Mesdags mise-en-scène. De collectie, Mesdag’s mise en scène. The de kunst en het woonhuis collection, the art, and the house

Onlangs publiceerden het RKD en het Van Gogh The RKD and the Van Gogh Museum recently Museum . Kunstenaar, published Hendrik Willem Mesdag. Kunstenaar, verzamelaar, entrepreneur, met inzichten uit het verzamelaar, entrepreneur, presenting insights ensuing onderzoek dat is gedaan naar de collectie van Hendrik from the research conducted on the collection of Willem Mesdag en zijn vrouw Sientje Mesdag-van Hendrik Willem Mesdag and his wife Sientje Mesdag- Houten. In dit bulletin een indruk van hoe Mesdag de van Houten. This article offers an impression of the kunstwereld naar zijn hand wist te zetten. man who bent the art world to his will.

Het deel van de verzameling dat Mesdag en zijn vrouw The part of the collection that Mesdag and his wife in 1903 aan de staat schonken is nog steeds te zien in gifted the Dutch State in 1903 can still be seen in Den Haag onder de naam De Mesdag Collectie, sinds The Hague and is presented as the The Mesdag 1990 beheerd door het Van Gogh Museum. Ongeveer de Collection, which has been managed by the Van helft van de verzameling bleef echter in de privécollectie Gogh Museum since 1990. The couple, however, van het echtpaar. Dit deel werd na het overlijden van retained approximately half of the collection as private Mesdag door de erven verkocht en raakte verspreid. property. After Mesdag’s death this was sold by his Hierdoor kon slechts een gefragmenteerd beeld worden heirs and dispersed. As a result only a fragmented gegeven van de wijze van verzamelen door de Mesdags. image could be given of the Mesdags’ collecting Gezamenlijk onderzoek door het RKD en het Van practices. Joint research by the RKD and the Van Gogh Museum bood de mogelijkheid de materiële en Gogh Museum offered the possibility of combining wetenschappelijke kennis over de museale collectie te documentary and scholarly expertise with material and combineren met de documentaire en wetenschappelijke museological knowledge. In the recent investigation vaardigheden van het RKD. In het recente onderzoek the collection was reconstructed and the museum and is de verzameling gereconstrueerd en zijn het museale private holdings have been reunited. On the basis en het particuliere deel weer bij elkaar gebracht. Aan of a variety of sources, such as sales and exhibition de hand van verschillende bronnen zoals veiling- en catalogues, correspondence, newspapers and tentoonstellingscatalogi, correspondentie, kranten periodicals, at this time 858 paintings, drawings, and en tijdschriften, zijn op dit moment 858 schilderijen, prints have been entered into the RKD’s databases, tekeningen en prenten opgenomen in de databases van including a significant share of the dispersed works. het RKD, waaronder een aanzienlijk deel dat verspreid These can be found at www.rkd.nl (in the search field was geraakt. Deze zijn te vinden via www.rkd.nl (vul in enter: ‘Mesdag-van Houten collectie’ and then click on het zoekveld in: ‘Mesdag-van Houten collectie’ en klik the tab ‘RKDimages’). In addition, the correspondence vervolgens op het tabblad ‘RKDimages’). Daarnaast of Hendrik Willem Mesdag and Sientje Mesdag-van is de correspondentie van Hendrik Willem Mesdag en Houten has been transcribed and published online. Sientje Mesdag-van Houten getranscribeerd en online Finally, an article by Evelien de Visser delving more gezet. Ook verschijnt binnenkort een artikel van Evelien deeply into the collection and the furnishing of the de Visser dat verder zal ingaan op de collectie en de house and the museum will soon be published at: inrichting van het woonhuis en het museum, op www. www.rkdmonographs.nl. rkdmonographs.nl. WHO WAS MESDAG? WIE WAS MESDAG? Hendrik Willem Mesdag (1831-1915) was 35 years Hendrik Willem Mesdag (1831-1915) was 35 jaar toen old when he decided to become a painter. He was hij besloot schilder te worden. Hij was opgeleid als trained as a banker, but according to him he was no bankier, maar deugde daar naar eigen zeggen niet voor.1 good at it.1 Once he took the plunge, he immersed Eenmaal de knoop doorgehakt stortte hij zich vol vuur himself in artistic life with verve and vigour. His op het kunstenaarsbestaan. Zijn achterneef Lourens second cousin Lourens Alma Tadema (1836-1912) Alma Tadema (1836-1912) hielp hem op weg door een helped him on his way by introducing him to Willem

25 Roelofs (1822-1897), then living in Brussels. Mesdag and his wife Sientje Mesdag-van Houten (1834-1909) moved to Belgium, and Mesdag, who wanted most to become a landscapist, received advice from Roelofs throughout the next three years. He ultimately found his niche while on holiday on the island of Norderney: the sea. This became – and was for the remainder of his life – his primary subject. He moved to The Hague in 1869 in order to be closer to the coast (fig. 1).2 From the moment he arrived in The Hague he worked resolutely on his career. Mesdag did not want to be just a painter, he wanted to be a famous artist. He landed his first great success with his paintingThe breakers of the North Sea which was accepted at the Paris Salon of 1870. The newspapers raved about it and Mesdag was awarded a medal. From then on he signed his 1. Hendrik Willem Mesdag en Sientje Mesdag-van Houten op de oude pier te letters ‘Mesdag – Médaille d’Or Salon 1870’.3 His Scheveningen, collectie Panorama Mesdag, Den Haag career gained momentum: his paintings sold well, 1. Hendrik Willem Mesdag and Sientje Mesdag-van Houten on the original pier of Scheveningen, collection Panorama Mesdag, The Hague and slowly but surely he assumed a central role in the Hague art world. He painted his tour de force in introductie bij (1822-1897), die toen in 1881, the panorama that can still be admired today Brussel woonde. Mesdag en zijn vrouw Sientje Mesdag- at the Zeestraat in The Hague. It firmly established van Houten (1834-1909) verhuisden naar België en his reputation among the public at large and he had Mesdag, die het liefst landschapschilder wilde worden, achieved his goal, namely to become well-known. kreeg gedurende drie jaar advies van Roelofs. Tijdens Still he did not stop there: the Mesdags’ disposed over een vakantie op Norderney vond hij zijn eigen niche: a vast fortune thanks to two inheritances and Hendrik de zee. Die werd – en bleef de rest van zijn leven – Mesdag’s canny understanding of banking. Their zijn hoofdonderwerp. Om dichterbij het strand te zijn wealth made it possible for them to collect on a grand verhuisde hij in 1869 naar Den Haag (afb. 1).2 scale. Mesdag and Sientje began modestly, acquiring Vanaf het moment dat hij in Den Haag aankwam works from fellow artists. This gradually grew into a werkte hij vastberaden aan zijn carrière. Mesdag wilde unique and exemplary collection of the niet zomaar schilder worden, nee, hij wilde een bekend and the French Barbizon School.4 kunstenaar worden. Zijn eerste grote succes behaalde hij met de expositie van zijn schilderij Branding op de THE INSTALLATION OF A MUSEUM Noordzee op de Parijse Salon van 1870. De kranten In 1887 Mesdag built a museum next to his house to waren laaiend enthousiast en Mesdag werd beloond make his collection accessible to the public. It appears met een medaille. Vanaf dat moment ondertekende hij that he gave careful consideration to its layout. The zijn brieven met ‘Mesdag – Médaille d’Or Salon 1870’.3 furnishing of the museum was largely in the hands of Daarna ging het snel: de verkoop van zijn schilderijen the applied artist Theo Colenbrander (1841-1930). ging steeds makkelijker en hij nam langzaam maar zeker He designed the ornamental carpet and the matt een centrale rol in binnen de Haagse kunstwereld. In gold walls framed by stylised plant motifs (fig. 2). 1881 schilderde hij zijn tour de force: het panorama dat However, Mesdag, who was regularly consulted for the nog steeds te bewonderen is op de Zeestraat in Den instalment of displays in museums, himself oversaw his Haag. Daarmee vestigde hij voorgoed zijn naam bij het museum’s interior arrangement. Eyewitness accounts grote publiek en had hij zijn doel – bekend worden – make it clear that the result was an eclectic mix of bereikt. Japanese, Chinese, and sixteenth to eighteenth-century Maar hij ging door: het echtpaar Mesdag beschikte over European decorative art combined with contemporary aanzienlijke financiële middelen dankzij twee erfenissen earthenware, such as vases by the Hague delftware en Mesdags bankiersinzicht. Dit fortuin maakte het factory Rozenburg and, naturally, visual art.5 Between mogelijk om op grote schaal te verzamelen. Mesdag 1887 and 1903 (until the museum and the collection en Sientjes collectie begon op bescheiden schaal met were gifted to the Dutch State) Mesdag gave tours werken van collega-kunstenaars. Langzamerhand groeide of the museum by appointment only on Sunday die uit tot een unieke en exemplarische verzameling van mornings. These tours always began in the artist’s de Haagse School en de Franse School van Barbizon.4 studio, which could be reached via a staircase painted

26 INRICHTING VAN EEN MUSEUM a gleaming red. The studio was ‘light and airy and In 1887 bouwde hij een museum naast zijn woonhuis everything in it splendid and rich, except for the waarmee hij de collectie voor het publiek toegankelijk narrow, plain mahogany chair on which the painter is maakte. Het lijkt erop dat Mesdag de inrichting van zijn seated’.6 A spacious hallway ran from the studio to the museum heel zorgvuldig heeft uitgewerkt. De aankleding first storey of the museum. was voor een groot deel in handen van kunstnijveraar The central space on the ground floor was reserved Theo Colenbrander (1841-1930). Deze ontwierp de for applied art, while two smaller rooms displayed ornamentele vloerkleden en de matgouden muren die works on paper and paintings from the Hague School, waren omkaderd door gestileerde plantmotieven (afb. respectively. There were separate cabinets for applied 2). Maar Mesdag zelf, die regelmatig om advies werd art on the first and second storeys, and the emphasis gevraagd bij de opstelling in musea, deed de inrichting. lay on paintings. Every space was dominated by a Volgens ooggetuigenverslagen was het resultaat een large picture around which smaller ones were grouped. eclectische mix van Japanse, Chinese en zestiende tot On each storey hung a few works by Mesdag himself en met achttiende-eeuwse Europese kunstnijverheid and by his wife.7 It seems that the quality of the works gecombineerd met contemporain aardewerk zoals vazen improved the higher up one climbed in the museum, van de Haagse plateelbakkerij Rozenburg en, uiteraard, but the stress lay primarily on the interaction between beeldende kunst.5 Tussen 1887 en 1903 (tot het museum the French and Dutch works, as though they were en de collectie aan de staat werden geschonken) gaf conversing. The works of art were not hung by school Mesdag zelf op zondagochtend, uitsluitend op afspraak, or theme, but arranged visually. This made quite an rondleidingen door het museum. Deze startten altijd in impression, one that was not lost on the visitors: ‘And het atelier van de kunstenaar. Het atelier, te bereiken via the so delightfully artistically inclined Master Mesdag een roodgelakte trap, was ‘licht en ruim en alles even knows how to unite their works in such a way that not fraai en onbekrompen - behalve het smalle, eenvoudige a single piece by one interferes with that of another. mahoniehouten stoeltje, waarop de schilder gezeten is’.6 On the contrary. A masterpiece of hanging has been

2. De voorkamer op de eerste verdieping van het woonhuis van Mesdag, De Mesdag Collectie, Den Haag 2. The front room on the first storey of the Mesdags’ home, The Mesdag Collection, The Hague

27 Een ruime gang leidde vervolgens van het atelier naar de eerste verdieping van het museum. De centrale ruimte op de begane grond was gereserveerd voor kunstnijverheid, terwijl twee kleinere ruimtes respectievelijk werken op papier en schilderijen van de Haagse school toonden. Op de eerste en tweede verdieping waren voor kunstnijverheid aparte kabinetten ingericht en lag de nadruk op de schilderijen. Elke ruimte werd gedomineerd door een groot schilderij waaromheen kleinere werken waren gegroepeerd. Op elke verdieping hingen een paar werken van Mesdag zelf en van zijn vrouw.7 Het lijkt erop dat de kwaliteit van de werken steeds beter werd naarmate men hoger kwam, maar de nadruk lag vooral op de wisselwerking tussen de Franse en Nederlandse werken, alsof ze met elkaar in gesprek waren. De kunstwerken waren niet op school of op thema gehangen, maar op het oog gerangschikt. Het was vooral mooi en dat viel veel bezoekers op: ‘En de zoo heerlijk artistiek aangelegde meester Mesdag weet hun werk zóo samen te brengen, dat geen stuk van den één dat van den ander hindert. Integendeel. Hier is een meesterwerk van plaatsing verricht, waarop, nu het museum voor publiek wordt opengesteld, wel eens de aandacht gevestigd mag worden’.8 Mesdag wist heel goed hoe hij publieke belangstelling 3. Mesdag in zijn atelier 1913, De Mesdag Collectie, Den Haag kon wekken, ook voor de schilders van zijn generatie.9 3. Mesdag in his studio 1913, The Mesdag Collection, The Hague Met zijn museum liet hij zien wie hij wilde zijn en carried out here, to which – now that the museum is uiteindelijk wás hij dat in de ogen van de critici en het open to the public – attention should be drawn’.8 publiek ook. Het museum was zijn mise-en-scène, zijn Mesdag knew all too well how to arouse public bühne en tegelijkertijd zijn visitekaartje (afb. 3). Hij interest, also for the painters of his generation.9 With presenteerde zichzelf en zijn vrienden – de schilders his museum he showed who it is he wanted to be, van de Haagse School – als de erfgenamen van de zeer and ultimately also was in the eyes of the critics and succesvolle Franse kunstenaars van Barbizon. Door de the public. The museum was his mise en scène, his rondleiding te beginnen in zijn eigen atelier impliceerde stage, and at the same time his calling card (fig. 3). He hij zelfs dat hij aan de oorsprong van deze ontwikkeling presented himself and his friends – the painters of the 10 stond, dat hij de bedenker was. Hague School – as the heirs of the highly successful French Barbizon School artists. By beginning the tours De honderd jaar die zijn verstreken sinds zijn in his own studio he implied that he himself was at the overlijden zijn aangegrepen om iedereen te herinneren root of this development, that he had conceived it.10 hoeveel Mesdag heeft betekend voor de Nederlandse schilderschool van het einde van de negentiende The hundred years that have elapsed since his death eeuw. Op allerlei plekken in Den Haag worden dit are being seized upon to remind everyone just how jaar tentoonstellingen en evenementen rond Mesdag important Mesdag was for the Dutch school of georganiseerd. painting in the late nineteenth century. Exhibitions and events relating to Mesdag are being organised in Mayken Jonkman various places in The Hague this year. Conservator negentiende eeuw Mayken Jonkman Curator Nineteenth-Century Art

28 Publicatie: Maite van Dijk, Mayken Jonkman en Renske Publication: Maite van Dijk, Mayken Jonkman, Suijver (red.), Hendrik Willem Mesdag. Kunstenaar, and Renske Suijver (eds.), Hendrik Willem Mesdag. verzamelaar, entrepreneur, Bussum (Thoth) 2015, i.s.m. Kunstenaar, verzamelaar, entrepreneur, Bussum De Mesdag Collectie Den Haag (in beheer van het Van (Thoth) 2015, jointly with The Mesdag Collection, Gogh Museum Amsterdam) en het RKD - Nederlands The Hague (managed by the Van Gogh Museum, Instituut voor Kunstgeschiedenis. Amsterdam) and the RKD - Institute for Art History Voor evenementen omtrent het Mesdagjaar 2015 zie onder meer: www.rkd.nl, demesdagcollectie.nl en www. For events during the Mesdag Year 2015, see: www. panorama-mesdag.com. rkd.nl, demesdagcollectie.nl and www.panorama- mesdag.com.

1) Geciteerd in: H. Pennock, ‘De levens van twee neven, Hendrik Willem 1) Quote from H. Pennock, ‘De levens van twee neven, Hendrik Mesdag en Lourens Alma Tadema’, Jong Holland 9 (1993), p. 9. Willem Mesdag en Lourens Alma Tadema’, Jong Holland 9 2) S. de Clercq, ‘Een leven voor de kunst’, in: M. van Dijk, M. Jonkman, (1993), p. 9. R. Suijver (red.), Hendrik Willem Mesdag. Kunstenaar, verzamelaar 2) S. de Clercq, ‘Een leven voor de kunst’, in: M. van Dijk, M. entrepreneur, Bussum 2015, pp. 36-39. Jonkman, R. Suijver (eds.), Hendrik Willem Mesdag. 3) N. Bakker, ‘“Een alsmaar groeiende reputatie.” De receptie van Mesdag Kunstenaar, verzamelaar entrepreneur, Bussum 2015, pp. 36-39. in Frankrijk en Nederland’, in: Ibidem, p. 63. 3) N. Bakker, ‘“Een alsmaar groeiende reputatie”. De receptie van 4) S. Veldink, ‘De kunstenaar als klant’, in: Ibidem, pp. 75-86. Mesdag in Frankrijk en Nederland’, in: Ibidem, p. 63. 5) Zie onder meer J. de Vries, ‘Het Museum-Mesdag’, Eigen Haard 14 4) S. Veldink, ‘De kunstenaar als klant’, in: Ibidem, pp. 75-86. (1888), pp. 461-465; C. Vosmaer, ‘De nieuwe kunstzalen van den heer 5) See J. de Vries, ‘Het Museum-Mesdag’, Eigen Haard 14 (1888), Mesdag’, De Nederlandsche Spectator 1888, p. 58; J. Gram, ‘Het Museum pp. 461-465; C. Vosmaer, ‘De nieuwe kunstzalen van den heer Mesdag’, Haagsche Stemmen 39 (1889), pp. 477-487; anoniem, ‘Het Mesdag’, De Nederlandsche Spectator 1888, p. 58; J. Gram, Museum Mesdag’, Nieuws van den Dag, 22 januari 1903. ‘Het Museum Mesdag’, Haagsche Stemmen 39 (1889), pp. 477- 6) J. Gram, ‘Het Museum Mesdag’, Haagsche Stemmen 39 (1889), p. 481. 487; Anonymous, ‘Het Museum Mesdag’, Nieuws van den Dag, 7) F. Leeman, H. Pennock, Catalogue of Paintings and Drawings Museum 22 January 1903. Mesdag, Amsterdam/Zwolle 1996, pp. 25-27. 6) J. Gram, ‘Het Museum Mesdag’, Haagsche Stemmen 39 (1889), 8) Anoniem, ‘Museum Mesdag’, Nieuwe Courant 23 juli 1903, p. 481. krantenknipsel in de map ‘Museum Mesdag’, RKD, Den Haag. 7) F. Leeman, H. Pennock, Catalogue of Paintings and Drawings 9) M. Jonkman, ‘Mesdag, en cultureel ondernemerschap’, in: Museum Mesdag, Amsterdam/Zwolle 1996, pp. 25-27. Van Dijk, Jonkman en Suijver 2015 (noot 2), pp. 111-120. 8) Anonymous, ‘Museum Mesdag’, Nieuwe Courant 23 July 1903, 10) Zie ook M. van Dijk, ‘De mastondont Mesdag’, in: Van Dijk, Jonkman newspaper clipping in the ‘Museum Mesdag’ folder, RKD, The en Suijver 2015 (noot 2), p. 31. Hague. 9) M. Jonkman, ‘Mesdag, Pulchri Studio en cultureel ondernemerschap’, in: Van Dijk, Jonkman and Suijver 2015 (note 2), pp. 111-120. 10) See also M. van Dijk, ‘De mastondont Mesdag’, in: Van Dijk, Jonkman and Suijver 2015 (note 2), p. 31.

29