is known for its water sports such Nature in Halfeti is as well-known as a rek, banana, ringo, kneboard, kano gibi su tanıyan Halfeti’de zorluk derecesine göre as water skiing, jet ski, wakeboard, diving, tourist attraction as its history. Hiking excur- sporlarına olanak tanıyan Halfeti zaman za- günübirlik yürüyüşler yapmak mümkün. rowing, banana, Ringo, kneeboard, and ca- sions at different levels of difficulty can be man yarışlara da ev sahipliği yapıyor. Rotaları, yerel rehber eşliğinde planlamanız noe and sometimes competitions are held done here. It is recommended that you plan önerilir. here. your itinerary with a local guide.

YÜRÜYÜŞ ROTASI ÖNERİLERİ YAPMADAN DÖNME WALKING DESTINATIONS DO NOT MISS

• Eski Halfeti-Değirmendere arası • Tekne turuna çıkmadan • Between Eski Halfeti and Değirmendere • Going on a boat trip • Savaşan-Çekem köyü arası • Haşhaş Kebabı yemeden • Between Savaşan and Çekem Village • Eating Haşhaş kebab • Eski Halfeti- Çekem arası • Savaşan Köyü’nde kahve içmeden • Between Eski Halfeti and Çekem Village • Having coffee in Savaşan Village • Değirmendere Vadisi • Kara gül bahçesini görmeden • Değirmendere Valley • Seeing the garden of black roses • Eski Halfeti-Savaşan köyü arası • El sanatları pazarını gezmeden • Between Eski Halfeti and Savaşan Village • Looking around the handicraft market 68 ABOUT THE EUPHRATES RIVER

Birçok dini kitapta adı geçen Fırat Nehri, The name Euphrates appears in many re- “cennet bahçesinin suyu” anlamına gelen ligious texts and supposedly means ‘the water of paradise’. The Euphrates basin forms a ifadelerle betimlenir. “Verimli Hilal” adıyla large part of the region known as the fertile anılan bölgenin büyük kısmını Fırat Havzası crescent. The settlements established along oluşturur. Antik adı Euphrates olan nehrin the banks of the river that bears the ancient kıyısına kurulmuş yerleşimler, her dönem name Euphrates, have been places of inter- ilgi çekici bir öneme sahip olmuş; doğal ko- est in every period; due to their location they numlarıyla ticaret, askeri üstünlük, güvenlik have been centres of attraction for trade and ve bereketleriyle çekim merkezi haline gel- as military bases and for their security and mişlerdir. fertility.

Formed by the merging of Karasu, that Kaynağından itibaren 971 kilometre olan from its source is 971-kilometre-long, and Karasu ve kaynağından itibaren 1.263 kilo- Murat Suyu, that measures 1263 kilometre metre olan Murat Suyu’nun birleşmesinden from its source, the Euphrates River enters oluşan Fırat Nehri, Urfa’ya Siverek ilçesindeki Urfa from the Mektalan Pass in the Siverek Mektalan Geçidi’nden giriş yapar ve kent sı- District and travels approximately 270 kilo- nırları içinde yaklaşık 270 kilometrelik yol alır. metres within the borders of the province.

74 Türkiye sınırları içinde Munzur ve Peri The Euphrates merges with the Munzur and sularını da içine alarak- iki ana koldan akar. the Peri Rivers in Turkey and it flows along Düzensiz bir akım rejimine sahip olan ne- two main branches. The river has an irreg- hir Nisan aylarında en üst seviyesine çıkar, ular regime of flow and it reaches its high- Mayıs’ta alçalmaya başlar ve Eylül ayında est level in April, begins to subside in May and by September it is at its lowest level. The en düşük seviyesine iner. Toplam nehir ya- total length of Euphrates’ river bed is 2800 tağı uzunluğu 2800 kilometreyi bulan Fırat, kilometres and after Birecik it flows towards Birecik ilçesinden Suriye sınırına yönelir. the Syrian border. Having sprung from East Doğu Anadolu’nun, denizden ortalama iki Anatolia’s mountains averaging two-thou- bin metre yüksekteki dağlarında doğduktan sand-metres high, it passes the plains of Mes- sonra Mezopotamya ovalarından geçerek opotamia and, continuing its path through Basra Körfezi’ne dökülür. Irak topraklarında Iraq, it confluences with the Tigris becoming yoluna devam ederken Dicle Nehri ile birle- the Shatt’al Arap (Stream of the Arabs) be- şir ve “Şattü’l Arap” (Arap Körfezi) adını alır. fore it empties into the Gulf of Basra.

Fırat Nehri kıyısındaki gün ışığına çıka- The tale of the dam’s destruction of the his- rılmamış eski ve yeni yerleşimleri tarihten tory of ancient settlements that have not been silen barajların hikayesi ise 1965 yılında brought to light, and of new settlements on the başlar. 1975’te tamamlanan ilk baraj Keban banks of the Euphrates, commences in 1965. In olur. Daha sonra ona Karakaya, Atatürk, Bi- 1975, Keban is the first dam to be completed. recik ve Karkamış barajları eklenir. Bugün This is followed by Karakaya, Atatürk, Birecik doğal akışında olan bir nehirden bahsetmek and Karkamış. Today it is no longer possible to mümkün değildir. talk about a free-flowing river.

77 HALFETİ’DE

NATURE IN HALFETI

KARA GÜL kurbağa, böcek ve diğer omurgasız hay- THE BLACK ROSE brate animals as well as on the young of its vanları ve kendi türüne ait yavruları yiyerek own species. An adult can grow up to 100- Dünyada sadece Halfeti’de yetişen, efsa- The black rose is a unique type of rose en- beslenirler. Yetişkin bir Çöl Varanının boyu 130 cm in length. It has an average lifespan neye ilham olmuş, endemik gül türü. Siyaha 100 - 130 cm olabilir. Ortalama yaşam süre- demic to Halfeti and it has inspired legends. of approximately eight years; its mating sea- yakın koyu kırmızı renge sahip kokulu ve si yaklaşık 8 yıldır. Mayıs-Haziran çiftleşme This dark red, nearly black rose, is scented, son is in May-June. The desert monitors on yarı katmer bu gül, ilkbahar ve sonbaharda dönemidir. Halfeti bozkırlarında yaşamını half-double and it blooms in spring and autumn. It is a shrub rose and can grow up çiçek açar. Çalı görünümündedir ve boyu sürdüren Çöl varanı tehlikeli oldukları düşü- the steppes around Halfeti are killed either to 1-1.5m in height. The black rose used to 1-1,5 metre yüksekliğe ulaşır. Baraj öncesi nülerek veya derileri için öldürülmekte. because they are thought to be dangerous or adorn the Halfeti gardens before the dam Halfeti evlerinin bahçelerini süsleyen Kara for their skin. gülün yetiştirildiği üretim çiftliğini gezmek FIRAT KAPLUMBAĞASI was built and the nursery where they are now grown is open to visitors. mümkün. (Rafetus Euphraticus) EUPHRATES SOFTSHELL TURTLE

MEZOPOTAMYA SÜMBÜLÜ THE MESOPOTAMIA HYACINTH Halk arasında “çok yiyen, doyumsuz” an- Colloquially known as ‘Hut’ which means (Scilla Mesapotamoca Speta) lamına gelen “Hut” adıyla bilinen Fırat kap- Endemic to Halfeti, this hyacinth grows in ‘greedy, insatiable’ the Euphrates softshell lumbağasının yaşam alanı Türkiye, Suriye, Halfeti’ye özgü endemik bitki, Fırat Neh- the dark red soil among the limestone at an turtles live in Turkey, Syria, Iran and Iraq. It is İran ve Irak’ta dağılım gösterir. Nesli tehlike ri’nin kenarında 525 metre yükseklikte koyu elevation of 525 metres above the banks of altındaki canlı kategorisinde kırmızı listede on the IUCN red list of endangered species. kırmızı topraklı kalker kayalıklar arasında the Euphrates. yer alır (IUCN Tehlike Kategorisi). Yumuşak At the end of their heads they have a small yetişir. bir kabuğa sahiptir. Başlarının uç kısmında THE DESERT MONITOR soft proboscis through which they breathe küçük, yumuşak bir hortum bulunur, bu ÇÖL VARANI (Varanus Griseus) with lungs. They can stay submerged for a sayede akciğer solunumu yaparlar. Su al- Locally known as ‘Giant lizard’, ‘dragon’, very long time. The Euphrates softshell turtle tında çok uzun süre kalabilirler. Fırat kap- ‘crocodile’, ‘monster’ or ‘gumgunak’ the de- Yörede “Dev kertenkele”, “ejder”, “tim- can weigh up to 25 kg and its average length sah”, “canavar” veya “gumgunak” gibi adlar- lumbağasının ağırlığı 25 kilograma kadar sert monitor’s body is light brown or grey to is 40 to 70 cm. It is carnivorous and feeds on la anılan Çöl varanının gövdesi açık kahve- çıkabilir, ortalama boyu 40 ile 70 cm ara- yellow. It has dark brown or black crosswise aquatic animals. It moves very fast and has rengi ya da gri sarı renklidir. Sırt bölgesinde sındadır. Etçildir ve sucul hayvanlarla besle- bands on its back. The head is small and the koyu kahverengi ya da siyah enine şeritler nir. Çok hızlı hareket ederler, kuş avladıkları nostrils are near the eyes. Its sense of smell even been known to hunt birds. It spawns in bulunur. Kafası küçük, burun delikleri göz- bile gözlemlenmiştir. Mayıs-Haziran ayları and its nerve impulses are quite advanced. sandy areas May-June. Living in the muddy lerine yakındır. Konu ve sinir sinyalleri ol- arasında kumluk alanlarda yumurtlar. Dibi Hibernating in the period September-April, it lake- and river beds, it only leaves the water dukça gelişkindir. Eylül ayından Nisan’a dek çamurlu göl ve nehirlerde yaşar; güneşlen- lives in a desert- or semi-arid climate. It is on rare occasions to sunbathe or spawn. The olan dönemi kış uykusunda geçirir. Çöl veya mek veya yumurta bırakmak için nadiren active in the daytime and passive at night. Euphrates has been a very important habitat yarıçöl ikliminde yaşar. Gündüzleri aktif, ge- su dışına çıkar. Barajlar nedeniyle yaşam The desert monitor feeds on poisonous celeri pasiftir. Zehirli yılan, kertenkele, kuş alanı daralan tür için Fırat Nehri önemli bir snakes, lizards, bird- and reptile eggs, small for the species but the dams have decimated ve sürüngen yumurtaları, küçük memelileri, yaşam alanıydı. mammals, frogs, insects and other inverte- their habitat.

82 ÇİZGİLİ SIRTLAN BAĞIRTLAK THE STRIPED HYENA BLACK-BELLIED SANDGROUSE (Hyaena Hyaena) (Pterocles Orientalis) Locally the hyenas are given names such The black-bellied sandgrouse has a short Bölgede “Andık”, “yeleli kurt, “zırtlan”, Kuyruğu kısa, karnının tamamı siyahtır; as ‘Andık’, ‘Maned wolf’, ‘Zırtlan’, ‘Bogey.’ The tail and its back is black; larger than the “öcü” gibi adlarla da anılır. Nesli, IUCN kır- kahverengi bağırtlaktan daha iri ve kısa species is on the IUCN’s red list of endan- brown sandgrouse, it has a shorter tail and mızı listesine göre ‘tehlikeye yakın’ kate- kuyruklu olan türün boyu 33-35 milimetre- gered animals. It is light dirty-yellow in col- is 33-35 millimetres long. It lives on the gorisindedir. Rengi kirli açık sarı, gövdesi dir. Bozkırlarda, taşlık alanlarda ve meralar- our and its body has black crosswise bands. steppes, on stony ground and on meadow- üzerinde siyah enine şeritler bulunur. Kafası, da yaşar. The head is big for its body and the ears are land. gövdesine göre iri ve büyük kulaklıdır. Ön big. The front legs are longer than the hind bacakları arka bacaklarına göre daha uzun- DUVAR TIRMAŞIKKUŞU legs and it has a tough mane of fur which WALLCREEPER dur, sert ve dik kıllardan oluşan yeleye sa- (Tichodroma Muraria) it erects to intimidate. Away from its lair, it This species has a long slender and hiptir. Korkutma amaçlı yelesini dikleştirir. moves alone or in very small groups. Favour- curved beak, and when feeding it unfolds Yuvalama alanı dışında yalnız vey küçük Gagası uzun, ince ve kıvrık olan bu tür, ing desert or semi-arid areas, steppes, naked its red wings as it moves about on the rocks. gruplar halinde dolaşır. Çöl, yarı çöl, step, kırmızı kanatlarını açarak kayaların üzerinde or dry woodlands, in Southeast Anatolia Looking at a distance like a giant butterfly, çıplak ve kuru ağaçlık alanlar, Güneydoğu dolaşır ve beslenir. Uzaktan dev bir kelebe- they live in open or rocky spaces as well as in the wallcreeper builds its nest high up in cold Anadolu’daki açık veya kayalık alanlar ile ğe benzeyen tırmaşıkkuşu yuvasını yüksek Anatolia’s scrub and woodland areas. They mountainous areas. In canyons they can be Anadolu’daki maki ve ormanlık alanlarda ve soğuk dağlık alanlara yapar. Kanyonlarda mainly feed on carrion but they also like eat- observed in small colonies. da yaşamayı tercih eder. Temel besinleri ölü da küçük koloniler halinde görülebilir. ing vegetables and fruit such as melons and hayvanlardır ancak kavun, karpuz gibi sebze watermelons. Hunting at night and passive Bölgede ayrıca; küçük ebabil (Apus affi- Bird species like the little swift (Apus af- ve meyve yemeyi de severler. Geceleri avla- in the daytime, the striped hyenas live in the nis), alaca yalıçapkını (Alcedo atthis), arap finis), the common kingfisher (Alcedo atthis), nıp gündüz saatleri pasif olan çizgili sırtlan, rocky areas of Halfeti. bülbülü (Pycnonotus xanthopygos), Koca- the white-spectacled bulbul (Pycnonotus Halfeti’nin kayalık alanlarında yaşamını sür- göz (Burchinus oedicnemus), küçük akbaba xanthopygos), the Euasian stone-curlew dürüyor. (Neophron percnopterus) gibi kuş türleri de (Burchinus oedicnemus) and the Egyptian gözlemlenmekte. Vulture (Neophron percnopterus) can also be observed in the area.

85 HALFETİ’DE

HALFETI CUISINE Eski Halfeti’de baraj sonrası geleneksel Even if we cannot name a restaurant of- mutfak anlayışını deneyimleyebileceğiniz fering traditional cuisine in Eski Halfeti after bir mekândan söz etmek mümkün değilse the construction of the dam, it is definitely relevant to speak of a rich regional cuisine. de yöre mutfağı zenginliğiyle söz edilmeye The food cooked in the Halfeti kitchens is değer. Halfeti mutfaklarında pişen yemek- similar to that of Urfa and Birecik. There are, ler Urfa ve Birecik mutfağıyla benzerlikler however, certain differences in the flavours gösterir. Ancak tatlarda ve kullanılan yön- and the methods used. While, for example, temlerde bazı farklar dikkati çeker. Örneğin the cooks in Halfeti knead their çiğköfte with çiğ köfteyi Halfetililer salça ile yoğururken, tomato paste, in Birecik they use chili pep- Birecik’te kuru biber (isot) ya da yaz ayla- per or, in the summer months, ice. When it rında buz kullanılır. Et seçiminde küçükbaş comes to meat they use lamb and goat, es- hayvan eti, özellikle siyah kısımları; yağ ola- pecially the dark meat; they use butter, olive rak tereyağı, zeytinyağı veya her ikisi birlik- oil or both together. As Halfeti has a tem- te tercih edilir. Halfeti’nin ılıman iklimi her perate climate allowing the production of a türlü sebze ve meyvenin yetişmesine olanak wide variety of vegetables and fruit, these of course command a large place on the table. sunduğundan sofralardaki yeri de kuşkusuz Dishes such as pan-fried plums, fried first- büyüktü. Erik tavası, patlak (ilk mahsül incir) crop figs and Erik aşı (prunes with rice and kavurması, erik aşı onlardan bazıları. Halfe- sugar) are just some of them. A Fruit Festi- ti’de bahar aylarında bu zengin mutfağın bir val is organized in spring to display this rich sunumu olan ‘Meyve Festivali’ düzenleniyor. cuisine.

Yüzer restoranlarda şabut balığı, patlı- In the floating restaurants you can try can kebabı, domates kebabı, haşhaş keba- carp, kebab with aubergines, kebab with bı, urfa kebabı, soğan kebabı, adana kebabı tomatoes, haşhaş kebab, Urfa kebab, onion deneyebilirsiniz. kebab and Adana kebab.

88 89 HALFETİ

HALFETI UNDER WATER

Bugün göremeyip sadece hayal edebil- The way to discover all of Halfeti, that diğimiz Halfeti’nin tamamını keşfetmenin we no longer can see but only imagine, is yolu kuşkusuz ki dalış yapmak. of course by diving. Here are some excerpts from Atlas magazine from 2013, when the 2013 yılında Atlas dergisi için bölgede author Ali Yamaç and underwater photogra- keşif dalışları gerçekleştiren yazar Ali Yamaç pher Ali Ethim Keskin did some exploratory ve sualtı fotoğrafçısı Ali Ethem Keskin’den dives: alıntılar... FROM ALI ETHEM KESKIN ALİ ETHEM KESKİN’den ‘Before diving we had some questions in our minds and the most important of these “Dalıştan önce kafamızda bazı sorular was about visibility under the water. From vardı ve bunların en önemlisi sualtındaki the surface we couldn’t quite make out the görüş mesafesiydi. Yüzeyden dipteki görüş visibility at the bottom. We decided to swim mesafesini tam olarak kestiremiyorduk. Da- close together during our dive. Our 1000 lu- lış süresince birbirimize yakın yüzmeye ka- men torch would help us see each other. Still, rar verdik. 1000 lümen gücündeki fenerleri- if we lost sight of one another at the bottom miz birbirimizi bulmamıza yardımcı olacaktı. we planned to search for one minute maxi- Buna rağmen dipte kaybedersek en fazla mum, surface and then dive again. Knowing bir dakika aranıp yüzeye çıkacak ve yeniden that the water was around 10 degrees we dalacaktık. Suyun sıcaklığının 10 derece ci- came prepared and had brought our warm- varında olacağını bildiğimiz için tedbirli gel- est diving gear. miş en kalın dalış elbiselerimizi getirmiştik. Since the sluice gates of the dam had Baraj kapakları açıldığı için su seviyesi been opened, the water level had sunk, but düşmüştü ama dip akıntısı yüzünden Sa- due to the current at the bottom, the water around the Savaşan Village was cloudy and vaşan köyü civarında su bulanıklaşmıştı ve the visibility only a few metres. We began görüş mesafesi sadece birkaç metreydi. Da- our dive from the first cave located in the lışa kıyıdaki duvarda yer alan ilk mağaradan wall on the shore. In this way we could accli- başladık. Böylece ortama alışıp sonra de- matise and then continue towards the deep- rinlere doğru inecektik. İnsanların yüzyıllar er parts. Swimming around among these boyu yaşadığı bu mağaralarda yüzerek do- caves, where people had been living for hun- laşmak çok tuhaftı. Kayalara oyulmuş odalar dreds of years was very strange. The rooms ve duvarlardaki süsler çok ilginçti. Bir oda- carved into the rock and the decorations on dan çıkıp diğerine geçerken bir anda kar- the walls were fascinating. As we moved out şımıza değirmen taşı çıktı. O an bu evlerde of one room and into another we suddenly yaşayanları insanları düşündüm. Birçok nes- came across a mill stone. That was when I lin gelip geçtiği bu yapılarda dalış yapmak thought about the people who used to live 94 bizi hüzünlendiriyordu. İkinci durağımız ise in these caves. Diving here, where many Savaşan köyü camisiydi. Yan duvarları ve generations had lived their lives, saddened demir parmaklıklı pencereler olduğu gibi us. Our second destination was the Savaşan Village mosque. The side walls and the iron duruyordu ama yapının ön cephesi tama- grilled windows stood as though untouched, men yıkılmıştı. Biz de buradan caminin içine but the front of the building was totally de- girdik. Tatlı su midyelerinin yavaş yavaş du- stroyed. It was from here we entered the varları kaplamaya başladığını ve ufak balık- mosque. We noticed that freshwater mussels ların bu mekânı yuva olarak benimsediğini had begun to cover the walls and that small gördük. Yapılar artık başka canlılara teslim fishes had taken to this space like their own. olmuştu. Bu dalıştaki son durağımız ise 14 The buildings were now relinquished to oth- metre derinlikteki ilkokul binasıydı. Derinle- er living organisms. The last destination of re doğru indikçe ışık azaldı. Artık birbirimizi the dive was the primary school 14 metres ancak fenerler sayesinde görebiliyorduk. down. As we went deeper the light dimmed. Now we could only see each other thanks Dibi kaplayan kahverengi su bitkileri ade- to our torches. The brown seaweed covering ta Akdeniz makilerini andırıyordu. İlkokul the bottom literally looked like the Mediter- binası bu bitkilerle tamamen örtülmüştü, ranean scrub. The school building was to- onların boş bıraktığı alanlar ise midyele- tally enveloped in these plants, and where rin hükmü altındaydı. Bir süre daha okulun they had not reached, the mussels ruled. We etrafında dolaştıktan sonra 45 dakika sü- swam around the school for a while longer ren dalışımızı sonlandırarak yüzeye çıktık.” and ended our 45-minute dive and surfaced.’ (Kaynak: Ali Ethem Keskin, ‘Sualtında Halfeti’, Atlas Der- (Source: Ali Ethem Keskin, ‘Halfeti under water’, Atlas gisi, Eylül 2013) Magazine, September 2013)

ALİ YAMAÇ’tan FROM ALI YAMAÇ

“…Fırat üzerine inşa edilen bu beş ana ‘… These five main reservoirs built on the Euphrates left hundreds of villages and barajın gölleri, yüzlerce köyü ve antik yer- ancient settlements submerged. Just to the leşimi sular altında bıraktı. Sadece Birecik’in north of Birecik there are dozens of villages kuzeyinde Kavaklı, Çekem, Erenköy, Kamışlı such as Kavaklı, Çekem, Erenköy and Kamışlı gibi onlarca köy sualtında kaldı. Barajlar su submerged in the reservoirs. Many rescue ex- tutmaya başlamadan önce birçok antik yer- cavations of many ancient sites were carried leşimde kurtarma kazısı yapılmasına karşın out before the reservoirs began to fill up, but kaybettiğimiz tarihsel mirasın boyutlarını we shall never know the magnitude of the hiçbir zaman bilemeyeceğiz. now lost historical heritage. 97 Birecik Barajı’nın 2000 yılında su tutma- When the reservoir of the Birecik Dam be- ya başlamasının ardından nehrin seviyesi gan to fill up in 2000, the river rose about 60 60 metre civarında yükseldi ve sayısını dahi metres and we do not even know the exact number of the hundreds of cave dwellings bilmediğimiz yüzlerce kaya yerleşimi de su that became submerged. In this region, only altında kaldı. the fish species called Mangar Barbus esocimus has benefited from the dams built on Fırat Nehri üzerinde inşa edilen bu barajlar the Euphrates. These huge fish, known under sadece yörede ‘fark’ denilen balık türüne ya- different names such as ‘fark’, ‘cero’ or ‘man- ramış. Balığın bilimsel adı Barbus esocimus. yar’ in different parts of the river, have grown Nehrin farklı yerlerinde ‘cero’ ya da ‘manyar’ even bigger after the dam was constructed. olarak da tanınan devasa balık, barajdan The fishermen in the region say that the sub- sonra daha da büyümüş. Yöredeki balıkçılar, merged buildings and trees make it more sualtında kalan yapıların ve ağaçların eskisi difficult for them to throw out nets the way gibi rahatça ağ atılmasına engel olduğunu they used to. They say that in the old days söylüyor. Eskiden 100 kilogramlıklarına bile they would come across this fish weighing rastlanan bu balığın artık derinlere kaçtığını up to 100 kg but that now they were going deeper and growing even bigger. ve daha da irileştiğini anlatıyor…

Having finished our exploration of Savaşan köyündeki çalışmamızı tamam- Savaşan Village we are now in the underwa- ladıktan sonra buranın tam karşısında Fı- ter and surface caves of Rumkale on the op- rat’ın batı duvarında yer alan Rumkale’nin posite side, on the west wall of the Euphrates. sualtı ve suüstü mağaralarındayız. Rumkale, Rumkale is the most important historical as- nehrin bu kısmının en önemli tarihsel var- set in this part of the river. Known in ancient lığı. Antik kaynaklarda ‘Hromgla’ olarak da sources as ‘Hromala’ it has now become a anılan kale, şimdi bir yarımada üzerinde. peninsula. Even referred to in Assyrian texts, Asur yazıtlarında bile adından bahsedilen the remaining structures generally date to 98 kalenin şu anki yapıları genellikle Roma ve the Roman and Byzantine periods. Captured Bizans dönemine tarihleniyor. Birinci Haçlı during the First Crusade and passing into seferi sırasında ele geçirilen ve Urfa Haçlı the administration of the Urfa Earldom of Kontluğu’nun yönetimine geçen Rumka- Crusaders, Rumkale has an intriguing histo- le’nin ilginç bir tarihi var. Kale 1203 yılında ry. The fortress was taken by the Memluks in 1203 and for 90 years, until 1293, it re- Memluklar tarafından alındığı 1293 yılına mained the centre of the United Armenian dek geçen 90 yıl boyunca Birleşik Ermeni Church. During this period scribes in the for- Kilisesi’nin merkeziydi. Bu dönemde kalede tress penned and illuminated the most out- bulunan yazıcılar Ermeni tarihinin en güzel standing religious manuscripts in Armenian dini eserlerini kaleme aldı ve resimledi. Bun- history. Among them was one artist whose lar arasında yer alan ve adının Toros Roslidin name we know to be Toros Roslin, who occu- olduğunu bildiğimiz ressam ise diğerlerinin pies a very special place among all the rest. arasında çok özel bir yere sahip. Bugün bi- Considered the greatest master of Medieval linen sadece 12 eseri olan Rodin, Ortaçağ Armenian sacred painting, we only know of Ermeni dini resminin en büyük ustası olarak 12 of Roslin’s works today. The Zeytun Gos- kabul ediliyor. Erivan Müzesi’nde bulunan pel from 1256 at the Yerevan Museum and 1256 tarihli ‘Zeytun İncili’ ile ABD’de Wal- the Sebastia Gospel from 1262 exhibited at ters Art Museum’da sergilenen 1262 tarihli the Walters Art Museum in the United States ’Sebastia İncili’ ressamın bu kalede yaşarken are two of the most important paintings he resimlediği en önemli eserler arasında. “ did while staying at this fortress.’

101 HALFETI: BEFORE THE FLOOD

Halfetililerin “Tufandan Önce” dedikleri If we omit describing Halfeti as it was be- Birecik Barajı’nın su tutmaya başladığı, zo- fore the reservoir of the Birecik Dam began to fill up, or ‘before the flood’ as the Halfeti runlu göç öncesinden bahsetmeden Halfe- population call it, and before the mandatory ti’yi tam olarak anlatmış ve de anlamış ol- migration, we will not be giving a full picture mayız. Bugün yapılan Halfeti ziyaretlerinde of Halfeti and we would not fully understand kulağa efsanevi bir hikâye gibi gelen o za- it. Here are some quotes from that period, man diliminden bazı kesitler… which now sounds like a legend.

HANDAN TÜRKELİ’den FROM HANDAN TÜRKELI’S PEN

“Güneşin doğudan batıya hareketiyle ‘The look and the colours the river takes on with the journey of the sun from east to nehrin gün içinde aldığı görünüm ve renkler, west, the sounds echoing from and shaped gecenin ıssızlığında ve gündüzün telaşında by the rock walls even incorporating the des- dahi kaya duvarlarda yankılanıp biçimlenen olateness of the night and the bustle of the sesler, yaz ve kış su-rüzgâr işbirliğiyle çoğa- day, and the smells ebbing and flowing sum- lıp azalan kokular, Orta Fıratlıların doğuştan mer and winter through the collaboration beş duyusuna yerleşmiş Fırat izleriydi. Bu of water and wind, were the vestiges that yüzden de her işin bir vakti saati vardı on- had settled on the five senses of the Central Euphratean from birth. That was also why lara göre. Mesela, Eski Halfeti’nin doğudaki every task had a specific timeslot according kayalıklara yaslanan konumu gün doğumu to them. The slanting rocks to the east of ışığını arkasında bırakıyordu. Bu yüzden gü- Eski Halfeti, for instance, kept the light of the neş ışığı ancak kuşluk vaktine doğru (saat sunrise behind them. Therefore the sunlight 10.00 suları) evlerin üzerine düşüyor, günlük only reached the houses towards mid-morn- hayat o saatten sonra başlıyordu. Özellik- ing (around 10 o’clock) and daily life would begin after that time. Especially in the sum- le yazın, güneş erkenden üzerlerine düş- mer, when the sun did not reach them early meyince damlardaki tahtlarda (demir veya on the ‘thrones’ (simple beds made of met- tahtadan yapılmış, etrafı parmaklıklı basit al or wood surrounded by a bannister) on karyola) sabah uykusunu uzatmaya zaman the roofs, they would have time to extend oluyor, sadece ücretli çalışanlar veya ilçe the morning snooze. Only wage earners, or meydanına günlük sebze-meyve, süt-yo- people buying fresh fruit and vegetables or ğurt getiren köylülerden alışveriş edecek milk and yoghurt from the villagers who had brought their wares to the district square, olanlar erkenden sokağa çıkıyordu. Keza would go out early. Likewise, daily and sea- kışlık sebzelerin, salçanın, tarhananın kuru- sonal chores like preparing winter vegeta- tulması, bahçelerin sulanması gibi günlük bles, making tomato paste or drying tarhana ve mevsimlik işler de hayatın akışına bu or watering the gardens would be organized ‘keyfiyete’ göre yerleşiyordu. at people’s discretion. 106 O zamanlar, bir yere yetişmek istercesine In those days it was only the Euphrates acelesi olan gürül gürül akan Fırat’tı sadece. that was rushing to get somewhere in time.

…Halfetililerin Fırat kıyısındaki yaşamları- … The Halfetis seem unanimous when describing their lives on the banks of the na dair söz birliği etmişçesine kullandıkları Euphrates. Gardens full of fruit belonged to ortak tanımlar var. Meyve ağaçlarıyla dolu ‘everyone’; quiet, narrow, winding streets ‘herkese ait’ bahçeler; otomobillerin do- without cars; getting together in the tea gar- laşmadığı sessiz, daracık, kıvrımlı sokaklar; den on the riverbank on summers’ nights and yaz gecelerinde buluşup geç saatlere kadar everyone sitting there until the small hours; hep birlikte oturdukları kıyıdaki çay bahçesi; falling asleep in the throne-beds on the roofs geceleri gökyüzünü seyrederek uykuya dal- while looking up at the sky, and the sounds dıkları çatı karyolaları-tahtlar; sabah saat- of the frogs blending in with the background lerinde Fırat’ın uğultusuna karışan kurbağa noise of the Euphrates. Or knowing by the smell what the neighbour is cooking, know- sesleri gibi. Veya komşunun evinde pişen ing whose child your child is playing with yemeği kokusundan bilmek, çocuğunun from the voices, or going visiting with your kimin çocuğuyla oynadığını sesinden tanı- slippers in your bag.’ mak, çantalarında terlikle kabul günlerine gitmek gibi.“ FROM NALAN BARBAROSOĞLU’S SHORT STORY NALAN BARBARASOĞLU’NUN ÖYKÜSÜNDEN: ‘… my heels smelled of grapes when winter arrived … The green of the pistachio “…Üzüm kokardı topuklarım güz gel- remained black black on the henna of my di mi… Fıstığın yeşili siyah siyah kalırdı fingers. Thank God, I managed to keep up parmaklarımın kınasında. Her bir işe ye- with everything. I would both wash the dead tişirdim çok şükür. Ölü de yıkardım, yeni and the new-born. I would kohl the eyes doğmuş bebek de. Elime doğan bebelerin of the babies I helped into the world and it was always me who cut their umbilical sürmelerini ben çektim gözlerine, göbek- cord. I would lament the dead I washed. It lerini hep ben kestim. Yıkadığım ölülerin was I who would throw into the Euphrates arkasından ağıt da yaktım. Kız anası mı, the sac of the women to whom I had giv- oğlan anası mı olduğunu müjdelediğim en the good news that she was the moth- kadınların keselerini Fırat’a ben attım. Can er of a girl or the mother of a boy. And I keseleri karışsın da ebemkuşağı sularına also asked for mercy and that the rainbow çağıl çağıl çoğalsın bereketimiz istedim. make the water surge for the sacs to merge.

109 ‘Herkesin kaderi Fırat’a karışırsa’ derdim I would say to myself, ‘If everyone’s fate kendi kendime ‘gençliklerinin tadını çıkarır, merges with the Euphrates, they would enjoy yaşlılıklarının ağırlığını duymazlar; kuş gibi their youth and they wouldn’t feel the weight geçiverir ömürleri’. …Doğurttuğum çocuk- of their age; and their lives would pass just ların ömürleri uzun uzun aksın dedim de- like a bird.’ Although I made wishes for the mesine ya, bir mezarım bile olamayacakmış lives of the children I brought into the world şu canıma can katan topraklarda, işte bunu to go on for a long time, I did not know that I wouldn’t even have my own grave in this bilemedim.” earth that gives me life.’ KAPTAN HALİL’DEN: FROM CAPTAIN HALIL: “Cevizli sucuk yapılır bizim evlerde. Is- ‘In our homes we made walnut sucuk. latılan cevizler ipe geçirilir sonra şerbete, First the soaked walnuts are threaded on a kuruması için asılır, ondan sonra özellikle string, dipped in sherbet, hung up to dry and de kışın kesip kesip yenilir. Bizim burada kış then, especially in winter, chunks were cut off hazırlığı eylülde başlar. Cevizini alırsın, su- from it and eaten. Here the winter prepara- cuk yapılır, pestil ya da kırma yapılır… Salça, tions begin in September. You get walnuts, pul biber, dolmalık işine başlanır. Kuruluk make sucuk, fruit leather or kırma… toma- domates, bamyadır, fasulyedir her şey dol- to paste, pepper flakes and preparations of durulur. Halfeti’de şimdi bahçe kalmadı, iki the vegetables for stuffing begin. These can üç futbol sahası büyüklüğünde ceviz ağacı be dried tomatoes, okra, beans, everything bahçeleri vardı artık kalmadı. Bir ağaçtan 17 is stuffed. Now there are no gardens left in bin ceviz toplanırdı buradan. Yüzlerce, bin- Halfeti. There were orchards with walnut lerce ağaç vardı.” trees the sizes of two or three football fields but there are none left. Seventeen thousand walnuts could be gathered from one tree. There were hundreds, thousands of trees.’

110 PLACES NEAR HALFETİ WORTH VISITING URFA’YA GENEL BAKIŞ GENERAL LOOK AT URFA

Doğuda Mardin ve Diyarbakır, batıda Ga- Şanlıurfa has Mardin and Diyarbakır to ziantep, kuzeyde Adıyaman, güneyde Suri- the east, Gaziantep to the west, Adıyaman to ye ile sınıra sahip Şanlıurfa; Mezopotamya the north and the Syrian border to the south; ile Anadolu arasındaki geçit noktası konu- being at a transit point between Mesopota- muyla sayısız uygarlığın ve kültürün beşiği mia and Anatolia, Urfa has been the cradle olmuştur. Urfa’da tarih öncesine ait 400’den of innumerable civilisations and cultures. fazla yerleşim yeri tespit edildi. Arkeolojinin More than 400 pre-historic settlement sites son büyük keşfi Göbeklitepe dünya tarihi- have been discovered there. Göbeklitepe, the nin yeniden yazılmasına neden oldu. Mil- latest great archaeological discovery, has lattan önce 2500’lere uzanan tarihinde Ebla rewritten world history. Urfa’s history goes Krallığı, Hurri-Mitanni, Asur (MÖ 1. binyıl), back to 2500 BC and accommodates the Ebla Urartu, İranlılar (MÖ 7. yüzyıl), Makedon Kingdom, the Hurrian-Mitanni, Assyrian (1 hakimiyeti ve Selevkos devlet sınırlarına millennium BC), Urartu, Iranian (7th cen- dahil edilir. MÖ 2. yüzyılda Aramiler tara- tury BC) and Macedonian dominance and fından merkezi Edessa olan Abgar Krallığı the Seleucid Empire. In the 2nd century BC kurulur. Sonrasında Osrhone Krallığı adını the Aramaeans founded the Abgar Kingdom alan prenslik Romalılar tarafından 2.yüzyıl- with Edessa as its capital city. Later when the da ortadan kaldırılınca Roma ve sonrasında principality named the Osroene Kingdom Bizans egemenliği yaşadı. Araplar, İranlılar, was removed by the Romans, it saw Roman Haçlılar ve Osmanlılar arasında egemenlik and Byzantine domination. Urfa became the mücadelelerine sahne oldu. 1516’da Os- scene of struggles for supremacy between manlı topraklarına katıldı, 1926’da il oldu. the Arabs, the Iranians, the Crusaders and Fransız işgaline karşı verdiği mücadeleden the Ottomans. It joined the Ottoman territo- dolayı “Şanlı” ünvanını aldı. ry in 1516 and became a province in 1926. Urfa’s struggle against the French earned the province the title of Şanlı, becoming Şanlıur- fa, meaning Glorious Urfa.

115 URFA KENT MERKEZİ URFA CITY CENTRE

• Balıklı Göl ve çevresi • Balıklı Göl and vicinity • Urfa Kalesi • Urfa Castle • Tarihi Han, • The Historical Khans • Çarşı ve Pazarlar • Bazaar and Markets • Haleplibahçe Mozaik Müzesi • Haleplibahçe Mosaic Museum • Şanlıurfa Arkeoloji Müzesi • Şanlıurfa Archaeological Museum • Göbeklitepe • Göbeklitepe • Birecik Kalesi ve Surları • Birecik Castle and the City Walls

116 HARRAN HARRAN

• Harran Kümbet Evleri • The Vernacular Domed Houses of • Harran Şehir Surları ve Kapıları Harran • Harran Kalesi • Harran City Walls and Gates • Harran Castle BİRECİK KELAYNAK ÇİFTLİĞİ THE NORTHERN BALD IBIS FARM Üremek için dünyada sadece Birecik ve Kuzey Afrika’yı (Fas) kendine seçmiş bir kuş The Northern Bald Ibis (Geronticus Er- türü olarak Kelaynak, (Latince adı Geronti- emita), is a migrating bird that exclusively cus Eremita) “İbis” adıyla da bilinen göçmen breeds in Birecik and North Africa (Tunisia). kuş türü. Yaşam süresi 25-30 yıl olan ve nes- It can live up to 25-30 years and is under li yok olma tehdidi altında olan kelaynaklar, threat of extinction. Arriving in Birecik in Şubat ayında Birecik’e gelir, kayalıklara yer- February, it settles on the rocks and in July leşir ve Temmuz ayında yavrularıyla birlikte it leaves together with its brood. The ibis is buradan ayrılırlar. Halk arasında bereket ge- believed to bring prosperity and the Produc- tirdiğine inanılan kelaynaklar, Orman Genel tion and Preservation Station, established in Müdürlüğü tarafından 1977 yılında kurulan 1977 by the General Directorship of Forestry, Üretme ve Koruma İstasyonu ziyaret edilebilir. is open to visitors.

119 KAYNAKÇA BIBLIOGRAPHY

• ‘Şanlıurfa İlindeki Endemik 5 Adet • ‘Şanlıurfa İlindeki Endemik 5 Adet Bitki ve 5 Adet Hayvan Türleri Konusunda Bitki ve 5 Adet Hayvan Türleri Konusunda Bilinçlendirme Projesi Nihai Rapor’, Or- Bilinçlendirme Projesi Nihai Rapor’, Or- man ve Su İşleri bakanlığı, Kasım 2012 man ve Su İşleri bakanlığı, Kasım 2012 • Halfeti Municipal Council’s official • Halfeti Belediyesi resmi web sitesi web site www.halfeti.bel.tr www.halfeti.bel.tr • ‘Fırat’a Karışan Öyküler’, Arkeoloji ve • ‘Fırat’a Karışan Öyküler’, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2001 Sanat Yayınları, 2001 • Handan Türkeli, ‘Fırat’ın Dili Olsa’, • Handan Türkeli, ‘Fırat’ın Dili Olsa’, Master’s Thesis, 2012 Yüksek Lisans Tezi, 2012 • Ali Yamaç and Ali Ethem Keskin, • Ali Yamaç ve Ali Ethem Keskin, ‘Su- ‘Sualtındaki Halfeti’, Atlas magazine, Eylül altındaki Halfeti’, Atlas dergisi, Eylül 2013 2013

• Nezih Başgelen, ‘Birecik Barajı Göl • Nezih Başgelen, ‘Birecik Barajı Göl Alanından Etkilenen Tarihi Eserler, Arkeo- Alanından Etkilenen Tarihi Eserler, Arke- loji ve Sanat dergisi, Kasım-Aralık 2000 oloji ve Sanat dergisi, Kasım-Aralık 2000