jaarverslag 2016 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016

Leiden, april 2017 jaarverslag 2016

2 3 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 © 2017 Rijksmuseum van Oudheden, Leiden Het Rijksmuseum van Oudheden (1818):

Afbeelding voorzijde: Deze bijlkling is onderdeel van een collectie die in december 2016 door het Nationaal Militair Museum is overgedragen aan het RMO. De voorwerpen hadden geen toegevoegde Missie en ambitie: waarde meer voor het NMM, dat zich richt op verleden en heden van de Nederlandse Krijgsmacht. Voor het RMO zijn zij een waardevolle aanvulling voor de Nabije Oosten-collectie. Het Rijksmuseum van Oudheden wil het centrale podium in Nederland zijn waar de Oudheid en de archeologie voor een divers publiek tot leven worden gebracht. Door middel van tentoonstellingen, educatie, publieke activiteiten, wetenschappelijke bestudering en (inter)nationale uitwisseling verhalen wij over de relevantie van de Oudheid in heden en verleden.

4 5 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016

Het Rijksmuseum van Oudheden wordt gesteund door de BankGiro Loterij. Inhoud

9 Vooraf

10 Voorwoord

12 Resultaatafspraken met het Ministerie van OCW

16 Hoofdstuk 1: Publieksfunctie

1.1 Kwaliteit, gemeten in waardering 1.2 Economische waarde, gemeten in inkomsten en omzet 1.3 Bereik, gemeten in vormen van contact 1.4 Impact en betrokkenheid

62 Hoofdstuk 2: Collectiefunctie

2.1 Kwaliteit van het beheer 2.2 Collectiewaarde en objectkennis 2.3 Objectzichtbaarheid, impact en reputatie

82 Hoofdstuk 3: Kennis- en wetenschapsfunctie

3.1 Kwaliteit en waarde: de collectie als bron 6 3.2 Bereik: Overdracht van kennis 7 3.3 Impact en invloed

98 Hoofdstuk 4: Algemeen beheer

4.1 Personeelsbeheer 4.2 Ondernemingsraad 4.3 Ondersteunende afdelingen 4.4 Raad van Toezicht 4.5 Jaarrekening

106 Bijlagen

I Uitgaande bruiklenen

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 II Inkomende bruiklenen rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 III Langdurige bruiklenen IV Nevenfuncties V Lezingen VI Publicaties VII Aanwinsten VIII Organogram IX Governance Code Cultuur X Risicomanagement XI Visie op veiligheidszorg Vooraf

Het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) volgt het model Publieke Waarde dat in 2012 is vastgesteld door de toenma- lige Vereniging Rijksmusea. Dit model komt overeen met de prestatie-eisen van het Ministerie van OCW. Het komt erop neer dat de museale functies worden gecombineerd met graadmeters als kwaliteit, bereik, impact en waarde:

Publieksfunctie Collectiefunctie Kennis en wetenschap

Kwaliteit Waardering Beheer Bronfunctie

Economische waarde Inkomsten Objectkennis Bronfunctie

Bereik Contacten Zichtbaarheid Overdracht

Invloed (impact) Betrokkenheid Reputatie Reputatie

Het begrip ‘bereik’ kruist met de kennis- en wetenschapsfunctie 2. Leeromgeving voor iedereen en is te meten in het aantal publicaties, lezingen, colleges en Het RMO functioneert als leeromgeving voor kinderen, optredens in de media. De combinatie van economische waarde jongeren, volwassenen en docenten. Het belichaamt een onder- en publieksfunctie is bijvoorbeeld te formuleren als indicator wijstype (Gymnasium). De collectie vertelt het verhaal over de voor de inkomstenstromen zoals inkomsten aan kassa en winkel. eerste vier vensters uit de Canon en maakt daarmee deel uit van het curriculum in het primair onderwijs (PO) en alle niveaus in Toen het RMO eind 2012 voor dit model koos, was de inhoud het voortgezet onderwijs (VO). Het museum bedient meerdere van de museumbrief van Minister Bussemaker van medio 2013 schoolvakken (beeldende vorming, Griekse en Latijnse taal en 8 nog niet bekend. Haar nadruk op begrippen als samenwerking, cultuur, filosofie, en (kunst)geschiedenis). 9 publieksbereik, educatie, digitalisering, ondernemerschap, collectiemobiliteit en -zichtbaarheid is expliciet opgenomen in 3. Reflectie verleden versus heden het model. Het museum heeft ervoor gekozen deze systematiek Het RMO reflecteert vanuit wetenschappelijke kennis over in de periode 2013/2016 te blijven volgen. Het jaarverslag 2016 is culturen uit de Oudheid en de archeologie op de actualiteit en de laatste rapportage in deze stijl. vice versa. Het draagt bij aan het debat over hedendaagse kwes- ties (van muziek tot politiek en de vernietiging van erfgoed) Vooruitblik middels lezingen, debatten, educatieve programma’s en presen- taties. Hierbij hoort de aandacht voor de continuïteit van de In de periode 2017/2020 wordt gerapporteerd naar aanleiding Oudheid als veranderlijk referentiepunt (receptiegeschiedenis). van de drie hoofddoelen die het museum zich gesteld heeft: Deze drie hoofddoelen worden in de jaarverslagen 2017/2020 1. Centraal podium gekoppeld aan de collectie-, de wetenschaps- en de publieks- Het RMO is het centrale podium in Nederland voor de presen- functie. tatie van de archeologie en de Oudheid, ook buiten de muren van het museum. Hierbij is aandacht voor onderwerpen uit de archeologie van het mediterrane gebied, het Midden-Oosten rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 en Nederland. Het museum zoekt verbinding met (inter)natio- rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 nale musea en culturele instellingen, werkt multidisciplinair en thematisch en zoekt de veldarcheologie op, om met dit samenspel van factoren nieuwe en bestaande doelgroepen te bedienen. Voorwoord

Wanneer dit jaarverslag gepubliceerd wordt, duurt het nog Mede door de goede bezoekcijfers is de resultaatafspraak API en het bedrijf Synerscope is een database applicatie ruim een half jaar voordat het RMO in 2018 zijn 200-jarig met het Ministerie van OCW met betrekking tot de eigen gemaakt waarbij geografische invalshoeken en visuele as- bestaan viert. Een jaar waarbij wordt stilgestaan bij de lange inkomsten met 36,5% ruim gehaald. Het gemiddelde van sociatie een aanzet tot nieuwe interpretaties van de collectie geschiedenis en de betekenis van het museum voor het mu- de periode 2013/2016 bedraagt 40,3%. Door de tentoon- geven. Daarnaast is Google Cardboard (3D bril op basis van seale landschap en de samenleving. Een jaar waarbij stappen stelling Nineveh (ondersteund met een half miljoen euro filmpjes op mobiele telefoons) ingezet voor een pilotproject worden gezet om met stevige doelstellingen (het museum vanuit private fondsen) een jaar uit te stellen naar 2017 zijn in het primair onderwijs. Het museum heeft, gelijk aan de als leeromgeving voor iedereen, als verbindende factor tus- er in 2016 relatief weinig middelen uit private financie- creative common license voor fotografie, beleid ontwikkeld sen heden en verleden en als centraal podium van de Oud- ring geweest. Een uitzondering hierop is dat het museum om 3D-opnames en het printen van objecten uit de muse- heid) de derde eeuw in te gaan. Het jaar 2016 heeft daarvoor twee fondsen op naam heeft kunnen instellen. Halverwege umcollectie vrij te geven voor gebruik, ook voor commerci- een fundament gelegd, door het formuleren van een nieuw het jaar doneerde mevrouw Elisabet Huss-van Ham ruim ële doeleinden. Het aantal Facebookvrienden groeide voor beleidsplan op basis van een intensieve zelfevaluatie, door € 200.000, bedoeld voor de aankoop van objecten en onder- het derde achtereenvolgende jaar spectaculair, en bedroeg een veelheid aan activiteiten die de basis schragen om in zoek naar de collectie. In november ontving het museum uit op 31 december bijna 66.000 volgers. Het museum neemt 2018 het jubileum luister bij te zetten en door de randvoor- de erfenis van de heer Marinus Willem van der Schans een hiermee de zesde plaats in van Nederlandse musea met de waarden te scheppen die een levendig en actief museum in bedrag van € 100.000, bedoeld voor aankoop en restauratie meeste likes op Facebook. de toekomst nodig heeft. van voorwerpen. Wij zijn mevrouw Huss en wijlen de heer Van der Schans daar zeer erkentelijk voor. Er waren 594 aanwinsten. Opvallende aanwinsten waren Het RMO kon als gevolg van de asbestverwijdering in 2015 de collectie Bloemendal - ter Horst (antieke munten), de vanaf december 2015 slechts gedeeltelijk open. Het mu- Op het gebied van samenwerking springt de tentoonstelling overdracht van twee bronzen tritons (mythische zeegoden) seum maakte gebruik van de tijdelijke sluiting van zalen om Romeinse Kust in het oog, tot stand gebracht mede dankzij uit het Rijksmuseum, een Middeleeuwse reliekhouder in die ook grootschalig te vernieuwen. Zo volgde op 1 april een samenwerkingssubsidie van het Mondriaan Fonds. Deze een kruisvorm, een Merovingische schaal uit Ewijk en een 2016 de opening van nieuwe, grotere tentoonstellingsza- expositie reisde na het RMO door naar het Huis van Hilde fragment van een linkeronderkaak van een mens, afkomstig len op de eerste verdieping rondom de Tempelzaal. Medio in Castricum en zal in 2017 te zien zijn in Scheveningen en uit de Noordzee. De meest in het oog springende uitbrei- november volgde de heropening van de Egypte-afdeling, Middelburg. Het initiatief Archeologie uit je Achtertuin (een ding van de collectie was een overdracht van het Nationaal mede mogelijk gemaakt door de inzet van de bestem- ladekast met in iedere lade een archeologisch object uit een Militair Museum. Het gaat om 73 zwaarden, speerpunten, mingsreserve OCW uit de periode 2005/2012 en de mid- gemeente in Nederland) werd in samenwerking met 120 knotsen en bijlen uit Iran. De voorwerpen hadden geen delen die de BankGiro Loterij ter beschikking heeft gesteld. gemeenten gerealiseerd, mede dankzij een bijdrage van het toegevoegde waarde meer voor het NMM, dat zich richt 10 In zes jaar tijd zijn alle grote vaste opstellingen vernieuwd. Cultuurfonds Bank Nederlandse Gemeente en een com- op verleden en heden van de Nederlandse krijgsmacht. Ze 11 Archeologie van Nederland (2011), Nederlanders in het merciële samenwerking met ADC ArcheoProjecten. zijn voor het RMO een waardevolle aanvulling op de Nabije Nabije Oosten (2013) en de Klassieke Wereld (2015) gingen Oosten-collectie, waarvan de Iran-collectie tot de top van aan de herinrichting van Egypte vooraf. Wat rest is een klein Na een recordjaar in 2015 (door de tijdelijke sluiting) kende Europa behoort. stuk Romeins Nederland, dat in de zomer van 2018 voor 2016 een daling in bruiklenen. Er werden 401 objecten vernieuwing aan de beurt is. Alle vaste opstellingen zijn uitgeleend. Dit aantal is exclusief 750 Egyptische voorwer- Overdracht van wetenschappelijke kennis aan het publiek gefinancierd uit de exploitatieresultaten van de betreffende pen die medio 2016 terugkeerden uit musea in Quebec en is de rode draad in de bijna 200 jaar waarin het museum boekjaren. Deze gefaseerde aanpak levert in de toekomst Bologna, die met RMO-tentoonstellingen 650.000 bezoe- bestaat. Voor de aankomende jaren is in 2016 een onder- een regelmaat op waardoor vernieuwingen van vaste opstel- kers trokken. Het cijfer van langdurige bruiklenen steeg tot zoeksnota vastgesteld. Via Memoranda of Understanding lingen financieel haalbaar blijven en het museum actuele 1.569. Vanaf 2016 zijn objecten uit de collectie nu ook te verankert het RMO de internationale wetenschappelijke inzichten kan delen met het publiek. zien in musea in Cuijk, Alphen (Noord-Brabant) en Bergeijk. ambities en samenwerkingen. Dit zijn overeenkomsten met bijvoorbeeld de Oudheidkundige dienst en de Yarmouk Door het ontbreken van tentoonstellingen viel het bezoek In de periode 2013/2016 was de doelstelling 18.500 scholie- University in Jordanië, de Egypte-afdeling van de Vaticaanse in het eerste kwartaal tegen (37% lager ten opzichte van het ren per jaar te ontvangen. Dat is met 23.622 leerlingen we- Musea, het Tunesische Institut National du Patrimoine en gemiddelde 2010/2015). De opening van de nieuwe zalen derom gehaald. Het museum biedt museumlessen, rondlei- het Museo Egizio in Turijn. In de onderzoeksnota is de plan- Klassieke Wereld kon het gemis aan tentoonstellingen én dingen en maatwerk, voor bijvoorbeeld een museumbezoek ning voor de periode 2016/2020 geformuleerd. De weten- het ontbreken van een vaste opstelling Egypte niet compen- met de gehele school. Het museum brengt de collectie in de schappelijke projecten zijn verdeeld in drie hoofdthema’s rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 seren. De drie tentoonstellingen (Romeinse Kust, Vlijm- klas met Museumdocent in de klas, digitale lessen en een waarbij de output van twaalf projecten is gedefinieerd. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 scherp verleden en Egypte: Land van Onsterfelijkheid) die in projectweekpakket Egypte voor het primair onderwijs. Het De drie hoofdthema’s zijn: de geschiedenis van het RMO april openden scoorden 17% beter dan het gemiddelde over aantal bereikte scholieren over de periode 2013/2016 was en de receptie van de Oudheid; collecties & agency; mate- die periode in de afgelopen vijf jaar. Door de expositie Ko- gemiddeld 21.757 per jaar. Het bezoek van meer dan 5.000 riaaltechnisch onderzoek. Het zijn onderwerpen die dicht ninginnen van de Nijl en de nieuwe vaste opstelling Egypte HBO- en universitaire studenten wordt hierbij niet meege- tegen de hoofddoelstellingen van het museum aanliggen werd vanaf medio november het zwakke eerste kwartaal wogen. en op aantrekkelijke wijze zichtbaar gemaakt kunnen wor- gecompenseerd en kwam het RMO tot tevredenheid boven den in tentoonstellingen en activiteiten. Met die balans tus- de 156.000 bezoekers uit. Een vergelijking tussen vijftien Op het terrein van digitalisering is het RMO verheugd sen wetenschap en publieksoverdracht kijkt het RMO met jaar bezoekcijfers laat zien dat de bezoekcijfers tot de helft over de samenwerking met Google, als enige niet-specifiek vertrouwen naar nog eens 200 jaar bestaansrecht. dalen in de maanden waarin het museum geen tijdelijke beeldende kunstmuseum in Nederland. Er zijn zeven ver- tentoonstellingen organiseert. Over de periode 2013/2016 schillende Google-applicaties. Eind 2016 zijn er, vanwege komt het RMO gemiddeld uit op 165.109 bezoekers, met de veranderde inrichting, nieuwe Street View-opnamen Wim Weijland, directeur bestuurder zeven maanden sluiting in 2015. gemaakt, die begin 2017 online zijn. Met Google Vision Jan Hoekema, voorzitter van de Raad van Toezicht Prestatieafspraken 2013-2016 met het Ministerie van OCW

Prestatie-eisen OCW Kwantitatief Resultaat 31.12.2016 Gemiddelde Prestatieeisen OCW Kwantitatief Resultaat 31.12.2016 Gemiddelde 2013-2016 2013-2016 Bezoekers 139.600 156.188 165.109 Collectie-omvang 175.000 187.034 4,9% groei in 4 jaar

Waarvan betalend 127.000 141.632 152.442 Verfijningen/verwervingen 300 inc. verfijning database 1.499 n.v.t. exclusief verwerving boeken (2.416) Waarvan niet betalend 12.600 12.638 en 1.918 kinderen < vijf jaar 9.965 en 8.128 < 5 Registratiegraad 100% 100% 100% Primair Onderwijs 8.500 8.210 7.331 Gedigitaliseerd met foto Naar 48% in 4 jaar 55% (exclusief opgravingsmateriaal) Van 44% naar 55% Voortgezet Onderwijs 10.000 12.178 11.913 Objecten te zien 4% 4% 4% Museumdocent in de klas 250 3.234 2.513 Restauraties en conservering 12 65 50 Doelstelling Onderwijs 18.500 excl. HBO/WO 23.530 21.733 Populair wetenschappelijke publ. 27 41 inclusief 3 boeken 31 MuseumJeugdUniversiteit 9 x met 1350 kinderen 1205 1361 Wetenschappelijke publicaties 15 14 inclusief 1 boek 14 Tentoonstellingen in museum 6 9 11 Wetenschappelijke onderzoeken 8 8 11 Gemiddelde looptijd 150 dagen 199 dagen 202 dagen Romeinse kust: 178 Workshops (volwassenonderwijs) 120 dagen 145 dagen 145 dagen met Egypte. Land van onsterfelijkheid: 186 met 2.500 deelnemers 4.983 deelnemers Vlijmscherp verleden: 186 Koninginnen van de Nijl: 44 Inleidingen en 24 met 600 deelnemers 61 met 1.200 deelnemers 37 met circa 1.400 Maas en mens: 366 museumwandelingen deelnemers 12 Pracht en precisie: 366 13 Euro Meltdown: 88 Lezingen 40 x 60 bezoekers 62 in RMO door conservatoren 86 in RMO door Baalbek bewonderd: 178 en gastsprekers conservatoren en Archeologie uit je achtertuin: 201 44 buiten RMO door conservatoren gastsprekers Ca. 6.000 bezoekers 44 buiten RMO Tentoonstellingen buitenland 2 3 3 door conservatoren Ca. 7.100 bezoekers Gemiddelde looptijd 100 dagen Gemiddeld 132 dagen 138 dagen Quebec: Egyptian Magic 100 dagen Workshops kinderen (90 dagen) 7.200 12.146 11.783 Bologna: Egitto: Splendore Millenario 198 dagen Japan (Tokyo Sendai en Nagoya): Televisie en radio 40 43 46 Golden Legend 98 dagen DVD 2 0 0 Bezoekers buitenlandse 120.000 Quebec: 497.475 (300.000 in 2015) 296.828 tentoonstellingen Bologna: 163.973 (55.500 in 2015) Live streaming en webcam 1 x 5000 deelnemers 52.663 op YouTube kanaal 27.663 op YouTube Japan (Sendai, Nagoya, Tokyo): 161.863 in periode 2013/2016 kanaal

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 (38.225 in Tokyo in 2015) rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 Totaal 405.236 bezoekers Vrije publiciteit (print) 750 vermeldingen 825 860

Inkomende bruiklenen 125 287 (33 musea/personen) 414 Facebook 1500 likes 65.956 Groei in 4 jaar: uit binnenland 1357%

Inkomende bruiklenen 125 261 (9 musea) 215 Twitter 1500 volgers 7.174 Groei in 4 jaar: uit buitenland 207%

Uitgaande bruiklenen 1700 371 tijdelijke + 1.522 langdurige 2.095 Eigen inkomsten Gemiddeld 19,5% 36,5% 40,3% binnenland bruiklenen = 1.893 in periode 2013/2015

Uitgaande bruiklenen buitenland 300 30 tijdelijke + 498 Openingstijden 44 uur per week 44,5 uur per week 44 47 langdurige bruiklenen = 77 Doorlopende bruiklenen uit 2015: 776 Webbezoekers www.rmo.nl 304.000 625.836 Groei in 4 jaar: met Google Analytics 126% Verplichtingen met het Ministerie van OCW uit het subsidiebesluit 2013-2016

• Er waren geen feiten/omstandigheden met subsidiegevolgen. • Het bedrijfsnoodplan, dat geldt als veiligheidsplan, is geactualiseerd gelet op de oplevering van de nieuwe tentoonstellingsruimte en de herinrichting van de nieuwe vaste opstelling Egypte. • De visie op veiligheidszorg is in 2016 ontwikkeld. Deze is opgenomen in een bijlage bij dit jaarverslag. • Het collectieplan is opgesteld conform de ICN Handreiking en vastgesteld. Er is een onderzoeksnota voor de periode 2016/2020 vastgesteld. • De Governance Code Cultuur wordt toegepast en is in de jaarrekening, op de website en in dit jaarverslag verantwoord. • Het informatiebeleidsplan, opgesteld conform richtlijn A.01 van het DEN-register, is vastgesteld. • De jaarrekening en het bestuursverslag zijn voor 01/04 bij het Ministerie van OCW ingediend. • Internationale activiteiten zijn aan het Dutch Centre for International Cultural Cooperation gemeld. • Er is beleid opgesteld voor aanbesteding van opdrachten voor tijdelijke tentoonstellingen.

14 15 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 1

Publieksfunctie 16 17

De publieksfunctie wordt gelegitimeerd in vier hoofddoelen: • Kwaliteit, gemeten in waardering • Economische waarde, gemeten in inkomsten en omzet rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 • Bereik, gemeten in vormen van contact rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 • Impact, uitgedrukt in betrokkenheid 1.1 Kwaliteit, gemeten in waardering uitgelicht: Samenwerking Rabobank Leiden-Katwijk Publieksonderzoek / onderzoek gebruik website De leerlingen van het Stedelijk Gymnasium Leiden en het minder snel naar het museum. De museumlessen verster- Stanislascollege uit Delft kunnen de komende drie schoolja- ken het onderwijsprogramma en dat is goed voor iedereen.’ Het publieksonderzoek is een graadmeter voor de mate ren het RMO gratis bezoeken als structureel onderdeel van waarin de bezoeker het aanbod van het museum waardeert. hun schoolprogramma. Dat kan dankzij een unieke sa- De afgelopen drie jaar werkten het RMO en Rabobank Dat is van belang, omdat het aanbod de weerslag van het menwerking tussen het museum, de scholen en Rabobank Leiden-Katwijk al op vergelijkbare wijze samen met het Ste- gevoerde beleid is. Omdat de uitkomsten van het publieks- Leiden-Katwijk. Deze samenwerking werd eind november delijk Gymnasium Leiden. Vijftienhonderd Leidse gymnasi- onderzoek de afgelopen jaren constant en positief bleken, bezegeld. asten bezochten in die periode jaarlijks het museum. Nu het is uit budgettaire overwegingen besloten het onderzoek in Stanislascollege zich heeft aangesloten, hoopt het museum 2016 eenmalig over te slaan. Dankzij deze culturele adoptie bieden de twee scholen en de driehoek bedrijf-museum-school uit te breiden. Dat kan Het kwantitatieve en kwalitatieve onderzoek onder de het museum, de leerlingen cultureel onderwijs op maat: van met meerdere bedrijven gestalte krijgen en met scholen uit gebruikers van nieuwsbrief en website wordt tweejaarlijks klassikale museumlessen tot rondleidingen, van workshops primair en voortgezet onderwijs, op alle niveaus. gehouden. In 2017 vindt dientengevolge het volgende on- tot lessen in de klas. De partijen hopen zo bij te dragen aan derzoek plaats. de ontwikkeling van het gevoel voor kunst en cultuur bij de leerlingen, in de breedste zin van het woord. Evaluatie door docenten Jaap van der Geer, accountmanager Grootzakelijk bij Rabo- Docenten ontvingen na hun museumbezoek een e-mail met bank Leiden-Katwijk, licht de samenwerking toe: ‘Door de vragen over de reserveringsprocedure, het verloop van de les sponsoring van dit programma en de samenwerking met en de aansluiting op het niveau van de leerlingen. de gymnasia geeft de Rabobank het RMO toegang tot een Het overgrote deel van de leerkrachten (meer dan 90%) be- interessante doelgroep. Want jongeren in deze leeftijd gaan oordeelt het bezoek met een 7 of hoger. De museumlessen binnen het project Museum & School worden om het jaar door de Leidse Cultuureducatiegroep online geanalyseerd. Via de Cultuureducatiegroep werden 69 evaluaties ingevuld. Ook hier is de uitkomst ruim voldoende. Alle evaluatiefor- mulieren worden gelezen door de medewerkers Educatie, de 18 kritiekpunten worden geanalyseerd, besproken met muse- 19 umdocenten en waar mogelijk aangepast.

Er is contact met docenten via klankbordgroepen en tijdens deelname aan nascholingsdagen, congressen en netwerk- bijeenkomsten. De museumlessen werden besproken met toekomstige docenten geschiedenis en klassieke talen, tijdens RMO-colleges vakdidactiek, in samenwerking met het ICLON (Interfacultair Centrum voor Lerarenopleiding, Onderwijsontwikkeling en Nascholing).

Waardering overig

Via social media, e-mail, het gastenboek en formulieren bij de kassa ontvangt het museum van bezoekers complimen- ten, opmerkingen en klachten over de activiteiten en het gebouw. Museummedewerkers beantwoorden deze reacties rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 zo snel en klantvriendelijk mogelijk, volgens de klachtenpro- rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 cedure.

t 01/01 - 03/01 Kinderactiviteiten kerstvakantie • Activiteiten: audiotour met Nienke (Het Klokhuis) in de Griekse collectie, Griekse koelkastmagneten en kerstboomversieringen knutselen en een speelhoek met Magic Sand voor de allerkleinsten s t 12/01 Lezing: Pracht en precisie • Duo-lezing over de werkzaamheden aan en de tentoonstelling van de collectie gesneden stenen door de projectconservatoren Ben van den Bercken en Selkit Verberk s 1.2 Economische waarde, gemeten in omzet en inkomsten

Eigen inkomsten Het RMO is de navolgende organisaties erkentelijk voor hun bijdragen Doel 2013 2014 2015 2016 Gem. 2013/2016 19,5% 43,3% 46,7% 34,8% 36,5% 40,3% Aankoop, restauratie en vaste opstelling • BankGiro Loterij

Archeologie uit je achtertuin • ADC ArcheoProjecten, De resultaatafspraak met het Ministerie van OCW is mini- 120 gemeenten, Cultuurfonds Bank Nederlandse maal gemiddeld 19,5% eigen inkomsten ten opzichte van Gemeenten, BankGiro Loterij de structurele subsidie over de periode 2013/2016. Dat is met 40,3% ruimschoots gehaald. Door de tentoonstelling Archeologie op de kaart • In opdracht van de Rijksdienst voor Nineveh (ondersteund met een half miljoen euro vanuit het Cultureel Erfgoed private fondsen) een jaar uit te stellen zijn er in 2016 relatief weinig middelen uit private financiering binnen gekomen. Behoud, beheer en ontsluiting collectie • Ministerie van Dat geldt ook voor private middelen voor aankopen. Omdat OCW het RMO spaart voor een majeure iconische aankoop om het 200-jarig bestaan luister bij te zetten, worden de (grote) Koninginnen van de Nijl • Zakenvrienden RMO, fondsaanvragen die daarvoor mede noodzakelijk zijn, in Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, National Geographic 2017 of 2018 gedaan. Nederland • België (mediapartner), Toeristische Dienst van Egypte voor de Benelux, Ambassade Egypte Den Haag, Het RMO blijft focussen op het stabiliseren en zo mogelijk Universiteit Leiden verhogen van de publieksinkomsten en particuliere bij- De BankGiro Loterij lotprijs naar het museum. Dankzij dit geoormerkt werven dragen en schenkingen Deze focus sluit ten nauwste aan Metamorfoze • Bureau Metamorfoze (voorheen heeft het RMO een extra bedrag ontvangen van € 45.000. bij de maatschappelijke taken en biedt bovendien structu- Projectbureau Belvedere) In de periode 2014/2018 ontvangt het RMO wederom een Dit bedrag wordt gereserveerd om in 2017 te besteden aan rele groeikansen ten opzichte van sponsoring, zeker in dit jaarlijkse bijdrage van € 200.000, gedoneerd door de Bank- aanvullende veiligheidsmaatregelen op de nieuwe vaste tijdsgewricht. Natuurlijk zet het RMO op alle bronnen van Nacht van de Viool • Cultuurfonds Leiden/Leiden Marketing, Giro Loterij. Het museum is ongelooflijk blij met het ver- Egypte-opstelling. Deze blijken noodzakelijk omdat som- 20 inkomsten in, zoals de volgende paragrafen aantonen. Rabobank Leiden-Katwijk, Zakenvrienden RMO trouwen en de steun van de loterij. Van de bijdrage worden mige bezoekers - verbazingwekkend genoeg - met name 21 substantiële aankopen gedaan, restauratieprojecten voltooid stenen voorwerpen beklimmen (offertafel), erin gaan zitten Schenkingen / legaten Onderzoek Oud Europa collectie • NWO (Nederlandse en vaste opstellingen gerealiseerd. De basis van het museale (de naos), aanraken (sculpturen) en bekrassen (reliëfs). organisatie voor wetenschappelijk onderzoek) werk wordt hierdoor extra geschraagd. Het RMO ontving twee bijzondere schenkingen. Mevrouw Zaalverhuur Elisabet Huss-van Ham schonk het museum € 204.000 ten Pracht en precisie. Meesterwerken in steen • Ministerie van De reguliere middelen zijn grotendeels besteed aan het behoeve van aankoop van objecten en onderzoek naar de OCW voltooien van de nieuwe vaste opstelling Egypte (€ 165.000). Doel 2013 2014 2015 2016 gemiddeld collectie. Het bedrag is in een fonds op naam, het Elisabet Met deze bijdrage en het inzetten van de inkomsten uit het € 30.000 44.379 42.517 33.148 17.500 34.386 Huss Fonds, ondergebracht. Het RMO ontving € 100.000, Romeinse Kust • Mondriaan Fonds, de provincies Noord- en geoormerkt werven uit het jaar 2015 (€ 54.000), heeft het door wijlen de heer Van der Schans gelegateerd bij testa- Zuid-Holland en Zeeland museum duurzame en kostenbesparende LED-verlichting ment, en bestemd voor aankoop en restauratie van voor- kunnen aanschaffen. Het restant uit de reguliere bijdrage Als doel voor de jaarlijkse omzet van zaalverhuur is een werpen. Het museum is de beide schenkers zeer dankbaar. Schoolprogramma Leiden/ Delft • Rabobank Leiden-Katwijk (€ 35.000) is gereserveerd voor het voltooien van het project bedrag van € 30.000 vastgesteld, met een groei van € 10.000 Bij elkaar opgeteld is het de grootste particuliere schenking Archeologie uit je achtertuin, onderdeel van de vaste opstel- in vier jaar tijd. Door deze verhuur vergroot het museum aan het RMO sinds de instelling van het Gildemeesterfonds Vaste opstelling Egypte • Ministerie van OCW, BankGiro ling Archeologie van Nederland. Het resterende budget uit zijn naamsbekendheid en de inkomsten. De zalen zijn volop in 1929. Voor beide fondsen op naam geldt dat de looptijd Loterij het project Museummaandag (€ 29.000), dat tussen 2011 en gratis gebruikt door cursuspartners en aanbieders van minstens vijf jaar is. 2015 georganiseerd is, is met toestemming van de BankGi- volwassenenonderwijs als de Vrije Academie, Huub Pragt ro Loterij toegevoegd aan het aankoopfonds. Dat geldt ook Egyptologie en Huis van Horus. Dat levert herhaalbezoekers

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 Week van de Klassieken • Labrys Reizen rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 voor een bedrag van € 34.000, dat resteerde uit de bijdrage op, die op termijn museumambassadeurs kunnen worden. 2014. Met de zalen biedt het RMO eveneens aantrekkelijk geprijs- de, culturele vergader- en dinerfaciliteiten. Het resultaat van Tijdens de tentoonstelling Koninginnen van de Nijl werden 2016 viel tegen, evenals het gemiddelde van de afgelopen de museumbezoekers gevraagd om voor het RMO met de vier jaar. De combinatie van kosten voor zaalhuur en ban- BankGiro Loterij mee te spelen. Zij kregen een publicatie queting wordt door veel partijen als te kostbaar ervaren. cadeau. Bij deelname gaat de helft van de maandelijkse

t 17/01 Boekpresentatie: Geestenkrijger • Presentatie van Geestenkrijger, een kinderboek van Linda Dielemans, t 04/02 Zenobia-lezing: Percepties van Palmyra • Diederik Burgersdijk, oprichter en oud-voorzitter van de Stichting archeoloog bij de gemeente Utrecht, dat zich afspeelt in de Bronstijd s Zenobia, hield de eerste Zenobia-lezing over de verwoestingen van de stad Palmyra en de reacties daarop uit het oosten en westen s Horeca met een winst- en verliesdeling van 50/50. Het resultaat Reizende tentoonstellingen Japan: Golden Legend bedroeg € 27.805 voor het museum. De omzet bedroeg Voor de tentoonstelling Golden Legend, georganiseerd Doel € 314.439 waarvan het RMO 50% in de jaarrekening op- Het doel is jaarlijks een expositie aan een buitenlands mu- door de Tokyo Shimbun, werden tachtig objecten uitgeleend. winstuitkering 2013 2014 2015 2016 Gemiddeld neemt. De investeringen voor het café worden gefinancierd seum te verkopen met minimaal € 100.000 aan omzet en De tentoonstelling combineert klassieke mythen en verhalen € 30.000 37.000 49.000 26.000 27.805 34.951 door Vermaat, waarna de afschrijving gelijk wordt verdeeld. 120.000 bezoekers op jaarbasis. over goud met fin-de-siècle-schilderijen, die deze mythen Personeel is regelmatig uitgewisseld met de Hortus Bota- verbeelden, en met voorbeelden van klassieke goudsmeed- nicus, hetgeen lagere kosten met zich meebrengt. Door het Locaties kunst. De tentoonstelling ging van start in 2015 in het Vanaf 2008 beheert het bedrijf Vermaat het Museumcafé en ontbreken van een wintertentoonstelling in het eerste kwar- National Museum of Western Art in Tokyo (100.800 bezoe- neemt de catering en banqueting (niet exclusief ) op zich. taal was de winstverwachting bescheiden. Het eindresultaat 2013: Tongeren, Tarragona, Palma de Mallorca kers). In 2016 was de tentoonstelling te zien in het Miyagi Met Vermaat is in 2010 een tienjarig contract afgesloten. is conform begroting. 2014: Gerona, Zaragoza, Tampere, Amman Museum of Art in Sendai (22.857 bezoekers) en het Aichi Het contract is gebaseerd op een wederzijdse samenwerking 2015: Quebec, Bologna, Tokyo Prefectural Museum of Art in Nagoya (38.206 bezoekers), 2016: Quebec, Bologna, Sendai, Nagoya waar de tour eindigde op 29 mei. Het totale bezoekcijfer was 161.863. Kengetallen Museumwinkel (jaaromzet van de winkel is inclusief de verkoop van Museumkaarten) Bezoekers aan buitenlandse tentoonstellingen Met de inkomsten uit reizende tentoonstellingen Doel 2013 2014 2015* 2016 gemiddeld financiert het museum een extra conservator voor de Jaaromzet € 300.000 € 404.628 € 576.685 € 267.527 € 390.768 € 409.902 Doel 2013 2014 2015 2016 Gemiddeld Egyptische afdeling. Bruto marge 40% 33% 33% 33% 50% 37,5% 120.000 132.000 232.000 418.075 405.236 296.828 Omzet per bezoeker € 2,35 € 2,34 € 2,78 € 2,22 € 2,50 € 2,46 Besteding per transactie € 17 € 16,43 € 17,65 € 17,20 € 16,98 € 17,06 *2015: met zeven maanden sluiting van het museumgebouw Omzet

De Museumwinkel sloot zich wederom aan bij landelijke een tentoonstelling, met bijbehorende publicatie als bron Doel 2013 2014 2015 2016 Gemiddeld acties van het CPNB en ontwikkelde tentoonstellingsge- van inkomsten, in de eerste drie maanden van het jaar. € 100.000 40.000 250.000 378.000 201.000 217.250 bonden acties en assortiment. De winkel richt zich op een Belangrijk was, naast meer vloeroppervlak voor de winkel, breed scala aan artikelen in diverse prijscategorieën voor het aanbod van nieuw RMO-assortiment bij de heropening een breed publiek. In samenwerking met uitgeverijen en van de vaste opstelling Egypte. Met deze productlijn tracht Quebec: Egyptian Magic leveranciers heeft het RMO exaclusieve acties en boekpre- het museum zich als merk en instituut te profileren; een Op 10 april 2016 sloot in het Musée de la civilisation sentaties georganiseerd. Met name in het eerste kwartaal deel van de producten vindt hun weg naar klanten via (inter) (Québec, Canada) de tentoonstelling Egyptian Magic. dienden die als stimulans voor de omzet. In de jaaromzet nationale distributiekanalen. De RMO-expositie Egyptische magie uit 2010 vormde de dient rekening te worden gehouden met het ontbreken van blauwdruk hiervoor, ofschoon de omvang twee keer zo groot was als in Leiden. De expositie was samengesteld uit 250 22 Leidse objecten, aangevuld met voorwerpen uit het Louvre, 23 het British Museum en het Museo Egizio in Turijn. Maar liefst 497.475 bezoekers bezochten in Quebec deze tentoon- stelling, waarvan 300.000 in 2015.

Bologna: Egitto, Splendore Millenario Voor het Museo Civico Archeologico di Bologna realiseerde het museum de expositie Egitto, Splendore Millenario, die in oktober 2015 geopend werd. Bijna vijfhonderd topstukken uit de vaste opstelling van het RMO vonden hierdoor (van- wege de tijdelijke museumsluiting) een ander onderkomen. De Egyptische collecties van beide musea zijn nauw verbon- den. Veel beelden en reliëfs zijn in de negentiende eeuw ge- vonden in de woestijn bij Sakkara, de begraafplaats van hoge ambtenaren van de oud-Egyptische hoofdstad Memphis. In Bologna werden ze weer samengebracht. De tentoon-

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 stelling werd gemaakt in samenwerking met de Arthemisia rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 Group, liep tot 17 juli 2016 en is door bijna 164.000 mensen bezocht, waarvan 55.500 in 2015.

t 09/02 Lezing: De Romeinse brug bij Cuijk • Lezing door Boudewijn Goudswaard, directeur van het erfgoedmanagement- t 14/02 - 17/04 Collegereeks: De muzen in het museum • Hans Smolenaars (UvA) gaf zes colleges over vooraanstaande bedrijf The Missing Link. In het kader van de tentoonstelling Maas en mens vertelde hij over de Romeinse brug bij Cuijk s Griekse en Romeinse auteurs en dichters. De eerste drie colleges waren gewijd aan Kalliope, de muze van de epische poëzie. De laatste drie gingen over Melpomene, de muze van de tragedie s 1.3 Bereik, gemeten in vormen van contact

In deze paragraaf sluiten de doelen nauw aan bij de pres- In het eerste kwartaal van 2016 vielen bezoekersaantallen tatieafspraken van het Ministerie van OCW. Bij het begrip tegen, omdat er door de verbouwingen geen winterten- bereik worden ook de middelen en instrumenten behandeld toonstelling geprogrammeerd kon worden. Er kwamen om het fysieke en digitale bereik te vergroten. 37% minder bezoekers dan het gemiddelde in de periode 2010/2015. De opening van de nieuwe zalen Klassieke We- Openstelling museum reld kon het gemis aan tentoonstellingen én het ontbreken van een vaste opstelling Egypte blijkbaar niet compenseren. Doel 2013 2014 2015 2016 Op 1 april ging de expositieruimte op de eerste verdieping 44 uur per week 44 45 44,5 44,5 rondom de Tempelzaal open. De drie tentoonstellingen Romeinse Kust, Vlijmscherp verleden en Egypte: Land van Onsterfelijkheid scoorden 17% beter dan het gemiddelde Het museum is open van dinsdag tot en met zondag van over diezelfde periode in de afgelopen vijf jaar. April was de 10.00-17.00 uur en op maandagen in de vakanties. Avond­ een-na-beste aprilmaand van de laatste vijftien jaar. Mei was openstellingen met lezingen, debatten, concerten en ope- zelfs de beste meimaand van de afgelopen vijftien jaar. Door ningen zijn niet in het gemiddelde aantal uur meegerekend. de expositie Koninginnen van de Nijl en de vaste opstelling Egypte werd het zwakke eerste kwartaal gecompenseerd Bezoekcijfers en kwam het RMO tot tevredenheid op jaarbasis boven de 150.000 bezoekers uit. Het doel is minimaal een gemiddelde van 139.600 bezoekers per jaar behalen. Dit is conform de eis van het Ministerie van Een vergelijking tussen vijftien jaar bezoekcijfers laat zien OCW, die bepaalt dat Rijksmusea in de periode 2013/2016 dat de bezoekcijfers tot de helft dalen in de maanden waarin minimaal het gemiddelde van de periode 2009/2012 moeten het museum geen tijdelijke tentoonstellingen organiseert. behalen. Het museum trok in 2016 156.192 bezoekers. Over de periode 2013/2016 komt het RMO gemiddeld uit op 165.109 bezoekers ondanks zeven maanden sluiting in 2015. 24 25 250.000

200.000 210.332 150.000 173.017 156.188 100.000 153.096 142.674 134.408 131.383 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 120.894 119.315 116.890 50.000 88.868 74.772

0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

t 18/02 Boekpresentatie: Het einde van het Romeinse Rijk • Maarten van Rossem presenteerde zijn boek Het einde van t 21/02 Boekpresentatie: Willewete – De Grieken • Schrijfster Suzan Boshouwers presenteerde in een feestelijke het Romeinse Rijk met een lezing en signeersessie in een uitverkochte Tempelzaal s voorstelling voor kinderen van vijf tot negen jaar haar nieuwe boek over de oude Grieken, gemaakt in samenwerking met t 20/02 - 06/03 Kinderactiviteiten voorjaarsvakantie • Activiteiten voor kinderen t/m 12 jaar: de Nienke-audiotour, het het museum s beschilderen van een Griekse schaal, een lauwerkrans knutselen en kleurplaten voor de allerkleinsten s Tentoonstellingen Nieuwe tijdelijke tentoonstellingen: • Romeinse kust 01/04 - 25/09 Tijdelijke tentoonstellingen Doel 2013 2014 2015 2016 gemiddeld • Egypte. Land van onsterfelijkheid 01/04 - 02/10 6 13 13 8 9 11 • Vlijmscherp verleden 01/04 - 02/10 • Baalbek bewonderd 01/04 - 25/09 • Koninginnen van de Nijl Vanaf 18/11 Maas en mens (07/12/2015 - 08/01/2017) in diverse periodes werden gezien als een plek waar mensen Doel is het organiseren van zes exposities per jaar, deels op • Maas en mens Gehele jaar contact konden hebben met de goden. Hier zijn bij bagger- basis van de collectie. Hiermee worden extra (herhaal)bezoe- • Pracht en precisie Gehele jaar Deze tentoonstelling toonde met name voorwerpen uit de werkzaamheden waardevolle voorwerpen gevonden, zoals kers getrokken, deelcollecties belicht en actueel wetenschap- • Euro Meltdown Tot 27/03 eigen collectie, opgebaggerd uit de Maas of langs de oevers Romeins bronzen vaatwerk, vroegmiddeleeuwse zwaarden pelijk onderzoek gepresenteerd. Met negen tentoonstel- • Archeologie uit je achtertuin Vanaf 14/06 gevonden. Ze laten 300.000 jaar menselijk leven langs deze en een scheepshoorn. De Maas is op die manier een spiegel lingen, exclusief vier presentaties in de actualiteitenvitrines rivier zien: van prehistorie tot en met de late Middeleeuwen. van het bewoonde landschap. en de vernieuwing van de vaste presentatie van het oude Actualiteitenvitrines met aanwinsten: Egypte, haalt het RMO zijn doel. • Figuurstenen 13/01 - 13/03 Langs de Maas lagen in de loop van duizenden jaren dorpen Met bruiklenen van het Natuurhistorisch Museum Maas- • Beeld Amenhotep III 22/03 - 15/05 van de eerste boeren, Romeinse villa’s, Merovingische graf- tricht, Museum Het Valkhof (Nijmegen) en het Dordrechts Vaste opstellingen: • Romeinse objecten uit Vechten 10/06 - 21/08 veldjes, een winterkamp van de Vikingen en middeleeuwse Museum. • Archeologie van Nederland Vernieuwd in 2010 • Middeleeuwse leistenen 23/08 - 31/12 kastelen. Op de rivier voeren schepen, waarvan vergane • Nederlanders en het oude resten zijn teruggevonden. Bij Maastricht en Cuijk waren Vormgeving: Bureau Kinkorn, Tilburg. Nabije Oosten Vernieuwd in 2013 al in de Romeinse tijd bruggen over de rivier. De rivier • Grieken Vernieuwd in 2015 faciliteerde de handel en er kwamen continu schepen vol • Romeinen Vernieuwd in 2015 koopwaar voorbij. • Egypte Vernieuwd in 2016 • Romeinen in Nederland Wordt vernieuwd in 2018 De Maas was ook een plaats waar offers werden gebracht. De meanderende loop creëerde moerassige randzones, die

26 27 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016

t 27/02 - 06/03 Workshop pracht of prul • Wanneer is een voorwerp de moeite waard om tentoongesteld te worden? In t 24/03 NINO-lezing • Olivier Nieuwenhuyse (Universiteit Leiden) hield een lezing met de titel Sharizor Survey Project in deze dagelijkse workshop filosofeerden kinderen, net als de oude Grieken, over voorwerpen uit de Oudheid s Iraaks Kurdistan s t 08/03 Lezing: Vlijmscherp verleden • Duo-lezing door Luc Amkreutz (conservator prehistorie) en Annemarieke Willemsen (conservator Middeleeuwen) over de zwaardencollecties van het museum s Pracht en precisie. Meesterwerken in steen Stephen Sack: Euro Meltdown (12/12/2015 - 27/03/2016) (vanaf 12/12/2015) Deze fototentoonstelling van de Amerikaanse kunstenaar De expositie presenteert een selectie ‘gesneden (edel)stenen’ Stephen Sack toonde twaalf teloorgegane euromunten, uit de eigen collectie. Ze komen uit het oude Nabije Oosten, bewerkt en opgeblazen tot foto's van één bij één meter. Het het oude Egypte en de Klassieke Wereld, zijn vaak niet groter ging hierbij om verloren euromunten die terechtgekomen dan een vingertop en voorzien van gegraveerde voorstel- zijn tussen het afval. De munten zijn in de loop der tijd lingen van goden, dieren, symbolen, keizers en magische geplet, bekrast of deels gesmolten in vuilverbrandingsovens spreuken. en ogen als antieke munten. Het resultaat noemt Sack ‘de archeologie van onze maatschappij’. Zijn foto's verwijzen In de tentoonstelling maakte het publiek kennis met het naar het verleden, heden en de toekomst van ons geld. vakmanschap van de kunstenaars uit de Oudheid en in latere tijden, geholpen door enorme vergrotingen van deze Sack fotografeert al jaren munten. Dit europroject was zijn minutieuze voorstellingen. Bovendien leert het publiek de meest recente werk. Met uitgekiende belichtingstechnieken, eigenaren en bewonderaars van de stenen kennen en de het samenvoegen van overlappende opnamen en sterke uit- manieren waarop zij die gebruikten. De expositie is aange- vergrotingen onthult hij details en kleuren die met het blote vuld met antieke dactyliotheken: ladekastjes waarin vanaf de oog en met traditionele fotografie nauwelijks waarneembaar achttiende eeuw deze gemmen konden worden verzameld. zijn.

De complete collectie gesneden stenen bestaat uit 6300 be- werkte exemplaren: zegelafdrukken, cilinder- en stempelze- gels, cameeën, scarabeeën, ringstenen en pronkstenen. Het is de grootste verzameling in Nederland. Na sluiting van het GeldMuseum in 2013 zijn 4300 stuks door het Ministerie van OCW aan het RMO overgedragen. Romeinse kust (01/04 -25/09) piraten besloten de Romeinen uiteindelijk onze streken te verlaten, maar ze bleven de kustzone verdedigen. De lokale Vormgeving: Potztauzend, Lelystad (Kors de Waard) Toen de Romeinen in onze streken arriveerden zag het bewoners verlieten het gebied of leefden door op oude voet, landschap van de kustprovincies er anders uit dan nu. Texel gebruikmakend van de verworvenheden van de Romeinen zat vast aan Noord-Holland, het Oer-IJ vormde een open en de mogelijkheden van hun leefgebied, op de grens van verbinding met de zee, de monding van Maas en Waal was land en zee. Deze verhaallijnen zijn geïllustreerd met onder van een enorme breedte en de kuststrook lag enkele kilo- andere wapens, kostbaarheden, huisraad en handelswaar. 28 meters verder naar het westen. Landschap en mens waren Samen met maquettes van forten, tempels en een schip, is 29 onlosmakelijk met elkaar verbonden. Zoals de Romeinse ge- het verhaal verteld over strijdgewoel, scheepvaart, wonen, schiedschrijver Plinius schreef: ‘Men woont hier op drijven- handel en religie. de eilanden (terpen) in koude, zompige moerassen’. Voor de Romeinse kust kwam tot stand dankzij bijdragen van het Romeinen was het koude, natte noorden een uitdaging. De Mondriaan Fonds en de provincies Noord- en Zuid-Holland lokale bevolking wist zich goed te redden in dit landschap en Zeeland. Met dank aan gastconservator Tom Hazenberg, van duinen, kwelders en stroomwallen omdat het vruchtbaar Roos Buitenhuis, de leden van de Romeinse kustwacht en en voedselrijk was. de Universiteit Leiden. De tentoonstelling Romeinse kust was opgezet als een wan- Met bruiklenen van: Archeologie, Natuur en Milieueducatie deling langs deze historische kust, van noord naar zuid, van Den Haag, Archeologisch Werkgroep Velsen, Archeologische Texel naar Aardenburg, in de periode rond 200 n.Chr., toen Werkgroep Voorburg/Den Haag, Bureau Oudheidkun- de Romeinen zich stevig gesetteld hadden in onze streken. dig Onderzoek Rotterdam, Erfgoed Leiden en omstreken, De bezoeker kreeg inzicht in de lokale verhoudingen tussen Museum Meermanno/Koninklijke Bibliotheek Den Haag, de inheemse bevolking en de Romeinen. In het noorden Provinciaal Archeologisch Depot Noord-Holland, Provinciaal hadden de Friezen na pogingen van de Romeinen het ge- Archeologisch Depot Zuid-Holland, Römisch Germanisches bied te overheersen, onafhankelijk de draad weer opgepakt. Zentral Museum Mainz, Stichting Cultureel Erfgoed Zee- Het gebied rondom de Limes en langs de kust was een mili- land, Stichting Provinciale Atlas Noord-Holland, Westlands rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 taire verdedigingszone met forten en wachttorens. Zuidelijk Museum Honselersdijk, het Zeeuws Museum, Streekmu- daarvan, in het gebied van de Cananefaten, ontstond een seum Goeree Overflakkee, Koninklijk Zeeuws Genootschap bestuurlijke eenheid met de Romeinen, waarin vreedzaam voor Wetenschappen, Museum Aardenburg. naast elkaar geleefd wordt. Bij deze ontwikkelingen speelden de rivieren en de Noord- Vormgeving: Bureau Kinkorn, Tilburg zee een rol als doorvoerroutes tussen Gallië, Neder-Germa- nië en Britannia. Keer op keer versterkten en verdedigden keizers dit Romeinse kustgebied. Na vele aanvallen van

t 26/03 Workshop: Van Babylon tot Thebe • Studenten van de opleiding Oude Culturen van de Mediterrane Wereld t 03/04 Boekpresentatie: De jongen achter het masker • Greet Beukenkamp schreef deze historische young adult-roman, (Universiteit Leiden) organiseren elk jaar een workshop voor middelbare scholieren, in samenwerking met vereniging Ex die speelt in het oude Egypte. Liefde, moord en drama liggen dicht bij elkaar in dit goed gedocumenteerde verhaal s Oriente Lux, het NINO en het RMO s uitgelicht: Mondriaan Fonds ondersteunt Romeinse Kust

Pilotproject provinciale depots en musea gesteund door 12/09 Symposium Romeinse Kust het Mondriaan Fonds Aansluitend aan de rondetafelsessie vond een symposium Het Mondriaan Fonds ondersteunde de tentoonstelling over Romeinse Kust plaats, waaraan 140 geïnteresseerden Romeinse Kust als een pilotproject voor toekomstige samen­ deelnamen. Het programma bestond uit: werkingsverbanden. Doel was het tot stand brengen van een netwerk van provinciale depots, gemeentelijke depots • Keynote-lezing Wouter Dhaeze (Gemeente Oudenburg, en musea in de provincies Noord-Holland, Zuid-Holland en België ): De ontwikkeling van de Romeinse kustverdedi- Zeeland. De tentoonstelling vormde hiervoor het vertrek- ging langs de Noordzee en het Kanaal. punt. De tentoonstelling reist door deze provincies en is • Tom Hazenberg (Hazenberg Archeologie): De Romeinse in 2017 en 2018 te zien bij Huis van Hilde in Castricum, kust, een mooi begin. MuZee in Scheveningen en het Zeeuws Museum Middel- • Rob van Eerden (Provincie Noord-Holland): Friezen en burg. Doelstellingen zijn het vergroten van de zichtbaarheid Romeinen. van objecten uit de provinciale depots, het werken aan een • Ab Waasdorp (Gemeente Den Haag) en Jasper de Bruin toename van het publieksbereik van de musea in de regio’s (Universiteit Leiden): De Civitas Cananefatium tussen en een grotere zichtbaarheid van de collecties van de diverse limes en de kustverdediging. instellingen. • Jeroen van Zoolingen (Gemeente Den Haag) en Jurrien Moree (Gemeente Rotterdam): Boeren en binnenvaart op 12/09 Rondetafelsessie: de Zuid-Hollandse Eilanden. Buiten de muren en over de grenzen • Robert van Dierendonck (Provincie Zeeland): Het land van Nehalennia. Met belanghebbenden is een rondetafelsessie gehouden om • Andrea Waters (Universiteit Leiden): Wie is de man van mogelijkheden voor een publieksagenda te onderzoeken. Als Velsen? De resultaten van isotopenonderzoek. ideeën werden genoemd het koppelen van tentoonstellings- • Annet Nieuwhof (Rijksuniversiteit Groningen): Het projecten aan bestaande archeologische onderzoeksagenda’s imago van de Chauken: agressieve zeerovers of vissende en het ontwikkelen van een template zoals Archeolab en terpbewoners? 30 Cold Case dat aan musea kan worden aangeboden. Er wer- • Mark Driessen (Universiteit Leiden): Over havens en de 31 den ideeën geopperd voor gezamenlijke tentoonstellingen oversteek. zoals havens in Nederland, verdwenen dorpen en archeolo- • Interview met onderzoekers: De Brittenburg tot op de gie van de Tweede Wereldoorlog. bodem.

Egypte. Land van Onsterfelijkheid (01/04-02/10) tering. De tentoonstelling liet zien wat de dood voor de Egyptenaren in het leven betekende. Meestal investeerden Met beeldhouwwerken, bronzen godenfiguren, mummiekis- de dode en zijn familie al bij leven in de begrafenis, soms ten en mummies liet deze tentoonstelling zien hoe de werden zij bij hun inspanningen geholpen door een gunst oude Egyptenaren zich voorbereidden op het hiernamaals. van de koning. Na de dood liepen de uitgaven door om de Ook grafgiften ontbraken niet, zoals magische scarabeeën, dodencultus te garanderen. Zo vormden deze overtuigingen juwelen, cosmetica en papyri met rituele spreuken. De hon- in een land van onsterfelijkheid een motor van de oud- derdvijftig objecten uit de eigen collectie waren in sommige Egyptische economie. gevallen niet eerder voor Nederlands publiek te zien. Een groot deel van de objecten had vijf jaar lang over de wereld Vormgeving: Lies Willers, Amsterdam.

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 gereisd, door Canada, Japan, Schotland en Spanje. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016

De Egyptische begrafenis was belangrijk vanuit religieuze overtuigingen. Zonder een intact lichaam kon de dode niet verder leven in het hiernamaals. Naast rituelen en magische bescherming door de goden was fysieke bescherming van het dode lichaam nodig in de vorm van mummiekisten en een graf. Een graf bood de dode en zijn familie aanzien en het graf en zijn grafgoederen waren een majeure inves-

t 07/04 – 15/04 Week van de Klassieken • De Week van de Klassieken had als thema Op Reis. In het hele land werden activiteiten georganiseerd die in het teken stonden van Griekse en Romeinse avonturen en queesten. Bezoekers konden een bijhorend e-book van Uitgeverij Athenaeum gratis downloaden s Vlijmscherp verleden (01/04-02/10) Dat een zwaard symbool staat voor macht, aanzien en rituele status werd het duidelijkst verbeeld door de zes bekende In deze tentoonstelling waren tweehonderd zwaarden uit rituele prehistorische reuzenzwaarden van het zogenoemde de eigen collectie te zien, van prehistorie tot Middeleeuwen, type Plougrescant-Ommerschans. Deze 3500 jaar oude met bruiklenen uit het Nationaal Militair Museum, Museum zwaarden, pronkstukken uit onder andere de nationale Volkenkunde en musea in Engeland en Frankrijk. musea van Frankrijk en Engeland, waren in deze tentoon- stelling voor het eerst samen te zien. Een perfecte replica uit Het zwaard is al 4000 jaar in gebruik, meestal bedoeld 1927 verving het zwaard van Ommerschans dat uiteindelijk om mee te vechten. Al net zo lang is het een voorwerp dat niet werd vrijgegeven voor een bruikleen. andere associaties oproept, met legendes als die van koning Arthur en zijn Excalibur, met spreekwoorden en gezegdes, Bij Vlijmscherp verleden verscheen een gelijknamige publi- zoals het zwaard van Damocles en Vrouwe Justitia. Het catie. Verder is op 21 augustus een uitgebreid lezingenpro- zwaard vormt niet alleen een wapen, maar is van oudsher gramma en een drukbezochte zwaardendag georganiseerd. ook symbool voor strijd, macht en gezag. Vanaf de vroegste De tentoonstelling trok naast de reguliere museumbezoeker exemplaren in de bronstijd hebben zwaarden deze andere ook nieuw publiek waaronder re-enactors, verzamelaars en rol gehad. Het zijn objecten met een zekere lading of kracht, leden van zwaardvechtverenigingen. waarmee op een bepaalde manier omgegaan moest worden. Dat geldt evenzeer voor westerse zwaarden, als voor exem- Met bruiklenen van: Koninklijke Verzamelingen Den Haag, plaren uit het Nabije Oosten, Japan en Polynesië. Loge La Vertu Leiden, Museum Jan Cunen Oss, Museum Volkenkunde Leiden, Nationaal Militair Museum Soest, Uni- Blikvangers in de tentoonstelling waren onder andere het versiteit Leiden, British Museum Londen, Norwich Castle Nederlandse Rijkszwaard (uit de Koninklijke Verzamelingen), Museum and Art Gallery, Musée d’Archéologie Nationale een onmisbaar en tastbaar symbool van het koninklijk ge- Saint Germain en Laye, Archeologische Dienst Amsterdam zag, en een verscheidenheid aan zwaarden uit etnografische en tien particuliere bruikleengevers. verzamelingen, zoals een met haaientanden bezet zwaard uit Kiribati (Polynesië). Vormgeving: Jos Stoopman, Leiden

32 33

Baalbek bewonderd (01/04-25/09) tijd zijn gebouwd. Bovendien is de locatie van de ruïnes ongekend mooi: middenin een vallei, omringd door - vaak Deze expositie toonde twintig schilderijen van kunstenaar besneeuwde - bergen. Vanaf 1997 is Teun Van Staveren vijf Teun van Staveren. Die zich liet inspireren door de mo- keer in Baalbek geweest om de restanten van de tempels te rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 numentale Romeinse ruïnes van de stad Baalbek, in het schetsen, te meten en vast te leggen op zijn schilderijen. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 binnenland van Libanon. De werken zijn een weergave van De immense afmetingen van de Bacchus-tempel fascineren zijn fascinatie voor de ongekende afmetingen en de in- Van Staveren, die met zijn kunstwerken zowel deze groots- drukwekkende details van de bouwwerken. De ruïnes van heid als zijn liefde voor de verfijnde architectonische details Baalbek liggen in de Bekaa-vallei in het oosten van Libanon, wil overbrengen. dicht tegen de grens met Syrië. De geschiedenis van de plek gaat minstens vijfduizend jaar terug. De roem van Baalbek is vooral te danken aan de tempels die in de Romeinse

t 07/04 Studiemiddag: eindexamenbundels Hermaion • Informatieve middag over Chaire!, een nieuwe leergang Grieks, t 07/04 Lezing: Op reis door het museum • Ruurd Halbertsma (conservator Klassieke Wereld) vertelde in deze lezing over inclusief de presentatie van een Via Latina-route, een rondleiding in het RMO, opgezet voor de gelijknamige methode voor de zoektochten van negentiende-eeuwse verzamelaars naar objecten uit de Oudheid s Latijn s Archeologie uit je achtertuin (vanaf 14/06/2016) tegeltje met een ooievaar uit 1650. De presentatie is als een Deelnemende gemeentes doorlopend project opgezet. In 2016 zijn 125 objecten in de Archeologie uit je achtertuin Aan de permanente presentatie Archeologie van Nederland kast geplaatst en in 2017 wordt de kast verder aangevuld. is met het project Archeologie uit je achtertuin een immense Op www.archeologieuitjeachtertuin.nl zijn de vondsten ladekast toegevoegd, die ruimte biedt aan één vondst uit digitaal te zien. iedere gemeente in Nederland. Elk object vertelt een verhaal Drenthe Limburg Noordzee uit de geschiedenis van de gemeente. Samen tonen ze de Archeologie uit je achtertuin kwam tot stand met medewer- diversiteit van de Nederlandse archeologie. king van ADC ArcheoProjecten, regio-archeologen, provin- Westerveld Eijsden-Margraten Bruine Bank ciale en gemeentelijke depots, musea, archieven en andere Heerlen Eurogeul In elke gemeente worden archeologische ontdekkingen instellingen. Het project is gefinancierd door het BNG Cul- Flevoland Kerkrade Rotterdam, Maasvlakte 1 gedaan: op akkers, bouwplaatsen, in stadscentra, parken tuurfonds, de deelnemende gemeenten en uit de jaarlijkse Maastricht Sluis, Cadzand en in achtertuinen. De voorwerpen in de ladekast variëren bijdrage van de BankGiro Loterij. Almere Onderbanken van vuurstenen gereedschappen tot Romeinse sieraden en Dronten Simpelveld Overijssel pijpenkopjes uit de moderne tijd. Bezoekers vinden in de Vormgeving: Bureau Kinkorn, Tilburg. Lelystad Sittard-Geleen lade van Alkmaar een Spaanse kanonskogel uit de Tachtigja- Noordoostpolder Almelo rige Oorlog, van Texel komt een achttiende-eeuwse luizen- Zeewolde Noord-Brabant Dalfsen kam van een zeeman en Den Haag leverde een Delfts blauw Hengelo Fryslân Aalburg Oldenzaal Alphen-Chaam Harlingen Bergen op Zoom Utrecht Leeuwarden Best Súdwest-Fryslân Boekel Bunnik Boxmeer De Ronde Venen Gelderland Breda Houten Cuijk Nieuwegein Aalten Geldrop-Mierlo Oudewater Apeldoorn Gemert-Bakel Rhenen Arnhem Grave Utrecht Barneveld Helmond Utrechtse Heuvelrug Berg en Dal Meierijstad Veenendaal Berkelland Mill en Sint Hubert Vianen 34 Beuningen Oirschot Wijk bij Duurstede 35 Bronckhorst Oosterhout Woerden Brummen Oss Buren ’s-Hertogenbosch Zeeland Doetinchem Someren Duiven Veldhoven Vlissingen Epe Geldermalsen Noord-Holland Zuid-Holland Montferland Nijkerk Aalsmeer Albrandswaard Nijmegen Alkmaar Alphen aan den Rijn Oost Gelre Amstelveen Barendrecht Oude Ijsselstreek Beemster Brielle Rheden Bergen Den Haag Rijnwaarden Den Helder Dordrecht Tiel Diemen Hellevoetsluis Voorst Gooise Meren Hendrik-Ido-Ambacht rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 Westervoort Haarlemmermeer Katwijk rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 Winterswijk Heemstede Leidschendam-Voorburg Zevenaar Heerhugowaard Noordwijk Hilversum Ridderkerk Groningen Hollands Kroon Rijswijk Langedijk Rotterdam Bellingwedde Oostzaan Schiedam Eemsmond Purmerend Teylingen Groningen Schagen Vlaardingen Hoogezand-Sappemeer Texel Westvoorne t 07/04 Ken-Uw-Klassieken-Pubquiz voor classici • Wedstrijd tussen 40 teams (160 deelnemers). Voor de winnaar lagen Stadskanaal Velsen Zoetermeer een boekenpakket en de eeuwige roem klaar s Ten Boer Weesp t 08/04 Lezing: Adrian Goldsworthy’s Augustus • De beroemde Britse auteur en classicus Adrian Goldsworthy gaf een Vlagtwedde Wijdemeren lezing over keizer Augustus, ter gelegenheid van de Nederlandse vertaling van zijn boek over Augustus s Wormerland Zaanstad Koninginnen van de Nijl (18/11/2016 - 17/04/2017) Met een keur aan luxe voorwerpen zoals glazen parfumfles- jes, juwelen, beschilderde vazen en bronzen spiegels bood Deze wintertentoonstelling vertelt het verhaal van de de tentoonstelling een kijkje in het weelderige leven aan het vrouwen van de farao’s. De rijkdom, macht en verering van Egyptische hof. De beroemde samenzweringspapyrus van koninklijke dames uit het Nieuwe Rijk (1539-1077 v.Chr., meer dan vijf meter lang, liet zien dat het leven in de harem staan hierin centraal. niet altijd rozengeur en maneschijn was. De tekst beschrijft het complot van een groep vrouwen in de harem en mede- In samenwerking met gastconservator Olaf Kaper, hoog- werkers daarbuiten, die uiteindelijk farao Ramses III hebben leraar egyptologie, projectassistent Fania Kruyf (student vermoord. Universiteit Leiden) en het Museo Egizio in Turijn is een verhaallijn ontwikkeld waarin 350 voorwerpen figureren, Een van de indrukwekkendste graftombes van het oude waaronder koninklijke portretten, godenbeelden, juwelen, Egypte is van koningin Nefertari, in 1904 ontdekt in het amuletten en kostbare gebruiksvoorwerpen. Niet eerder Dal der Koninginnen bij Luxor. Eén van de grafkamers is op kon Nederland kennismaken met het luxueuze hofleven van ware grootte in de tentoonstelling nagebouwd. Samen met Hatsjepsoet, Nefertiti en Nefertari: de grote koninginnen Nefertari’s grafbeeldjes, amuletten, haar slippers, de resten van het Nieuwe Rijk. Zij waren echtgenote van de farao en van haar stenen sarcofaag, een film en een maquette geeft hadden als vorstin een politieke invloed, voerden eigenhan- dit bezoekers een indruk van de schoonheid en rijkdom van dig diplomatieke correspondentie en bestierden het paleis. haar graf. Enkele van hen zaten zelf op de troon en regeerden tijdelijk of jarenlang als farao. Farao’s konden met vele vrouwen ge- In aanvulling op de 245 bruiklenen uit het Museo Egizio in trouwd zijn, maar slechts één droeg de titel Grote Koningin. Turijn zijn topstukken geleend van het Koninklijk Museum Zij had de dagelijkse leiding over de harem, die soms uit voor Kunst en Geschiedenis (Brussel), de Ny Karlsberg Glyp- honderden vrouwen bestond. De koninginnen bekleedden totek (Kopenhagen), het Roemer- und Pelizaeus Museum hoge religieuze functies en enkele van hen zijn na hun dood (Hildesheim) en het Allard Pierson Museum in Amsterdam. vergoddelijkt. Tevens zijn objecten uit de eigen collectie toegevoegd.

De tentoonstelling besteedt aandacht aan hun huwelijk, Vormgeving: Architectenbureau JOWA familieleven en politieke, diplomatieke en relieuze functies. en Eric van Rosmalen, Amsterdam

36 37 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016

t 09/04 Finale Klassieke Olympiaden • Vertaalwedstrijden Latijn en Grieks voor scholieren en volwassenen in het museum. t 09/04 Boekpresentatie: Professor Breinstein en de Romeinen • Illustratrice Heleen Brulot en auteur Sarah Devos Organisatie: Nederlands Klassiek Verbond, Vrienden van het Gymnasium en Vereniging Classici Nederland. presenteerden hun nieuwe boek Wonderlijke weetjes en fascinerende feiten over de Romeinen, in de reeks over Professor Breinstein s Actualiteitenvitrines

Figuurstenen. Feit of fictie? (tot 13/03/16) Romeins uit het veen (10/06-21/08)

Het museum ontving in 2015 een schenking van drieën- Met een aankoop van deze collectie militaire voorwerpen dertig figuurstenen. De stenen zijn de afgelopen decennia (waaronder twee paradehelmen) en gebruiksvoorwerpen als verzameld door dhr. Van der Made, een amateurarcheoloog, sleutels, schrijfstiften, messen en haarspelden kan het RMO ontwikkelingswerker en beeldhouwer. Hij schonk eerder het verhaal over de Romeinse legionairs van het Fort Fectio de oudste objecten van de RMO-collectie: werktuigen uit (bij het huidige Vechten) beter vertellen. Zie ook de betref- Olduvai Gorge (Tanzania). De figuurstenen zijn verzameld in fende pagina ‘uitgelicht’. De aankoop is mede mogelijk Nederland en Frankrijk op bekende Paleolithische vind- gemaakt door de BankGiro Loterij. plaatsen, zoals Fontmaure. Ze hebben in de archeologie geleid tot discussie tussen amateur- en beroepsarcheolo- gen. Binnen de wetenschap voldoen de stukken namelijk niet. Ze passen slecht binnen een stijl, zijn niet te dateren, zijn vaak natuurlijk of niet intentioneel zo gevormd en elke context ontbreekt. Ze zijn veelal op akkers gevonden en niet tijdens archeologische opgravingen met dateringen, profielen en een duidelijke inbedding. Voorstanders vinden het juist evident dat een stuk niet toevallig ergens op lijkt en dat de mens in het verleden er ‘hetzelfde in gezien heeft’ Middeleeuwse leistenen met liedtekst (23/08-31/12) als de mens van nu. Dat laatste is een aspect dat moeilijk te weerleggen is: we waren er niet bij. De stenen zijn niet als De collectie Middeleeuwen is twintig leisteentjes met grif- prehistorische kunst opgenomen in de collectie, maar als felkrassen rijker. De leien zijn in 1984 en 1985 gevonden figuurstenen, om de discussie tussen feit en fictie, weten- Koning of god? (22/03-15/05) onder Hofstede te Vliet in Lopikerkapel (Utrecht) en dateren schap en beleving te illustreren. uit de periode tussen 1350 en 1475. De teksten bestaan uit Dit dertien centimeter hoge kopje van rood kwartsiet heeft korte fragmenten in zowel Latijn als Middelnederlands. de kenmerkende gelaatstrekken van koning Amenhotep III De leisteentjes lijken als kladpapier te zijn gebruikt. Op één 38 (1391/1353 v.Chr.), de vader van de beroemde Achnaton. is een deel van een liedje gekrast: ‘Het steit een boem’ ('Er 39 Op het voorhoofd zit een moedwillige beschadiging, ver- staat een boom'), luidt de eerste regel. Het lied is alleen van moedelijk veroorzaakt door het wegbreken van de gebrui- deze lei bekend en is opgenomen in de Nederlandse Liede- kelijke cobrakop. De haardracht met strengenpruik wijst renbank. De tekst is niet helemaal te begrijpen. De strekking erop dat dit niet de koning zelf moet voorstellen, maar een is echter duidelijk. Het is een liedje op rijm en er staat een god met de gelaatstrekken van de vorst. Het is bekend dat tuinmetafoor in: over een boom die vrucht draagt, een hart Amenhotep III honderden godenbeelden liet vervaardigen dat pijn doet en een hof waar geen andere tuinman in mag. voor allerlei tempels in het land. Het gebruik van rood Sommige noten zijn doorgestreept en woorden ontbreken. kwartsiet was populair in deze periode, vermoedelijk omdat Andere woorden zijn ver uit elkaar geschreven, om bij de dit werd geassocieerd met de kleur van de opkomende zon. noten te passen. Aan muziek én tekst werd duidelijk nog De zonnecultus was sterk in opkomst in deze periode, en gewerkt: hier was iemand een liefdesliedje aan het maken! zou onder de regering van Achnaton de enig toegestane eredienst worden.

Het kopje is afkomstig uit de collectie van de psychiater H.C. Jelgersma (1897/1982). Jelgersma bestudeerde in

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 zijn vrije tijd de egyptologie, was actief in de Vereniging rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 Ex ­Oriënte Lux en publiceerde artikelen op dit gebied.

De aankoop van dit kopje werd mede mogelijk gemaakt door de BankGiro Loterij.

t 09/04 - 10/04 Re-enactment: Romeinen aan het Rapenburg • Legio Secunda Augusta, een levende-geschiedenisgroep, t 10/04 Klassieke fabels en verhalen • Verhalenverteller Paul Groos vertelde klassieke fabels en verhalen, ter lering en ter kwam als Romeins legioen uit de eerste eeuw n.Chr. hun legerkamp opslaan in de Tempelzaal s vermaak s t 09/04 - 10/04 Speedrondleidingen: Quo vadis? Reizen in de Oudheid • Driemaal daags in sneltreinvaart door het t 11/04 Toneelstuk Octavia • De toneelgroep van de opleiding Klassieke Talen van de Universiteit Leiden gaf een try-out museum om te ontdekken wie eropuit trok in de Oudheid en of het destijds eigenlijk wel veilig was om te reizen s van Octavia, hun nieuwe productie, waaruit zij enkele scènes speelden. Voorafgaand gaf prof. dr. Antje Wessels een lezing over het Romeinse toneel s uitgelicht: Romeinse voorwerpen in het Nederlandse veen

Het RMO heeft een verzameling Romeinse voorwerpen ver- en rond het jaar 200 verrees een stenen castellum op deze worven, afkomstig van de militaire nederzetting Fectio aan locatie. Na het vertrek van de Romeinen tegen het eind van de Limes, de noordgrens van het Romeinse Rijk. Het castel- de derde eeuw verviel het fort tot een ruïne. In de Middel- lum Fectio (bij het huidige Vechten, provincie Utrecht) lag eeuwen werd de Romeinse tufsteen gebruikt voor de bouw op een strategische plaats langs de Rijn. De aftakking van de van kerken in Utrecht. Vecht gaf de Romeinen hier direct toegang tot het gebied van de Friezen. De Rijn zelf stroomde verder naar het gebied Vondsten uit Vechten van de Cananefaten. Hier werd de eerste militaire nederzet- ting gesticht door generaal Tiberius, die later keizer Au- In de loop der eeuwen zijn rond het terrein van het ver- gustus zou opvolgen. Dit eerste fort was waarschijnlijk een dwenen castellum Fectio talrijke vondsten gedaan. Die zijn vlootstation, van waaruit Friesland en Noord-Duitsland be- opgenomen in particuliere collecties of kwamen terecht in reikt konden worden. Vechten was in deze tijd een offensieve de verzameling van het Provinciaal Utrechts Genootschap militaire nederzetting, net als het vlootstation bij Velsen. van Kunsten en Wetenschappen. Na de oprichting van het De forten werden gebouwd met het oog op de verovering RMO kwamen ook in Leiden oudheden uit Fectio binnen. over land en over zee van het noorden van Duitsland. Over In 1844 schonk de heer van Putten, ‘huisonderwijzer te Har- land liepen de Romeinse ambities uit op een drama. Na de denbroek’, 33 objecten. beroemde ‘Varusschlacht’ in het Teutoburgerwoud (9 n.Chr.) In 1855 deed Jonkheer Jan Six uit Amsterdam hetzelfde met realiseerde Rome zich dat de wereld niet zo maakbaar was 18 oudheden. De meest belangrijke collecties volgden toen als eerdere successen hadden doen vermoeden. Er werden in de jaren 1867-70 het Fort Vechten werd aangelegd, één in Noord-Duitsland wel wat strafexpedities georganiseerd, van de onderdelen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Bij maar rond het midden van de eerste eeuw n.Chr. werd de de graafwerkzaamheden werden veel oudheden aangetrof- Rijn aangewezen als noordgrens en transformeerde castel- fen. Vier ‘bezendingen omvattende objecten gevonden bij de lum Fectio van een offensief fort in een defensieve militaire ontgravingen voor het fort bij Vechten’ brachten het totaal nederzetting. Het fort is enkele malen in hout herbouwd op 3190 stukken. Hierbij zaten inscripties op votiefstenen,

40 onder andere voor de moedergodinnen Matres Noricae en Helmen en het leven van alledag 41 voor de locale godin Viradecdis, aan wie ‘de schippers, die te Fectio wonen’ een altaar hadden gewijd. Met de vermelding Topstukken uit de collectie zijn twee (fragmenten van) van de plaatsnaam Fectio kwam een einde aan de discussie gedecoreerde helmen. In de derde eeuw n.Chr. was het niet over de precieze naam van het castellum. Bij werkzaamhe- ongebruikelijk helmen indrukwekkend en soms afschrik- den rond het fort kwamen in 1878 met een vijfde en zesde wekkend te versieren. Eén van de helmfragmenten laat een zending nogmaals 1131 Romeinse artefacten naar Leiden. slang zien die over de achterzijde van de helm naar voren Daarna zou het tot de jaren zeventig van de vorige eeuw kruipt. De voorzijde had waarschijnlijk de vorm van een ge- duren voordat opnieuw talrijke vondsten werden gedaan. zicht, de zijkanten blijken uitgewerkt tot een krullend kapsel. Het tweede helmfragment is de bovenzijde van een parade- Restanten langs de rijksweg helm: de helm loopt uit in de hals en kop van een adelaar, de vogel die symbool staat voor het keizerlijke huis én voor In de jaren 1976-77 werd bij Vechten de A12 verbreed. De de macht van de Romeinse legioenen. Het masker van deze grond werd tot een diepte van 3,5 meter afgegraven. Daarbij helm is in het bezit van een andere verzamelaar. Hopelijk zijn in de onderste veenlagen de resten gevonden van het zullen de beide fragmenten in de toekomst herenigd wor- Romeinse castellum en het daarnaast gelegen kampdorp (de den. Zoals te verwachten bij een militaire nederzetting zijn

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 vicus). De afgegraven grond werd bij een viaduct gestort en bij het castellum Fectio veel wapens teruggevonden. Pijlpun- rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 een paar jaar later gebruikt voor het nabijgelegen knooppunt ten, speerpunten en beslagstukken van leren uitrustingen Laagraven. In de tussenliggende periode was de stortplaats geven een indruk van de macht van Rome aan de noorde- een goudmijn voor amateurarcheologen en verzamelaars. lijke rijksgrens. Opvallend zijn de aangetroffen schoenzolen De Romeinse vondsten kwamen in het bezit van privéver- omdat die aan vrouwen en kinderen toebehoorden. Vermoe- zamelaars. Objecten uit één van deze verzamelingen zijn in delijk woonden zij in de vicus, hoewel er ook aanwijzingen 2014 in het RMO tentoongesteld in de expositie Bij nader zijn dat in de vreedzame tweede eeuw n.Chr. vrouwen en inzien. Dit leidde tot goed contact met de eigenaren én tot kinderen gedoogd werden binnen de kazernemuren. Het gesprekken over overdracht. Begin dit jaar zijn de belang- leven van alledag in het fort wordt weerspiegeld in de vondst rijkste stukken uit deze privéverzameling aangekocht. Zij van instrumenten en gebruiksvoorwerpen als kookpotten, vormen een waardevolle toevoeging aan het materiaal dat in boetnaalden en sierspelden. De geletterdheid van de front- de negentiende eeuw al was verworven. soldaten en de inwoners van de vicus was groot, getuige de vele schrijfplankjes en schrijfstiften die zijn teruggevonden. Mediabereik Digitaal bereik Doel Stijging sinds 2013/2016 2013 2014 2015 2016 2013 E-mailnieuwsbrief abonnees 25.000 19.940 32.243 46.834 51.826 160% Nieuwsbrieven 24 57 56 50 46 n.v.t. Doel 2013 2014 2015 2016 Gemiddeld www.rmo.nl 304.000 497.246 636.642 591.973 625.836 26% Persberichten n.v.t. 52 47 29 34 40 Facebook 1.500 4.803 13.422 38.900 65.956 1357% Artikelen 750 745 900 972 825 860 Twitter 1.500 3.469 4.730 6.022 7.174 107% Radio/Televisie 50 45 55 41 43 46 Pinterest Geen n.v.t. n.v.t. 428 1.041 143% Mediawaarde Geen € 1.579.000 € 2.585.000 € 2.346.000 € 2.236.000 € 2.186.000 Google Cultural Institute Geen 15.000 27.000 30.033 34.180 128% YouTube kanaal Geen 6.300 23.764 27.926 52.663 736% Radio/ Televisie 825 uitingen. De totale mediawaarde daalde echter met Google + Geen n.v.t. n.v.t. 53 81 63% minder dan 5%. Opvallend groot was de aandacht voor Zichtbaarheid in de media, van activiteiten tot bijdragen van Archeologie uit je achtertuin, een relatief klein project. Er de wetenschappelijk staf, online en offline, is een belangrijke verschenen 285 artikelen in met name regionale en lokale vorm van publieksbereik. In het voorjaar had het museum media. In de laatste twee maanden van het jaar werd over binnen 730 vermeldingen in heel 2016. Daarom is besloten YouTube succes met Archeologie uit je achtertuin bij landelijke de opening van de Egyptische zalen en de tentoonstelling voor 2017 opnieuw een betaalde zoekservice in te schakelen. De sterke stijging van vertoningen van video’s op het RMO- en regionale media, waaronder het NOS Journaal. In de Koninginnen van de Nijl 243 maal gepubliceerd. De nadruk YouTube kanaal is verklaarbaar vanuit de algemene trend tentoonstelling Egypte. Land van onsterflijkheid ontving lag hierbij duidelijk op de expositie (225 vermeldingen, Online en social media dat YouTube sterk in populariteit steeg de afgelopen paar conservator Lara Weiss Koffietijd (RTL 4) en De Ochtend € 1.151.520 mediawaarde), mede dankzij de persreis naar jaren. Op het RMO-kanaal zijn honderd museum gerela- (Radio 1). Het EO programma Blauw bloed maakte een Luxor voor negen journalisten. Die werd mogelijk gemaakt Facebook teerde video’s te zien. De cijfers zijn cumulatief vanaf 2013. item over het Rijkszwaard in de tentoonstelling Vlijmscherp door de Egyptische Toeristische Dienst voor de Benelux. Door continuering van de wervingsactie door online marke- verleden. Projectleider Tanja van der Zon en gastconservator Overigens werden in veel artikelen over Koninginnen van de ting bureau A Friend of Mine is het aantal volgers gegroeid Google Olaf Kaper waren met Koninginnen van de Nijl te zien en te Nijl ook de nieuwe Egyptische zalen vermeld. naar bijna 66.000. Het museum heeft hiermee een stevige Google Cultural Institute heeft besloten dat de in 2014 ont- beluisteren bij RTL 4 (Koffietijd), RTLXL, Radio 5, Radio en positie in de top 10 van Nederlandse museale Facebookpa- wikkelde museumapp, die het RMO gebruikt vanaf zomer TV West. De vondst van gemummificeerde babykrokodillen Persartikelen online gina’s. Op de lijst van uitsluitend Nederlandstalige museale 2017, niet meer aangeboden wordt in de Google Play Store. in de Egyptische reuzen-krokodillenmummie haalde een Facebookpagina’s neemt het RMO de tweede plaats in. Dat Alle online museumactiviteiten worden voortaan gecon- paar dagen voor de opening van de Egyptische zalen oa. het De betaalde zoekservice voor relevante vermeldingen op de Facebook pagina voor de volgers relevant is, blijkt uit het centreerd op de website Google Arts & Culture, waarop het NOS Jeugdjournaal. Via social media ging het nieuws die websites kwam vanwege bezuinigingen in 2013 te verval- feit dat berichten bovengemiddeld actief worden geliket, be- museum actief is. Op die pagina’s is dit jaar een topstukken- week de hele wereld over. len. Vanwege het toenemend belang van zichtbaarheid op commentarieerd en gedeeld. Met bovengemiddeld bedoelt tentoonstelling geplaatst. In november zijn opnieuw Google 42 internet en social media is opnieuw naar een zoekservice het RMO dat er soms meer dan 2.000 likes zijn, terwijl dit Street View-opnames gemaakt, die begin 2017 online 43 Print gezocht, en is met verschillende bedrijven getest rond de bij de grotere Facebookpagina’s van bijvoorbeeld het Rijks- komen. Het inzetten van Google Grants, een gratis adver- openingen in november van Koninginnen van de Nijl en museum of het Stedelijk Museum Amsterdam aanzienlijk tentiebudget van Google voor culturele instellingen, leverde Vanwege het ontbreken van een wintertentoonstelling met de Egyptische zalen. Met deze betaalde services zijn tijdens minder is. De engagementcijfers liggen een aantal procen- 55.683 extra bezoeken aan de website op. uitgebreide exposuremogelijkheden in het eerste kwartaal de test aanmerkelijk meer online vermeldingen geteld dan ten boven de benchmark. daalden de vermeldingen in geprinte media met 15%, naar in de periode daarvoor: 300 vermeldingen in vier weken, rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016

t 11/04 Lezingen en muziek: Reizen naar Rome • Een avond met drie korte lezingen, een gesproken column door Jacques t 12/04 Lezing: Antiek toerisme • Lezing door schrijver en classicus Fik Meijer over antiek toerisme via hobbelige wegen, Koppenol en een muzikaal intermezzo door strijkkwartet Bella Roma. De avond werd georganiseerd in samenwerking met ongastvrije vrachtschepen en met hulp van de eerste reisgidsen uit de geschiedenis s Roma Aeterna s klas leerlingen te hoog zijn. Het RMO heeft met deze lessen Educatie ter plaatse een groter bereik binnen de doelgroep. Muse- umdocent in de klas neemt de factoren tijd, kosten en logis- tiek weg bij de scholen. Het is een zelfstandig, duurzaam product en een incentive voor toekomstig schoolbezoek. Bezoekcijfers kinderen In het schooljaar 2014/2015 besloot het RMO Museumdo- Doel 2013/16 2013 2014 2015* 2016 Gemiddeld cent in de klas breder in de markt te zetten en het onderwijs Primair onderwijs 8.500 6.645 7.260 7.210 8.210 7.331 actief te benaderen, in verband met de zeven maanden PO Museumdocent in de klas geen 503 914 3.280 1.761 1.615 sluiting door verbouwing. Dat resulteerde met 5.400 leerlin- Voortgezet onderwijs 10.000 11.973 15.401 8.098 12.178 11.913 gen in 2015 in een verzesvoudiging van het aantal bereikte VO Museumdocent in de klas geen zie PO zie PO 2.120 1.473 898 leerlingen met museumlessen in de klas ten opzichte van MBO/HBO/Universiteit Geen 4.832 6.538 3.715 5.622 5.177 2014. In 2016 daalde dit aantal weer met 40% naar 3.234 leerlingen doordat er niet speciaal voor geworven werd: het Totalen scholieren 18.500 23.953 30.113 24.423 29.244 26.933 museum was immers weer open voor reguliere lessen. Groep 1 t/m 4 primair onderwijs: Egypte met Vos en Haas Individueel 0-12 jaar 17.500 19.586 23.640 15.585 21.189 20.000 Museumlessen Individueel 13-18 jaar 4.000 3.885 4.596 2.922 3.780 3.796 Door bemiddeling van uitgeverij TerraLannoo is een sa- Totaal individueel 21.500 23.471 28.236 18.507 24.969 23.796 Naar aanleiding van de herinrichting van de vaste opstel- menwerking tot stand gekomen met kinderboekenschrijf- ling Egypte zijn vijf museumlessen, twee speurroutes voor ster Sylvia Vanden Heede en illustrator Thé Tjong-Khing. Totaal school en individueel 40.000 47.424 58.349 43.345 54.213 50.833 kinderen en twee audiotours ontwikkeld. Ook bij de vaste Voor twee lessen schreef Vanden Heede verhalen met haar presentatie Klassieke Wereld en bij tijdelijke tentoonstellin- welbekende karakters Vos en Haas. Thé Tjong-Khing maakte *2015: inclusief zeven maanden sluiting van het museumgebouw gen is lesmateriaal ontwikkeld. daar illustraties en kijkplaten bij. Voor groep 1 en 2 van het

In de periode 2013/2016 was de doelstelling het ontvangen Conclusies voortgezet onderwijs van 18.500 scholieren per jaar. Dat is in 2016 met 23.622 leerlingen wederom gehaald. Het museum biedt muse- Leerlingen uit het voortgezet onderwijs komen met name umlessen, rondleidingen en maatwerk, voor bijvoorbeeld voor vaste opstellingen en niet naar aanleiding van ten- een museumbezoek met de gehele school. Het museum toonstellingen. De afdeling Klassieke Wereld was de meest brengt de collectie in de klas met Museumdocent in de klas, geboekte afdeling, met als koploper de Museumles Romei- 44 digitale lessen en een projectweekpakket Egypte voor het nen. Voor de afdeling Egypte was er vanwege de tijdelijke 45 primair onderwijs. Het aantal bereikte scholieren over de sluiting van die afdeling geen aanbod - doorgaans is dat periode 2013/2016 (inclusief zeven maanden sluiting van de best geboekte afdeling. De helft van de leerlingen uit het museumgebouw) en met Museumdocent in de klas) was het voortgezet onderwijs is afkomstig van gymnasia: voor gemiddeld 21.756 per jaar. Het bezoek van gemiddeld 5.177 eindexamen­programma’s Grieks en Latijn komen meer HBO- en universitaire studenten is hierbij niet meegewo- leerlingen naar het museum dan voor de generieke rondlei- gen. Voor een museum met een wetenschappelijke func- ding op de Klassieke afdeling. Het aantal leerlingen uit het tie zoals het RMO zijn bezoeken van studenten evenzeer vmbo is afgenomen doordat het programma Graafwerk op relevant. Onderwijs via de collectie is een kerntaak en een de Egyptische afdeling niet aangeboden kon worden. meerwaarde voor tal van studies - van archeologie tot mu- seumstudies, van egyptologie tot (oude) geschiedenis, van Spreiding Assyrisch tot Grieks en Latijn. Scholen komen uit het hele land naar museum. Bij het Conclusies primair onderwijs primair onderwijs komt 12% van buiten Zuid-Holland, bij het voortgezet onderwijs is dit 48%. De scholen komen Door het lesprogramma bij de expositie Egypte. Land van verspreid over het hele jaar, met een piek in maart en april

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 onsterfelijkheid bleven, ondanks de sluiting van de vaste op- en logischerwijs een dal in juli en augustus. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 stelling, de Egypte schoolprogramma’s het meest geboekt. Door opname van het programma Tureluurtje Nederland in Museumdocent in de klas het aanbod van de Cultuur Educatie Groep, liep dit pro- gramma ook goed. Dit in tegenstelling tot de schervenwork- Het museum organiseert Museumdocent in de klas als shop, die echter pas sinds september 2016 door de Cultuur alternatief lesprogramma. Steeds meer scholen vragen om Educatie Groep wordt aangeboden. een les op locatie met veelal als motivatie dat de afstand naar het museum te ver is en de vervoerskosten voor een

t 13/04 Debatavond: Via Appia via Schiphol • Specialisten in klassieke geschiedschrijving en hedendaagse reisjournalisten t 14/04 Studiemiddag: Dies Latinus • De vierde Dies Latinus, een middag over het Latijn in het Latijn. In samenwerking gingen met elkaar in gesprek over verschillen en overeenkomsten tussen reizen in de Oudheid en tegenwoordig s met Athenaeum Illustre, Vivarium Novum en Addisco Onderwijs s primair onderwijs werd de museumles Egypte met Vos en Onderbouw voortgezet onderwijs: museumles Egypte Haas ontwikkeld. Tijdens deze les nemen de museumdocent en de kinderboekfiguren de leerlingen mee op reis naar De formule van de les Graafwerk voor het vmbo over beroe- het land van piramides, farao’s en mummies. Ze speuren pen bij de Egyptenaren waarbij leerlingen met een koffer naar koffers die hulpmiddelen bevatten voor hun ontdek- gevuld met bronnen, spelkaarten en voorwerpen op pad kingsreis. De kinderen ervaren dat de cultuur van de oude gingen, is in 2015 toegepast op de museumles Romeinen Egyptenaren verschilt van hun eigen wereld en dat er soms voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Dit format overeenkomsten zijn. Voor groep 3 en 4 is een les ontwik- werd in 2016 eveneens op andere museumlessen toegepast. keld, waarbij de leerlingen zich bezig houden met vragen als Waar er voorheen twee Egyptische museumlessen waren ‘wat is een verzameling en wat is een museum?’ en ‘waarom (Opgegraven Verhalen en Graafwerk), is er nu gekozen voor worden spullen verzameld en hoe gaan we met zo’n verza- één museumles Egypte, waarvan het niveau per leerlaag meling om’? Vos en Haas helpen de leerlingen en samen aangepast is. In deze les ontdekken leerlingen de Egypti- gaan ze op zoek naar museumvoorwerpen met een verhaal. sche collectie, met behulp van een tas vol replica’s, foto’s en Daarbij leren de leerlingen wat de cultuur van faraonisch eigentijdse voorwerpen. De leerlingen doen onderzoek naar Egypte zo bijzonder maakt dat deze nog steeds tot de ver- het mummificatieproces, de Egyptische godenwereld en de beelding spreekt en tentoongesteld wordt in een museum. rol van het schrift.

Groep 5 en 6 primair onderwijs: Bovenbouw gymnasium: Tureluurtje Klassieke Wereld Herodotos’ Egypte; mythe en werkelijkheid

Na het succes van de les Tureluurtje, waarbij de leerlingen Deze museumles is grondig aangepast aan de huidige stand met kijkplaten de afdeling Archeologie van Nederland ont- van zaken in het onderwijs. Onderzoek doen en het aan- dekken, is deze formule toegepast op een museumles over scherpen van vaardigheden als kritisch bronnenonderzoek, de afdeling Klassieke Wereld. Kijkplaten van werkplaatsen actualiseren, samenwerken, begrijpend lezen en presenteren uit de klassieke Oudheid, getekend door Martijn van der staan centraal. Het RMO draagt graag bij aan de ontwik- Linden, laten de leerlingen kennismaken met ambachten keling en opleiding van de leerlingen tot kritische mensen bij de oude Grieken en Romeinen. Ieder groepje leerlingen met een goede neus voor het onderscheid tussen mythe specialiseert zich in één ambacht. De kijkplaten en op- en werkelijkheid en biedt met deze les multidisciplinaire drachten helpen hen naar de voorwerpen in het museum te oefenstof voor de wetenschapper in de dop. Met Herodotos kijken. De les wordt afgesloten met een tekenopdracht. in de hand, boek 2 van zijn Historiën, verdiepen leerlingen zich in groepen in een thema. De leerlingen controleren de 46 Groep 5 t/m 8 primair onderwijs: Romeinse Kust beweringen van Herodotos middels feiten. Een bronnen- 47 map en een compleet museum vormen het onderzoeksveld. Bij deze tentoonstelling is een museumles en een gezins- Wat is hun conclusie over zijn werk? Mythe, werkelijkheid of spel ontwikkeld. De les en het spel namen bezoekers mee nuance? met een wandeling langs de kust van Nederland in de Romeinse tijd. Op verschillende locaties was iets te ontdek- Gymnasium 5 en 6: Examenprogramma Latijn en Grieks ken. Doel was het ontwikkelen van een duurzame les en een eenvoudig toepasbaar gezinsspel, aangezien deze educatieve De jaarlijks wisselende examenprogramma’s Latijn en Grieks producten met de tentoonstelling mee reizen langs drie zijn omgevormd tot workshops in het Kabinet der Klassie- andere Nederlandse musea. ken, een leslokaal met negentiende-eeuwse gipsreplica’s. Met ingang van het schooljaar 2016/2017 is deze vorm Groep 5 t/m 8 primair onderwijs: Dummie de mummie uitgebreid met een interactieve rondleiding over de afdeling Klassieke Wereld, waarbij thema’s en vaardigheden uit de Bij de tentoonstelling Egypte. Land van onsterfelijkheid workshop concreet aan bod komen. Tijdens het workshop- is een museumles ontwikkeld met kinderboekenfiguur gedeelte worden leerlingen geconfronteerd met primaire, Dummie de mummie. Auteur Tosca Menten zorgde voor de secundaire en materiële bronnen, gerelateerd aan de teksten en illustratrice Elly Hees voor de tekeningen. examenstof. Voor Latijn stortten de leerlingen zich op Ab rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 Voor de vaste opstelling is een les voor de bovenbouw Urbe Condita van Livius, voor Grieks op Euripides’ Elektra. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 gerealiseerd, in lijn met de museumles over de afdeling De aanpassing van het programma is met enthousiasme Nederland in de Romeinse tijd. Tijdens deze les ontdekken ontvangen. leerlingen de Egyptische collectie aan de hand van opdrach- ten over het schrift, de godenwereld en begrafenisrituelen.

t 14/04 Demonstratie: Nox Graeca • Een avond in het levend Oudgrieks. Het Oudgrieks wordt op school gedoceerd als t 15/04 Finale Grote Ken-Je-Klassiekenquiz voor scholieren • De winnende schoolteams uit de regionale voorrondes dode taal, maar kan nog steeds gesproken worden. In samenwerking met Athenaeum Illustre en Addisco Onderwijs s streden in pubquiz-vorm om de Grote Ken-je-Klassiekenquiz Wisselbokaal s Onderwijsprogramma’s Netwerk en onderwijsrelaties geadopteerd. Het RMO en de bank zetten zich in om in de toekomst dit adoptiemodel landelijk onder de aandacht te Primair onderwijs: Voor wie De afdeling Educatie organiseerde de vierde Dies Latinus brengen en beschikbaar te stellen voor andere gymnasia. Naar Egypte met Vos en Haas Groep 1 en 2 Nieuw (een nascholingsdag in het Latijn voor docenten en studen- Het initiatief heeft inmiddels het Stanislascollege te Delft Met Vos en Haas naar het museum Groep 3 en 4 Nieuw ten klassieke talen) en de tweede Nox Graeca (een avond in bereikt, waarmee het RMO eenzelfde samenwerking is Tureluurtje Archeologie van Nederland Groep 3 en 4 het Oudgrieks voor experts en liefhebbers). Studenten van gestart eveneens met sponsoring van de Rabobank Leiden- Tureluurtje Klassieke Wereld Groep 5 en 6 Nieuw de Cultuurklas van de Pabo Leiden en van de lerarenop- Katwijk. Egypte, bovenbouw Groep 5 t/m 8 Aangepast leiding ICLON, de docenten van de toekomst, zijn bijge- Archeologie van Nederland Groep 6 t/m 8 schoold in de rol van een museum binnen het onderwijs en Met Addisco Onderwijs is een uniek project aan het muse- 100% Romeins Groep 6 t/m 8 de actieve functie die erfgoed hierbij speelt. Met de Rabo- umeducatie arsenaal toegevoegd: een rondleiding in het Schervenworkshop Groep 5 t/m 8 Nieuw bank is voor vijftien groepen 8 in het kader van de Week Latijn. Na twee proefrondleidingen tijdens de Dies Latinus Romeinse Kust Groep 5 t/m 8 Nieuw (tijdelijk) van het Geld het lesproject BOEG georganiseerd (Baas over in de Week van de Klassieken is deze vorm van actief Latijn Rondleidingen vaste opstelling en tentoonstellingen Alle groepen Eigen Geld). Er zijn bijscholingsdagen voor docenten Klas- opgenomen in het onderwijsaanbod. sieke Talen gehouden, in samenwerking met reisorganisatie Voortgezet onderwijs: Labrys Reizen en educatieve uitgeverij Hermaion. Het RMO Het RMO wil onderscheidend en uitdagend onderwijs blij- Archeologie van Nederland Onderbouw vmbo/havo/vwo arrangeerde een docentenontvangst bij de opening van de ven bieden en hecht belang aan intensieve samenwerkingen Egypte Onderbouw vmbo/havo/vwo Aangepast Egypte opstelling. De Educatieve afdeling nam deel aan bij- met educatieve uitgevers en onderwijspartners. De Week Museumles Romeinen Onderbouw vmbo/havo/vwo eenkomsten als de VGN Conferentie (Het Geschiedenison- van de Klassieken vormt in vele opzichten een bron van in- Museumles Grieken Onderbouw havo/vwo derwijs in 2032), de netwerkbijeenkomst LimesForum, een spiratie en is een aanjager voor duurzame samenwerkingen Kennismaking met de Klassieken Gymnasium klas 1 en 2 symposium ‘Geschiedenis en samenhangend onderwijs’, binnen dat netwerk. Dit biedt een vorm van relatiebeheer en Herodotos’ Egypte: mythe en werkelijkheid Gymnasium klas 4 t/m 6 Aangepast het symposium ‘mobiele applicaties in het museum’ en de een inhoudelijke versteviging van de (onderwijs)positie. Epigrafieworkshop Grieks Gymnasium 3 t/m 6 nazomerconferentie van de Vereniging Classici Nederland Epigrafieworkshop Latijn Gymnasium 3 t/m 6 (VCN). Digitaal aanbod Eindexamenworkshop Grieks Gymnasium klas 6 Aangepast Eindexamenworkshop Latijn Gymnasium klas 6 Aangepast Gymnasia en partners Digitale lesbrieven, met soms een aanvullende digibordles, Eindexamenworkshop combi Grieks en Latijn Gymnasium klas 6 Aangepast bieden lessuggesties en aanvullende opdrachten voor in de Tijdvakkenrondleidingen Bovenbouw havo/vwo Het RMO heeft de leerlijn Klassieke Talen gecontinueerd en klas of in het museum. Docenten kunnen het materiaal ter UNESCO-rondleiding illegale handel en werelderfgoed Alle niveaus Aangepast de samenwerking met het Stedelijke Gymnasium Leiden voorbereiding op een museumbezoek of rondleiding in hun Rondleidingen vaste opstelling en tentoonstellingen Alle groepen geïntensiveerd. De samenwerking biedt leerlingen jaar- lessen gebruiken, tijdens een bezoek inzetten of gebruiken Schervenworkshop Alle groepen lijks de kans om de collectie te ontdekken. De Rabobank voor reflectie na een museumbezoek. Ook zonder bezoek Leiden-Katwijk heeft als sponsor het lokale gymnasium aan het museum kan de les worden gegeven. In 2016 ston- Primair onderwijs in de klas: 48 Museumdocent in de klas Alle niveaus 49 Pinterest Alle niveaus Projectweekpakket Egypte Alle niveaus Aangepast Knutselpakket Mo en Spits Groep 1 en 2 Digitale lesbrief Dummie de Mummie Groep 5 t/m 8 Digitale lesbrief IJstijd Groep 5 t/m 8 Digitale lesbrief inhuldiging: keizers en farao’s Groep 5 t/m 8 Digitale lesbrief Romeinen Groep 5 t/m 8 Digitale lesbrief Het negende wereldwonder Groep 5 t/m 8

Voortgezet onderwijs in de klas: Museumdocent in de klas Alle niveaus Digitale lesbrief Vroege Middeleeuwen 4 havo/ 4 vwo Digitale lesbrief Beeldvorming (Egypte in de speelfilm) Alle niveaus

Lesprogramma’s (doel: 15) 30 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016

t 15/04 Studiemiddag • Het Nederlands Klassiek Verbond organiseerde een studiemiddag, met aansluitend de jaarlijkse t 17/04 Dummie de mummiedag • Met een optreden en signeersessie van schrijfster Tosca Menten, knutseltafels om een uitreiking van de NKV Homerusprijs s mummiekleurplaat of een scarabee te maken en meegebrachte dierenknuffels te mummificerens den er zeven lesbrieven, variërend van primair tot voortgezet Vakantie activiteiten voor kinderen onderwijs, op de website. In totaal zijn deze lesbrieven 1.119 keer gedownload. Het projectweekpakket (‘Egypte-pakket in Doel 2013 2014 2015* 2016 Gemiddeld de klas’) is 1.992 keer gedownload. Kerstvakantie (januari) 737 811 1.214 264 756 Voorjaarsvakantie 2.091 2.140 4.765 1.712 2.677 Pinterest Meivakantie 1.133 840 1.697 2.258 1.482 Zomervakantie 2.360 3.995 Gesloten 4.132 2.622 Vanaf september 2015 is het RMO actief op dit sociale me- Herfstvakantie 2.287 5.222 Gesloten 1.719 2.307 dium. Het RMO richt zich met ideeën voor lessen, knutsels Kerstvakantie (december) 1.296 2.683 1.716 2.061 1.939 en verjaardagspartijtjes met nadruk op leerkrachten uit het primair onderwijs en jonge moeders. Het museum volgt Totaal 7.200 9.904 15.691 9.392 12.146 11.783 en re-pint relevante borden van andere gebruikers en biedt vanuit zijn collectiegebieden ideeën voor thuis en op school. *2015: zeven maanden sluiting museumgebouw In 2016 werden borden gevuld over Romeinse Kust, Vlijm- Verkochte educatieve speurtochten en audiotours scherp verleden, Egypte. Land van onsterfelijkheid, Archeo- logie uit je achtertuin, Koninginnen van de Nijl, activiteiten 2013 2014 2015* 2016* voor de familie, lezingen en reclame en kunst. Het jaar werd Speurtochten 5.378 4.788 2.810 2.934 afgesloten met meer dan 1.000 volgers. Audiotours kinderen n.v.t. n.v.t. 619 1.924 Audiotours Volwassenen n.v.t. n.v.t. 451 4.766 Kinderboeken Totaal 5.378 4.788 3.880 9.624 Gebruik van keyfigures van de hand van bekende auteurs en illustratoren vergroot de herkenbaarheid van educatieve *2015: zeven maanden sluiting museumgebouw *2016: gratis speurtocht ‘Dummie de mummie’ niet meegerekend producten bij de doelgroep en bevordert het inlevingsver- mogen. Samenwerkingen met auteurs hebben een toege- voegde waarde op zowel inhoudelijk als op promotioneel vlak. inschrijving en de betaling ligt bij de cursusorganisaties. De Colleges MuseumJeugdUniversiteit De samenwerking met Clavis Uitgeverij kreeg een vervolg. partners zijn onder andere de Vrije Academie voor Kunsthis- Naast WilleWete Romeinen en Grieken verschijnt in 2017 torisch Onderwijs, Huub Pragt Egyptologie, Het Huis van 07/02 Dr. Hugo Koning • Wie waren de Griekse een WilleWetePlus Grieken voor een oudere doelgroep. Ook Horus, Livius Onderwijs, Mehen, Arte del Disegno, HOVO superhelden? 50 is een start gemaakt met een WilleWete Egyptenaren. Bij en Psefas Mozaïekkunst. Aan de 228 cursussen, verspreid 13/03 Drs. Jaap Toorenaar • Hoe vochten de Romeinen? 51 de heringerichte vaste opstelling Egypte werd opnieuw, in t/m 12 jaar werd opnieuw een speurboekje ontwikkeld met over 145 dagen, namen 4.983 cursisten deel. 03/04 Janko Duinker, BA • Kun je verdwalen in een samenwerking met schrijfster Tosca Menten, een speurtocht kinderboekenfiguur Dummie de mummie. Doordat tijdens piramide? met de populaire Dummie de mummie ontwikkeld. De de looptijd van de tentoonstelling Egypte. Land van onster- MuseumJeugdUniversiteit 24/04 Dr. Liesbeth Claes • Hoe zie je eruit op een kinderboekfiguren Vos en Haas, van Sylvia Vanden Heede en felijkheid een gratis speurtocht met Dummie de mummie Romeinse munt? Thé Tjong-Khing, zijn ingezet bij twee museumlessen. Het werd aangeboden, was de verkoop van de andere speurtoch- 2013 2014 2015 2016 Gemiddeld 05/06 Prof. dr. Hoppenbrouwers • Hoe voorspel je de museum was het podium voor uitgevers en presentaties van ten gedurende die periode laag. Deelname in RMO 1.700 1.500 1.040 1.205 1.361 toekomst van de Middeleeuwen? kinderboeken waaronder ‘Het land van de farao's!’ (Arend 04/09 Dr. Luc Amkreutz • Wat voor geluid maakt een van Dam), ‘Professor Breinstein: Romeinen’, ‘Dummie de In 2016 zijn zestig kinderverjaardagen gevierd met een zwaard? mummie en de smaragd van de Nijl’ (Tosca Menten), ‘Harry museumpartijtje. Er waren tien partijtjes met kinderboeken- De MuseumJeugdUniversiteit, sinds de oprichting in 2009 09/10 Drs. Ben van den Bercken en Helbertijn Krudop, MA Potter en Het Vervloekte Kind’ en Geronimo Stilton’s ‘Wat figuur Meester Jaap in de hoofdrol en vijftig met Dummie tot en met 2015 landelijk gecoördineerd door de initiatief- Wat doen mummies in het museum? moet ik met een mammoet?’. de mummie. nemer het RMO, is sinds 1 januari 2015 een zelfstandige 06/11 Dr. Kim Beerden • Hoe vraag je een Griekse god stichting, bemand door medewerkers van het Netwerk om raad? Educatieve producten individueel bezoek Onderwijs aan volwassenen van Wetenschapsmusea en Science Centra (VSC). Voor de 11/12 Prof. dr. Olaf Kaper • Hoe was het om kind van MuseumJeugdUniversiteit organiseren musea op zondag een farao te zijn? Sinds de heropening van de vaste opstelling Egypte ont- Doel 2013 2014 2015* 2016 Gemiddeld hoorcolleges voor nieuwsgierige kinderen van 8 t/m 12 jaar. dekken kinderen van 7 t/m 12 jaar de wereld van het oude 120 dagen / 141 225 70 145 145 Doel is kinderen op een toegankelijke, niet te laagdrem- rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 Egypte met een audiotour, ingesproken door tv-presentator 2500 deelnemers pelige manier kennis te laten maken met het museum als rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 Klaas van Kruistum, bekend van programma’s van de *2015: zeven maanden sluiting museumgebouw wetenschappelijk instituut. Er deden minder kinderen mee publieke omroep. Het kleuter speur- en doeboekje ‘Egyp- dan in 2014 en 2013. Het tweede tijdstip, rond lunchtijd, zat tische schatten zoeken’ is vervangen door een speurboekje in zowel voor- als najaar niet helemaal vol. voor kinderen van 4 t/m 7 jaar, waarbij de kinderen zelf de Bij het aanbod voor het volwassenenonderwijs werkt het spullen van de farao moeten vinden. Door het maken van RMO samen met culturele partners. Het museum faciliteert opdrachten en het plakken van stickers ontstaat een afbeel- de praktische gang van zaken op cursusdagen. De verant- ding van de farao met zijn attributen. Voor kinderen van 8 woordelijkheid voor aanbod, inhoud, de afhandeling van

t 18/04 Syriëdag met lezingen en avondconcert • Een symposium over het Syrische erfgoed en het Nederlandse t 19/04 Leidse Papyrologielezing • Deze jaarlijkse lezing van de Papyrologiegroep van de Universiteit Leiden werd gegeven onderzoek, georganiseerd door de stichting Music and Beyond, in samenwerking met Ex Oriente Lux en de Universiteit door AnneMarie Luijendijk (Universiteit van Princeton) en ging over de christelijke Oxyrhynchus-papyri s Leiden s uitgelicht: 1.4 Impact en betrokkenheid Archeologie op de kaart

De website www.archeologieopdekaart.nl is een kennisma- Malta is door het RMO omgezet in een concreet plan. Voor king met de Nederlandse archeologie, gericht op leerlingen de opdracht van de RCE heeft het RMO een projectteam Doel Bezoeker Culturele Ontdekkend Bedrijven Van tussen de tien en veertien jaar en tevens geschikt voor an- aangesteld dat een half jaar werkte aan de realisatie van de Vrijetijdsbesteding Leren Wetenschap dere geïnteresseerden. Op één pagina maken bezoekers een website. Het museum ziet zich als een natuurlijke partner online archeologische tijdreis door tien historische periodes, van de RCE voor wat betreft educatieve samenwerking en/of Het verleden aanraken dichtbij komen, aanraken, deelnemen aan toegang tot archieven, van de tijd van de Neanderthalers tot en met de moderne andere vormen van publieksoverdracht. namaken, ermee spelen activiteiten, toegang studie van objecten, tijd. De website is in oktober 2016 tijdens de Reuvensdagen tot bijzondere plekken deelnemen aan onderzoek officieel gelanceerd. Verrassende perspectieven zien hoe het verleden verdiepende verhalen, wetenschappelijke inzichten Per periode worden de meest interessante voorwerpen doorwerkt in het leven verrassende publicaties en publicaties, seminars, belicht. Het oudste vaartuig ter wereld bijvoorbeeld: een van nu congressen boomstamkano uit ongeveer 8000 v.Chr., gevonden in het Drentse dorp Pesse. Of een tempeltje uit de Bronstijd, een Nieuwe verbindingen verbinding met het als eerste op de hoogte, verbinden met andere boemerang uit de IJzertijd, een Romeins legerkamp uit RMO, privileges krijgen, kennis etaleren, gast- experts, samenwerken de buurt van Ermelo en de vroegmiddeleeuwse fibula van anderen betrekken conservator zijn met andere instituten Dorestad. Archeologie op de kaart geeft bij iedere vondst een toegankelijke tekst en beeldmateriaal: afbeeldingen, film- materiaal en reconstructies. Alle vondsten zijn ingetekend Het RMO zoekt vernieuwende manieren om bestaande Week van de Klassieken in teken van reizen (07/04-15/04) in historische landkaarten van archeologisch tekenaar Olav doelgroepen te binden en nieuwe groepen aan te trekken. Odé. Daarbij probeert het museum zijn bereik te vergroten door Rond het thema Quo vadis? Reizen in de Oudheid van de producten te ontwikkelen en aan te sluiten bij activiteiten negende Week van de Klassieken organiseerden de deelne- Archeologie op de kaart is ontstaan uit een samenwerking van externe organisaties. Iedere tentoonstelling kent een mende partijen lezingen, rondleidingen, studiemiddagen en tussen het RMO en de Rijksdienst voor het Cultureel Erf- uitgebreid randprogramma, gericht op de motieven van voorstellingen. De week begon met de Ken-uw-Klassieken goed. De wens van de RCE om een educatief programma te de bezoeker (beleving, educatie, wetenschap). Dit format Pubquiz voor classici, gevolgd door de Ken-je-Klassieken- ontwikkelen binnen het onderzoeksprogramma Oogst van dwingt projectteams na te denken over vormen van partici- quiz voor gymnasiumleerlingen. In het weekend bivakkeer- patie door de bezoekers en over het verstevigen van betrok- den er Romeinse soldaten in het museum. Op woensdag 52 kenheid. 13 april 2016 debatteerden academici in klassieke geschied- 53 schrijving en hedendaagse reisjournalisten tijdens de debat­ In dit jaarverslag staan onderaan iedere pagina activiteiten avond Via Appia via Schiphol over verschillen en overeen- die georganiseerd zijn om de betrokkenheid van bezoekers komsten tussen reizen in het heden en in de Oudheid. bij het museum te vergroten. Deze activiteiten zijn cruciaal omdat dit de missie, de ambitie en het ondernemerschap Coördinatoren: RMO en Tresoar. raakt. Om het centrale podium van de Oudheid te zijn (voor Hoofdpartners: Allard Pierson Museum, Athenaeum Boek- publiekspresentaties en als wetenschappelijk instituut) is het handel en het Nederlands Klassiek Verbond. nodig dat het museum meer is dan een verzameling ten- Sponsoren: Labrys Reizen, uitgeverij Athenaeum-Polak & toonstellingszalen én meer dan een archeologisch centrum: Van Gennep, Ambo|Anthos. het is een podium voor de Oudheid in de meest brede zin. Partners: Museum Het Valkhof, Geschiedenis Magazine, de Groene Amsterdammer, Uitgeverij Hermaion, Lampas, Ver- De hoofddoelstellingen van de activiteiten zijn klanten- eniging Classici Nederland, Kennislink, Addisco Onderwijs, binding, relatiemarketing en het daarmee bewerkstelligen Vereniging Vrienden van het Gymnasium, NPO Cultura, van (herhaal)bezoek. Een goed voorbeeld is de Week van Hereditas Nexus, de Centrale Bibliotheek Amsterdam en de de Klassieken. Deze week is van belang om de banden met Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. gymnasiaal Nederland te intensiveren, in de verwachting dat Team Orpheus winnaar van Ken-Uw-Klassieken Pubquiz rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 dit later in een jaar leidt tot extra (school)bezoek. Honderden (07/04) rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 leerlingen, studenten, alumni en docenten bezoeken in deze week het museum. Honderdzestig classici, studenten en docenten, verdeeld in veertig teams, gingen de strijd met elkaar aan tijdens de zesde editie van de jaarlijkse Ken-Uw-Klassieken Pubquiz. Quizmaster en emeritus hoogleraar Fik Meijer stelde de kennis van de deelnemers zwaar op de proef. Het team Orpheus, bestaande uit Mandy de Graaf, Ezra la Roi, Michiel

t 21/04 NINO lezing • Carina van den Hoven (Universiteit Leiden) sprak over haar proefschriftonderwerp in de egyptologie, getiteld ‘het kroningsritueel van de levende heilige valk in Edfu’ s RoMeO-lezingen

Datum, spreker, titel Bezoekers 12/01 Drs. Ben v.d. Bercken / drs. Selkit Verberk, Gesneden stenen 60 09/02 Drs. Boudewijn Goudswaard, Romeinse brug bij Cuijk 61 08/03 Dr. Annemarieke Willemsen / dr. Luc Amkreutz, Zwaarden in het RMO 144 12/04 Prof. dr. Fik Meijer, Antiek toerisme 119 10/05 Prof. dr. Ruurd Halbertsma / drs. Tanja van der Zon Nehalennia, godin van de Romeinse kust / Romeinse kust 106 14/06 Wouter Waldus, De IJsselkogge 59 13/09 Prof. dr. David Fontijn, Wat was waardevol in de bronstijd? 52 11/10 Dr. Rob Demarée, Droefenis en humor in het oude Egypte 75 08/11 Dr. Lara Weiss, Egypte vernieuwd 86 13/12 prof. dr. Olaf Kaper, Koninginnen van de Nijl 168

Gemiddeld 93 Totaal bezoek: 930

RoMeO lezingen vinden plaats in de Tempelzaal en zijn tegen betaling van € 5 toegankelijk voor niet-leden.

Bestuurslidmaatschappen

Het RMO entameert nevenfuncties van zijn medewerkers, in en buiten het museale veld. Een overzicht hiervan is op- genomen in bijlage IV. Met het vervullen van nevenfuncties 54 verbinden de medewerkers hun betrokkenheid en kennis 55 van der Keur, Arjan Nijk en Gerard Boter, ging er vandoor RoMeO Vriendenvereniging met de museale-, archeologische- en/of universitaire wereld. met het prijzenpakket en de eeuwige roem. Jaar 2013 2014 2015 2016 Eucharistisch Hart uit Essen (België) wint Ken-je- Leden 1.185 1.254 1.245 1.263 Klassiekenquiz (15/04)

Honderd gymnasiasten uit Nederland en Vlaanderen Vriendenvereniging RoMeO is in 1996 opgericht en stelt streden tijdens de finale van de Ken-Je-Klassiekenquiz met zich ten doel mensen die geïnteresseerd zijn in archeologie elkaar en ze bleken zeer aan elkaar gewaagd. De deelnemers en in het RMO nader tot elkaar te brengen. Door de leden wisten uitzonderlijk veel over de literatuur, filosofie, archeo- actief te betrekken hoopt de vereniging het draagvlak voor logie, historie, mythologie en het theater van de Griekse we- het museum te verankeren. RoMeO heeft in 2016 tien lezin- reld en het oude Rome. In vijf rondes kwamen uiteenlopen- gen verzorgd, tweemaal het RMO Magazine uitgegeven en de vragen aan bod als ‘Welke filosoof kwam om het leven zeven keer een vriendennieuwsbrief verzonden. De vrien- door in de krater van de Etna te springen?’, ‘Hoe heette de denvereniging honoreerde een verzoek van het museum laatste koning van Rome?’ en ‘Welke goden behoorden tot voor ondersteuning voor een jubileumboek ter gelegenheid rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 de Trias Capitolina?’. Het scholenteam van het College van van het 200-jarig bestaan in 2018 en heeft € 125.000 gere- rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 het Eucharistisch Hart uit Essen (België) won deze landelijke serveerd voor een majeure aanwinst. finale van de Ken-Je-Klassiekenquiz.

t 21/04 Egeria-lezing • In de tweede Egeria-lezing, een jaarlijks terugkerende lezing over een onderwerp uit de late t 22/04 Kick off debatreeks: Criteria van waarde • Kick off van de debatreeks Criteria van waarde in de geschiedbeoefening Oudheid, het antieke Jodendom en de vroeg Christelijke periode vertelden Carol en Eric Meyers (Duke University) over vijf van het Koninklijk Nederlands Historisch Genootschap s beroemde opgravingen in Israël s laagdrempelige karakter is dit een jaarlijkse ontmoeting van een Romeins gezin, in twaalf scènes in een luxueus Romeins Kennisoverdracht door de conservatoren: beroepsarcheologen en amateurs, die lezingen bijwonen, interieur. contacten opbouwen en vondsten tonen. Daarbij werd het Verder werd expertise verleend aan bezoekers en vond de Impact door kennisverspreiding lijvige jubileumboek ‘Vuursteen verzameld’ gepresenteerd jaarlijkse keuring van oudheden op de beurs PAN Amster- (90 hoofdstukken, 63 auteurs). Dit boek, opgenomen in dam plaats. De Mondriaan Stichting zocht expertise in het Nederland Middeleeuwen Nederland Prehistorie de reeks Nederlandse Archeologische Rapporten van de kader van een aanvraag tot financiële steun van het Allard RCE, vormt zowel een naslag- en determinatiewerk voor de Pierson Museum. Dit betrof twee klassieke sculpturen, af- De conservatoren Annemarieke Willemsen en Luc Amkreutz Conservator Luc Amkreutz maakte samen met conserva- beoefening van de steentijdarcheologie in Nederland, als komstig uit de kunsthandel. De Caius Cirkel van de Vereni- waren inhoudelijk verantwoordelijk voor de tentoonstelling tor Willemsen de inhoud van de tentoonstelling Maas en een actueel overzicht van recent onderzoek. Met gemiddeld ging Rembrandt organiseerde op 19 november een pitch, Vlijmscherp verleden. Zij gaven lezingen en ontvangsten bij mens die het gehele jaar te zien was. In januari werd in een 250 bezoekers is de Steentijddag, na de Reuvensdagen, het waarbij drie musea een recente aanwinst ter adoptie door de deze expositie. De door Annemarieke Willemsen georgani- actueel-vitrine een geschonken collectie van zogenoemde grootste archeologische congres in Nederland. Conservator cirkel mochten promoten. Halbertsma wist deze pitch met seerde zwaardenzondag op 21 augustus met demonstraties, figuurstenen getoond: stenen waarin verzamelaars aller- Amkreutz heeft zitting in het bestuur van de Reuvensdagen. één stem verschil te winnen. lezingen en rondleidingen, trok meer dan 900 bezoekers. lei, vaak dierlijke figuren zien, maar die wetenschappelijk Met dit bestuur werd in maart een eerste groot Reuvens- Dit is het hoogste aantal bezoekers voor het museum op een gezien natuurlijke verschijnselen zijn. Ze raken het punt overleg georganiseerd met als doel meer afstemming zomervakantiedag in de eenentwintigste eeuw. De aanwinst waar wetenschap, publieke interesse en opinie onverenigbaar tussen partijen en doelen in de Nederlandse archeologie. van middeleeuwse leien met inscripties is in de Tempelzaal worden. In de zomermaanden heeft Amkreutz een uitge- Tevens werden de Reuvensdagen voor november 2017 naar getoond. Willemsen bereidde de tentoonstelling Fibula’s met breide bruikleen verzorgd voor Museum Lunteren voor de Leiden gehaald, een samenwerking tussen dit bestuur, het publiekspublicatie voor, die in januari 2017 is geopend, heeft tentoonstelling Sporen in het Landschap. Tevens is bijge- RMO, Erfgoed Leiden en omstreken en de Faculteit Ar- een aandeel in Casa Romana (zomer 2017) en de inhoude- dragen aan twee projecten met een bredere archeologische cheologie. Dat wordt het startpunt van de viering van het lijke leiding over de tentoonstelling Voor Oudheden naar Lei- basis, te weten ­Archeologie uit je achtertuin en het digitale 200-jarig bestaan van het museum. den (200 jaar RMO) in 2018. Willemsen gaf twintig lezingen project Archeologie op de kaart, waaraan de conservator en rondleidingen, zowel tijdens de Nationale Archeologieda- mede leiding gaf. Een aspect van kennisoverdracht vormt Oude Nabije Oosten gen als voor de glasvereniging, en leverde bijdragen aan pers de organisatie en uitvoering van de jaarlijkse Steentijddag, en sociale media. waarbij wetenschappelijke en publieksgerichte onderwerpen Conservator Lucas Petit deed, in het kader van de tentoon- over de steentijdarcheologie worden behandeld. Door het stelling over het 200-jarige bestaan, onderzoek naar de ont- staansgeschiedenis van de collectie van het Nabije Oosten. Het accent lag hierbij op de Luristan-collectie, de Farah-col- lectie en de afgietsels uit de negentiende eeuw. Naar aanlei- ding van een schenking van het Nationaal Militair Museum, richtte Petit in december 2016 een tijdelijke tentoonstel- ling in op de vaste Nabije Oosten afdeling. Hij bereidde de wintertentoonstelling Nineveh voor (2017/2018). Petit gaf in 56 het najaar 2016 samen met Maarten Raven de collegereeks 57 Museologie in het Nabije Oosten (Universiteit Leiden) en verzorgde verder colleges voor de HOVO, Oude Geschiede- nis van de Mediterrane Wereld en de Leidse Summerschool Linguistics. Hij gaf rondleidingen, onder anderen aan Syri- sche vluchtelingen.

Klassieke Wereld

Binnen en buiten het RMO werden door conservator Ruurd Halbertsma achttien lezingen gegeven. Traditioneel waren de openingslezing voor de Week van de Klassieken en de bijdrage aan de studiedag Klassieke Wereld, die door Labrys Reizen wordt georganiseerd. Onder kennisoverdracht wordt de excursie gerekend, die in samenwerking met de vrien- denvereniging RoMeO georganiseerd werd naar Italië. Naar

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 aanleiding van de heropening van de klassieke zalen werd in rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 mei een reis geleid naar de materiële cultuur van Grieken, Etrusken en Romeinen, met bezoeken aan Tarquinia, Rome en Napels (met omgeving). Halbertsma bereidde voorts, met collega Willemsen en gastconservatoren Eric Moormann, Stephan Mols (beiden Radboud Universiteit) en Gemma Jansen, de tentoonstelling Casa Romana voor (opening mei 2017). Die expositie vertelt over een dag uit het leven van

t 23/04 - 08/05 Activiteiten meivakantie • Aan knutseltafels maakten kinderen een Egyptische mummie of Romeins t 24/04 Boekpresentatie: Het land van de farao’s • Kinderboekenschrijver Arend van Dam presenteerde zijn nieuwe boek soldatenmasker dat door Romeinse ruiters werd gedragen s Het land van de farao’s, samen met illustratrice Georgien Overwater s uitgelicht: Egypte

Dwalen door de zalen De afdeling sluit af met een zaal over het Egypte als inspira- tiebron voor andere culturen, zoals de Nubische, Koptische De vernieuwde afdeling bestrijkt de begane grond, onge- en Griekse, en andersom. Ook de receptie van de Egypti- veer 1000 m2, en is over vijf zalen verdeeld. Allereerst is er sche Oudheid door Europa vanaf de zestiende eeuw en het een inleiding over de topografie en de geschiedenis van ontstaan van de egyptologie als wetenschap komen hier het oude Egypte. Van prehistorisch en faraonisch Egypte, aan bod. De vormgeving van deze zaal doet denken aan een de Romeinse, Koptische en Meroïtische periode, tot in de oude bibliotheek met hoge kasten en ladekasten gevuld met Arabische tijd. In de volgende zalen komen de Egyptische prenten, textiel, beelden en papyri. religie en godenwereld en het hiernamaals aan bod, met grafreconstructies, mummies en kisten en uitleg over het Museum in context geloof in een leven na de dood. Een lichte beeldenzaal toont de stenen monumenten uit Sakkara en Abydos. Daar werd De Egyptische collectie telt uit sommige periodes of plaat- meer dan drieduizend jaar lang gebouwd. De grafmonu- sen veel, en uit andere minder voorwerpen. Dit heeft te ma- menten en beelden uit Sakkara - de begraafplaats van de ken met de ontstaansgeschiedenis van het museum. Na de voormalige hoofdstad Memphis - zijn esthetisch en prestigi- val van Napoleon in 1815 werd Nederland een koninkrijk. eus, en hadden tegelijkertijd een religieuze functie. De beel- De eerste vorst, Willem I, wilde het land profileren, met als den van Maya en Merit zijn de pronkstukken uit de Egyp- resultaat een uitgesproken cultuurpolitiek en de stichting tische collectie. Ze markeerden ooit hun graf en ontvingen van nationale musea. In 1818 is het RMO gesticht als nati- daar symbolisch de offers, die noodzakelijk waren om in het onale collectie van oudheden. Mede als gevolg van Napo- hiernamaals te overleven. Het formaat en de kwaliteit van de leons veldtocht naar Egypte (1798-1801) en de ontcijfering beelden is een uiting van hun welvaart en status. van de hiërogliefen (1822) ontwikkelde de egyptologie zich als zelfstandige wetenschap. Egypte stond internationaal Bij Abydos stond de tempel van Osiris, de god van het hier- in de belangstelling en er is onmiddellijk gestreefd naar de namaals. De stad was een bedevaartsoord waar men stèles verwerving van oud-Egyptische voorwerpen voor het RMO. en beelden oprichtte om voor altijd deel te kunnen nemen In deze periode zijn de meeste Egyptische topstukken uit aan de rituelen, offers en processies. Leiden bezit een van de museumcollectie aangekocht, waaronder de beeldhouw- 58 de omvangrijkste collecties van Abydos’ stèles ter wereld. werken uit het grafveld van Sakkara, de stèles uit Abydos, de 59 In de beeldenzaal heeft Abydos een prominente plek, waar verzameling mummies en mummiekisten en de papyrus­ uitgelegd wordt hoe de religieuze praktijken daar in twee- collectie. duizend jaar (van het Middenrijk tot de Grieks-Romeinse tijd) veranderden.

Op 18 november 2016 opende een nieuwe permanente Waar de oude opstelling vooral een verhalende presentatie opstelling Egypte, als kroon op de verbouwingen die in mei was, ligt in de nieuwe opstelling de nadruk op een balans 2015 begonnen en zeventien maanden in beslag namen. tussen wetenschap (kennisoverdracht van de meest recente inzichten) en esthetiek (de schoonheid van de Egyptische Wetenschap en esthetiek kunst). In elke zaal bieden informatieve teksten inzicht in de functie, betekenis en context van de collectie. Er is geko- Na vijftien jaar was de Egypte opstelling op de begane grond zen voor een lichte, strakke en moderne vormgeving met toe aan vernieuwing. Dit vanwege veranderende museolo- gebruik van moderne materialen als beton en zwarte staal gische en Egyptologische inzichten, een gedateerd concept als contrast met de oud-Egyptische voorwerpen. Het streven en dito vormgeving en om plaats te bieden aan aanwinsten was niet een compleet beeld te schetsen van de Egyptische die de aflopen vijftien jaar zijn gedaan. De asbestsanering in Oudheid, maar de sterke kanten van de museumcollectie rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 2015 was het momentum om de opstelling nieuwe accenten te laten zien. De Leidse topstukken staan daarom centraal. te geven. De Egyptische Oudheid is immers geen gesloten Om de echte objecten, inhoudelijke verdieping en weten- boek. Het is een cultuur waarover steeds nieuwe feiten aan schappelijke context de ruimte te geven zijn er dan ook geen het licht komen. Doordat de bestemmingsreserve van OCW replica’s en maquettes. Als voorbeeld kan de chronologische uit 2005/2012 van minister Jet Bussemaker gebruikt mocht opstelling van de mummiekisten in de zaal over het hierna- worden door het museum zelf, mits besteed binnen de maals dienen. Hier zijn minder mummiekisten te zien dan missie en de doelstellingen en uitgegeven voor 31/12/2016, in de oude zalen, maar er wordt een groter verhaal verteld. ontstonden er financiële mogelijkheden. Dit bedrag van De opstelling is geordend en overzichtelijk zodat de bezoe- € 1.228.000 was ongeveer driekwart van het benodigde bud- ker de veranderingen gedurende duizend jaar in vorm en get. Het museum is het Ministerie van OCW zeer erkentelijk stijl van de mummiekisten kan volgen. voor deze geste. Het resterende kwart werd gegenereerd door de spaarzin van het museum en een bijdrage uit de jaarlijkse middelen van de BankGiro Loterij. Aan de BGL is veel dank verschuldigd. 60 Hakken in het zand Dit beleid van vondstdeling tussen opgravers en de Egyp- 61 tische regering werd afgeschaft kort nadat het museum in De aankoop van de drie Egyptische verzamelingen van 1975, toen met Britse partners, het onderzoek startte in het Jean Baptiste de Lescluze (1826-1828), Maria Cimba (1827) Nieuwerijks grafveld van Sakkara. Veel van de objecten die en Giovanni d’Anastasi (1828) staan aan de basis van de het museum lange tijd daarvoor had aangekocht werden RMO-collectie. Samen zijn deze collecties goed voor bijna hier in de negentiende eeuw opgegraven en kwamen des- 4500 objecten. Dit is ongeveer een vijfde van alle Egyptische tijds via de kunsthandel naar Leiden. De precieze locatie en objecten in het museum op dit moment. Deze aankopen omstandigheden werden niet gedocumenteerd. Door de waren niet alleen in hun tijd bijzonder, door de kwaliteit van actuele opgravingen lukt het de archeologische context van de objecten behoort de Egyptecollectie tot de top tien in de deze collecties (gedeeltelijk) te achterhalen. Een voorbeeld is wereld. het graf van Maya en Merit. Dat is in 1986 opnieuw gevon- den. Bij de opgraving zijn de achtergebleven platformen In tegenstelling tot andere buitenlandse musea en univer- ontdekt waarop de beelden, die sinds 1828 in Leiden zijn, sitaire instellingen had Nederland in de negentiende eeuw ooit stonden. Dit onderzoek duurt voort en heeft sinds 2014 geen eigen opgravingen in Egypte. De Leidenaren waren in het Museo Egizio in Turijn als partner. De huidige opgravin- die tijd minder avontuurlijk dan (sommige van) hun colle- gen leveren geen nieuwe collectie op. De samenhang tussen

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 ga’s en bleven liever veilig achter hun bureau in Nederland. museumcollectie en dit lopende archeologisch onderzoek is rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 Uit de brieven van Jan Herman Insinger, een Nederlandse uniek in de wereld en levert waardevolle context op voor de koopman en verzamelaar, weten we dat hij aan het eind van collectie en indirect voor het tentoonstellen daarvan. de negentiende eeuw alles in het werk stelde om de egypto- loog Pleyte te motiveren naar Egypte te komen en opgra- vingen te doen, en daarmee de collectie te vergroten. Dat ging niet door en daarmee werd een gelegenheid gemist om goed gedocumenteerde voorwerpen te verwerven. In die tijd was het namelijk gebruikelijk dat de vondsten tussen opgravers en de Egyptische regering verdeeld werden. 2

Collectiefunctie 62 63

De collectiefunctie kent drie hoofddoelen: • Kwaliteit van het interne beheer • Collectiewaarde en objectkennis • Objectzichtbaarheid, in het verlengde daarvan impact en reputatie rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 2.1 Kwaliteit van het interne beheer uitgelicht: Gesneden stenen van het voormalig GeldMuseum De doelstellingen zijn dat de vaste opstellingen van de collectie onderzoeksplanning voor de periode 2016/2020, zie hiervoor fysiek goed onderhouden blijven, het klimaat op de zalen en in hoofdstuk 3. de depots stabiel is en de veiligheidsmaatregelen gecertificeerd zijn. Er zijn geen afwijkingen geconstateerd in het klimaat. LAMO-afstotingsprocedure Onderhoud aan de vaste opstelling vond met regelmaat plaats. De beveiliging is up-to-date. In het kader van een LAMO-procedure is een groep metaal- vondsten - voornamelijk roestige, samengeklonterde spijkers uit Collectieplan Dorestad - geselecteerd voor bulkafstoting en voor herplaatsing aangeboden op de afstotingsdatabase van de Museumverenig- Het collectieplan is operationeel. Voorheen werden collectie- ing. Museum Dorestad (Wijk bij Duurstede) heeft belangstelling beleid en onderzoek in één beleidsnota besproken. getoond. Over het moment van fysieke overdracht wordt nog Een separate onderzoeksnota is vastgesteld met daarin de gesproken.

64 December 2013: gesneden stenen overgedragen Over de collectie 65

In 2013 is de collectie gesneden stenen van het voormalig De verzameling gesneden stenen van het GeldMuseum GeldMuseum overgedragen aan het RMO. Deze collectie vindt zijn oorsprong in particuliere verzamelingen uit de van 4300 stempel- en rolzegels, scarabeeën, ringstenen, zeventiende, achttiende en negentiende eeuw. Die zijn amuletten, pronkstenen en dactyliotheken (ladekastjes) aangekocht voor de Stadhouderlijke en later Koninklijke col- vormt een wezenlijke uitbreiding op de collectie van de 1500 lectie door de Stadhouders Willem IV, Willem V en Koning rolzegels en Sassanidische stempelzegels en 400 Romeinse Willem I. In 1816 verenigde Willem I deze collecties in het gemmen en cameeën die zich in het RMO bevinden. Koninklijk Penningkabinet. Dit voormalige Rijksmuseum Het museum ontving een eenmalige projectsubsidie van ging uiteindelijk in 2004 op in het GeldMuseum in Utrecht. € 180.000 van het Ministerie van OCW om deze collectie te Met de komst van de gesneden stenen naar Leiden zijn de integreren in de RMO collectie. De subsidie is verantwoord voormalige verzamelingen en bijbehorende documentatie, in de jaarrekening 2016. voorheen uitgesplitst over verscheidene musea, herenigd. Enkele voorbeelden hiervan zijn de objectassemblages Behaalde doelen van de projectsubsidie voor de opgegraven door kolonel J.E. Humbert te Carthago (1822- collectie gesneden stenen 1824) en kolonel B.E.A. Rottiers in Griekenland (1824-1826)

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 en de verzamelingen van R.J. van Lennep en de eerste mu- rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 • Het verantwoord opbergen/beheren (2014) seumdirecteur C.J.C. Reuvens. • Het accuraat beschrijven, inclusief fotografie (2014) • Het via de website en de database TMS toegankelijk Samenwerking met De Nederlandsche Bank maken (2015) • Het realiseren van een tentoonstelling en een publieks- Het RMO hecht waarde aan een integrale benadering van boek (2015) deze verzamelingen, omdat juist die samenhang een beeld • Het organiseren van een wetenschappelijk congres en geeft van een voorbije samenleving, verzamelmotieven of bijbehorende publicatie (2016) de cultuurpolitiek van de overheid. Het RMO werkt daarbij samen met De Nederlandsche Bank die de collectie munten t 30/04 – 08/05 Romeinenweek • De jaarlijkse nationale Romeinenweek (30/04 t/m 08/05) stond in het teken van het thema Met de projectsubsidie van het Ministerie van OCW is een en penningen van het voormalig GeldMuseum beheert. De water. De week ging feestelijk van start in het RMO s degelijke inhoudelijke basis gelegd voor toekomstig onder- samenwerking vindt plaats op het gebied van bruiklenen en zoek. onderzoek naar de archieven van het voormalig Penning- kabinet, onder andere ter voorbereiding op het 200-jarig bestaan. Hermes and Aphrodite on two gems in Leiden Naast bovengenoemde publicaties-in-voorbereiding werkt • Diederik Meijer, Leiden University, A beautiful collection het RMO met het gerenommeerde Beazley Archive en of Mesopotamian cylinder seals andere partners aan het onder de aandacht brengen van • Gertrud Platz-Horster, Staatliche Museen zu Berlin, Romeinse gemmen uit archeologische vindplaatsen in Some cameos in Leiden –Roman to Baroque Nederland. Die spelen een rol in het duiden van vergelijk- • Marcia Pointon, University of Manchester, The importan- bare gemmen zonder duidelijke herkomst. Verder staan er ce of gems in the work of Peter Paul Rubens (1577-1640) lezingen en een workshop over het maken van Romeinse • Claudia Wagner, University of Oxford, Post-classical glasgemmen op het programma. Ook nu de projectsubsidie cameos, their makers and users is beëindigd blijft de collectie gesneden stenen onvermin- • Hanco Zwaan, Naturalis Biodiversity Center, The original derd actueel. RMO ancient gem collection: gem identification and ap- plied research techniques Feiten over de collectie gesneden stenen in Leiden

2017: publicatie Conference Proceedings • Objecten: 6.300 • Tijdspanne: oudste object vierde millennium v.Chr., In 2016 is een eerste inhoudelijke redactie uitgevoerd over jongste object twintigste eeuw. de conference proceedings. Deze bijdragen, aangevuld met • Typen gesneden stenen: Mesopotamische stempel- en drie niet gepresenteerde maar collectie-gerelateerde artike- rolzegels, Egyptische scarabeeën, Griekse stempelze- len, worden in het najaar van 2017 gepubliceerd in PALMA, gels, Etruskische scarabeeën en scaraboïden, Romeinse de wetenschappelijke reeks van het RMO. Dit is de eerste ringstenen, cameeën en amuletten, Sassanidische stem- substantiële publicatie gewijd aan deze collectie sinds 1978. pelzegels, Middeleeuwse Alsengemmen, post-klassieke en moderne intaglios en cameeën, dactyliotheken en Toekomstig onderzoek volumes van een geologische referentiecollectie. 2014-2015: registratie, fotografie, tentoonstelling en Deze werd bezocht door vijfentachtig deelnemers en de • Beheer van de collectie: 1816-2004 Koninklijk Penning- publieksboek conferentie door zevenenvijftig experts, museumcollega’s In de projectperiode zijn contacten gelegd en voorberei- kabinet (1816-1986 Den Haag, 1986-2004 Leiden); 2004- uit binnen- en buitenland, graveurs, gemmologen, fysici dingen getroffen voor nader onderzoek en publicaties in 2013 GeldMuseum (Utrecht); vanaf 2014 Rijksmuseum In deze periode is de collectie geregistreerd, gefotogra- en andere geïnteresseerden. Tien kenners behandelden 2017/2018 van bepaalde typen gesneden stenen. Het gaat van Oudheden (Leiden). feerd en toegankelijk gemaakt via de website. Hiaten in de verschillende typen gesneden stenen en wierpen licht op om zestig Arabische gemmen, zesentwintig cameeën met • Materialen: onder andere agaten, amethist, carneool, documentatie zijn aangevuld en waar nodig gecorrigeerd. de graveurs, gebruikers en verzamelaars van deze objecten. Latijnse en Hebreeuwse teksten, achttien Egyptische scara- chalcedoon, faience, glas, granaat, jaspis, lapis lazuli, Er zijn vier artikelen over (delen van) de collectie versche- Hierbij zijn enkele ontdekkingen gedaan waaronder de beeën en aegyptiaca, 168 rolzegels van het voormalig Pen- sard, onyx, serpentijn, smaragd en turquoise. nen in publiekstijdschriften, twee lezingen gehouden en identificatie van een uniek portret van de Romeinse keizer ningkabinet en de 33 dactyliotheken met 20.820 gips- en • Afmetingen: grootste object 28 x 21 cm (GS-11096); 66 rondleidingen voor bezoekende specialisten georganiseerd. Elagabalus (203-222 n.Chr.). Een dergelijke ontdekking zwavelafdrukken van gesneden stenen en de gemmenverza- kleinste object 3,5 x 2.5 mm (GS-11019). 67 Eind 2015 opende de tentoonstelling Pracht en precisie. toont aan dat de Leidse collectie van belang is en onderzoek melingen van Charles Guillon en Jacob de Wilde. • Meesterwerk: Gemma Constantiniana of Grote Camee Kleine meesterwerken in steen, waarin naast de beroemde behoeft. Naast de lezingen vormde een specialist workshop (GS-11096). meesterwerken uit de collectie ook minder bekende juweel- een waardevolle toevoeging. Tijdens deze workshop zijn tjes van steengraveerkunst pronken. De tentoonstelling laat dertig summier gedocumenteerde gesneden stenen door zien dat de collecties gesneden stenen van het voormalig experts bestudeerd. Hiermee kon informatie over datering, GeldMuseum en het RMO niet alleen historiografisch steensoort en graveertechnieken aan de database worden samensmelten, maar chronologie en topografie overstijgend toegevoegd. De conferentie heeft het RMO in duurzaam de verzamelgebieden verbinden. De tentoonstelling is te contact gebracht met medewerkers van onder andere zien tot en met september 2017 en wordt zo mogelijk medio het Beazley Archive Oxford, Naturalis Biodiversity Center 2019 herhaald. Bij de tentoonstelling is een verdiepend Leiden, de Università di Verona en andere instituten en publieksboekje verschenen. Enkele gemmen en cameeën onderzoekers in Duitsland, Engeland, België, Frankrijk en hebben een plek gevonden in de vaste opstelling Klassieke Denemarken. Deze contacten kunnen in de toekomst de Wereld. kennis over de collectie gesneden stenen verrijken.

2016: collectie-gerelateerde boeken geïntegreerd in RMO- Spreker, instelling, titel bibliotheek • Rika Gyselen, Centre National de Recherche Scientifique, rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 Sasanian seals: owners and re-users rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 De boeken van de sectie gesneden stenen van de GeldMu- • Jørgen Hein, Royal Danish Collection at Rosenborg seum-bibliotheek zijn geïntegreerd in de RMO-bibliotheek. Castle, Princely splendour: some cameo vessels from the Deze aanvulling heeft enkele hiaten in de sectie doen middle of the seventeenth century and their patrons verdwijnen, waardoor de meest complete vakbibliotheek in • Martin Henig, University of Oxford & University College Nederland over dit onderwerp is ontstaan. London, Keynote lecture: Roman gems in old collections and in modern archaeology 2016: conferentie From cylinder seals to Lippert’s • Marianne Kleibrink, Groningen University, Cassandra dactyliotheca on seals. Ring stone images as self-representation: an example Op 3 en 4 november organiseerde het RMO de conferentie • Valentin Kockel, University of Augsburg, A treasure, a ‘From cylinder seals to Lippert’s dactyliotheca’. Voorafgaand schoolmaster, a pass-time. Dactyliothecae of the 18th verzorgde de gerenommeerde Romeinse gemmenexpert and 19th centuries and their function as learning aids in prof. Martin Henig van de University of Oxford en Univer- schools and universities sity College London de keynote-lezing, op 2 november. • Attilio Mastrocinque, University of Verona, Invocations to uitgelicht: 2.2 Collectiewaarde en objectkennis Onderzoek naar prehistorie van de Noordzee:

het Doggerland-menu Het RMO kan zich beroepen op een rijke traditie aan weten- Oude Nabije Oosten schappelijk onderzoek. Uitgangspunt hierbij is dat dit onder- De prehistorie van de Noordzee is een prominent aan- Voorkeur voor vis zoek aan de museumcollectie gerelateerd is. Bij het begrip In het kader van het 200-jarige bestaan werd onderzoek dachtspunt in het onderzoek van conservator Amkreutz. Het collectiewaarde speelt het verbeteren van de documentatie gedaan naar de ontstaansgeschiedenis van de collectie van gaat om vondsten uit het paleolithicum en mesolithicum, Het isotopenonderzoek is uitgevoerd door de Universiteit een belangrijke rol. Vaak initieert het museum onderzoek op het Nabije Oosten, met accent op de Luristan-collectie, de de tijd waarin de Noordzee droog lag tot de periode van Groningen, het RMO, Stichting Stone en de RCE. Het toont dit terrein naar aanleiding van een expositie of een catalo- Farah-collectie en de afgietsels uit de negentiende eeuw. 9000 tot 6000 v. Chr., toen het gebied langzaam maar zeker aan dat het menu van de Doggerland-bewoners in een gus. Hiervoor worden regelmatig stagiaires ingezet. Daar- Naar aanleiding van de schenking van de Luristan-collectie onder water kwam te staan. Vondsten uit dit Doggerland periode van vierduizend jaar, tussen 9500 en 6000 v.Chr., naast wordt promotieonderzoek gedaan en wordt regelmatig door het Nationaal Militair Museum, richtte Lucas Petit in (genoemd naar de Doggersbank) zijn langer bekend en vor- geleidelijk overging van hoofdzakelijk vlees in vooral vis. externe expertise gevraagd. Naast aanvragen voor studie december een tentoonstelling in op de vaste Nabije Oosten men de laatste jaren onderwerp van onderzoek, met name Vooral zoetwatervis werd veel gegeten, evenals kleine dieren naar RMO-vondsten, bruikleen- en expertiseverzoeken, zijn afdeling. aan de Engelse zijde van het Kanaal. Het gebied is moeilijk als otter, bever en watervogels. Het onderzoek is gebaseerd objecten en verzamelingen aan de collectie toegevoegd. Die te onderzoeken. De goede conservering van vondsten duidt op metingen van stabiele isotopen. Dat zijn variaties van staan beschreven bij de aanwinsten. Klassieke Wereld op vele intacte vindplaatsen, die een waardevolle aanvulling atomen met een bepaalde waarde. De waarde van sommige vormen op hetgeen van land bekend is en van de weinige isotopen, zoals stikstof en koolstof, verschillen al naar gelang Bruikleenaanvragen met als doel de objecten te onderzoe- In samenwerking met stagiair(e)s zijn twee collecties onder- informatiebronnen van wat eens een uitgestrekte bewoond de plaats in de voedselketen verandert. Een echte vleeseter ken en de schade die daarbij in een enkel geval ontstond, zocht en geïnventariseerd. Het onderzoek betrof de collectie landschap was: het Atlantis van Europa. In 2008 werd de heeft een andere isotopensignatuur dan iemand die zeevis leidden eind 2016 tot het opstellen van een protocol voor Romeinse objecten uit Vechten met onderdelen van Ro- internationale ontdekking van achtentwintig vuistbijlen eet of iemand die in een zoetwatergebied leeft. bruikleenaanvragen aan het museum voor onderzoek, waar- meinse ruiterhelmen als topstukken en ook schrijfstgiften, gepresenteerd die voor de kust van Great Yarmouth werden bij relevantie en output afgewogen worden. wapentuig, vaatwerk en objecten van organisch materiaal gevonden en in 2009 stond het RMO in de belangstelling Leven in een verdrinkend landschap (leer, hout). Het tweede onderzoek betrof de Bloemendal- met de presentatie van het schedelfragment van de eer- Nederland Middeleeuwen collectie. Dit betreft een schenking van 330 munten uit de ste Neanderthaler van Nederland: ‘Krijn’, gevonden voor De ontdekte verandering in de samenstelling van het Grieks-Romeinse wereld. Sinds de sluiting van het voor- de Zeeuwse kust. De laatste jaren hebben grootschalige Doggerland-menu houdt verband met het verdrinkende Er is doorgewerkt aan de documentatie en ontsluiting malig GeldMuseum in Utrecht rekent het RMO de antieke infrastructurele projecten, zoals de uitbreiding van de Rot- landschap tussen Nederland, Engeland en Denemarken, van vondsten uit Dorestad, waarbij de prioriteit lag bij de numismatiek tot zijn verzamelgebied. Deze schenking was terdamse haven met de Tweede Maasvlakte, de natuurlijke na de laatste ijstijd. Tussen 9500 en 6000 v.Chr. warmde zwaarden, fibula’s en grafvondsten. Er is een inventarisatie daarom zeer welkom. kustversterking van de Zandmotor en vele zandsuppleties het klimaat op en de zeespiegel steeg gemiddeld zo’n twee gemaakt van de vele fibula’s in de Romeinse, oud-Europese van de stranden, bijgedragen aan een enorme toename van meter per eeuw. Dat is maar liefst zo’n tien keer zo snel als en middeleeuwse collecties. De gegevens in de database Nederland Prehistorie 68 vondsten. In vergelijking met de vondsten uit vissersnetten tegenwoordig. Het laaggelegen Noordzeebekken liep vol werden aangepast naar aanleiding van literatuur- en archie- 69 zitten hier veel vuurstenen artefacten bij. In samenwerking met water. Voorheen werd gedacht dat dit verdrinkende fonderzoek. Foto’s zijn toegevoegd. Datzelfde geldt voor en- In 2016 vond onderzoek plaats naar de ‘Bandkeramische’ met BOOR (Bureau Oudheidkundig Onderzoek Rotterdam), land en het wassende water de bewoners steeds verder kel middeleeuwse aanwinsten, zoals een ‘Koptische’ bronzen vindplaats Sittard, in samenwerking met de Universiteit de RCE (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) en andere landinwaarts drongen, of dwongen zich te specialiseren in schaal, een dertiende-eeuws doopvont, een kruishanger met Leiden (dr. Piet van de Velde) en Archol (drs. Ivo van Wijk). deskundigen wordt getracht een overzicht van deze vond- een marien dieet. De isotopenmetingen wezen echter uit reliek, en een groep laatmiddeleeuwse leien met teksten, De vondsten en de documentatie werden opnieuw bekeken sten te creëren. Door contacten met amateur-paleontologen dat men meer zoetwatervis ging eten. Dat duidt erop dat tekeningen en een liedje erop. Er zijn vijftig expertisevragen en geanalyseerd. De inventarisatie van de collectie Smits die en archeologen worden zo veel mogelijk vondsten gedo- men zich niet liet wegjagen, maar juist bleef wonen in de beantwoord en objecten van bezoekers gedetermineerd. in 2014 werd aangekocht, is voortgezet middels een drieja- cumenteerd. Op determinatiedagen binnen- en buiten het uitgestrekte wetlands die toen in de delta’s van Maas, Rijn en rig studentenproject onder leiding van drs. Richard Jansen RMO wordt het netwerk versterkt. Uitgebreid onderzoek Thames ontstonden. Juist daar was het goed toeven en was Egypte (Universiteit Leiden). Op dezelfde wijze wordt de tien jaar in samenwerking met de Universiteit Groningen naar de voldoende voedsel te vinden. geleden geschonken collectie Schmitz in een studentenpro- stabiele isotopen van stikstof en koolstof leidden tot een Beide conservatoren startten de inventarisatie van de in ject onder leiding van dr. Alexander Verpoorte (Universiteit spraakmakende publicatie in het Journal of Archeological 2015 geschonken collectie van R. Demarée en schreven Leiden) onderzocht. Deze collectie omvat vuursteenvondsten Science Reports en een paginagroot artikel in NRC en NRC bijdragen voor het topstukkenboek en de publicatie over het uit vindplaatsen in Midden-Limburg. Next. 200-jarig bestaan van het RMO. Het grootste werk was de realisatie van de nieuwe vaste opstelling, waarover meer te Verfijning TMS lezen is in een uitgelicht pagina. Maarten Raven redigeerde een studie van M. Zecchi over de Leidse naos van Amasis De resultaatafspraken met betrekking tot de registratie rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 en een boek van S. Beck over de magische papyri I 343 en van de museumcollectie (300 nieuwe records per jaar door rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 I 345, beide voor de PALMA-reeks. Lara Weiss redigeerde aanwinsten en verfijning) zijn ruimschoots gehaald. Voor het een studie over de eerste fase van het mummiekistenproject eerst sinds 1925 waren er geen aanwinsten voor de Egyp- voor de PALMA-reeks en redigeerde educatieve teksten voor tische afdeling. Met het inventariseren van de onlangs ver- de museumwebsite. worven omvangrijke collectie Demarée (ruim 500 Egyptische oudheden) is pas begonnen. Naast 594 aanwinsten voor de andere afdelingen werden retrospectief 905 objectrecords

t 10/05 Lezing: Nehalennia, godin van de Romeinse kust • Duo-lezing in het kader van de tentoonstelling Romeinse kust. ProjectleiderTanja van der Zon vertelde over het tentoonstellingsconcept. Conservator Ruurd Halbertsma spitste dit toe op twee belangrijke Romeinse vindplaatsen in Zeeland: Domburg en Colijnsplaat s toegevoegd. Een verzameling boeken uit de periode tot lenen en door het afbreken van vaste opstellingen (samen uitgelicht: 1900 (2.416 records) werd als een aparte afdeling in TMS 2.500 objecten). Hierdoor moesten vele objecten zowel opgenomen. Andere wijzigingen in objectaantallen ont- fysiek als administratief teruggeplaatst worden. Tegelijk Wetenschap en objectiviteit in teksten. stonden door het administratief corrigeren van toegekende werden deels dezelfde objecten voorbereid voor de vaste afdelingen en het opsplitsen van objectreeksen. Vanaf 2016 opstelling Egypte. Voor het eerst werd bij het plannen en Een voorbeeld achter een tekstbordje worden ‘virtuele’ records (bijvoorbeeld overkoepelende re- uitvoeren van deze werkzaamheden gebruik gemaakt van cords van schatvondsten en reeds lang geleden aan andere de tentoonstellingsmodule van TMS, waardoor actuele musea overgedragen objecten) niet meer meegeteld in de overzichten van objectselecties centraal aangemaakt werden. hoeveelheid objecten. Hierdoor wordt het steeds duidelijker Die werkwijze wordt bij de aankomende tentoonstellingen hoeveel objecten er feitelijk aanwezig zijn. steeds vaker gebruikt.

Meer dan 3.000 nieuwe digitale foto’s zijn in TMS opgeno- Na een grondige voorbereiding is de database TMS in juni men, waardoor de collectie steeds beter visueel toegankelijk 2016 op een externe hosting server van leverancier C-it wordt. Er is aandacht besteed aan het controleren van de geplaatst (toegang via Remote Desktop). Het dagelijkse be- negentiende-eeuwse catalogusnummers, waardoor het heer, de back-up, upgrade en de ondersteuning van het pro- mogelijk was enkele gedigitaliseerde RMO-catalogi vol- gramma zijn op deze manier in de handen van TMS-experts, ledig aan de betreffende objectrecords te koppelen. Tijdens die voorkomende issues operationeel verhelpen. Door een het inrichten van nieuwe ladekasten in het geklimatiseerde aangepaste integratie met CollectionConnection worden ­depot werden de standplaatsen van meer dan 1.500 objec- wijzigingen in gegevens dagelijks in plaats van wekelijks ten geactualiseerd. op de website zichtbaar. Bij dezelfde gelegenheid werd een upgrade naar de nieuwste versie van TMS uitgevoerd en een In de afgelopen jaren was er een lichte achterstand ontstaan extra licentie aangeschaft. Verdere uitbreiding van licenties in het verwerken van recente standplaatswijzigingen. Dit blijft wenselijk. Door het toenemende gebruik van TMS is kwam door de vele reizende tentoonstellingen en bruik- het huidige aantal licenties niet toereikend.

Digitale registratiegraad Het RMO heeft bij de nieuwe vaste opstelling Egypte in de Egypte niet langer geregeerd werd door één koning, en teksten bij de voorwerpen zo objectief mogelijk de functie lokale heersers aan macht winnen. Maar de papyrus dateert Doel is dat de museumcollectie geregistreerd, gedigitaliseerd en ontsloten is. 90% van de voorwerpen moet vindbaar zijn in en betekenis van voorwerpen geschetst, zonder waardeoor- uit de negentiende dynastie (1279-1213 v.Chr.): zevenhon- 10 minuten. delen. derd jaar later dan de tijd die men dacht dat hij beschreef, al ontstond de tekst waarschijnlijk eerder in het Middenrijk 2013 2014 2015 2016 70 Historisch document? (1837-1819 v.Chr., ook dat is bijna tweehonderd jaar na het Basisregistratie 100% 100% 100% 100% 71 zogenaamde oogetuigenbericht). De datering van de ont- Objectrecords TMS 178.313 177.967 183.119 187.034 Een voorbeeld van een zo neutraal mogelijke beschrijving staansgeschiedenis berust op de in de tekst gebruikte woor- Objectrecords met foto’s in TMS 45.260 49.978 59.261 61.318 is de tekst over de papyrus van Ipoewer. In eerste instantie denschat en grammatica, de datering van de papyrus op Foto's in TMS 78.783 89.846 113.143 116.333 zagen Egyptologen deze tekst, die een chaotische tijd in het gebruikte handschrift. We hebben dus te maken met de Via website 44.731 49.367 58.116 59.401 Egypte beschrijft, als een historisch document. versie uit de late negentiende dynastie van een oudere tekst Vindbaar in 10 minuten 92% 92% 92% 92% Sommigen beschouwden de papyrus als een ooggetui- uit het Middenrijk. De papyrus van Ipoewer kan daarom niet genverslag van de Egyptische plagen, zoals in de Bijbel langer als een levendig ooggetuigenverslag van ‘een bur- Egypte 24.025 24.063 24.650 24.667 genoemd (bijv. de regel in de papyrus ‘Waarlijk, het hart is geroorlog’ ten tijde van de Eerste Tussenperiode beschouwd Nabije Oosten 18.295 18.328 18.291 18.355 aangedaan, want een plaag waart door het land en bloed is worden, eerder als een fictieve literaire tekst. Deze roept op Klassieke Wereld 13.621 14.190 14.264 14.523 overal; aan dood is geen gebrek en de lijkwade waarschuwt tot loyaliteit aan de Egyptische koning in het algemeen en Oud Europa 7.562 7.581 7.580 7.675 om niet naderbij te komen’). Er zijn inderdaad een aantal in- waarschuwt voor de wanorde, die ontstaat wanneer Egypte Nederland Prehistorie 8.290 8.317 8.377 8.312 houdelijke overeenkomsten tussen de thema’s in de papyrus niet door één koning geregeerd wordt. Omdat een dergelij- Nederland Romeinen 17.399 16.848 16.866 16.893 en de Bijbelse plagen. Maar de reden van de gelijkenissen ke toestand van wanorde mogelijk wel in de Tussenperioden Nederland Middeleeuwen 13.030 12.222 12.325 13.073 is waarschijnlijk eerder te zoeken in de verspreiding van al- aan de orde was, maar ook vanwege zijn lange geschiedenis 75.151 75.426 75.349 75.362 gemene ‘chaosmotieven’ als bijvoorbeeld hongersnood, dan van verschillende interpretaties is de tekst nog steeds te zien

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 dat we te maken hebben met een echt historisch verslag. in de zaal over de geschiedenis van het oude Egypte bij de Opgravingsmateriaal rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 Onderzoekers hebben geen bewijs gevonden dat de Exodus Eerste Tussenperiode. - Prehistorisch 13.000 13.000 13.000 13.000 daadwerkelijk zo geschiedde als in de Bijbel beschreven - Romeins 27.000 27.000 27.000 27.000 wordt, laat staan dat de Exodus überhaupt historisch zou Veranderende inzichten - Middeleeuws 35.000 35.000 35.000 35.000 zijn. De Exodus wordt daarom nu door onderzoekers gezien als een Bijbels motief voor bevrijding en verlossing en niet De papyrus van Ipoewer is een voorbeeld van veranderende Replica's 498 502 512 536 langer als een historische gebeurtenis. Hetzelfde geldt voor inzichten in de egyptologie. Eigenlijk zou de tekst chronolo- Receptie van de Oudheid 440 488 527 592 deze Egyptische tekst, die niet meer gezien wordt als een gisch gezien in de Ramessidentijd getoond moeten worden, Gesneden stenen n.v.t. n.v.t. 4.376 4.379 historisch document. maar het museum toont de papyrus daar niet om zo de context van het object en de inhoud daarvan voor de bezoe- Toestand in de Eerste Tussenperiode? ker te verhelderen. Dat is onmogelijk in een tekstbordje van t 12/05 Egypte-pubquiz • Jaarlijkse strijd om de titel grootste Egypte-kenner van de Lage Landen, georganiseerd door de twintig woorden uit te leggen, maar het geeft wel aan dat Stichting Friends of Saqqara en het RMO. De quiz test de kennis van de deelnemers op het gebied van de oud-Egyptische Een tweede theorie is dat de tekst de toestand van Egypte de nieuwste wetenschappelijke inzichten in de opstelling taal, kunst, religie, geschiedenis en archeologie s beschreef in de zogenoemde Eerste Tussenperiode (ca. verwerkt zijn. 2128-1980 v.Chr.), de periode na het Oude Rijk, waarin Digitalisering diacollectie Egypte opstellingen en tentoonstellingen in het museum van voor 1922, toen het RMO in de Breestraat gevestigd was. De collectie Egyptische kleinbeelddia’s omvat 18.000 exem- plaren. Dit betreft reproducties uit boeken, foto’s van opgra- Objectrestauratie en conservering vingen, tentoonstellingen en foto’s van de eigen collectie. Het was afgelopen half jaar de taak van stagiair Matthijs Het doel van objectrestauratie en conservering is dat de col- Smith de dia’s te digitaliseren en in de database te verwer- lectie bruikbaar is voor museale doeleinden. Vanwege de be- ken. Het digitaliseren is van belang omdat de dia’s inzicht perkte bezetting (1,5 FTE op 187.000 records in de database) geven in de conditie van een voorwerp over een langere en het arbeidsintensieve karakter van de werkzaamheden periode en omdat de dia’s zelf conditioneel achteruit gaan. is de doelstelling van twaalf restauraties per jaar bewust bescheiden. Het doel is dit jaar ruimschoots gehaald. De dia’s zijn schoongemaakt en gescand. Er is een proefscan gemaakt waarna de afzonderlijke dia’s in hoge resolutie zijn De eerste helft van het jaar stond de afronding centraal van gescand. De fragiele glasdia’s zijn met de computer hand- het restauratieproject van Griekse vazen, door de BankGiro matig uitgesneden. Na dit proces kregen de bestanden de Loterij in 2014/2015 gefinancierd. De restauratierapporten naam van het betreffende dianummer, waarna het beeld is en foto’s zijn aan de database TMS gekoppeld. Gebruik- opgeschoond in PhotoShop. Vooral de oudere dia’s bleken makend van het archief is voor verschillende objecten een flink gehavend en waren ten prooi gevallen aan glascorrosie. restauratiebiografie beschreven en is onderzoek gedaan De beschadigingen en stofjes op de scans leiden af van het naar de geschiedenis van het restauratieatelier. Het onder- voorwerp en in het ergste geval is het voorwerp op de foto zoek is gepresenteerd op een ICOM-CC congres in Polen gedeeltelijk onherkenbaar geworden. Het bleek mogelijk per en werd gepubliceerd in de bijbehorende congresbundel. dag honderd glasdia’s of tweehonderd normale dia’s te ver- Een wetenschappelijke bijdrage aan de congresbundel over Een in het oog springend project was de ontmanteling, De collectie Bloemendal-ter Horst werken. Dat tempo is te danken aan het werk van conserva- de restauratie van de Caninovazen, die in 2017 verschijnt, is verplaatsing en opbouw van de grafkapel van ‘de blinde tor Raven, die de ordening en documentatie in de afgelopen voltooid. harpspeler’. Dit project werd uitgevoerd door BAMBAM De collectie van Martin Bloemendal en Geesken Bloe- decennia nauwgezet heeft bijgehouden. Door de gedetail- Restauratie Steenhouwers. Een ander groot monument, mendal-ter Horst werd geschonken om als studiecollectie leerde opnames merkt zelfs het ongeoefende oog nieuwe Voor de nieuwe vaste opstelling zijn vijfenzestig Egyptische de mastaba van Hetepherachet, werd in het kader van de voor studenten te dienen en om hen te inspireren voor de aspecten op. Een fors aantal dia’s toont de heropbouw van objecten van keramiek, glas en steen gerestaureerd. Tiental- herinrichting uitvoerig gereinigd, gecontroleerd en gecon- numismatiek. Deze collectie omvat 330 munten uit de Klas- de tempel van Taffeh van het begin tot het einde: van de len objecten zijn op conditie gecontroleerd, gereinigd en solideerd. sieke Oudheid en bestaat uit dubbelingen uit de verzame- ontwerpschetsen van de Tempelzaal tot het uiteindelijke waar nodig geconsolideerd. Honderden voorwerpen werden ling van het echtpaar. resultaat. Van grote museologische waarde zijn de foto’s van voorzien van op maat gemaakte steunen en standaards. Een groot restauratieproject vormde de conservering en reiniging van de mummiekist en kartonnage van Panesy De collectie is verdeeld over drie mappen. De eerste map 72 voor de tentoonstelling Egypte. Land van onsterfelijkheid. bevat provinciaal-Romeinse munten, de tweede munten 73 Met name de kartonnage was in een slechte conditie. Na de uit de Griekse wereld en de derde is een chronologische ver- behandeling kon de kartonnage voor het eerst in vier decen- zameling van Romeinse munten, veelal geslagen te Rome. nia tentoongesteld worden. In samenwerking met externe Zeker de map met Griekse munten spreekt tot de verbeel- restaurator Diederik Kits Nieuwenkamp zijn een houten ding. Na munten uit de Griekse stadstaten, volgen namelijk beeldje van een valk, de mummiekist van Anchefenchonsoe munten uit verschillende delen van de Klassieke Wereld: en de kisten van Panesy geconserveerd. Een spannende Bactrische (vierkante) munten, munten uit het huidige India behandeling was de conservering van de enige baviaan- (Kushan-Sassanidische en Indo-Scytische munten), gegoten mummie in de collectie. In samenwerking met textielres- Keltische munten en tot slot Arabische munten. Tot slot be- taurator Emmy de Groot is de mummie voorzien van een vat de Romeinse map een verzameling Byzantijnse munten. beschermende laag tule, zodat de fragiele linnen windsels beter behouden blijven. Tenslotte zijn alle vellen papyrus Kortom, het is een bonte numismatische verzameling, en perkament die in de nieuwe afdeling zijn opgenomen, met voorbeelden uit alle hoeken van de Klassieke Wereld, ingelijst in UV-werend en ontspiegeld glas. geografisch en chronologisch geordend. Ze geven een fraai beeld van muntgebruik in de Oudheid en zijn een functio- Aanwinsten nele aanvulling op de muntcollectie. De munten zijn geïn- ventariseerd door publieksdienstmedewerkster Patricia Kret rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 2013 2014 2015 2016 en gaan hopelijk door de handen van vele andere studenten. Objecten 79 59 1.306 594 Opgravingsmateriaal 0 85 dozen 0 1 doos Middeleeuwse kruishanger met reliek

Voor een volledig overzicht van de aanwinsten Begin januari 2016 kocht het RMO een zilveren hanger zie Bijlage VII. in de vorm van een kruis, een Nederlands product uit de vijftiende-zestiende eeuw. De hanger is versierd met inge- graveerde voorstellingen, aan de ene kant Christus aan het

t 21/05 Nacht van de Viool • Tijdens de vierde Nacht van de Viool hoorden bezoekers hoogtepunten uit vier eeuwen t 24/05 Lezing: Mummiekistenonderzoek • Dubbele lezing over het Vatican Coffin Project, door dr. Alessia Amenta vioolmuziek in alle tentoonstellingszalen. Leading lady was Rosanne Philippens. Artistiek leider was Joan Berkhemer s (conservator Egypte) en prof. Ulderico Santamaria (directeur natuurwetenschappelijke laboratoria), beiden verbonden aan de Vaticaanse musea s vaatwerk van brons uit Iran overgedragen. Die zijn in de van collectiemobiliteit. Jeroen Punt, conservator van het jaren 1960 en 1970 door het NMM verzameld om de krijgs- NMM en Lucas Petit, conservator oude Nabije Oosten, be- kunst van de Oudheid te tonen. Ze zijn te dateren tussen nadrukten de geschiedenis en het belang van de stukken. 2600 en 600 v.Chr.. Er zitten topstukken bij, zoals een speld van brons versierd met een gevleugeld fabelwezen en een Verdronken verstandskies schild met ingekraste roofdieren. Een opmerkelijke aanwinst is een fragment van een linker Het merendeel komt oorspronkelijk uit het westen van onderkaak van een mens met een doorkomende verstands- Iran, uit het ruige berggebied van Luristan. Het bronswerk kies. Het stuk is afkomstig uit de Noordzee en werd gevon- uit Luristan is beroemd vanwege de goede kwaliteit en het den door mevr. Gossen op het strand bij Monster. Nieuws- hoogstaande vakmanschap. Het is vaak te herkennen aan gierig naar de ouderdom en andere informatie nam zij het de versiering met sterk gestileerde diermotieven. De stuk mee naar het RMO. Een C14-analyse bij het isotopen- bronzen voorwerpen zijn uitsluitend gevonden in grafvel- lab in Groningen leverde een datering op van ca. 6900-6600 den. Vermoedelijk gaat het om graven van een rondreizend v.Chr. Onderzoek van fysisch antropologe dr. Andrea Waters volk, er zijn bij de grafvelden tot noch toe geen nederzet- (Faculteit Archeologie) toont aan dat de persoon ongeveer tingen gevonden. Het bronzen paardentuig doet vermoeden 15 jaar oud was. De zwaar afgesleten bovenzijde van de dat het ruiters waren. Archeologische voorwerpen uit West- doorgekomen kies laat zien dat voor deze puber het bestaan Iran zijn, sinds de eerste ontdekkingen aan het einde van de niet altijd makkelijk was. De vondst heeft een rol gespeeld in jaren 1920, gewild bij musea en privéverzamelaars. het onderzoek naar het dieet van de mesolithische populatie Tritons uit het Rijksmuseum in het gebied dat nu Noordzee is. Isotopenonderzoek toont Tijdens de officiële overdracht op 9 december spraken aan dat voor dit individu zoetwatervis hoog op de menu- In april 2016 zijn twee bijzondere objecten uit de collectie Hedwig Saam, directeur van het Nationaal Militair Museum kaart heeft gestaan. van het Rijksmuseum Amsterdam overgedragen aan het en Wim Weijland, directeur van het RMO over het belang RMO. Het gaat om twee bronzen tritons, mythische zee- goden uit de Oudheid, die in de inventaris van het Rijks- museum omschreven stonden als stukken uit de Italiaanse renaissance. Beide tritons blazen met volle kracht op een kinkhoorn. Een van beiden draagt een scheepsroer, om zijn relatie met de zee te benadrukken. De zeewezens zijn kruis en aan de andere Maria met kind. De hanger meet 4,5 gemonteerd op ronde bronzen kokers, die versierd zijn met x 2,1 cm en heeft een ophangoog, waaraan je hem aan een zilveren cirkels. Parallellen uit de Oudheid wijzen erop dat ketting om de hals kon dragen. Het is in feite een kruisvor- de datering in de Romeinse keizertijd gezocht moet worden. 74 mig doosje, dat oorspronkelijk open kon worden gemaakt Vermoedelijk sierde de set ooit een Romeinse draagstoel. 75 met een schuifje aan de onderkant. Het bevat vrijwel zeker Vergelijkbare versieringen worden, net als onderdelen van een reliek, waarschijnlijk een kruisreliek: een flintertje hout Romeinse reiswagens, teruggevonden in graven als symbool van het kruis van Christus. De kruishanger is eind 2015 ge- voor de laatste reis die de overledene is begonnen. vonden in Heemstede, met een metaaldetector. Het doosje zit nog dicht: als het inderdaad een reliekhoudertje is, zit de Schenking Nationaal Militair Museum reliek er dus nog in. De collectie werd uitgebreid met een schenking van het Na- Merovingische bronzen schaal tionaal Militair Museum. Het gaat om 73 zwaarden, speer- punten, knotsen en bijlen uit Iran van duizenden jaren oud. Het RMO kocht van een particulier een Merovingische bron- Die vormden vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw on- zen schaal (diameter 27 cm) uit de zevende eeuw n.Chr.. Die derdeel van de vaste expositie van het Koninklijk Nederlands was met een metaaldetector gevonden in het Gelderse Ewijk. Leger- en Wapenmuseum in het Pesthuis te Leiden. Na De aankoop was mede gedaan op verzoek van Museum verhuizingen naar Delft (1986) en Soest (2014) verdwenen de Het Valkhof in Nijmegen, dat de financiering zelf niet rond voorwerpen in het depot. Omdat het NMM zich tegenwoor- had gekregen. De vinder bleek op dezelfde akker nog meer dig richt op verleden en heden van de Nederlandse krijgs-

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 te hebben gevonden, zoals bronzen riembeslag, fibula’s en macht hebben deze wapens daar geen toegevoegde waarde. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 een munt. Die laatste, een zilveren munt (een sceatta van Ze komen echter prima tot hun recht in het RMO en zijn het ‘stekelvarken/standaard-type’) bevestigt de datering van een waardevolle aanvulling voor de Nabije Oosten-collectie, de vondsten in de late zevende eeuw n.Chr. Ook de andere waarvan de Iran-collectie tot de top van Europa behoort. vondsten blijken typerend voor graven uit die tijd, zowel die Met de schenking zijn wapens hierin nu buitengewoon goed van vrouwen (onder andere de vogelfibula) als van mannen vertegenwoordigd. Vanaf 9 december is een deel van de (een zeldzaam piramidevormig knopje van een zwaardriem). aanwinsten opgenomen in de vaste opstelling Nederlanders Het RMO kocht aldus de eerste vondsten uit wat het Mero- in het oude Nabije Oosten. vingische grafveld van Ewijk moet zijn. Naast de wapens zijn paardentuig, arm- en halsbanden en

t 26/05 NINO lezing • Martin Uildriks (Brown University) gaf een lezing met de titel ‘Op de frontier: nieuwe resultaten uit t 28/05 Museumnacht Leiden • Zeven Leidse musea plus de Leidse Sterrewacht en Corpus openden hun deuren voor de Soedan’ s achtste editie van Museumnacht Leiden. Het thema van dit jaar was Mysterie s uitgelicht: 2.3 Objectzichtbaarheid, impact en reputatie Egyptische krokodillenmummie vol verrassingen

Ongeveer 4% van de collectie is permanent in de vaste op- Bruikleenoverzicht stelling te zien. Het doel is dat dit percentage gelijk blijft en dat in tentoonstellingen deelcollecties uit het depot worden Doel: 2013 2014 2015 2016 Gemiddeld getoond. Dat gebeurde bij alle tentoonstellingen. Maar voor de hand liggende blockbusteronderwerpen liggen niet in Kortlopende uitgaande bruiklenen de depots. Daarom is het museum afhankelijk van buiten- 21 37 29 15 25 landse bruiklenen als middel om hogere bezoekersaantal- Objecten len te genereren. Dat brengt een financieel risico met zich 300 596 1.285 1.415 401 924 mee. Hier schuilt een tegenstelling; het vergroten van de zichtbaarheid door meer uit het depot te laten zien leidt tot Langdurige uitgaande bruiklenen minder bezoekers. Exposities die voor het leeuwendeel uit 66 65 64 64 65 buitenlandse bruiklenen bestaan leiden tot meer bezoekers. Objecten De jacht op hoge bezoekcijfers, veroorzaakt door de eisen 1.700 1.739 1.867 1.499 1.569 1.668 van het Ministerie van OCW en de onderlinge concurrentie- positie tussen de musea, baart het RMO zorgen als het gaat Inkomende bruiklenen om het brede museale veld. Het gaat gelukkig in Leiden al 39 80 16 42 44 jaren goed, maar exposities met een groot financieel risico Objecten kunnen tegenvallende bezoekcijfers opleveren. Het gevolg 250 361 1.407 181 548 624 is dat het verlies uit het weerstandsvermogen gefinancierd moet worden. Gelukkig is deze reserve bij het RMO vol- doende. Uitgaande bruiklenen

Naast de zichtbaarheid binnen de museummuren is er de Na een recordjaar in 2015 (door de tijdelijke sluiting) kende zichtbaarheid op andere plekken in het land, in analoge 2016 een daling in bruiklenen. Er werden 401 objecten publicaties en in de digitale wereld. Deze vormen van zicht- uitgeleend, waaronder 203 gesneden stenen ten behoeve Foto © Interspectral baarheid zijn hieronder toegelicht. van materiaalonderzoek bij Naturalis Biodiversity Center. 76 De drie meter lange Egyptische gemummificeerde krokodil, De Egyptenaren mummificeerden allerlei diersoorten. Dit aantal is exclusief 750 Egyptische voorwerpen die in 77 een van de fraaiste mummies in het museum, is een exem- Meestal als eerbewijs aan een godheid die zich in een Online zichtbaarheid 2015 aan musea in Quebec en Bologna in bruikleen werden plaar vol verrassingen. Bij onderzoek met CT-scans bleken dierenlichaam kon manifesteren. Krokodillen dienden als gegeven en medio 2016 terugkeerden in Leiden. Tentoon- er niet alleen twéé krokodillen in de windsels te zitten, zoals geschenk voor de god Sobek. Op de website worden uitsluitend records met één of stellingen in Nederland profiteerden van uitgeleende objec- eerder met röntgenopnames was gezien, maar ook zeve- meerdere foto’s geplaatst. Gebruikers krijgen alle gegevens ten, zoals het Huis van Hilde (Castricum) waar de reizende nenveertig apart gemummificeerde babykrokodilletjes. Een behalve de standplaats te zien en mogen de fotobestanden tentoonstelling Romeinse kust werd opgebouwd. Twee Mid- uitzonderlijke ontdekking. Wereldwijd zijn slechts enkele met een creative common license downloaden. Door regis- deleeuwse objecten uit Dorestad werden uitgeleend aan een vergelijkbare krokodillenmummies bekend. De krokodil- tratieprojecten komen constant nieuwe records beschikbaar. tentoonstelling over Karel de Grote in Bratislava (Slowakije). lenmummie werd gescand in het Academisch Medisch Een Egyptisch houten model van een bierbrouwerij werd Centrum Amsterdam. Het Zweedse bedrijf Interspectral, gebruikt op een thematische tentoonstelling in Hamburg. gespecialiseerd in high tech 3D-visualisaties, verwerkte de Doel Groei sinds Een selectie voorwerpen uit de Klassieke Wereld werd ge- scangegevens tot een spectaculaire 3D-applicatie. Daarbij in 2016 2013 2014 2015 2016 2013 bracht naar een tentoonstelling over het schoonheidsideaal kwamen de babykrokodillen aan het licht. Bezoekers kunnen 50.000 44.731 49.367 58.116 59.401 34% in het Gallo-Romeins Museum in Tongeren. in de Egyptezalen in het museum met een interactief com- puterprogramma eigenhandig een virtuele autopsie op deze De gegevens en foto's zijn zichtbaar op Dimcon, Europeana Het cijfer van langdurige bruiklenen steeg tot 1.569. Vanaf drieduizend jaar oude mummie uitvoeren. en Het geheugen van Nederland. Met behulp van Collec- 2016 zijn objecten uit de collectie te zien in musea in Cuijk, tion Connection worden de betreffende indexen dagelijks Alphen (Noord-Brabant) en Bergeijk. Enkele langdurige rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 De conservatoren Egypte vermoeden dat de twee generaties ververst. bruiklenen werden geretourneerd. krokodillen samen zijn gemummificeerd als verwijzing naar het oud-Egyptische geloof in verjonging en nieuw leven na Voor een overzicht van het bruikleenverkeer de dood. Een andere theorie is dat er wellicht geen grote zie Bijlagen I, II en III. krokodillen voorhanden waren om te offeren aan de goden, terwijl dit wel werd gevraagd. Met behulp van stukjes hout, proppen linnen, plantenstengels en touw heeft de mum- mie de vorm van één krokodil gekregen. Conservator Lara Weiss is opgetogen over de ontdekking: ‘Toen we dit project begonnen, vooral omwille van publieksbeleving, verwacht- ten we geen opzienbarende ontdekking. De mummie was t 04/06 Lezing: Rome aan de Noordzee • Archeoloog Arjen Bosman gaf een lezing over zijn boek Rome aan de Noordzee, immers al eerder gescand. Dat er met een interactieve over Velsen in de eerste eeuw n.Chr.. Velsen had als Romeinse havenstad een bijzondere positie s visualisatie babykrokodillen ontdekt werden, was een weten- schappelijke verrassing.’ uitgelicht: RMO-tentoonstellingen in overige musea in Nederland 2013: Historisch Museum Ede, Thermenmuseum Heerlen, Twee langdurige bruiklenen Centre Céramique, Maastricht 2014: Museum Oud Lunteren, De Domijnen Sittard 2015: Limburgs Museum, Venlo, Thermenmuseum, Heerlen, Allard Pierson Museum, Amsterdam 2016: Huis van Hilde, Castricum

Bij de RMO-tentoonstellingen op diverse locaties in Neder- land vormen collectiemobiliteit, zichtbaarheid en samenwer- king de uitgangspunten, in tegenstelling tot de exposities in het buitenland. Die zijn voornamelijk een bron van inkom- sten.

Mythische dieren in het Afrikamuseum (29/04-02/10)

In deze tentoonstelling brachten het Museum voor Volken- kunde en het Afrikamuseum dankzij een samenwerking met het RMO machtige dieren uit de wereld samen. Van Australië tot Groenland, van Zuid-Amerika tot Egypte. In 2015 stond deze tentoonstelling in Volkenkunde, in 2016 in het Afrikamuseum. In de meeste culturen spelen dieren vaak een bovenmenselijke rol: dieren als manifestaties van goden, monsters of halfwezens; aanjagers van het kwaad of juist helpers van de mens. Vaak hebben ze een rituele of religieuze betekenis, tot aan de dag van vandaag. Centraal in In de vaste opstelling Egypte zijn enkele lacunes in de de tentoonstelling stond de vraag waarom dieren wereldwijd collectie aangevuld met bruiklenen. Het RMO was verheugd en door de eeuwen heen zo vaak zijn afgebeeld. Bezoekers een koninginnenhoofd uit de Amarna-tijd voor lange tijd maakten kennis met dieren die mensen helpen, ontzag 78 in bruikleen te krijgen van het Egyptisch Museum Berlijn. inboezemen en soms bang maken. Van kattenmummies en 79 Het is mogelijk het portret van Nefertiti, de vrouw van jakhalzen uit de tijd van de farao’s tot vijfklauwige draken en Amenhotep IV (Achnaton). Afrikaanse doodskisten in de vorm van enorme beesten uit de volkenkundige collecties. Uit de collectie van de Universiteitsbibliotheek (UB) Leiden exposeert het museum een Arabische tekst uit de elfde eeuw Huis van Hilde (Castricum): Romeinse kust (vanaf 14/10) n.Chr. waaruit blijkt dat oud-Egyptische overtuigingen nog lang blijven voortleven. De tekst speelt zich af in Islamitisch Tijdens de Nationale Archeologiedagen op 15 en 16 oktober Egypte: vlak voor de overstroming van de Nijl komt een de- opende in Castricum, de eerste van drie locaties waar de legatie Kopten naar de Arabische gouverneur met de mede- RMO-tentoonstelling Romeinse kust (zie elders) te zien zal deling dat er een maagd geofferd moet worden aan de Nijl zijn. In 2017 en 2018 vervolgt de tentoonstelling zijn weg om de overstroming te garanderen. De gouverneur weigert naar MuZee (Scheveningen) en het Zeeuws Museum (Mid- en de Kopten zeggen dat hij de consequenties zal voelen. De delburg). gouverneur houdt voet bij stuk en spreekt van ‘barbaarse, pre-islamitische gebruiken’, hoewel noch Kopten noch de oude Egyptenaren ooit maagden zouden offeren aan de Nijl. De weigering van de gouverneur heeft vreselijke gevolgen. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 Wanneer het overstromingsseizoen aanbreekt blijft het water rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 weg, met als gevolg hongersnood en vertrek van mensen uit het land. De gouverneur schrijft aan de kalief in Medina wat er gebeurd is en vraagt hem raad. De kalief bevestigt dat de gouverneur juist gehandeld heeft en schrijft een brief aan de Nijl. Daarin staat: ‘Van de kalief aan de Nijl van Egypte. Als jij je waters laat stijgen uit jezelf dan kun je doen wat je wilt, als het echter God is die de waters doet stijgen, laat dan nu de waters stijgen’. De gouverneur gooit de brief in het water van de Nijl. De volgende dag is het water tot de ideale dertien vingers gestegen. Het schrijven van brieven aan de t 19/06 Lezing: Restauratie van het gouden masker van Toetanchamon • Lezing van dr. Christian Eckmann over de Nijl is geen oud-Egyptisch gebruik. Maar het verhaal herin- restauratie van het gouden masker van Toetanchamon, nadat in 2014 de ceremoniële baard was losgeraakt. In deze lezing nert wel aan de tijden waarin de Nijl als een godheid werd vertelde hij over de wetenschappelijke opzet en uitvoering van zijn restauratieproject in 2015 s beschouwd, die vruchtbaarheid over Egypte bracht met de jaarlijkse overstromingen. Het is interessant dat dit idee tot in de elfde eeuw voortleefde. keling terug projecteren op het Oude Rijk. Als deze interpre- eigenaar, maar legt deze voor iedereen permanent zichtbaar uitgelicht: taties juist zouden zijn, dan verwacht je deze scènes toch in vast. Gezien ­worden is herinnerd worden, is leven, ondanks ieder graf. Wie wil immers niet herboren worden? Maar je dat men dood is. Zo wordt de grafeigenaar dan herinnerd, De Leidse mastaba: Een 4500 jaar oude spiegel van komt ze niet overal tegen. Deze aanpak weerspiegelt daarom eerst in zijn eigen cultuur en uiteindelijk in een vreemde: meer de Egyptologische vakuitoefening dan de oud-Egypti- standplaats Leiden. de oud-Egyptische maatschappij sche maatschappij. Het monumentale graf is de enige truc die we met de oude De realisten, waartoe ik mij reken, ontkennen niet prin- Egyptenaren gemeen hebben om postuum herinnerd te cipieel de mogelijkheid van een overdrachtelijke of sym- worden en zo de fysieke dood te slim af te zijn. Je kunt bolische meerwaarde van scènes. Zij interpreteren alleen mijmeren bij het graf van Michiel de Ruijter en niet bij dat niet symbolisch bij gebrek aan teksten. In de realistische van Rembrandt. Hoe monumentaal ook, een graf is slechts benadering weerspiegelt ieder graf een strikt persoonlijke een truc die een schijnoverwinning weerspiegelt op de voor keuze van de grafeigenaar uit een iconografische pool van de mens onvoorspelbare, onafwendbare en onacceptabele reële, veelvormige aspecten en thema’s die indertijd het fysieke dood. Wij zijn in dit opzicht geen stap verder dan de elite-leven bepaalden. Dit voorkomt allerlei symbolische oude Egyptenaren. Dit stemt tot bescheidenheid over ons problemen. De variatie aan architectuur, iconografische eigen kunnen en kennen en dat kan juist de sleutel zijn tot thematiek, teksten, kwaliteit van reliëf- en schildertechniek een zoveel mogelijk genieten van iedere dag: Carpe diem, weerspiegelt niet alleen de veelzijdige sociale status van de ‘Pluk de dag’; dáár word je blij van!

Deze tekst over de mastaba van de rechter en priester Het getoonde weerspiegelt reële aspecten van de Oude Rijks Hetepherachty is een bewerking van een artikel dat René maatschappij, maar is niet compleet. Ondanks de schijn van van Walsem, als egyptoloog verbonden aan de Universiteit het tegendeel hebben we te maken met een bewust toege- Leiden, schreef voor het magazine van de vriendenvereni- past cultuurfilter, dat weerspiegelt wat voor de elite accepta- 80 ging van het RMO. De vernieuwing van de Egypte-opstel- bel was. Het gaat zeker niet om een objectieve afspiegeling 81 ling gaf het RMO en de Universiteit Leiden de gelegenheid van de maatschappij, zoals bewezen wordt door de totale de mastaba compleet digitaal en in lijntekeningen vast te afwezigheid van Hetepherachty’s vrouw. Waar hij vissen leggen voor een integrale publicatie, conform de modernste spietst zou zijn vrouw voor of achter hem in de boot moeten inzichten. De glazen platen voor de reliëfs waren tijdens zitten of staan. We zien daar echter twee keer dezelfde de verbouwing tijdelijk verwijderd zodat dicht op de reliëfs oudste zoon, Nianchptah. Dat is irreëel. De vraag of Hetep- gefotografeerd worden. herachty gescheiden, weduwnaar of ongehuwd was (met een familielid in de rol van oudste zoon) wordt nergens beant- Egyptologen zijn verwend. Zij bestuderen een cultuur waar- woord. Dus rijst de vraag: wat weerspiegelt dit complexe van onwaarschijnlijk veel voorwerpen, voorstellingen en tek- afbeeldingsprogramma dan wél? sten bewaard zijn. Dit wekt de indruk dat de oude Egyptena- ren alles afbeeldden en beschreven. Is dat zo? Weerspiegelen Daarover is men het in de egyptologie nogal oneens. de iconografie en teksten in de grafkapel van Hetepherachty Grofweg bestaan er twee invalshoeken als antwoord op een compleet en juist beeld van de maatschappij rond 2450 deze vraag: de realistische en de symbolische. De laatste v.Chr.? ziet de grafdecoratie als een 'magisch' instrument om de grafeigenaar het afgebeelde aardse leven in het hiernamaals

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 We zien transportschepen met vee en graan, het vervoer te laten voort zetten. De vraag, waarom de begrafenis, die rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 van beelden in de begrafenisstoet, het bakken van brood, één keer in het 'hiermaals' plaatsvindt, hierdoor eindeloos het brouwen van bier, het vangen van zang- en watervogels, in het hiernamaals herhaald wordt, blijft onopgelost. Men het vertederende detail van de geboorte van een geitje, de verlengt ­immers juist de dood, niet het leven. Door gebrek uit het leven gegrepen scènes van een dekkende stier, van aan eigen­tijdse teksten hebben we niet of nauwelijks een twee stoeiende jongens en bemanningen in papyrusboot- concreet samenhangend beeld van de hiernamaalsvoorstel- jes, die elkaar met vaarbomen te lijf gaan. Ook visvangst lingen van de elite. Over de koning weten we meer, dankzij met een sleepnet, de grafeigenaar die in een papyrusbootje de zogenoemde ‘Piramideteksten’, maar zoiets hebben twee vissen spietst en het slachten van runderen en woes- we niet voor gewone mensen. Er zijn evenmin eigentijdse tijndieren ontbreken niet. Verder inspecteert Hetepherachty teksten die ons helpen bij de interpretatie van de vogel- en/ de landbouw en neemt hij, zittend achter een offertafel en of visvangst als symbolen voor de overwinning op chaos- begeleid door een muziekbandje, uitgestalde offergaven machten. Symbolisten leggen het spietsen van vissen of het in ogenschouw. Zo veel beelden wekken bij een bezoeker vangen van vogels door de grafeigenaar via woordspelingen snel de suggestie: ‘Ik kijk in de spiegel van de toenmalige uit als een middel tot wedergeboorte. Dit is methodologisch werkelijkheid’. onjuist: je mag niet klakkeloos een latere betekenisontwik- 3

Kennis- en 82 83 wetenschaps- functie rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 Verbindend Projecten Output projecten 3.1 Kwaliteit en waarde overkoepelend thema

I. Geschiedenis RMO 1. Dorestad ontdekt Analyse negentiende-eeuwse RMO-collectie en bestudering & Receptie Oudheid vondsten uit Dorestad elders leiden tot diverse publicaties De tentoonstellingen in het buitenland en de bruiklenen aan met de Yarmouk University, heeft wederom plaatsgevon- Output thema: gerenommeerde musea dragen bij aan de reputatie van het den. Gezocht wordt naar mogelijkheden, ook financieel, om 2018 Publicatie 2. The Canino Publicatie resultaten Griekse vazenrestauratie (PALMA), RMO. De wetenschappelijke functie is hier dienstbaar aan. de voorgenomen museale samenwerking vorm te geven. jubileumboek en Connections symposiumbundel en twee peer-reviewed artikelen Deze functie gedijt het best in internationale samenwer- Daarbij wordt gedacht aan een tentoonstelling waarbij de tentoonstelling Gerestaureerde vazen zijn opgenomen in vaste opstelling kingsverbanden. De conservatoren die zich met het mediter- Jordaanvallei een belangrijke rol speelt. rane gebied en het Midden-Oosten bezig houden hebben Het MoU met het Tunesische Institut National du Patri- 3.Humbertiana & Aanvullen database immers nauwelijks tot geen Nederlandse collega’s in het moine wordt voortgezet. In 2016 is een tentoonstelling en Borgiana Borgia en (nieuwe) Humbert biografie (PALMA). vakgebied. De conservatoren voor de Nederlandse prehisto- publicatie over de verzamelaar Jean-Émile Humbert voor Symposium rie en Middeleeuwen verrichten hun werkzaamheden even- het Musée du Bardo voorbereid, die in maart 2017 wordt Tentoonstelling in Musée du Bardo eens in een internationale context, juist om de Nederlandse geopend. Deze twee RMO producties zijn een tegenpresta- geschiedenis in een breder perspectief te plaatsen. tie voor het mogen ontvangen van 150 bruiklenen voor de 4. Het nieuwerijks Jaarlijkse opgraving tentoonstelling Carthago in de winter van 2014/2015. grafveld van Sakkara Twee publicaties over reeds opgegraven delen van het grafveld Onderzoeksnota De samenwerking met het Archeologisch Museum in (PALMA) Bologna is in 2016 beëindigd. In juli is de tentoonstelling Een onderzoeksnota is vastgesteld met daarin de onder- met topstukken van de RMO collectie, in Bologna ontman- 5. Gesneden stenen Symposium en publicatie (PALMA) zoeksplanning voor de periode 2016/2020. De wetenschap- teld. De collectie maakt nu weer deel uit van de vaste Leidse pelijke projecten zijn verdeeld in drie hoofdthema’s waarbij Egypte-opstelling. II. Collecties & Agency 6. Bandkeramiek en Analyse Sittard: Boek en twee artikelen de output van ieder project is gedefinieerd. Output thema: beyond Samenwerking met universiteiten 2016 EU aanvraag Onderzoeken i.s.m. onderzoeksinstellingen 2017 Symposium 7. Noordzee- en Technische analyse vondsten Het wetenschappelijke onderzoek richt zich op het vergroten 2018 Boek en definiëring ‘Wetland’-archeologie Publicatie oude opgravingsresultaten (‘Wetlands’) Doel 2013 2014 2015 2016 van de kennis over de verzameling en het overdragen van deelonderwerpen om Tentoonstelling Noordzee-archeologie Minimaal 8 13 9 9 11 die kennis via publicaties, lezingen en tentoonstellingen. Het nader te bestuderen samenwerkingsverbanden opzetten en onderhouden van samenwerkingsverbanden 2019 Twee artikelen 8. Laatmiddeleeuwse Publicaties en tentoonstellingen, waaronder Laatmiddeleeuwse met universiteiten is een middel om het wetenschappelijke materiële cultuur tuinen werk in te bedden. Memoranda of Understanding 84 9. Mummiekisten Voortzetting samenwerking Vaticaanse musea 85 Het museum organiseert jaarlijks meerdere lezingen en Symposium in Leiden en RMO-tentoonstelling in Rome Het RMO streeft naar het uitbreiden van het wetenschap- symposia in samenwerking met de Universiteit Leiden en pelijke netwerk door het vaststellen van Memoranda of het NINO. Tevens faciliteert het museum activiteiten van 10. Memorial culture Herinterpretatie grafveld. Aanvraag NWO externe financiering Understanding. Dit zijn meerjarige raamovereenkomsten universitaire instellingen, zoals het Azië Instituut. in Saqqara waarbinnen afspraken zijn gemaakt over gezamenlijke In het kader van de samenwerking met het Material Agency projecten en activiteiten. De MoU’s beogen een langdurige Forum (MAF) van de Universiteit Leiden wordt gewerkt aan 11. Recycling a valley Evaluatie opgraving (uitbreiden of verplaatsen) samenwerking tot stand te brengen. gezamenlijke publicaties. De lezingserie van MAF heeft een Publicatie PALMA-deel zekere faam opgebouwd. Geïntegreerd in tentoonstelling over Jordanië Het Museo Egizio in Turijn is opgravingspartner. De opgra- In het kader van de archeologie van Nederland is voortdu- ving in Sakkara kon niet plaatsvinden vanwege politieke en rend contact met academische partners. Voor de conser- III Materiaaltechnisch 2. The Canino Afronding restauratie Griekse vazen en integreren in database veiligheidsomstandigheden. Met Turijn zijn afspraken ge- vatoren van de Nederlandse collecties zijn contacten met onderzoek Connections maakt over bruikleenverkeer, een gezamenlijk wetenschap- Europese partners, universitair en museaal, essentieel. Output thema: pelijk project over Salvolini (een pionier in de egyptologie Het RMO is betrokken bij LeidenGlobal, een samenwer- 2012/2019 Materiaal 6. Bandkeramiek en Zie boven die rond 1830 in Leiden en Turijn werkte) en gezamenlijke kingsverband van zeven academische instellingen. analyses en dateringen beyond tentoonstellingsprojecten. In november opende in Leiden de Het hoofd Collecties en Onderzoek is benoemd tot adviseur collectie tentoonstelling Koninginnen van de Nijl, samengesteld met van het Centre for Global Heritage and Development van de

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 Diverse artikelen en 7. Noordzee- en Zie boven rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 250 bruiklenen uit Turijn. universiteiten Leiden, Delft en Rotterdam. Hij is tevens toe- bijdrage aan thema I ‘Wetland’-archeologie Het MoU met de Vaticaanse musea inzake het onderzoek getreden tot de Raad van Advies van het Centre for Critical

naar en de restauratie van mummiekisten is voortgezet. Heritage Studies van universiteiten in Göteborg en London 9. Mummiekisten Publicatie van restauratie en onderzoeksgegevens (PALMA) Behalve de vaste partners, het Vaticaan en het Louvre, sluiten (University College London). steeds meer andere Europese instellingen zich bij dit project Veel stagiaires zijn afkomstig van de Universiteit Leiden. aan. Ook andere universitaire opleidingen en het HBO leveren De twee MoU’s die met Jordanië zijn afgesloten blijven van studenten. Het RMO breidt met behulp van studenten on- kracht. De opgraving in de Jordaanvallei, in samenwerking der andere de collectiedocumentatie uit.

t 14/06 Lezing: De IJsselkogge • Wouter Waldus was projectleider van de berging (in februari 2016) van een IJsselkogge bij t 16/06 NINO lezing • Jérôme Rohmer (French National Centre for Scientific Research) gaf een lezing met de titel ‘Oases, Kampen. Hij gaf een lezing over de ontdekking, berging en betekenis van dit middeleeuwse schip s Tribes and Empires: New Insights into the Political History of Northwest Arabia in the First Millennium BC’ s eeuw, ofschoon na de Tweede Wereldoorlog onder de para- onderzoek naar gedaan, alleen in het begin van de twin- plu van de toenmalige Rijksdienst voor het Oudheidkundig tigste eeuw. Networked Landscapes heeft als doel kennis Bodemonderzoek (ROB) door het RMO werd doorgegraven. over de grafheuvelrijen te verzamelen en dit imposante Vanaf 2016 neemt het museum opnieuw actief deel aan het rituele landschap breder onder de aandacht te brengen. Het Nederlandse veldonderzoek. Dat was al enige tijd wenselijk project richt zich op de landschapsorganisatie en de fysieke met het oog op de herpositionering van het museum in het netwerken van de laat-neolithische gemeenschappen in het archeologisch landschap en het idee dat een collectie actief derde millennium v.Chr., met bijzondere aandacht voor de bestudeerd moet worden in relatie tot nieuwe inzichten en grafheuvelrijen in Noordwest-Europa. Het (veld)onderzoek nieuw onderzoek. In dit licht viel de keus voor de komende in Epe-Niersen hoopt een bijdrage te leveren aan de samen- jaren op deelname aan het NWO-VENI-onderzoek Networ- hang van beide aspecten, door middel van het testen van ked Landscapes van dr. Quentin Bourgeois. Het betreft een hypothesen en modellen. archeologisch onderzoeksprogramma van de Universiteit Leiden naar laat-neolithische grafheuvels op de Veluwe. Behalve het wetenschappelijke doel biedt dit onderzoek de Conservator Amkreutz is hierbij betrokken op het gebied van mogelijkheid om van de grafheuvelrijen tastbaar, zichtbaar veldwerk, uitwerking en publiekscommunicatie. Het project en beleefbaar erfgoed te maken, bijvoorbeeld met augmen- ging van start met boringen en geofysisch onderzoek van ted reality. Het RMO speelt hierin een rol, samen met de de uitgestrekte grafheuvelrij van Epe-Niersen op de Veluwe. Universiteit Leiden, de gemeente Apeldoorn en de Kroon­ Deze grafheuvels zijn vanaf 1907 onderzocht door toenmalig domeinen. museumdirecteur Holwerda. De vondsten van deze cam- pagne bevinden zich in het museum.

De rij grafheuvels bij Epe-Niersen is een van de best be- waarde monumentale grafheuvelrijen uit de Nederlandse prehistorie. Ze behoort met een lengte van 6 km tot de prehistorische topmonumenten in Europa. Er is nog weinig

86 87 Opgravingen mensen uit de buurt en uit verder gelegen gebieden. Het doel van het verdwerk in 2016 was de vondsten uit voor- Egypte gaande jaren van context te voorzien. Tijdens de opgravin- Het veldwerk in het Nieuwerijks grafveld van Sakkara wordt gen onderzochten de archeologen het voorplein van het uitgevoerd samen met de Universiteit Leiden en het Mu- heiligdom en enkele oudere bewoningslagen. Aan de voet seo Egizio in Turijn. Medeveldleider is de Turijnse directeur van Tell Damiyah werd het werk van het vorige seizoen ver- Christian Greco, voormalig conservator Egypte in het RMO. volgd om te onderzoeken of er een ‘benedenstad’ bestond In 2016 ging de jaarlijkse opgraving in Sakkara niet door ten tijde van het heiligdom. Tell Damiyah wordt vaak geïden- omdat door de Egyptische veiligheidsdienst geen toe- tificeerd met de historische stad Adama. Die wordt verschei- stemming werd verleend. Mede gezien de moord op een dene keren genoemd in het Oude Testament en in een lijst Italiaanse student in Cairo en de aanval op een door een Ne- met overwonnen steden, opgesteld door de Egyptische farao derlander geleide opgraving in Deir el-Bersha (waarbij twee Shoshenq I. De geringe afmetingen van Tell Damiyah maken bewakers werden gedood) werd afgezien van een poging het echter onwaarschijnlijk dat hier ooit een stad is geweest. deze toestemming ter plekke te verkrijgen. De opgravingen aan de voet van de heuvel leverden geen bewijs voor bewoning. De opgraving wordt gesteund door Jordanië de Oudheidkundige Dienst in Jordanië en gefinancierd door rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 In september en oktober voerde conservator Lucas Petit het RMO en de Yarmouk Universiteit. samen met hoogleraar Zeidan Kafafi van de Jordaanse Yarmouk University opgravingen uit op Tell Damiyah, een Nederland nederzettingsheuvel in Jordanië. Archeologen uit Nederland In 1997 is vanwege de opkomst van de commerciële Malta- en Jordanië groeven in vier opgravingsputten: één aan de archeologie, met bijbehorende regelgeving en bezuinigin- voet van de heuvel en drie op de top. Er zijn aanwijzingen gen, besloten dat het RMO geen opgravingen meer uit zal dat op Tell Damiyah een heiligdom heeft gestaan dat in de voeren in Nederland. Daarmee kwam een einde aan een Late IJzertijd, rond 700 v.Chr., frequent bezocht werd door zelfstandige museale graaftraditie van meer dan anderhalve

t 09/07 - 04/09 Zomervakantie: Romein in één dag • Met een draai aan het Rad van Fortuin ontdekten kinderen deze t 21/08 Zwaardendag • De tweehonderd zwaarden in de expositie Vlijmscherp verleden waren aanleiding voor een dag vol vakantie hoe ze in één dag een echte Romein konden worden: een Romeinse soldaat, een rijke edelvrouw of een stoere zwaardgevechten. In de tentoonstelling waren rondleidingen en specialisten gaven speedlezingen s gladiator s Afdelingen en colleges verzorgd, waaronder op een symposium in Hoeven. Hij bezocht met conservator Lara Weiss congres- Oude Nabije Oosten Sleeswijk over prehistorische spitsen van been en gewei, in sen in Leiden (over de invloed van de Egyptische cultuur Conservator Lucas Petit nam deel aan wetenschappelijke Nederland Prehistorie Hamburg en een keynote lezing op het EAVP-congres in in later tijden) en Leuven (Nederlands-Vlaamse Egyptolo- congressen in Wenen en Amman. In verband met de voor- Er verschenen twee boeken: ‘Something out of the Ordi- Haarlem. gendag) en was aanwezig in Bologna (bijeenkomst van de bereidingen voor de Nineveh-tentoonstelling in de winter nary. Interpreting Diversity in the Early Neolithic Linear- Egyptische musea verenigd in ICOM). Weiss was aanwezig van 2017/2018 had Petit intensief contact met gerenom- 88 bandkeramik and Beyond’ (Cambridge University Press) en Klassieke Wereld bij het symposium ‘Lived ancient religion’ in Weimar. Raven meerde musea en universiteiten zoals de Berkeley Univer- 89 ‘Vuursteen verzameld, over het zoeken en onderzoeken van Conservator Ruurd Halbertsma verzorgde in maart en april publiceerde artikelen over de opgravingen te Sakkara en sity, Harvard University, Oxford University, Metropolitan steentijdvondsten en vindplaatsen’ (NAR 050). Conservator voor de Faculteit Archeologie de bachelor collegereeks over een nieuwe aanwinst. Hij werkte aan de publicatie Museum, British Museum en het Louvre. Luc Amkreutz had zitting in de redactie van beide boeken en ­‘Materiële cultuur van Griekenland en Rome’ en de reeks van ‘The Tombs of Ptahemwia and Sethnakht at Saqqara’ schreef mee aan twaalf hoofdstukken. ‘Museum History voor masterstudenten’. Gastcolleges en startte een nieuw boek over ‘Five New Kingdom tombs Nederland Middeleeuwen Over het onderzoek naar de prehistorische archeologie van werden gegeven aan Studium Generale (Leiden), LUCAS at Saqqara’, beide voor de PALMA-reeks. De tekst voor een Het onderzoek van conservator Annemarieke Willemsen de Noordzee, verscheen een publicatie in het Journal of (Leiden) en de Universiteit van Amsterdam. Ter voorberei- ander PALMA-deel, ‘Jan Herman Insinger and the Egyptian richtte zich met name op de negentiende-eeuwse opgravin- Archeological Science Reports, wat vervolgens een groot ding van de tentoonstellingen Casa Romana, Voor Oud- collection in Leiden’ is afgerond. gen in Dorestad en de ‘slag om Dorestad’ ten behoeve van artikel in NRC Handelsblad opleverde. In het verlengde heden naar Leiden, Humbert in Tunisia en Nederland in het boek naar aanleiding van het 200-jarig bestaan van het van de tentoonstelling Vlijmscherp verleden onderzoch- de Romeinse Tijd werd onderzoek gedaan en zijn samen Conservator Lara Weiss zette de samenwerking in het Vati- RMO. Willemsen werd ook gevraagd als redacteur van de ten medewerkers van de Faculteit Archeologie en de RCE met anderen teksten geschreven. Verder werd de redactie can Coffin Project voort en organiseerde een congres voor in 2017 te verschijnen wetenschappelijke publicatie over de enkele zwaarden middels XRF. Dit leverde interessante voltooid van de wetenschappelijke bundel ‘The Canino Con- de projectpartners in Leiden. Zij begeleidde het onderzoek grafvelden. De zwaarden van Dorestad zijn onderwerp van aanwijzingen op over hun herkomst. Noemenswaardig is nections’, gewijd aan de vazenverzameling van Lucien Bo- van het Canopic Jar Project van Prof. Dr. Frank Rühli (Insti- een artikel dat wordt aangeboden aan een peer-reviewed de herontdekking door Luc Amkreutz van een grafheuvel uit naparte (1774-1840). Voor de nieuwe publieksgids werden tute of Evolutionary Medicine, Faculty of Medicine, Univer- tijdschrift. Willemsen is gevraagd te participeren in een in- de bronstijd, nabij Eckelrade-Sint-Geertruid. De grafheuvels delen geschreven, alsmede voor de jubileumbundel over siteit van Zürich) en bereidde de publicatie van de resultaten ternationaal samenwerkingsverband over vroegmiddeleeuws hier, in de jaren dertig opgegraven door dr. Beckers, leken het 200-jarig bestaan van het RMO, die in 2018 verschijnt. van het onderzoek in de PALMA-reeks voor. Zij diende een zilver en voor vergelijkend onderzoek van York en Dorestad.

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 verloren en weggegraven, maar tenminste één heuvel blijkt Ruurd Halbertsma maakte deel uit van promotiecommis- Vidi-aanvraag in bij NWO met een onderzoeksvoorstel over Zij maakte in oktober 2016 deel uit van een comité dat de rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 bewaard. Met de gemeente Eijsden-Margraten zijn gesprek- sies, binnen en buiten Leiden, en begeleidde master-scrip- synthetiserend onderzoek van de resultaten van veertig jaar Onderzoekschool Mediëvistiek beoordeelde. Het onderzoek ken gevoerd over geofysisch onderzoek en bescherming van ties van studenten Museumstudies. opgravingen in Sakkara. Ze verzorgde colleges voor de M.A. naar de vondsten uit de Noordzuidlijn voor de gemeente de heuvel. In samenwerking met voormalig conservator Leo Museum studies van de Universiteit Leiden, beoordeelde Amsterdam werd afgerond. De publicatie ervan is voor 2017 Verhart is een onderzoeksvoorstel geschreven voor onder- Egypte het Egyptologische proefschrift van Kyra van der Moezel voorzien. Willemsen begeleidde studenten en onderzoekers zoek naar de neolithische grafkamer van Stein (waarvan het Conservator Maarten Raven verzorgde colleges voor de en begeleidde twee scripties. Met conservator Petit begon bij het bestuderen van depotmateriaal. RMO de vondsten bezit) ten behoeve van de inrichting van Universiteit Leiden, begeleidde twee scripties en was werk- Weiss gesprekken over samenwerking met het Africa Study het streekmuseum ter plaatse. Tot slot werden er lezingen zaam als secretaris voor de promotie van Carina van den Center in Leiden.

t 25/08 Boekpresentatie: Homeros’ Odysseia • Bij Uitgeverij Van Oorschot verscheen Homeros’ Odysseia in een grondig t 13/09 Lezing: Wat was waardevol in de Bronstijd? • David Fontijn (Universiteit Leiden) gaf een lezing over de omgang herziene vertaling door Imme Dros. Het boek werd gepresenteerd met een interview met de schrijfster en een voordracht van met waardevolle objecten in de Europese bronstijd. Die werden vaak niet bewaard of opnieuw gebruikt, maar doelbewust scenarioschrijver/illustrator/echtgenoot Harrie Geelen s begraven en soms kapot gemaakt s uitgelicht: 3.2 Bereik: overdracht van kennis Na jaren herenigd: Etruskische gesneden stenen

Na de overdracht van de collectie van het voormalige Geld- komst van zijn gesneden stenen naar het RMO in 2013 is Overdracht van kennis is een breed begrip. Lezingen in en Boekpresentaties met lezingen door de auteurs Museum aan het RMO beginnen sommige exemplaren een deel van zijn verzameling herenigd. buiten het RMO vallen eronder, evenals rondleidingen en gesneden stenen aan een nieuw hoofdstuk in hun lange bio- het geven van colleges. Bij publicaties wordt in deze para- Datum Auteur, uitgever, titel grafie. Voor andere is het een hereniging. Etruskische stenen Kadmos, stichter van Thebe graaf onderscheid gemaakt tussen populair-wetenschappe- 17/01 Linda Dielemans, Uitgeverij Moon, Geestenkrijger uit diverse verzamelingen zijn nu samenbracht in Leiden. lijke en zuiver wetenschappelijke publicaties. 18/02 Maarten van Rossem, Nieuw Amsterdam, In 1822 kocht koning Willem I een verzameling van 189 De val van het West-Romeinse Rijk Diplomaat, spion en kardinaal, ze verzamelden allemaal gesneden stenen van baron Pieter Nicolaas van Hoorn van Museumwandelingen/rondleidingen als service 21/02 Suzan Boshouwers, Clavis, Willewete De Grieken Vlooswijck (1742-1809) voor het Koninklijk Penningkabinet. 11/03 Tom Hazenberg, Hazenberg Archeologie, Eind december 1751 reden enkele koetsen van Leiden naar Daarvan zijn er drie Etruskisch, bijvoorbeeld de scarabee Doel 2013 2014 2015 2016 Gemiddeld Varen op de Romeinse Rijn Den Haag. De lading? Een verzameling gesneden stenen die met een afbeelding van Kadmos, de stichter van de Griekse 24 29 42 18 61 37 03/04 Greet Beukenkamp, Clavis, stadhouder Willem IV had gekocht van de erfgenamen van stad Thebe. Deze verzameling, waaronder een steen uit de De jongen achter het masker Frederik Grave de Thoms (1696-1746). Met deze koop legde collectie van graaf Caylus, was volgens de eerste directeur Doel is rondleidingen als service aan te bieden en ter stimu­ 08/04 Adrian K. Goldsworthy, Omniboek, Augustus Willem IV de basis voor de stadhouderlijke collectie gesne- van het kabinet, J.C. de Jonge, belangrijk. Naast Griekse en lering van herhalingsbezoek. Elke laatste zondag van de 24/04 Arend van Dam / Georgien Overwater, den stenen. De Thoms klom als zoon van een herbergier op Romeinse stenen waren er namelijk 'Oosterse stenen'. Van maand leidt een van de conservatoren, restauratoren of een Unieboek|Spectrum, In het land van de farao’s tot diplomaat voor vorstenhuizen in Europa. Door handel in Hoorn van Vlooswijck had 800 gesneden stenen. Daarvan andere gespecialiseerde museummedewerker bezoekers 25/08 Imme Dros, Uitgeverij Van Oorschot, Odysseia aandelen maakte hij vanaf 1719 fortuin en na 1737 wijdde werden 600 exemplaren door een lid van zijn huishouding rond over een afdeling of één van de tentoonstellingen. Ook 03/11 Fik Meijer, Athenaeum-Polak & Van Gennep, Petrus hij zijn leven aan kunst en wetenschap. Het bijeenbrengen gestolen. bij evenementen zoals de Zwaardendag in augustus werden 24/11 Wilbur Smith, Xander Uitgevers, Farao van een verzameling oudheden speelde hierin een rol en gratis rondleidingen aangeboden. 25/11 Hugo Koning, Uitgeverij Damon, contacten met de juiste mensen waren onontbeerlijk. Een Dolfijn a globolo Mythen moet je niet geloven! kennis van De Thoms was de Franse graaf Anne-Claude- Lezingen dragen bij aan de publieksoverdracht van weten- 10/12 Geronimo Stilton, De Wakkere Muis, Philippe de Caylus (1692-1765). Van Caylus kreeg De Thoms In de derde eeuw v.Chr. wordt de a globolo scarabee popu- schappelijke inzichten en aan de samenwerking met uni- Wat moet ik met een mammoet? een Etruskische gem: een gedetailleerd uitgewerkte scara- lair. Deze term verwijst naar de techniek, met een bolvormig versitaire instellingen. De bezetting met zes conservatoren bee van carneool met op de onderzijde een afbeelding van boortje, die de steensnijder gebruikte om de afbeelding te is beperkt. Daarom biedt het RMO ruimte aan wetenschap- Achilles met schild die zijn scheenbeschermers (knemides) graveren. De scarabee met een afbeelding van een dolfijn pelijke partners, zodat het museumgebouw als wetenschap- Bijzonder hoogleraarschappen vastmaakt. Caylus vond dat de Etruskische scarabee met de komt waarschijnlijk uit de verzameling Etruskische oudhe- pelijk centrum fungeert. Dit gebeurt door het mede organi- afbeelding van Achilles ‘dezelfde sterkte’ had als de andere den die graaf Galeotto Corazzi (1690-1768) bijeenbracht in seren van lezingen, symposia en debatten. Samenvattingen Van de zeven medewerkers die zich bezig houden met on- 90 stenen in De Thoms’ kabinet en daar beter op zijn plaats Cortona. In 1826 kocht Jean Emile Humbert deze verzame- van losse lezingen en symposia zijn door dit jaarverslag derzoek zijn er drie bijzonder hoogleraar: 91 was. Hoewel de collectie van De Thoms in de achttiende en ling voor het Leidse Museum van Oudheden. Zo bleef deze verweven. Een overzicht van de lezingen is opgenomen in Prof. dr. Pieter ter Keurs, Antropologie van materiële cultuur negentiende eeuw vaak is verguisd omdat er zich ogen- typisch achttiende-eeuwse verzameling bij elkaar. Of niet? bijlage VI. Prof. dr. Maarten Raven, Museologie van het oude Egypte schijnlijk weinig antieke stenen in bevonden, is de opmer- De Jonge selecteerde uit zijn aangekochte Corazzi-verzame- Prof. dr. Ruurd Halbertsma, Museologie van de archeologie king over de kwaliteit van De Thoms’ collectie door Caylus ling 14 stenen die rond 1830 naar het Koninklijk Penning- waarschijnlijk meer op zijn plaats. Een deel van de collectie kabinet gingen. De overige stenen kwamen daadwerkelijk in De overige vier onderzoeksmedewerkers (conservatoren) zijn oudheden van De Thoms, waaronder het standbeeld van een het RMO terecht. Met de komst van de collectie gesneden gepromoveerd. Het RMO is van mening dat het Ministe- uil en de beroemde Stadhoudersvaas, is in de achttiende stenen van het voormalig GeldMuseum in 2013 is de verza- rie van OCW de formele wetenschappelijke graad van de en negentiende eeuw in het RMO terechtgekomen. Met de meling van Corazzi in Leiden herenigd.

Onderverdeling medewerkers in en buiten RMO

Doel 2013 2014 2015 2016 Gemiddeld 40 127 176 108 106 129 Waarvan: Medewerkers in RMO 35 52 32 32 38

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 Medewerkers buiten RMO 39 95 48 44 57 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 Gastsprekers in RMO 53 29 28 30 35

Publieks- en wetenschappelijke lezingen

2013 2014 2015 2016 Gemiddeld Wetenschappelijk lezingen 23 24 27 28 26 Publiekslezingen 65 57 53 48 56

t 12/09 Symposium: Romeinse kust • Acht specialisten presenteerden tijdens dit symposium nieuwe inzichten over de Nederlandse Noordzeekust in de Romeinse tijd, van Texel tot aan Zeeuws-Vlaanderen s conservatoren als voorwaarde moet stellen bij het toeken- Titels boeken nen van de status als museum met een wetenschappelijke uitgelicht: functie. • L. Amkreutz & A. Willemsen (red.), ‘Vlijmscherp verleden. Het zwaard als wapen en symbool’. In samenwerking Onderzoek collectie Oud Europa met Halbertsma doceert binnen de Museum Track van de Facul- met A. Willemsen. Leiden, Rijksmuseum van Oudheden teit Archeologie. Ter Keurs doceert in het kader van de MA • T. Hazenberg en T. van der Zon, ‘Romeinse Kust’. Leiden, NWO-Museumbeurs Cultural Anthropology/Media and Culture bij de Faculteit Rijksmuseum van Oudheden. Sociale Wetenschappen. Raven is verbonden aan de Facul- • L. Amkreutz, F. Brounen, J. Deeben, R. Machiels, M.F. teit Geesteswetenschappen. Alle conservatoren gaven op van Oorsouw & B.Smit (red.), ‘Vuursteen verzameld. Conservator Luc Amkreutz ontving van NWO (Nederlandse Met zijn onderzoeksproject richt Amkreutz zich op de incidentele basis gastcolleges aan universiteiten. Over het zoeken en onderzoeken van steentijdvondsten Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek) een mu- motieven achter deze ontwikkeling. Enkele zaken speelden en -vindplaatsen’, Amersfoort (Nederlandse Archeologi- seumbeurs voor een tweejarig onderzoek naar de ‘verge- hierin een duidelijke rol, zoals veranderende ideeën over Publicatiebeleid sche Rapporten 050). In samenwerking met RCE. ten’ collectie Oud Europa. Deze verzameling bestaat uit de rol van Europese en Nederlandse archeologie en opvat- • O.E. Kaper (red.), ‘Koninginnen van de Nijl. Macht en duizenden archeologische voorwerpen uit onder andere tingen over verzamelethiek en -strategie in de negentiende In de missie is wetenschap expliciet opgenomen als een Schoonheid in het Nieuwe Rijk’ (1539-1077 v.Chr.). Denemarken, Duitsland, Frankrijk, Engeland, Hongarije en en twintigste eeuw. De rol van musea in relatie tot thema’s kennisbasis voor het vertellen van verhalen over de relevan- ­Sidestone Press, Leiden. Rusland. Uit archeologisch oogpunt bezien zijn vele daarvan als nationalisme, status, educatie en volksverheffing blijkt tie van de Oudheid in het heden en verleden. Daarom staat waardevol en interessant. Toch raakte deze collectie, die in cruciaal. Bovendien lijkt het bouwen aan deze collectie in onderzoek in dienst van de overige museale taken. In het Wetenschappelijke reeks PALMA de negentiende en begin twintigste eeuw werd aangelegd, de negentiende en begin twintigste eeuw niet gespeend te verlengde hiervan is een publicatiebeleid vastgesteld, waar- in de vergetelheid. Amkreutz’ project Europa verzameld: De zijn geweest van duidelijke nationalistische motieven. De bij de volgende keuzes zijn gemaakt: Het RMO heeft een eigen wetenschappelijke publicatiereeks: zoektocht naar Europese Oudheden voor de Rijkscollectie verzameling Oud Europa lijkt aldus een spiegel van een PALMA, Papers on Archaeology of the Leiden Museum of (1824-1970) moet in kaart brengen welke maatschappelijke veranderend wereldbeeld, dat Amkreutz zo volledig mogelijk Bij voorjaars- en zomertentoonstellingen geeft het RMO zelf Antiquities. drijfveren en invloeden van (inter)nationale politiek, weten- in kaart gaat proberen te brengen. Met de vervangingssub- populairwetenschappelijke publieksboeken uit. schap en publiek een rol speelden bij het aanleggen en later sidie van deze museumbeurs is Joris Brattinga aangesteld Bij wintertentoonstellingen is Sidestone Press uitgever van In de reeks worden studies van conservatoren en externe in onbruik raken van de verzameling. Secundair neemt hij als assistent-conservator voor twee dagen per week voor een toegankelijke catalogi met internationale auteurs. onderzoekers gepubliceerd, en bundels van symposia. De de registratie en determinatie van de verzameling opnieuw periode van twee jaar. Bij wetenschappelijke publicaties is Sidestone Press uitgever boeken waren tot nu toe gerelateerd aan de verzameling uit onder de loep. van printing on demand titels en digitale distributie. de mediterrane wereld (Klassiek Romeins, Grieks, Egypte en Nabije Oosten). Publicaties over de Middeleeuwen Wetenschappelijke publicaties werden in dezelfde stijl vormgegeven, maar kenden geen PALMA-nummer. In een nieuwe opzet van de PALMA-reeks, Doel 2013 2014 2015 2016 Gemiddeld ondergebracht bij Sidestone Press, gaat dit veranderen. Met 15 per jaar 14 16 13 13 14 Sidestone gaat meer dan eerder het geval was met printing 92 on demand en digitale distributie gewerkt worden. 93 Populairwetenschappelijke publicaties In 2016 is er geen nieuwe PALMA-uitgave verschenen. Wel is er aan de manuscripten voor vijf delen gewerkt die in Doel 2013 2014 2015 2016 Gemiddeld 2017 zullen verschijnen. Het gaat om een publicatie bij de 25 per jaar 30 32 19 38 30 tentoonstelling Nineveh, een symposiumbundel over de collectie gesneden stenen, een symposiumbundel over de (Griekse) Caninovazen, een publicatie over de restauratie van Boeken mummiekisten en tot slot een deel over de foto’s en brieven van de Egypte-collectioneur Insinger. Doel 2013 2014 2015 2016 Totaal 5 5 7 6 4 22 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016

t 17/09 Festival: Nacht van Kunst & Kennis • Sinds 2013 is de Nacht van Kunst & Kennis het wetenschaps- en cultuurfestival van Zuid-Holland, waarbij Leiden verandert in een podium voor kunstenaars, opiniemakers en wetenschappers. In het RMO barstte het van de activiteiten onder de noemer Lekker ruig, in samenwerking met Naturalis s 3.3 Impact en invloed uitgelicht: Ontziet onze oudheden!

Aspecten die onder deze paragraaf vallen, hebben te maken Bibliotheek In de aanloop naar het 200-jarig bestaan van het museum in Meldt iedere vondst bij den burgemeester! met de wetenschappelijke reputatie van het museum en zijn 2018 trekt het RMO met enige regelmaat de aandacht naar medewerkers. Dat is af te leiden uit het aantal keren dat de Een enthousiast team van vrijwilligers zorgt ervoor dat de zichzelf. Wie zijn wij als Rijksmuseum van Oudheden? Welke Het affiche meet 99 x 62 cm. Er zijn duidelijk drie oudheden conservator door derden wordt geraadpleegd of geciteerd. bibliotheek vier middagen in de week open is voor het publiek. ontwikkelingen hebben we doorgemaakt en hoe hebben we op te zien: een versierde kruik, een amfoor en een bescha- Dit wordt niet gemeten, al geven de opgevraagde publicaties Om meer bezoekers te trekken en de bibliotheek meer naams- onze functie in Nederland vormgegeven? Af en toe stuiten digde speerpunt. Op de voorgrond staat een gravende man, via Academia.eu wel een indicatie. Ook het verspreiden van bekendheid te geven, is gestart met de online rubriek ‘Parels uit we op verhalen die minder goede kanten belichten, maar die met overtuiging zijn spade in de grond steekt. De bood- kennis door middel van cursussen is een vorm van impact. de bieb’, waarmee zeldzame boeken uit de collectie op Facebook het vertellen waard zijn. Dat is het geval bij een affiche dat schap is duidelijk: het is een oproep aan de lezer om oud- Het museum kan als entiteit wel beoordeeld worden op de en op de website worden gepresenteerd. eerder dit jaar via Marktplaats is gekocht. Een affiche dat heden te ontzien en, in het geval ze aangetroffen worden, wetenschappelijke invloed die het wil uitoefenen. Allianties met ooit in Leiden gemaakt is, maar waarvan in het archief geen daarvan melding te doen bij de burgemeester. Een associa- universiteiten in binnen- en buitenland zijn hier een maatstaf Drie collecties zijn aan de bibliotheek geschonken: 60 boeken enkel exemplaar bewaard was. tie met de bekende wervings- en waarschuwingsposters van voor. Dit is reeds behandeld in de paragraaf over wetenschap van mevrouw Leyenaer-Plaisier, de bovengenoemde schenking en kwaliteit. Blijft over de faciliterende functie om de depots, van 260 boeken over megalithische monumenten in Europa archieven en bibliotheek open te stellen voor wetenschappers. uit de nalatenschap van de heer Van Milligen en 40 egyptolo- gische boeken uit de collectie van conservator Lara Weiss. De Archief: Metamorfoze-projecten doublures zijn in de Tempelzaal verkocht tijdens een tweede- hands boekenmarkt waarvan de omzet ten goede komt aan de Het archief is regelmatig door interne en externe onderzoekers­ bibliotheek. geraadpleegd. De werkzaamheden met betrekking tot het archief stonden vooral in het teken van twee Metamorfoze- projecten. Metamorfoze is het nationale programma van de Koninklijke Bibliotheek voor het behoud van het papieren erfgoed. Het programma heeft als doel archiefstukken te conserveren en te digitaliseren, zodat ze kunnen worden overgebracht naar het Nationaal Archief. Metamorfoze I had als doel de conservering en digitalisering van correspondentie uit het museumarchief uit de periode 1818/1923. Na toekenning van de subsidie ging dit project in 94 2013 van start en werd het brievenarchief in de opvolgende 95 jaren gerestaureerd en gescand. Onderzoekers kunnen de correspondentie nu online bestuderen. In 2016 heeft een team vrijwilligers verder gewerkt aan het ontsluiten en het met zoek- termen doorzoekbaar maken van de PDF-bestanden. Dit krijgt een vervolg in 2017, voordat het op de website openbaar wordt. Eind 2016 is een subsidieaanvraag voor een tweede Metamor- foze-project ingediend.

Een aparte vermelding in het kader van het archief verdient de verwerving van de collectie van de heer Van Milligen. De collectie omvat documentatie van megalieten in Europa en daar­buiten. Van Milligen legde deze collectie aan in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw, toen hij naar sites in Europa reisde om megalieten zoals de hunebedden te docu- menteren. Met dia’s, foto’s, landkaarten en tekeningen legde hij de monumenten vast, hij verzamelde literatuur en correspond- rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 eerde met betrokkenen bij de sites. Zijn verslaglegging in vele rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 ordners, geordend per land en de mappen met documentatie en correspondentie omvat een uitgebreid archief van Europese megalithische monumenten. Het is een opvallend egodocu- ment van de hobby van een passievolle ‘megalietenjager’. Zijn bibliotheek (260 titels) maakt dat het RMO nu een van de belan- grijkste literatuurverzamelingen op het gebied van megalieten bezit.

t 25/09 Dummie de mummiedag • Een dag in het teken van het boek Dummie de mummie en de smaragd van de Nijl. Schrijfster Tosca Menten vertelde over haar nieuwe boek en er was een Ghladde Jator Dummie-speurtocht s de bezetter uit de Tweede Wereldoorlog lijkt niet ver weg. Het affiche uit 1942 wijkt duidelijk af van de oudere platen: Dat blijkt te kloppen. Na enig speurwerk blijkt het affiche uit staat daar het educatieve element van de wandplaat centraal, 1942 te dateren en in opdracht voor Leiden gemaakt. bij het oorlogsaffiche gaat het om de oproep tot melding van een vondst. Bovendien is de relatie met het museum ver- De totstandkoming dwenen en wordt duidelijk naar de burgemeester verwezen, als instantie waar men vondsten moet melden. De opdracht voor het ontwerp van het affiche dateert uit de zomer van 1940. Vanwege werkloosheid op het grafische Resultaat bedrijf, wijst het departement van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen het museum erop dat er tegen kostprijs Het affiche van 1942 was een succes. De meldingen stroom- opdrachten kunnen worden uitgevoerd om de werkloosheid den binnen en men overwoog een instructieboekje uit te tegen te gaan. Op 23 oktober 1940 bericht directeur Van geven voor het determineren van Oudheidkundige vond- Wijngaarden aan de Heeren Curatoren der Rijksuniversiteit sten en in te zetten op een netwerk van correspondenten Leiden dat hij, in lijn met het verzoek van het departement, en regionale instellingen. Ook wilde men de radio en pers het voornemen heeft een reclameplaat te laten maken. Die activeren: ‘onder andere door steeds den naam van een diende te bestaan uit een korte veelzeggende tekst en enkele vinder, die zijn vondst terstond meldde, prijzend te noemen’. sprekende afbeeldingen van voorhistorische en vroeghis- Een dergelijk netwerk van correspondenten was overigens al torische voorwerpen. Als illustrator werd de van oorsprong eerder door het RMO geïnitieerd en de eerdere wandplaten Groningse kunstenaar en ontwerper Johan Sybo (Joop) richtten zich (naast vele andere activiteiten) op determinatie Sjollema aangetrokken. Op 13 mei 1941 wordt het ontwerp en interpretatie. Vanuit die optiek is het opmerkelijk dat een in een commissie besproken. Die vindt de opzet geslaagd, exemplaar van het affiche in het archief ontbrak. De cor- maar ‘betreurde het echter, dat er geen enkel ‘inheemsch’ respondentie erover bleek goed gearchiveerd maar van het stuk op staat’. Blijkbaar doen de kruiken, overigens terecht, eindproduct ontbrak elk spoor. Gelukkig is daar nu verande- toch wat mediterraan aan. Op 30 oktober laat Van Wijngaar- ring in gekomen. den de President-Curator echter weten dat de Rijkscommis- sie besloten heeft het affiche op grote schaal over het land te verspreiden om ‘propaganda te maken voor haar arbeid’. Het affiche wordt gedrukt in een oplage van 10.000 exemplaren om op te hangen in ‘stations, gemeentehuizen, bureaux, enz.’ De kosten bedroegen 1400 gulden en zijn gedeeltelijk door het RMO betaald. Op 22 april en 24 april 1942 worden 96 twee kisten en drie balen met 10.385 affiches verzonden. 97 Wandplaten

Het is niet zo vreemd dat het RMO een affiche maakt en verspreidt, waarbij de bevolking gewezen wordt op het be- lang van oudheden en op weg geholpen wordt waar deze te melden. Het RMO was in de negentiende en een groot deel van de eerste helft van de twintigste eeuw de belangrijkste opgravende en verzamelende instantie van oudheden in Nederland. In 1904 maakte de toenmalig museumconserva- tor Jesse een kleurenaffiche van de Nederlandschen Oud- heidkundigen Bond met vondsten uit het stenen, bronzen en ijzeren tijdperk. De tekst op de poster luidt: ‘Bij het vinden van voorwerpen als hierboven afgebeeld, wordt men verzocht bericht te zenden aan het naastbijgelegen Museum of aan het Rijks Museum van Oudheden te Leiden’. In 1907

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 worden vrijwel dezelfde objecten afgebeeld op een wand- rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 kaart die gepubliceerd wordt door J.H. Holwerda. Zijn vrouw N. Holwerda-Jentink verzorgde de afbeeldingen. Opvallend­ is overigens dat Holwerda de kaart van Jesse reeds drie jaar later vervangt en hier niet van een steen-, brons- of ijzertijd spreekt, maar cultuurgroepen hanteert, iets dat beter strook- te met zijn eigen opvattingen. Hierbij staat een duidelijke verwijzing: ‘Bij het vinden van een voorwerp als hierboven afgebeeld, wordt men verzocht daarvan bericht te zenden aan de Directie van het RMO te Leiden’. 4

Algemeen 98 99 beheer, financiën en personeel rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 4.1 Personeel

Bij de samenstelling van het personeelsbestand is een even- delijk opgevuld en heeft de interne kandidaat zes maanden wichtige opbouw qua geslacht en leeftijd het streven. Per 31 terugkeergarantie naar de oude functie. Het is een positieve december omvatte het personeelsbestand gemiddeld 44,4 ontwikkeling dat dit jaar meerdere vacatures werden inge- FTE (tegen 42,9 FTE in 2015), exclusief de inzet van 7,2 FTE vuld door interne sollicitanten. aan oproepkrachten in publieksdienst en beveiliging (tegen 6,0 FTE in 2015). Twee vacatures van assistent-educatief medewerker voor het ontwikkelen van museumlessen voor scholieren en het Gemiddeld aantal FTE maken van een audiotour voor volwassenen werden inge- vuld door Petra Hogenboom en Elsbeth Tjon Sie Fat (beiden 2013 2014 2015 2016 medewerkers publieksdienst). Regulier 42,3 38,8 42,9 44,4 Joris Brattinga (medewerker publieksdienst en voorheen Oproep 7,1 9,8 6,0 7,2 assistent-collectiebeheerder) is per 1 september twee dagen Totaal 49,4 48,6 48,6 51,6 per week werkzaam als assistent-conservator Nederlandse prehistorie. Voor drie parttime medewerkers voor het project Archeo- Mutaties in personeelsbestand logie op de kaart viel de keuze op Koos Mol (medewerker publieksdienst), Joris Brattinga en Marlisa den Hartog Per 31/12 2013 2014 2015 2016 (stagiaire). Bij het RMO worden stagiairs en vrijwilligers ook beschouwd als interne kandidaten. Vertrokken 10 11 15 13 Alejandra Mamonde (stagiaire bij de afdeling restauratie) Nieuw 11 13 13 8 kreeg na stageperiode een tijdelijke arbeidsovereenkomst voor de functie van restaurator. Fulltime 19 20 18 15 Parttime 51 52 52 50 In het laatste kwartaal van 2016 zijn de vacatures voor fotograaf en hoofd Financiën en Bedrijfsvoering open­ Vast 56 51 55 56 gesteld. Na interne werving bleek voor deze vacatures 100 Tijdelijk 14 21 15 9 externe werving noodzakelijk. 101

medewerkers. Een medewerker is na een re-integratie Mannen 37 37 32 30 Participatiewet periode volledig hersteld. Een andere medewerker trad Vrouwen 33 35 38 35 halverwege het jaar uit dienst. De derde medewerker was De participatiewet moet ervoor zorgen dat iedereen, met ultimo 2016 nog arbeidsongeschikt en werkt aan herstel. Stagiairs 13 14 14 22 of zonder beperking, werk kan vinden bij een ‘gewone’ Vrijwilligers 61 67 52 35 werkgever. Het RMO wil deze mensen kansen bieden. In Vrijwilligersbeleid eerste instantie is met één parttime medewerker gestart, in < 20 jaar 0 0 0 0 samenwerking met het UWV. De inzetbaar van deze collega Het RMO maakt dankbaar gebruik van het werk van vele 20/29 jaar 18 20 16 13 is bovenformatief en leidt niet tot verdringing van reguliere vrijwilligers. Om hen eenduidig informatie te verstrekken 30/39 jaar 18 21 22 21 uren en functies in betaalde arbeid. over huisregels en bijzondere activiteiten hebben de directie, 40/49 jaar 14 14 13 12 P&O en de ondernemingsraad een werkgroep ingesteld om 50/59 jaar 12 12 12 10 Verloop ziekteverzuim het vrijwilligersbeleid uit 2007 te actualiseren. Met de aanbe- > 59 jaar 9 5 7 9 velingen van de werkgroep zijn een nieuw vrijwilligersbeleid 2013 2014 2015 2016 en een visie hierop ontstaan. Voor de nieuwe en bestaande Schaal 1 t/m 5 30 29 25 24 Verzuim 5,1% 3,3% 2,8% 1,4% vrijwilligers is er een afgeleide notitie in de vorm van een be- Schaal 6 t/m 10 29 32 34 30 Kortlopend 0,7% 0,5% 0,4% 0,5%

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 knopt handboek ontwikkeld. Er is onder meer afgesproken rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 Schaal 11> 11 11 11 11 Langlopend 4,4% 2,8% 2,4% 0,9% dat er functioneringsgesprekken met de vrijwilligers zul- len plaatsvinden en dat contact en inspraak meer aandacht

krijgen. Vacatures Het verzuimpercentage is niet eerder zo laag geweest. De uitvoering van dit nieuwe beleid wordt medio 2017 ge- Het cijfer is exclusief zwangerschaps- en bevallingsverlof. ëvalueerd door de personeelsfunctionaris en de werkgroep. Het RMO wil interne mobiliteit onder medewerkers bevor- Het totale verzuimcijfer inclusief één zwangerschap is 1,9%. deren en stimuleert interne sollicitaties. Daarom wordt de Beide verzuimpercentages zijn lager dan het streefcijfer van oude functie van de interne kandidaat in eerste instantie tij- maximaal 4%. De verzuimklasse ‘lang verzuim’ telde drie

t 29/09 UNESCO-debat over werelderfgoed • Het eerste UNESCO-debat had de moedwillige vernietiging van erfgoed t 09/10 - 18/12 Collegereeks: De muzen in het museum • Hans Smolenaars (UvA) gaf een tweede reeks van zes colleges als onderwerp. Onder de titel Werelderfgoed: schat of schietschijf? gingen filosoof en columnist Stephan Sanders en over vooraanstaande Griekse en Romeinse auteurs en dichters. De colleges stonden in het teken van de filosofie, de Somaliland-archeologe Sada Mire met elkaar in debat, onder leiding van Andrée van Es, voorzitter van de Nationale UNESCO archeologie en de geschiedschrijving s Commissie s 4.2 Ondernemingsraad 4.4 Bericht uit de Raad van Toezicht

Er werden vier formele overleggen gevoerd tussen de on- verstandhouding. Naast het vrijwilligersbeleid is het inte- De directie verschaft de raad, gevraagd en ongevraagd, De Raad van Toezicht dernemingsraad en de directeur. Tijdens de vergaderingen griteitsbeleid op basis van het adviesrecht met de directeur tijdig en volledig de informatie die nodig is voor een goede was de personeelsfunctionaris aanwezig. Zowel de directeur besproken en goedgekeurd. In dit plan heeft de onderne- taakvervulling, waarbij no surprises het kernbegrip is. Het Leden, functie, functie dagelijks leven in 2016 als de OR geven de voorkeur aan een open en constructieve mingsraad zich voornamelijk adviserend opgesteld inzake inhoudelijke beleid en de concretisering ervan maken deel • Drs. Jan T. Hoekema, Voorzitter: communicatie. Dat leidde ook weer in 2016 tot een goede het nieuwe wervings- en selectiebeleid. uit van die informatie, naast financiële halfjaarprognoses, Burgemeester van Wassenaar managementrapportages en overige presentaties. De direc- • Dr. Mr. Maarten W.B. Asscher, Lid: teur heeft tussentijds overleg met individuele leden van de Directeur boekhandel Athenaeum Amsterdam raad. De Raad van Toezicht heeft in 2016 vijfmaal vergaderd. • Drs. Mr. Erna Kortlang, Lid: 4.3 Ondersteunende afdelingen Op de agenda’s stonden naast de reguliere punten de vol- Notaris Teekens Karstens advocaten en notarissen gende aandachtspunten: • Prof. Dr. Ineke Sluiter, Lid: • De nieuwe statuten zijn eind 2016 vastgesteld en in een Hoogleraar Griekse taal & cultuur Universiteit Leiden eerder stadium voorgelegd aan en becommentarieerd • Drs. Sander P. van den Eijnden, Penningmeester: door het Ministerie van OCW. De opmerkingen vanuit Voorzitter college van bestuur Hogeschool Leiden Energieverbruik van een stalen grid waaraan banieren kunnen hangen. Door het ministerie zijn overgenomen. De statuten zijn inhou- • Marc van den Tweel, Lid: minder met houten constructies te werken, met de nieuwe delijk in lijn gebracht met de Governance Code Cultuur Algemeen directeur Natuurmonumenten Gas in m3 Elektriciteit in kWh ledverlichting en het hergebruik van sokkels en podia wor- en in januari 2017 goedgekeurd door het Ministerie van 2013 168.406 1.054.340 den tentoonstellingen nu duurzamer geproduceerd. OCW. 2014 109.125 1.012.779 • Er is, in relatie tot de statutenwijziging, een directie- en Relevante nevenfuncties leden 2015 121.062 959.029 Financiële administratie een Raad van Toezichtreglement vastgesteld. 2016 108.726 846.146 • De subsidieaanvraag 2017/2020 is door de raad vastge- • Drs. Jan T. Hoekema De financiële administratie wordt gevoerd in Exact Online. steld, na eerdere advisering door de raad. Voorzitter Raad van Toezicht Letterenfonds; De energierekening daalde de afgelopen jaren aanzienlijk. Dit is een webbased boekhoudpakket waarvan de voordelen • De zelfevaluatie 2011/2015 is door de raad vastgesteld. Voorzitter bestuur Humanity House; Dat is te danken aan meerdere verbeteringen op het gebied bij de dagelijkse invoer en up-time liggen. De werkstroom • De vacature voor een zesde lid met bestuurlijke ervaring Voorzitter Raad van Toezicht Stichting JES Rijnland van duurzaamheid. Het RMO heeft een zuinigere installatie voor inkoopfacturen is ondergebracht in NewViews, een in de wereld van de communicatie/media/ marketing • Dr. Mr. Maarten W.B. Asscher met een twin coil (een wiel om warmte terug te winnen). online programma dat gelinkt is aan Exact Online. is ingevuld door de heer M. van den Tweel, algemeen Lid dagelijks bestuur Academisch-Cultureel Centrum Nieuwe koelmachines zijn beter op elkaar afgesteld. Op alle directeur van Natuurmonumenten. SPUI25; vaste opstellingen is ledverlichting geïnstalleerd. In 2018 Sinds enkele jaren spelen bijdragen van overheidsinstel- • Het integriteitsbeleid is vastgesteld. Voorzitter jury Martinus Nijhoff Vertaalprijs; 102 zal dat ook gebeuren op de laatste afdeling, Nederland in lingen en derden een steeds belangrijkere rol bij RMO in de 103 • De raad heeft geadviseerd over het beleid voor aanbeste- Lid Academie De Gouden Ganzenveer de Romeinse tijd. Tenslotte speelt ook mee dat de buiten- financiering van projecten, vooral bij de tijdelijke tentoon- dingsregels bij tentoonstellingen. • Drs. Mr. Erna Kortlang temperatuur de laatste jaren relatief constant is gebleven. stellingen. Bij de interim controle van Ernst & Young voor • Een strategische visie op veiligheidszorg is vastgesteld. Voorzitter Raad van Commisarissen Stadspodia Leiden; Hierdoor hoefde het RMO niet extreem te koelen, bevochti- 2016 kwam dit punt met betrekking tot de registratie van • De raad heeft uitvoerig gesproken over een eventuele Voorzitter Nacht van Kunst & Kennis; gen en/of te verwarmen. volledigheid van bijdragen ter sprake, met name ten aanzien bezwaarprocedure indien het advies van de raad voor Voorzitter Raad van Commisarissen Leiden Marketing van de kosten en opbrengsten uit buitenlandse tentoon- Cultuur bij het Ministerie van OCW opgevolgd was. • Prof. Dr. Ineke Sluiter Gebouwenbeheer en Beveiliging stellingen. Over matching van kosten en opbrengsten is • De raad heeft eventuele verregaande samenwerking Voorzitter verkenningscommissie taalbeleid in het hoger overeenstemming bereikt. tussen het Nederlands Instituut voor het Nabije Oos- onderwijs, KNAW; Het bedrijf De Wilde (Waddinxveen) heeft begin 2016 onder ten (NINO) en het RMO besproken op basis van een Lid adviescommissie beurzen Prins Bernhard verantwoordelijkheid van het Rijksvastgoedbedrijf, de laatste extern voorstel, dat als onvoldoende uitgewerkt werd Cultuurfonds; werkzaamheden m.b.t. de asbestverwijdering in 2015 en beschouwd. Lid van de paleiscommissie Paleis op de Dam het herstel van het gebouw afgerond. Met de installatie van • Drs. Sander P. van den Eijnden een bijna drie keer zo grote dienstlift is het transport van Lid Raad van Toezicht, Stichting Carmel College; objecten in het museumpand minder complex geworden. Voorzitter dagelijks bestuur & ledenvergadering, De nieuwe tentoonstellingsruimte werd medio maart op- Netherlands House for Education and Research geleverd, net op tijd voor de voorjaarstentoonstellingen. De (Neth-ER).

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 nieuwe ruimte is niet langer over twee zalen en twee etages rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 • Marc van den Tweel verdeeld maar aaneengesloten op één verdieping, en is bo- Non-executive director, Resource Alliance Ltd. (UK); vendien aanmerkelijk groter dan voorheen (800 m2, inclusief Bestuurslid, Kasteel De Haar Papengrachtzaal van 170m2) t.o.v. 560 m2 verdeeld over twee zalen. Hierdoor kan er theatraler en grootser worden vorm- gegeven, hoeft de bezoeker de sfeer van een tentoonstelling niet te verlaten en kunnen grote internationaal reizende tentoonstellingen, die veelal minimaal 800 m2 ruimte vra- gen, naar Leiden gehaald worden. Het plafond is voorzien

t 11/10 Lezing: Een traan en een lach in het oude Egypte • Egyptoloog Rob Demarée, sinds 1984 als gastmedewerker t 14/10 - 16/10 Nationale Archeologiedagen 2016 • Voor de tweede keer werden de Nationale Archeologiedagen verbonden aan de opleiding egyptologie van de Universiteit Leiden, gaf een lezing over humor en verdriet in het oude Egypte gehouden, voor iedereen die wil weten welke verhalen er uit de Nederlandse bodem komen. In het museum waren s familierondleidingen en kindercolleges s 4.5 Jaarrekening

De jaarrekening is voor 1 april bij het Ministerie van OCW De totale baten zijn met € 9.131.939 ongeveer 3% hoger BALANS ingediend en op de website gepubliceerd. dan in 2015. Aan de kassa werd, ondanks 156.192 bezoekers (2015: 120.895), iets minder geïncasseerd vanwege het feit (x € 1.000) per 31/12 2016 2015 Financiële positie dat er geen toeslag gold. De buitenlandse tentoonstellingen brachten € 168.000 op tegen € 377.398 in 2015. Daarente- Activa De vaste activa zijn gedaald van € 225.704 (2015) tot gen is voor een totaalbedrag van € 210.823 aan niet-struc- € 158.841. Er werd geïnvesteerd voor een bedrag van turele subsidies ontvangen (2015: € 92.949), hoofdzakelijk Materiele vaste activa 159 226 € 56.383 (hoofdzakelijk in nieuwe servers). De liquide mid- voor het onderhoud aan het depot Raamsteeg (€ 115.000) Voorraden 116 86 delen zijn met € 3.476.127 hoog, met 73.7% van het balans­ en het digitale project Archeologie op de kaart (€ 60.000). Vorderingen 968 1.128 totaal, maar vrijwel gehalveerd ten overstaan van 2015. Dit Liquide middelen 3.476 6.956 komt door twee grote uitgaven. Tussen 2014 en 2016 was De lasten zijn met een totaal van € 8.903.148 bijna € 1.1 Totale activa 4.719 8.396 het verschil tussen de veel lagere huurkosten en de huis- miljoen lager dan in 2015. Dit wordt hoofdzakelijk ver- vestingsubsidie opgelopen tot € 2.355.657. Dit bedrag is oorzaakt door de uitgaven aan het project asbestsanering, Passiva terugbetaald aan het Ministerie van OCW. Daarnaast heeft waarvoor in 2015 € 1.645.853 werd uitgegeven. Hier staat het museum de vaste opstelling Egypte gerealiseerd voor in tegenover dat het ontwerp en de bouw van tentoonstel- Algemene reserve 875 881 totaal € 1.480.342, waarvan het grootste deel betaald is in lingen (o.a. vaste opstelling Egypte) € 2.344.427 kostte en Bestemmingsreserve/fonds 881 3.050 2016. in 2015 (o.a. vaste opstelling Klassieke Wereld) € 1.981.069, Aankoopfonds 766 680 een verschil van ruim € 360.000. Voorzieningen 43 39 Het eigen vermogen bedraagt per eind 2016 € 1.830.716, Langlopende schulden 444 585 tegenover € 3.930.359 in het jaar daarvoor, en is vrijwel Kortlopende schulden 1.710 3.161 gehalveerd. Dit wordt veroorzaakt door het terugbetalen van Totale passiva 4.719 8.396 de te veel ontvangen huur van 2014 tot 2016 en het benut- ten van het bestemmingsfonds voor de vaste opstelling CATEGORIALE EXPLOITATIEREKENING Egypte. Daarnaast heeft het RMO particuliere schenkingen ontvangen voor in totaal € 307.275 en aan het bestem- Baten mingsfonds vaste presentaties een bedrag van € 119.443 104 toegevoegd. Het besluit hierover is genomen in 2015, met Subsidies 6.706 6.517 105 het oog op toekomstige vervanging van alle vaste opstel- Directe en indirecte opbrengsten 1.579 1.754 lingen. Bijdragen uit publieke middelen 53 110 Bijdragen uit private middelen 793 479 Doordat de effecten van periodeverschillen tussen subsidies Totale baten 9.131 8.860 en uitgaven voor grote projecten achter ons liggen, geeft de balans per eind 2016 een tamelijk schoon beeld. Toch Lasten worden de ratio’s voor liquiditeit en solvabiliteit opnieuw beïnvloed door bijzondere posten, zoals de eerder genoem- Salarislasten 3.139 3.093 de schenkingen en het toevoegen aan het bestemmings- Afschrijvingen 123 313 fonds vaste opstelling. Met deze posten komt de liquiditeit Huur 1.297 1.067 uit op 2.7 en de solvabiliteit op basis van de algemene Aankopen 60 134 reserve op 18.5%; zonder deze posten op 1.8 respectievelijk Overige lasten 4.284 5.416 20.7%. Het RMO hanteert een norm van meer dan 1.3 bij Totale lasten 8.903 10.023 de liquiditeit en wenst een solvabiliteit tussen 20% en 25%. Rentebaten 10 62

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 Exploitatiesaldo 238 -1.101 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 Mutatie aankoopfonds -59 -90 Ontwikkeling eigen inkomsten (x € 1.000) Bestemmingsfondsen dotaties -1.406 -966 Bestemmingsfondsen onttrekkingen 1.227 2.198 (Minimale norm eind 2012 is 17,5%) 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Structurele Rijkssubsidie 6.343 6.467 6.570 6.557 6.387 6.406 6.424 6.495 Eigen Inkomsten 1.332 1.524 1.804 1.840 2.602 2.987 2.231 2.372 Bedrijfsresultaat na mutatie reserve - 41 % Eigen Inkomsten 21,0% 23,6% 27,5% 28,1% 40,7% 46,6% 34,7% 36,5%

t 15/10 - 30/10 Romein in één dag • Kinderen gingen in de herfstvakantie op speurtocht in het museum en speelden het t 27/10 NINO-lezing • Carolien van Zoest studeerde egyptologie en werkt bij het Nederlands Instituut voor het Nabije Romeinse godenspel. Ze verzamelden stempels in hun Romeinse paspoort en werden zo een echte Romein s Oosten. Ze gaf deze middag een lezing over de reis in Egypte (1849/1851) van schrijver Gustave Flaubert en fotograaf Maxime du Camp s Bijlagen 106 107 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 bijlage i: bijlage ii: Overzicht inkomende bruiklenen Overzicht uitstaande kortlopende bruiklenen

Reg.nr. Instelling Plaats Tentoonstelling Aantal Reg.nr. Instelling Plaats Tentoonstelling Aantal 2016/01 Staatliche Museen zu Berlin Berlijn Vaste opstelling Egypte 1 2016/02 Museum Meermanno Den Haag Het boek van binnen 1 2016/02 Museum Jan Cunen Oss Vlijmscherp verleden 1 2016/04 Museum Oud Lunteren Lunteren Grafheuvels Lunteren 41 2016/03 Dhr. P. de Haas Alphen a/d Rijn Vlijmscherp verleden 1 2016/05 Afrikamuseum Berg en Dal Mythische dieren 20 2016/04 Provinciaal Archeologisch Depot Noord-Holland Castricum Romeinse kust 36 2016/08 Naturalis Leiden Onderzoek stenen 203 2016/05 Archeologisch Werkgroep Velsen Velsen Romeinse kust 3 2016/09 Monuments Board of the Slovak Republic Bratislava The Legacy of Charlemagne 2 2016/06 Erfgoed Leiden en omstreken Leiden Romeinse kust 4 2016/10 Hamburg Museum Hamburg Brauhaus der Hanse 1 2016/07 Museum Meermanno/KB Den Haag Den Haag Romeinse kust 5 2016/11 Stadsmuseum Woerden Woerden Gezichtsurn 1 2016/08 Archeologie, Natuur en Milieueducatie Den Haag Den Haag Romeinse kust 10 2016/12 Keramiekmuseum Princessehof Leeuwarden Erotiek in Keramiek 2 2016/09 Provinciaal Archeologisch Depot Zuid-Holland Den Haag Romeinse kust 29 2016/13 Museum Het Valkhof Nijmegen Gezichten van de Limes 15 2016/10 Westlands Museum Honselersdijk Romeinse kust 1 2016/11 Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland Middelburg Romeinse kust 34 2016/14 Museum Het Valkhof Nijmegen Gladiatoren 3 2016/12 Römisch Germanisches Zentral Museum Mainz Romeinse kust 1 2016/15 Erfgoed Leiden en omstreken Leiden Museumnacht 2016 1 2016/13 Archeologische Werkgroep Voorburg/Den Haag Voorburg Romeinse kust 1 2016/16 Gallo-Romeins Museum Tongeren Timeless Beauty 27 2016/14 Stichting Provinciale Atlas Noord-Holland Haarlem Romeinse kust 1 2016/19 Huis van Hilde Castricum Romeinse Kust 79 2016/15 Bureau Oudheidkundig Onderzoek Rotterdam Rotterdam Romeinse kust 15 2016/20 Deventer Verhaal Deventer Palmyra 4 2016/16 Dhr. C. Koppeschaar Haarlem Vlijmscherp verleden 7 2016/22 Gemeente Oss Oss Nationale Archeologiedagen 1 2016/17 Dhr. T. van Staveren Delft Baalbek bewonderd 20 Totaal: 401 2016/18 Mw. D. Mertens Maasdam Vlijmscherp verleden 11 2016/19 Dhr. S. Berntsen Voorhout Vlijmscherp verleden 1 2016/20 Universiteit Leiden Leiden Vlijmscherp verleden 1 2016/21 Universiteit Leiden Leiden Vlijmscherp verleden 1 2016/22 Dhr. J. Hof Leiden Vlijmscherp verleden 1 108 2016/23 Loge La Vertu Leiden Vlijmscherp verleden 2 109 2016/24 Dhr. E. van Ginkel Leiden Vlijmscherp verleden 3 2016/25 Dhr. J. Zuiderwijk Leiden Vlijmscherp verleden 3 2016/26 Koninklijk Huisarchief Den Haag Vlijmscherp verleden 1 2016/27 Nationaal Militair Museum Soest Vlijmscherp verleden 26 2016/28 Museum Volkenkunde Leiden Vlijmscherp verleden 21 2016/29 Allard Pierson Museum Amsterdam Koninginnen van de Nijl 2 2016/30 Ny Karlsberg Glyptotek Kopenhagen Koninginnen van de Nijl 3 2016/31 Roemer- und Pelizaeus-Museum Hildesheim Koninginnen van de Nijl 8 2016/32 Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis Brussel Koninginnen van de Nijl 8 2016/33 Museo Egizio Turijn Koninginnen van de Nijl 245 2016/34 Universiteitsbibliotheek Leiden Leiden Vaste opstelling Egypte 1 2016/35 British Museum Londen Vlijmscherp verleden 2 2016/36 Norwich Castle Museum and Art Gallery Norwich Vlijmscherp verleden 1 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 2016/37 Musée d’Archéologie nationale Saint-Germain-en-Laye Vlijmscherp verleden 9 2016/38 Stadsmuseum Woerden Woerden Vlijmscherp verleden 1 2016/39 Archeologische Dienst Amsterdam Amsterdam Vlijmscherp verleden 18 2016/40 Mw. A. Willemsen Leiden Vlijmscherp verleden 2 2016/41 Dhr. L. Amkreutz Leiden Vlijmscherp verleden 6 2016/42 Mw. A. Postma Leiden Vlijmscherp verleden 1 Totaal: 548

t 02/11 - 30/11 Lunchlezingen: De verhalen van Frits Naerebout • Universitair docent Frits Naerebout heeft talloze • 16/11 Arria Marcella. Pompeii en Théophile Gautier verhalen over de Griekse en Romeinse geschiedenis op de plank liggen. Hij haalde ze met veel plezier uit de kast tijdens zijn • 23/11 Gebakken gebeden. De plaquettes uit Penteskouphia lunchlezingen op woensdagmiddag. • 30/11 Eine Rechtfertigung unserer Liebe. De Oudheid als argument in het discours van homo-emancipatoren • 02/11 Ik ben mijzelf tot voorbeeld. De ‘zelf’ in de Oudheid. in de negentiende en vroege twintigste eeuw s • 09/11 Insecten. De liefde voor het insect in het oude Griekenland en in Japan bijlage iii: Overzicht uitstaande langdurige bruiklenen per 31/12/2016

Instelling Plaats Aantal Instelling Plaats Aantal Allard Pierson Museum Amsterdam 76 Museum Klok&Peel Asten Asten 4 Archeologiestichting Pater Munsters Stein 4 Museum Oud Lunteren Lunteren 10 Archeologisch Museum Haarlem Haarlem 1 Museum Rijswijk Rijswijk 15 Archeon Alphen a/d Rijn 32 Museum Swaensteyn Voorburg 76 Bijbels Museum Amsterdam 67 Museum Winterswijk Winterswijk 5 De Casteelse Poort Wageningen 6 Nationaal Hunebedden Informatiecentrum Borger 23 Delfluent Services B.V. Delft 3 Nationaal Militair Museum Soest 1 Drents Museum Assen 6 Natuurcentrum De Maashorst Slabroek 1 Eicha Museum Bergeijk 61 Noordelijk Scheepvaartmuseum Groningen 7 Erasmiaans Gymnasium Rotterdam 10 Oudheidkundig Streekmuseum Alphen Alphen 4 Flipje en Tiel Museum Tiel 16 Oudheidkundige Vereniging Salehem Zelhem 6 Gemeente Amersfoort Amersfoort 4 Particulier Wassenaar 1 Gemeente Katwijk Katwijk 23 Provincie Noord-Holland Castricum 7 Gemeente Sittard-Geleen Grevenbicht 1 Provincie Zuid Holland Alphen a/d Rijn 12 Gemeentemuseum Het Rondeel Rhenen 21 Puttens Historisch Genootschap Putten 23 Historisch Museum Den Briel Brielle 6 Stadsmuseum IJsselstein IJsselstein 8 110 Katwijks Museum Katwijk 50 Stadsmuseum Steenwijk Steenwijk 4 111 Koninklijke Houtvesterij Het Loo Apeldoorn 14 Stedelijk Gymnasium Leiden Leiden 4 Limburgs Museum Venlo 257 Stichting De Valkenburgse Toren Valkenburg 84 LVR-Römermuseum Xanten 4 Stichting Goereese Gemeenschap Goedereede 15 Maerlant-Lyceum Den Haag 1 Stichting het Limburgs Landschap Arcen 3 Musée Royal de Mariemont Mariemont 2 Streekmuseum De Roode Tooren Doesburg 1 Museo Civico Archeologico di Bologna Bologna 35 Thermenmuseum Heerlen Heerlen 16 Museon Den Haag 2 Time&Tide Museum Great Yarmouth 6 Museum Ceuclum Cuijk 16 Universiteitsmuseum Groningen Groningen 2 Museum De Domeijnen Sittard 24 Veluws Museum Nairac Barneveld 18 Museum de Dorpsdokter Hilvarenbeek 6 Veluws Streekmuseum Epe 5 Museum De Koperen Knop Hardinxveld-Giessendam 11 Totaal 1569 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 Museum Dorestad Wijk bij Duurstede 295 Museum Flehite Amersfoort 4 Museum Het Rembrandthuis Amsterdam 15 Museum Het Valkhof Nijmegen 45 Museum Kasteel Wijchen Wijchen 83

t 02/11 Lezing: Romeinse gemmen • Martin Henig gaf de keynote-lezing die voorafging aan het congres From cylinder t 03/11 – 04/11 Conferentie gesneden stenen • Internationale wetenschappers, gespecialiseerd in gemmen van de seals to Lippert’s dactyliotheca. In zijn lezing Roman gems in old collections and modern archaeology bracht Henig Oudheid tot nu, spraken in de conferentie From cylinder seals to Lippert’s dactyliotheca. Doel was nieuwe onderzoeksdoelen gemmenonderzoekers uit de studeerkamer en de opgravingsput bij elkaar s te stellen voor de toekomst en interesse op te wekken voor de collectie gesneden stenen in het RMO s bijlage iv: Externe nevenfuncties

L. Amkreutz, conservator Nederland prehistorie H. Kik, projectleider L. Weiss, conservator Egypte

• Lid prehistorie Noordzee/Doggerland Research Group • Adviseur Mondriaan Fonds • Lid Raad van Toezicht Stichting Friends of Saqqara (met RCE, BOOR, Universiteit Groningen) • Bestuurslid ICOM International Committee for • Voorzitter & secretaris Raad van Toezicht Stichting Huis • Voorzitter/organisatie van de Steentijddag Exhibitions and Exchange van Horus • Bestuurslid Stichting Reuvensdagen • Member Scientific Committee Rogério Souzas • Lid klankbordgroep Oogst voor Malta: Bewoning en H. Krudop, restaurator conferentie Gate of the Priests landschapsgebruik in de vroege prehistorie (met RCE, • Deputy field-director Leiden/Turijn opgravingen in het Universiteit Groningen) • Docent opleiding conservering en restauratie van Nieuwerijks grafveld van Sakkara • Lid projectgroep Oogst voor Malta: Limburgs cultureel erfgoed, Universiteit van Amsterdam zandgebied, bewonings- en gebruiksgeschiedenis van • Bestuur Stichting Ebenist en organisatie symposium: A. Willemsen, conservator Nederland Middeleeuwen het holocene Maasdal in Limburg en het aangrenzende platform voor meubel- en houtrestauratie Brabantse deel (met BAAC) • Examencommissie conservering en restauratiemaster , • Continental Representative Finds Research Group, Groot • Onbezoldigd medewerker Faculteit Acheologie, Universiteit van Amsterdam Britannië European prehistory • Lid begeleidingscomité NACIP depotproject L. Petit, conservator oude Nabije Oosten KMKG,Brussel R. Dooijes, restaurator • Lid Onderzoeksschool Mediëvistiek • Lid Oursi hu-beero (Het Grote Huis) Project, Burkina • Lid Programme Committee International Medieval • Docent en coördinator masteropleiding Conservering Faso Congress, Leeds en restauratie van cultureel erfgoed, Universiteit van • Lid Peer Review Committee beoordeling Netherlands Amsterdam M. Raven, conservator Egypte Research School for Medieval Studies • Jurylid historische Oud Leiden-prijs R.B. Halbertsma, conservator Klassieke Wereld • Bijzonder hoogleraar Museologie van het oude Egypte, Universiteit Leiden A. Wit, projectleider • Bijzonder hoogleraar Museale aspecten van de • Lid Raad van Toezicht Stichting Friends of Saqqara Archeologie, Universiteit Leiden • Lid algemeen bestuur Ex Oriente Lux • Lid Raad van Advies Oudheid, Vrije Universiteit 112 • Secretaris Nederlandse Commissie Corpus Vasorum • Field director Leiden/Turijn opgravingen in het 113 Antiquorum, KNAW Nieuwerijks grafveld van Sakkara • Corresponderend lid Royal Cast Collection, Copenhagen • Lid van de commissie voor toekenning van de Mehen- • Referent Ministero dell’ Istruzione, dell’Università e della scriptieprijs Ricerca, Rome • Lid studiegroep Lasimos (Universiteiten Pisa en Parijs) W. Weijland, directeur • Commissielid HOVO (Hoger Onderwijs voor Ouderen), Universiteit Leiden • Vice voorzitter Vereniging Rembrandt • Regent Bethlehemhof, Leiden • Voorzitter financiële commissie erenigingV Rembrandt • Lid editorial committee tijdschrift Inter-Section • Lid bestuur VSB Vermogensfonds • Columnist VCN Bulletin (Vereniging Classici Nederland) • Lid Raad van Toezicht VSB donatiefonds • Voorzitter auditcommissie VSB donatiefonds P. ter Keurs, hoofd Collecties en Onderzoek • Lid curatorium Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten • Bijzonder hoogleraar Antropologie van materiële cultuur, • Lid Raad van Toezicht Stichting Universiteit Leiden Museumjeugduniversiteit • Lid dagelijks bestuur LeidenGlobal rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 • Bestuurslid RoMeO rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 • Lid commissie Gerbrands lezing, Museum voor Wereldculturen • Lid raad van advies van de Stichting Friends of Saqqara • Adviseur Centre for Global Heritage and Development, Universiteit Leiden • Lid Raad van Advies Centre for Critical Heritage Studies, Universiteiten Göteborg en Londen

t 03/11 Boekpresentatie Fik Meijer: Petrus • Schrijver en classicus Fik Meijer presenteerde zijn nieuwe boek Petrus: t 08/11 Lezing: Egypte vernieuwd • Conservator Lara Weiss gaf een lezing over de totstandkoming van de nieuwe leerling, leraar, mythe. In het boek volgt hij de carrière van de apostel Petrus, die na Jezus’ dood vrij plotseling uit beeld Egyptezalen en welke museologische en wetenschappelijke keuzes daar bij gemaakt zijn s verdwijnt s bijlage v: Publicaties

L. Amkreutz T. Epping L. Petit L. Weiss

• Columns in: Archeologie Magazine 1, 53 (Het zwaard uit • Homerische helden in beeld. In: Kleio 1 (februari 2016) • Beyond the River Jordan: A Late Iron Age Sanctuary at • The Significance of Objects: Considerations onAgency ’t Luiterke), 3, 47 (Het gat van Holwerda), 5, 53 (Op weg Tell Damiyah. In samenwerking met Z. Kafafi. In: Near and Context, In samenwerking met R.Raja. In: Religion in Oud-Europa). T. Epping & B. van den Bercken Eastern Archaeology 79 (1), 18-26. in the Roman Empire 2/3 (2016), 297-306. • Surf’n Turf in Doggerland: Dating, stable isotopes and • Tell Damiyah. In samenwerking met Z. Kafafi. In: • Ästhetik und Wissenschaft: Ägypten im Leidener diet of Mesolithic human remains from the southern • Van Leiden via Palmyra naar Aboe Simbel en terug. In: G.J. Corbett, D.R. Keller, B.A. Porter and C.P. Shelton Antikenmuseum. In: Antike Welt 1/17 (2016), 86-89. North Sea. In samenwerking met H. van der Plicht, Kleio 58 (2016) (eds), Archaeology in Jordan, 2014 and 2015 Seasons. • Een belangrijke zaak. In: O.E. Kaper (red.), Koninginnen M. Niekus, H. Peeters en B. Smit. In: Journal of American Journal of Archaeology 120 (4): 642-643. van de Nijl, macht en schoonheid in het Nieuwe Rijk, Archaeological Science Reports 10, 110-118. R. Dooijes • Tell Damiyah. A Small Settlement Mound with a Leiden 2016, 69-74. • Introduction: Diversity and Uniformity in LBK studies. Remarkable International Role. In: R.A. Stucky, O. Kaelin • Speerpunten van de vernieuwde Egyptische zalen. In: In: Something out of the Ordinary? Interpreting diversity • Preserving the story of restored objects: combining and H.-P. Mathys (eds), Proceedings of the 9th Congress RMO Magazine 42 (2016), 12-16. in the Early Neolithic Linearbandkeramik and beyond. technical data with historical sources. In: Roemich, H., on the Archaeology of the Ancient Near East, Volume 3, • Het oude Egypte in een nieuwe jas. In: Archeologie In samenwerking met F. Haack, D. Hofmann en I. van (ed.): Glass and Ceramics Conservation 2016, interim Reports, 561-570, Wiesbaden. Magazine 5 (2016), 14-17. Wijk (eds). Newcastle upon Tyne (Cambridge Scholars meeting of the ICOM-CC working Group, 25-29 May • Boekbespreking: Porter, B.W. 2013. Complex • Egyptische kunst (of kitsch?). Een handleiding uit de Publishing):Introductio (3-30), It’s better to burn out 2016, Wroclaw, Poland, 97-107. Communities. The Archaeology of Early Iron Age, West- praktijk. In: Archeologie Magazine 2 (2016), 54-61. than to fade away: a comparative perspective on the Central Jordan. The University of Arizona Press, Tucson. • Egypte. Land van onsterfelijkheid. In: RMO Magazine 41 diversity in LBK endings in the Rhine-Meuse region R.B. Halbertsma In: Bibliotheca Orientalis LXXIII No 1-2, 243-245. (2016), 10-14. (357-397). • Boekbespreking: Kamlah, J. 2012. Temple Building and • Egypte. Land van onsterfelijkheid. In: Archeologie • Vuursteen verzameld. Over het zoeken en onderzoeken • Vorm en inhoud van de klassieke afdeling. In: Lampas Temple Cult: Architecture and Cultic Paraphernalia of Magazine 3 (2016), 14-17. van steentijdvondsten en vindplaatsen. In samenwerking 49, 91-93. Temples in the Levant (2.-1. Mill. B.C.E.) In: Journal of met F. Brounen, J. Deeben, R. Machiels, M.F. • Het vernieuwde RMO. the American Oriental Society 136 (1), 63-64, Wiesbaden. A. Willemsen van Oorsouw & B. Smit (red.). In: Nederlandse • Zwei Wörter in Dreivierteltakt: Rythmus und Kontext in • Boekbespreking: Anonymous 2014. Bible Lands Archeologische Rapporten 050 (Amersfoort). 7-10. 48-51; der Neuafstellung der klassischen Abteilung in Leiden. Museum Jerusalem. Führer durch die Sammlungen • Archeologie van Maastricht tot Maasvlakte. In: 169-175; 206-210; 216-224; 226-228; 261-263; 264-269; In: Antike Welt 4 (2016), 86-89. - Ruhpolding-Mainz, Verlag Franz Philipp Rutzen. In: Archeologie Magazine 1 (2016), 6-7. 347-350; 363-365. • Romeinse voorwerpen in het Nederlandse veen. In: Bibliotheca Orientalis LXXIII No 3-4, 525-526. • Aanwinst: Leistenen met tekst, tekeningen en een liedje. 114 • Book review: Cziesla, E. & Ibeling, T. (eds.) (2014). Archeologie Magazine 4 (2016), 6-7. In: RMO magazine 42, 30. 115 Autobahn 4. Fundplatz der Extraklasse. Archäologie • Den Nyl met den ouden Rhyn vereenigen: Egyptische M. Raven • Columns in Archeologie Magazine 4 (2016), 47 (Liedje unter der neuen Bundesautobahn bei Arnoldsweiler. oudheden in Leiden. In: VCN Bulletin 166, 20-21. op leitje), 6 (2016), 47 (Romeins haasje). Langenweissenbach: Beier & Beran. In samenwerking • Castellum Fectio in het Rijksmuseum van Oudheden. In: • A brief report on the 2015 season. In: Saqqara met P. van de Velde. In: Archäologische Informationen RMO Magazine 42 (2016), 27-29. Newsletter 13 (2015), 2-8. A. de Wit 39, 2-4. • Goden voor één nacht. Gedichten bij de collectie van het • Kop van farao Amenhotep III. In: RMO Magazine 41 Rijksmuseum van Oudheden, Hoorn. (2016), 24. • Archeologie uit je achtertuin. In: Archeologie Magazine 4 L. Amkreutz & H. Pauts • The Memphite tomb of Horemheb: the central chapel (2016) O.E. Kaper (gastconservator) revisited. In: J. van Dijk (ed.), Another mouthful of dust, • Ontziet onze Oudheden. In: RMO Magazine 42, 20-25. Egyptological studies in honour of Geoffrey Thorndike T. van der Zon • Koninginnen van de Nijl. Macht en Schoonheid in het Martin (OLA 246, Leuven, 2016), 421-434. L. Amkreutz & A. Willemsen Nieuwe Rijk (1539-1077 v. Chr.). Sidestone Press, Leiden. • Tia, de edele zuster des konings. In: O.E. Kaper (red.), • Baalbek bewonderd. In: RMO Magazine 41, p. 20-23. Koninginnen van de Nijl, macht en schoonheid in het • Romeinse Kust. Leiden. In samenwerking met T. • Vlijmscherp verleden, Het zwaard als wapen en symbool. P. ter Keurs Nieuwe Rijk, Leiden 2016, 55-57. Hazenberg. Leiden, Rijksmuseum van Oudheden. • Vlijmscherp verleden. Het zwaard als wapen en symbool. • Indonesische slagwapens. In: L. Amkreutz & A. In: RMO Magazine 41, 16-19. Willemsen (red.), Vlijmscherp verleden, Het zwaard als rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 • Vlijmscherp verleden: 200 zwaarden in Leiden. In: wapen en symbool. In samenwerking met A.Willemsen. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 Archeologie Magazine 2 (2016), 14-16. Leiden, Rijksmuseum van Oudheden, 68-71. • Vlijmscherp verleden, Het zwaard als veelzijdig object. In: Kleio 57 (2016) 18-22.

t 10/11 Sancisi-lezing 2016: Koning van deze Aarde, wijd en zijd • Het RMO en het NINO organiseren driejaarlijks een t 19/11 Harry Potterdag: Magie in de Oudheid • Op deze dag verscheen het boek Harry Potter en het vervloekte kind lezing ter nagedachtenis aan prof. Heleen Sancisi-Weerdenburg (1944-2000). Deze lezing werd gehouden door Wouter en waren speedcolleges over magie in de Oudheid en een Gouden Snaai-speurroute. Kinderen konden in het museum Henkelman (École Pratique des Hautes Études in Parijs) en behelste de Perzische blik op het Achaemenidenrijk s toverspreuken ontcijferen en gingen op de foto met het schilderij van de Dikke Dame s bijlage vi: Lezingen

L. Amkreutz, conservator Nederland Prehistorie R.B. Halbertsma, conservator Klassieke Wereld H. Krudop, restaurator L. Weiss, conservator Egypte

31/01 Rotterdam, Futureland. Determinatiedag Maasvlakte 13/01 Leiden, RMO, Museumkaarthouders: De opstelling 10/4 Leiden, boekbinderij Papyrus: Van kleitablet tot 31/03 Leiden, RMO, Het Amdoeat. 2: Neanderthalers voor de kust. Klassieke Wereld. kartonnage: restauratie in het RMO. 08/11 Leiden, RMO, RoMeO: Herinrichting vaste opstelling. 08/03 Leiden, RMO, RoMeO: Vlijmscherp verleden. I.s.m. 21/01 Leiden, RMO, Vrije Academie: De opstelling Klassieke 24/5 Leiden, RMO, Vatican Coffin Project meeting: Recent 18/11 Leiden, RMO, Opening docenten: Herinrichting vaste Annemarieke Willemsen. Wereld: keuzes maken. conservation treatments of mummy coffins. opstelling. 15/03 Sleeswijk. Congres Working at the sharp end at 25/01 Leiden, RMO, Labrys studiedag: Ritme en context in 01/11 Amsterdam, UvA: Werken als restaurator in een 23/11 Leiden, RMO, brouwerij Pronck: Egyptisch bier. Hohen Viecheln: Hunting beneath the waves. Bone het museum. museum. 08/12 Weimar, Schloss Ettersburg, congress Lived Ancient and antler points from the North Sea bed in front of 11/02 Leiden, RMO, Nederlands Klassiek Verbond: De 04/11 Amsterdam, UvA: Decision making in conservation Religion: The Making of a Cultural Geography at the Dutch coast. I.s.m. Merel Spithoven. opstelling Klassieke Wereld. and restoration and the Appelbaum decision making Saqqara. 31/03 Leiden, RMO: Vlijmscherp verleden. Magische 13/02 Leiden, Universiteit, Studium Generale: Nederlandse methodology. 18/12 Leiden, RMO, Koninginnen van de Nijl zwaarden. opgravingen in Attica. 18/12 Leiden, RMO, Stichting Huis van Horus: 27/05 Hamburg, Universiteit. Congres The 26/02 Nijmegen, Universiteit: Leugen en bedrog in de L. Petit, conservator oude Nabije Oosten Herinrichting vaste opstelling. Linearbandkeramik in the Netherlands: Aspects of geschiedenis van de klassieke archeologie. deposition and ritual behaviour. I.s.m. Ivo van Wijk en 24/03 Leiden, Universiteit, LUCAS: The new galleries of the 15/02 Eindhoven, Ex Oriente Lux: Neo-Assyrische reliëfs in A. Willemsen, conservator Nederland Middeleeuwen Piet van de Velde. National Museum of Antiquities. het Rijksmuseum van Oudheden (ook Amsterdam 09/07 Haarlem, EAVP-congres, Key-note: Defining new 04/03 Leiden, Universiteit: Wetenschap in het RMO. 16/02, Haarlem 15/11). 08/03 Leiden, RMO: Vlijmscherp verleden (met Luc boundaries? Palaeolithic Research in the Netherlands 07/03 Leiden, Universiteit, studie GLTC: Het RMO in heden 19/04 Zwolle, Ex Oriente Lux: Tell Damiyah. Een piepklein Amkreutz). and adjacent Doggerland. I.s.m. G. Dusseldorp. en verleden. IJzertijd dorpje in de Jordaanvallei verraadt banden 18/03 Leiden, RMO: Lapp-top-college vroege Middeleeuwen 03/11 Heerlen, Reuvensdagen: Verbonden aan het 09/03 Leiden, Universiteit, LUCAS: Material culture met Egypte en Mesopotamië. voor veelbelovende scholieren. Vorstengraf; ijzertijd-agency. of Greece, Etruria and Rome. An assessment of 26/04 Wenen, ICAANE: Tell Damiyah. A Late Iron Age 31/03 Leiden, RMO: Zwaarden uit de tijd van Dorestad. 04/11 Heerlen, Reuvensdagen: De Neanderthaler en Malta; collecting policies and choices Sanctuary for Traders and Travellers? (met Z. Kafafi). 04/07 Leeds, IMC: Fingers and claws; Medieval falconry Het verzuipend archief. 07/04 Leiden, RMO, Week van de Klassieken: Reizen door 22/05 Amman, ICHAJ: Tell Damiyah. A Late Iron Age gloves. 12/12 Leiden, RMO: Prehistorie metaaltijden voor Finds het museum. Sanctuary for Traders and Travellers? (met Z. Kafafi). 01/09 Vilnius, EAA: Homo ludens medievalis. Towards an liaison officers VU-NWO project Portable Antiquities 10/05 Leiden, RMO, RoMeO: De Romeinse kust; focus op 25/05 Den Haag, 3rd Meeting of the Informal Network Archaeology of Medieval Play. of the Netherlands (PAN). Nehalennia. of the Law Enforcement Authorities and Expertise 17/09 Leiden, HEMA-bond: Opgegraven zwaarden uit 116 13/12 Groningen, Universiteit: Wetlands and uplands. 25/08 Leiden, RMO, Melanchthon College studiedag: Competent in the Field of Cultural Goods: Current Nederland. 117 Perspectives on communities and landscapes. Goden voor één nacht. Poëzie in het RMO. Situation in Syria and Iraq. 24/09 Gouda, Erfgoed Zuid-Holland: Dagelijks leven in een 21/12 Leiden, RMO, Kerstlezing: De wortels van Kerst. I.s.m. 28/09 Leiden, HOVO: De Romeinse kust; focus op 02/06 Leiden, Melcom Conference: The Ancient Near East at middeleeuws kasteel. Joris Brattinga Nehalennia. Leiden. 30/10 Leiden, RMO, round table Dorestad Cemeteries: 30/09 Leiden, Universiteit, LUCAS: Funerary aspects of 10/08 Berlijn, DAI: Results of Archaeological Excavations at Funerary finds of Janssen and Holwerda. B. van den Bercken & S. Verberk, Greek sculpture and pottery. Tell Damiyah, Jordan (met Z. Kafafi). 14/11 Leiden, RMO, Nationale Archeologiedagen: assistent-conservatoren Gesneden stenen 11/10 Amsterdam, UvA, Museum Studies: Making choices Opgegraven tekst en muziek uit de Middeleeuwen. in the new galleries in Leiden. M. Raven, conservator Egypte 09/11 Keulen, Dombauverwaltung: Dorestad; Glasfunde des 12/01 Leiden, RMO, Pracht en precisie 06/11 Leiden, Buurtvereniging Burgemeesters- en frühen Mittelalters. Professorenwijk: Hollandsche ondernemingsgeest en 05/02 Den Haag, British Club: What the butler saw: the life 12/11 Leiden, RMO, Historisch Glasstichting: Door het R. Dooijes, restaurator geleerdheid. and times of Ptahemwia, royal butler at Memphis. venster van Ina Isings; vroegmiddeleeuws glas in 23/05 Leiden, Universiteit, Egyptologisch dispuut Pleyte: Nederland. 26/05 Wroclaw, Polen, Interim meeting van de ICOM-CC P. ter Keurs, hoofd Collecties en Onderzoek Chnoem de schepper. Over de herkomst van een 06/12 Deventer, AWN: Door het venster van Ina Isings; working Group Glass & Ceramics: restauratiebiografie iconografisch motief. vroegmiddeleeuws glas in Nederland. en de geschiedenis van het restauratieatelier 10/05 Leiden, Museum voor Wereldculturen: Between 18/06 Leiden, Universiteit, Sakkaradag: Sakkara in de 25/06 Leiden, RMO, Historisch Glasstichting: Restauratie- Realism and Impressionism: A critical evaluation Ramessidentijd: tussen traditie en vernieuwing. T. van der Zon, projectleider en onderzoeksproject Griekse vazen. (Reactie op James Clifford). 10/07 Bologna, congres CIPEG: Saqqara and the museum rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 17/10 Leiden, Universiteit: Collecting in the Nineteenth network. 10/05 Leiden, RMO, RoMeO: Romeinse Kust rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 T. Epping, educatiemedewerker Century. 22/11 Leiden, RMO, Vrienden ANVR: 40 jaar opgravingen in 21/05 Leiden, vriendenvereniging Valkhof, Romeinse kust 29/10 Leiden, Museum voor Wereldculturen: Hybrid het Nieuwerijks grafveld van Sakkara. 21/06 Leiden, RMO, HOVO: Romeinse Kust 07/04 Leiden, RMO, studiemiddag Hermaion: Via Latina: Objects. 10/09 Leiden, RMO, Nederlands Klassiek Verbond: samenwerking RMO en Hermaion. 01/12 Leiden, Museum voor Wereldculturen: From Assistant Romeinse Kust Missionary to Woodcarver (although a bad one); 22/10 Leiden, RMO, tijdschrift Vorsten: Koninginnen van de Working among the Siassi, Papua New Guinea (1983- Nijl 1984). 07/12 Leiden, RMO, Museumkaarthouders: Koninginnen van de Nijl (ook 14/12, 15/12)

t 24/11 Boekpresentatie: Wilbur Smith • Schrijver Wilbur Smith presenteerde deze avond zijn nieuwe roman Farao in een t 18/11 Egypte-avond voor docenten • Op deze avond waren docenten uit het basis en voortgezet onderwijs welkom Q&A tussen de auteur en egyptoloog/assistent-conservator Ben van den Bercken. Ze voerden een gesprek, met vragen uit de om kennis te maken met de nieuwe opstelling Egypte, de expositie Koninginnen van de Nijl en de daarbij horende zaal, over het (her)creëren van het beeld van het oude Egypte s onderwijsprogramma’s s bijlage vii: Aanwinsten

Klassiek K 2016/4.1-2 Bronzen Romeinse tritons, overdracht Rijksmuseum Amsterdam 2 I 2016/12.1-330 Verzameling munten (Grieks, Romeins, Byzantijns,), schenking fam. Bloemendal - Ter Horst 330

Nabije Oosten B 2016/2.1-12 Collectie fragmenten van brons, steen en aardewerk, schenking dhr. D'Engelbronnen 12 B 2016/11.1-73 Collectie bronzen wapens en aardewerk, overdracht Nationaal Militair Museum 73

Nederland Prehistorie g 2016/2.1 Vuurstenen schaaf uit Castricum, aankoop dhr. E. Machiels 1 h 2016/4.1 Vuurstenen schrabber uit Scheveningen, schenking mw. T. Vreeswijk 1 h 2016/5.1-2 Bronzen tongdolk en vuurstenen sikkel uit Leidschendam, schenking dhr. V. de Kievit 2 l 2016/5.1-32 Vuursteen (collectie Plettenberg/Houpermans), schenking dhr. L. Verhart 45 U 2016/5.1 Fragment menselijk bovenkaak uit de Noordzee, schenking dhr. D. Mol 1 D 2016/6.1 Steen- en schelpfragmenten uit Indonesië, overdracht Natuurhistorisch Museum Rotterdam (legaat dhr. Franssen) 1 doos k 2016/7.1 IJzeren speerpunt uit Nuenen, aankoop dhr. J. Herman 1 h 2016/12.1 Menselijk onderkaak uit de Noordzee, schenking dhr. I. Gossen 1

Nederland Romeins f 2016/3.1-55 Collectie Romeins metaal uit Vechten, aankoop uit particuliere verzameling 55 118 g 2016/5.1 Menselijk dijbeen uit Zaandam, schenking fam. Gillissen 1 119

Nederland Middeleeuwen g 2016/1.1-2 Reliekhanger en medaillon uit Heemstede, aankoop dhr. G. Bierman 2 f 2016/3.56-76 Leistenen met tekst en tekeningen uit Lopikerkapel, aankoop dhr. R. Ooyevaar 21 i 2016/3.1-3 Riembeslag, lood/tinlegering uit Verdronken Land, schenking mw. D. Mertens 3 e 2016/7.1-5 Scherven opgraving (1966) Renaud te Uddelermeer, overdracht PDB Gelderland 5 e 2016/8.1 Stenen doopvont uit Batenburg, schenking dhr. L. van der Vaart 1 e 2016/11.1-14 Merovingisch bronzen schaal en vondsten uit Ewijk, aankoop dhr. C. Massee 14 U 2016/11.1 Menselijk schedelfragment uit de Noordzee, schenking particulier 1

Receptie Oudheid Z 2016/2.1 Schilderij met als onderwerp de vermoorde Syrische archeoloog Al-Asaad, schenking dhr. A. Joosse 1

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 Z 2016/4.1 Affiche Ontziet onze Oudheden, 1942, aankoop dhr. F. Smit 1 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 Z 2016/5.1-7 Moderne riemen met riembeslag, aankoop t.b.v. tentoonstelling over riembeslag 7 Z 2016/12.1-13 Objecten uit collectie C.D. Bakker, overdracht Museum Gerardus van der Leeuw 13

t 25/11 Veenhof-lezing: Archaeology and Photography in the early 20th-century Near East • Deze jaarlijkse RMO/NINO- t 25/11 Boekpresentatie: Mythen moet je niet geloven! • Hugo Koning (Universiteit Leiden) presenteerde zijn boek lezing werd gegeven door Stefano Anastasio (Soprintendenza Archeologia della Toscana). Zijn lezing ging over ingenieur Mythen moet je niet geloven. Een vertaling van Palaiphatos’ Peri Apiston (Ongelooflijke zaken), waarbij hij de mythen voorziet en fotograaf John Alfred Spranger (1889-1968). Die werkte in Egypte vooral op de westoever van de Nijl bij Luxor, waar veel van een toelichting s objecten in de tentoonstelling Koninginnen van de Nijl vandaan komen s bijlage viii: Organogram

Per 31.12.2016 Raad van Toezicht Directeur Jan Hoekema (voorzitter) Wim Weijland Maarten Asscher Erna Kortlang Ineke Sluiter Directiesecretariaat P&O Sander van den Eijnden Vivian Baan Simone Swertz Marc van den Tweel

Financiën en Bedrijfsvoering Collecties en Onderzoek Afdelingshoofd: Wouter de Groot Afdelingshoofd: Pieter ter Keurs Controller: Patricia van Velsen Communicatie en marketing Conservatoren: Maarten Raven Medew. fin. admin.: Gerdien van der Heide PR, communicatie: Selkit Verberk Ruurd Halbertsma uitzendkracht Marketing, communicatie: Gabriëlle van der Voort Annemarieke Willemsen Geb./coörd. techn. proj.: John van der Steen Webbeheerder: Jacco van Weele Luc Amkreutz Lucas Petit Beveiliging (Buitenlandse) tentoonstellingen Lara Weiss Hoofd: René van Es Projectleiders: Tanja van der Zon Ass. conservator: Joris Brattinga Beveiligers: Kevin Lafeber Jill van der Sterren Simon Heshusius Leonie van Esser Restauratoren: Renske Dooijes 120 Heleen van Kempen 121 Hanneke Kik Helbertijn Krudop Jan Zijderhand Anna de Wit Yavuz Er Registrator: Heikki Pauts Raoul Frankhuizen Educatie 4 oproepkrachten Medewerkers Educatie: Marieke Peters Collectiebeheerders: Marianne Stauthamer Timo Epping Robert Ritter Publieksdienst Assistent-collectiebeh.: Jeroen Rensen Hoofd: Rita van Oosterhoud Winkel: Timo Epping Fotografen: Peter Jan Bomhof Backofficefunctie: Wil Hartevelt Anneke de Kemp Adrie Voorbij Medewerkers: Kees van der Mortel Archivaris/bibliothecaris: Mariëlle Bulsink Noël Franken Marein Meijer Pojectmedewerkers: Joanneke van den Engel-Hees rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 Elsbeth Tjon Sie Fat Gemma Jansen 13 oproepkrachten

t 27/11 Presentatie dichtbundel: Goden voor één nacht • Conservator Ruurd Halbertsma presenteerde deze bundel t 29/11 Byvanck-lezing: Recent Finds from Ancient Korinth • De tiende Byvanck-lezing, in samenwerking met stichting gedichten van eigen hand, waarbij hij zich liet inspireren door zijn favorieten uit de museumcollectie. Het eerste exemplaar Babesch, werd gehouden door Guy Sanders (American School of Classical Studies in Korinthe). Hij vertelde over de nieuwe werd aangeboden aan prof. dr. Ineke Sluiter, hoogleraar Griekse taal en letterkunde aan de Universiteit Leiden s richting die archeologen hebben ingeslagen bij het onderzoek naar de geschiedenis van de Griekse stad Korinthe s aanwezigheid van de directeur-bestuurder voorbereid. Natuurmonumenten. Zijn lidmaatschap is tot stand bijlage ix: Dit is gebeurd. gekomen na een openbare vacature die op de homepage • De directeur-bestuurder heeft naast de vergaderingen van de RMO website was geplaatst. De 9 principes van Governance Code Cultuur met enige regelmaat contact met de individuele • Herbenoeming van een lid vindt plaats na overweging, leden van de Raad van Toezicht, die hem op actieve, gelet op actuele omstandigheden en op de profielschets. Het bestuur is verantwoordelijk voor het in acht nemen van risico’s. Hiervan was in 2015 geen sprake, omdat anticiperende en reflecterende wijze adviezen van de Code. de besluitvorming rondom de asbestverwijdering, verstrekken. Dit is gebeurd, met name in relatie De Raad van Toezicht geeft tevoren aan welke inzet van de verbouwing en vernieuwing van de vaste opstellingen in tot de zelfevaluatie van het gehele museum en de leden wordt verwacht en welke eventuele vergoeding daar • De Raad van Toezicht en de directeur-bestuurder van 2013 is afgerond. subsidieaanvraag 2017/2020. tegenover staat. het Rijksmuseum van Oudheden passen de Governance • In de statuten van de stichting Rijksmuseum van • De Raad van Toezicht kent een vast aantal onderwerpen Code Cultuur sinds 2013 toe en maken dit kenbaar in Oudheden is benoemd welke besluiten in ieder geval die in ieder geval tot het toezicht behoren, zoals • Ieder lid heeft voldoende tijd voor de vervulling van het jaarverslag, de jaarrekening en op de website. aan de Raad van Toezicht worden voorgelegd. De realisatie van doelstellingen en resultaatafspraken met zijn functie. Er is in 2016 geen frequente afwezigheid • De toepassing van de principes van deze code sluit aan statuten zijn eind 2016 na overleg met het Ministerie het Ministerie van OCW, strategie, risicobeheer en geconstateerd. bij de doelstelling, aard en omvang van het museum. van OCW opnieuw geformuleerd. Het ministerie heeft financieel beleid. • De vergoeding is conform de bepalingen in de Wet Soms wordt afgeweken van een praktijkaanbeveling. begin 2017 toestemming voor een statutenwijziging • Een van de leden van de Raad van Toezicht is Normering Topinkomens 2 (WNT2). De raad heeft Aard en omvang van de organisatie of aanwezige kennis gegeven. contactpersoon voor de ondernemingsraad. in 2015 besloten tot een jaarlijkse vergoeding van en ervaring leveren hiervoor de motieven. • Alle aspecten van het risicomanagement en een Dit is mevr. E. Kortlang. € 3.600 voor het lidmaatschap en € 5.750 voor het • De Raad van Toezicht agendeert de code jaarlijks en strategische visie op veiligheidszorg zijn opgenomen voorzitterschap. Deze bedragen zijn exclusief de bekijkt of verbeteringen wenselijk zijn. in deze jaarrekening en in het jaarverslag. Nieuwe wet- De Raad van Toezicht is verantwoordelijk voor zijn verschuldigde BTW, inclusief onkostenvergoeding en en regelgeving (ANBI, CAO e.d.) worden nageleefd en samenstelling: hij waarborgt deskundigheid, diversiteit en zijn niet gerelateerd aan aanwezigheid, maar aan het Het bestuur kiest het besturingsmodel van de organisatie toegepast. onafhankelijkheid. dragen van de verantwoordelijkheid die het lidmaatschap bewust. van de Raad van Toezicht van het RMO verlangt. Op deze De Raad van Toezicht stelt rechtspositie en bezoldiging • De Raad van Toezicht bestaat uit zes leden, statutair wijze is gekozen voor een honorering op 20% van het in • Het museum heeft sinds de verzelfstandiging in van het bestuur zorgvuldig vast en is hierover zo open mogen dit er zeven zijn. De zittingstermijn voor de leden de WNT2 vastgestelde maximum. 1995 het Raad van Toezicht-model en handhaaft dit mogelijk. is tweemaal een periode van vier jaar. Er is een gefaseerd • De voorzitter bereidt met de directeur-bestuurder besturingsmodel bewust. openbaar rooster van aftreden. Zie onder. de agenda voor, leidt de vergaderingen, zorgt voor • Op de ANBI-pagina op de site wordt het bestuursmodel • De bezoldiging van de directeur-bestuurder hoeft niet • Bij iedere nieuwe benoeming wordt de profielschets van de juiste informatievoorziening en voor zorgvuldige toegelicht. aangemeld te worden volgens de richtlijnen van de Wet de Raad van Toezicht besproken. Elk lid kan het beleid besluitvorming en ziet toe op het functioneren van de Normering Topinkomens. Hij heeft een contract voor op hoofdlijnen beoordelen en heeft daarnaast enkele Raad van Toezicht. De directeur-bestuurder is verantwoordelijk voor de onbepaalde tijd. Dit staat op de RMO-website vermeld. specifieke competenties en/of netwerken. • Het RMO draagt zorg voor ondersteuning voor de Raad organisatie en is in- en extern duidelijk over de taken, Zijn bezoldiging wordt vermeld in de jaarrekening. De • De vacature op het gebied van (digitale) media en van Toezicht. Dit gebeurt door directiesecretaresse Vivian 122 bevoegdheden en werkwijze. Raad van Toezicht heeft in 2015 conform de WNT2 de communicatie is ingevuld door dhr. Marc van den Baan. 123 variabele beloning van de directeur laten vervallen. Tweel, in het dagelijks leven algemeen directeur van • De directeur-bestuurder heeft minimaal vier keer per • De Raad van Toezicht beslist over benoeming, jaar een overleg met de Ondernemingsraad. Dit is beoordeling, bezoldiging, schorsing en ontslag van de gebeurd. directeur-bestuurder. Leden: Datum Einde Einde Competentie 1 Competentie 2 • Omdat er één directeur-bestuurder is, is er geen aantreden 1e termijn 2e termijn collectief bestuursreglement. Er is in 2016 een De Raad van Toezicht legt zijn taken, directiereglement vastgesteld. verantwoordelijkheden en werkwijze vast en handelt Drs. Jan T. Hoekema 01-04-2010 2014 2018 Landelijke en Diplomatieke en • Het managementteam van het RMO heeft in 2015 daarnaar. verlengd in 2014 lokale politiek culturele wereld een samenhangend integriteitsplan vastgesteld met daarin afspraken over de ethische code van • Een verslag van de Raad van Toezicht maakt deel uit Dr. Mr. Maarten W.B. Asscher 09-03-2012 2016 2020 Cultuur en Ondernemerschap de ICOM, nevenwerkzaamheden, het melden van van het jaarverslag en deze jaarrekening. De Raad van geschiedenis financiële belangen, een procedure ongewenst Toezicht vergadert in principe vier keer per jaar en gedrag, declaratieregeling, klokkenluidersregeling, laat zich leiden door het culturele, economische en Drs. Mr. Erna Kortlang 09-03-2012 2016 2020 Notarieel Netwerk Leidse communicatie met pers, hoe om te gaan met maatschappelijke belang van het museum. In 2015 is er ondernemers geschenken en giften en omgang met internet en social vier keer vergaderd. media. Dit document is in 2016 in de Raad van Toezicht • Er is in 2016 een Raad van Toezicht reglement Prof. Dr. Ineke Sluiter 28-03-2013 2017 2021 Griekse en Latijnse Verbinding rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 vastgesteld. vastgesteld waarin de onderlinge portefeuilleverdeling, taal en cultuur, educatie Universiteit Leiden rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 • De directeur overlegt wekelijks met de overige leden van de werkwijze van de Raad van Toezicht, de omgang het managementteam. Belangrijke beslissingen worden met de directeur-bestuurder en hoe om te gaan met Drs. Sander P. van den Eijnden 13-06-2013 2017 2021 Bedrijfsvoering Universiteit / in de MT-notulen vastgelegd. eventuele tegenstrijdige belangen zijn opgenomen. publieke organisaties Educatie • De majeure strategische besluiten en belangrijke • De Raad van Toezicht heeft in 2016 zijn functioneren niet beleidsbeslissingen worden in het MT besproken en besproken in de vorm van een schriftelijk evaluatie. Drs. Marc van den Tweel 02-12-2016 2020 2024 Communicatie/ Donateurswerving/ voor accordering aan de Raad van Toezicht voorgelegd, • Jaarlijks bespreekt de Raad van Toezicht het functioneren Marketing loyaliteits- met de nadruk op het onderkennen en beheersen van de directeur-bestuurder. Dit wordt buiten programma’s

t 02/12 Gladiatorenavond met vier lezingen • Tijdens deze avond namen Fik Meijer, Vincent Hunink, Annelies Koster en t 07/12, 14/12 en 15/12 Museumkaartlezing: Koninginnen van de Nijl • Speciaal voor Museumkaarthouders sprak Stephan Mols de bezoekers mee naar de wereld van de Romeinse gladiatoren. De avond werd georganiseerd naar aanleiding projectleider Tanja van de Zon over de tijdelijke tentoonstelling Koninginnen van de Nijl. Ze vertelde over het leven van van de tentoonstelling Gladiatoren in Museum Het Valkhof s Egyptische koninginnen, zoals Nefertiti, Nefertari en Hatsjepsoet s Toezichthouders en bestuurders vermijden elke vorm van belangenverstrengeling. De Raad van Toezicht ziet hier op bijlage x: toe. Financieel risicomanagement • Het RMO verstrekt aan leden van de Raad van Toezicht en aan de directeur-bestuurder geen persoonlijke Hier zijn de belangrijkste onderdelen, afspraken en procedures wanneer sponsorgelden of andere incidentele inkomsten leningen en garanties. Het bestuursverslag vermeldt de opgenomen die het RMO hanteert op het gebied van financieel worden toegezegd. drie belangrijkste relevante nevenfuncties van de leden risicomanagement. Gelet op principe 9 van de Governance Code van de Raad van Toezicht. De overige nevenactiviteiten Cultuur wordt inzicht in dit risicomanagement gegeven in het 7. Juistheid van verzekerde bedragen zijn zichtbaar via de publieke LinkedIn-profielen van de jaarverslag en in deze jaarrekening. leden van de raad. Alle nevenfuncties van de bestuurder Jaarlijks worden de lopende verzekeringen op inhoud en worden in het jaarverslag opgenomen. 1. Solvabiliteit juistheid door een externe partij gecontroleerd en eventueel • Voor het aangaan van nevenfuncties door de directeur- aangepast. bestuurder wordt toestemming bij de voorzitter van de Het RMO streeft een solvabiliteit na van tussen de 20 en 25% ten raad gevraagd. De raad heeft in 2015 besloten dat de opzichte van de Algemene Reserve en het bestemmingsfonds 8. Leningen directeur in ieder geval twee betaalde nevenfuncties mag OCW. vervullen. Leningen dienen vooraf ter goedkeuring aan de Raad van • Ieder lid heeft een onafhankelijke en kritische bijdrage 2. Liquiditeit Toezicht te worden voorgelegd, voorzien van een dekkingsplan. aan de besluitvorming. De Raad van Toezicht heeft Leningen met een variabele rente worden door middel van een De norm van 1,3 blijft gehandhaafd. zich vergewist van de onafhankelijkheid van zijn leden. derivaat (renteswap) gefixeerd op een vaste rente. De Raad van Toezicht is verantwoordelijk voor de 3. Het vier ogen-principe besluitvorming over hoe de instelling met tegenstrijdige 9. Wegzetten van overtollige liquide middelen belangen om gaat. Het fiatteren van rekeningen gebeurt door minstens twee Het RMO belegt niet. Het museum zet eventuele tijdelijk medewerkers (budgethouder en lid van het managementteam). overtollige middelen op iets beter renderende rekeningen Het bestuur is verantwoordelijk voor financieel beleid en Het daadwerkelijk fiatteren aan de bank om rekeningen te en houdt de vrijheid van directe opneembaarheid. Mocht het risicobeheer door sluitende interne procedures en externe betalen wordt door twee MT-leden gedaan. Steekproefsgewijs management moverende redenen hebben de opneembaarheid controle. controleren de MT-leden bij iedere betalingsbatch de restrictiever te maken, dan is toestemming van de Raad van bankrekeningen met de facturen. Toezicht nodig. • De directeur en het hoofd Financiën en Bedrijfsvoering zijn verantwoordelijk voor de opgemaakte financiële 4. Volledigheid van bijdragen 10. Weerstandsvermogen verslagen en de interne procedures. De Raad van 124 Toezicht ziet er op toe dat dit volgens de afgesproken Leden van het MT melden in hun wekelijkse vergadering welke Dit is het bedrag dat nodig is om gedurende een bepaalde 125 normen gebeurt. subsidies, fondsen, geld van derden door wie en voor welk tijd een voorzienbare discontinuïteit te kunnen opvangen. • De Raad van Toezicht heeft in 2010 de externe project zijn geworven, alsmede een indicatie in welk boekjaar de Belangrijk hierbij is de gedachte dat de continuïteit slechts accountant Ernst & Young na advies van het inkomsten en uitgaven vallen. Dit deel van de MT-notulen gaat tijdelijk in het geding is. Een permanente vermindering management benoemd. De directeur stelt de beloning naar de financiële administratie als basis voor de boeking. van overheidssubsidies kan in die definitie niet uit voor de accountant vast. weerstandsvermogen worden betaald en zal leiden tot • Met de accountant worden de jaarrekening en andere 5. Rechtmatigheid van bestedingen reorganisatie. In 2014 is berekend en beredeneerd dat het financiële aspecten besproken. Deze worden vastgelegd weerstandsvermogen circa € 700.000 dient te bedragen. in de managementrapportage waarbij de directeur- Dit is een standaardpunt op de MT-agenda, waarbij de leden bestuurder commentaar levert op de bevindingen. motiveren en beargumenteren waarom een bepaalde uitgave of Deze managementrapportage wordt in een Raad van investering gedaan wordt. Toezicht vergadering geagendeerd. Daarnaast wordt de accountant incidenteel ingeschakeld voor specifieke 6. Begrotingsprincipes adviezen en werkzaamheden. • De externe accountant brengt eenmaal per jaar aan Het RMO hanteert een kostenbewuste strategie en heeft een lean and mean organisatie die is gebaseerd op de resultaten minimaal één vertegenwoordiger van de Raad van van realistische inkomsten en uitgaven. De directeur wordt Toezicht verslag uit van zijn bevindingen, voorafgaand door de Raad van Toezicht verplicht corrigerend op te treden bij rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 aan het vaststellen van de jaarrekening. De Raad van rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 een tegenvallende negatieve prognose met als doel minimaal Toezicht kan hem bevragen over de getrouwheid van de een niet-negatief bedrijfseconomisch exploitatieresultaat. jaarrekening. Kostenbesparing is dan het eerste instrument. In de jaarbegroting worden geen onzekere inkomsten opgenomen. Hiermee worden op voorhand risico's vermeden. Het RMO werkt met minimum projectbegrotingen zónder financiële risico's en met aanvaardbare kwaliteit van het eindproduct en met maximumbegrotingen, die enkel gerealiseerd worden

t 10/12 Meet & greet: Geronimo Stilton • De bekende speurmuis Geronimo Stilton kwam naar Leiden om zijn nieuwe t 11/12 Tweedehandsboekenmarkt • Uitverkoop in de entreezaal op de tweedehandsboekenmarkt van de bibliotheek van avonturenboek te presenteren: Wat moet ik met een mammoet? Geronimo deelde deze dag handtekeningen uit, kinderen het RMO s konden met hem op de foto en er waren kindercolleges over dieren uit de IJstijd s bijlage xi: Strategische visie veiligheidszorg

Introductie Collectie Personeel Gebouwen

In het subsidiebesluit 2013/2016 werd door het Beveiliging van de collectie vindt altijd plaats in het • Er is een Arbo-team dat toeziet op een veilige • De vormgeving van tentoonstellingen en vaste presen- Ministerie van OCW gevraagd een strategische visie op spanningsveld tussen de bewaarfunctie en de diverse werkovergeving voor werknemers. Het Arbo-jaarverslag taties wordt getoetst aan veiligheidsnormen van het veiligheidszorg te ontwikkelen. In de managementletter gebruiksfuncties van de collectie. De bewaarfunctie is wordt met het MT en de ondernemingsraad besproken. museum en aan de wettelijke eisen, zoals opgenomen in 2015 van accountant Ernst & Young wordt opgemerkt dat het beste gewaarborgd met een collectie die afgesloten • Medewerkers werken met persoonlijke het Bouwbesluit. museale veiligheidsaspecten meer aandacht behoeven. De in een donker depot, met de juiste temperatuur en beschermingsmiddelen conform de Arbo-eisen. • Gebouwen zijn eigendom van het Rijksvastgoedbedrijf volledigheid van de huidige procedures en maatregelen vochtigheid, opgeborgen ligt. Dit is echter in strijd met • Werken met giftige stoffen in de restauratie-ateliers is en voldoen aan alle eisen en regelgeving. inzake veiligheidszorg leidt echter tot de conclusie de presentatiefunctie van een museum en de wens tot aan strenge regels gebonden. • In 2016 is het gebouw asbestschoon opgeleverd. dat er geen reden is een nieuwe strategische visie op mobiliteit van de collecties. Collectiebeveiliging dient erop • Voor de meeste medewerkers wordt een Verklaring • Er is een jaarlijks budget beschikbaar voor onderhoud en veiligheidszorg te ontwikkelen. Het museum is van mening gericht te zijn beide museale taken zo goed mogelijk te Omtrent Gedrag aangevraagd. Er wordt altijd een VOG het up-to-date houden van de (beveiligings)installaties. dat er een adequaat veiligheidsbeheer is, al zal regelmatig waarborgen. Daarbij wordt gestreefd naar een ‘gezond’ aangevraagd indien medewerkers, inclusief stagiaires en worden geëvalueerd of actualisering nodig is. evenwicht. Er vindt vrijwel doorlopend een kritische vrijwilligers, met kinderen of met collectie werken. Automatisering evaluatie van de bestaande regels plaats. • Er zijn twee preventiemedewerkers die het team van Het hoofd Financiën en Bedrijfsvoering is verantwoordelijk • Er zijn algemene voorwaarden opgesteld voor BHV’s en of medewerkers met een EHBO diploma • Er is een autorisatietabel met als doel rechten van voor de algemene gang van zaken met betrekking tot museumbezoekers met betrekking tot het bekijken en coördineren. medewerkers aan te wijzen en te controleren. veiligheid en informatiebeveiliging. Het hoofd beveiliging, fotograferen van objecten. • Er is een procedure voor het wijzigen van wachtwoorden. dat onder het hoofd F&B ressorteert, zorgt voor toezicht en • De tentoongestelde voorwerpen en transporten worden Bezoekers • Vanwege de geringe omvang van de organisatie is naleving van maatregelen en procedures. Daarmee is het beveiligd op een wijze die rekening houdt met de functiescheiding niet altijd mogelijk. De knelpunten RMO van mening dat onderstaande veiligheidsmaatregelen attractiviteit en kwetsbaarheid van het materiaal. • De procedures bij evacuatie en ontruiming zijn zijn in kaart gebracht en liggen met name bij de en procedures intern goed geborgd zijn. • Het museum beschikt over een Collectie Hulp Verlening vastgelegd in een BHV-plan. winkelmanager, het hoofd publieksdienst en bij de plan (CHV). • Voor acute veiligheidssituaties zijn afspraken gemaakt financiële administratie. • Het museum heeft een top tien van objecten per met hulpdiensten. • Het museum maakt gebruikt van follow-me-printing, verzamelgebied vastgesteld, in geval van ontruiming bij • Het maximale aantal bezoekers is vastgelegd in de waarmee wordt voorkomen dat documenten per abuis calamiteiten. gebruiksmelding aan de gemeente. bij de printer blijven liggen. • Het klimaat in de depots voldoet aan de normen die • De cateraar dient zich te houden aan de wetgeving op • Er is aandacht voor de Wet datalekken. Het hoofd 126 voor de betreffende materiaalsoorten gelden. Eventuele het gebied van hygiëne. beveiliging informeert de afdelingen daarover. 127 storingen worden volledig automatisch geconstateerd en • Er wordt gebruik gemaakt van Security Audit gemeld. Financiën automatisering. • Toegang tot de depots vindt plaats middels gezichtsherkenning. De toegangsregeling is vastgelegd • Er zijn tien financiële uitgangspunten die tezamen in een autorisatietabel. het financieel risicomanagement vormen. Dit is in de • Er is cameratoezicht en 24-uurs beveiliging. jaarrekening en in het jaarverslag opgenomen. • Bij bruiklenen worden facility-reports bij de bruiklener • De jaarrekening wordt door een onafhankelijke opgevraagd. accountant gecontroleerd en goedgekeurd. • Transporten van objecten worden uitgevoerd door erkende kunsttransporteurs. • Incidenten aangaande de collectie worden gemeld in de database van de erfgoedinspectie (DICE). rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016

t 13/12 Lezing: Koninginnen van de Nijl • Prof. dr. Olaf Kaper, egyptoloog en verbonden aan Universiteit Leiden, t 24/12 -31/12 Kinderactiviteiten kerstvakantie • Activiteiten voor kinderen t/m 12 jaar: de nieuwe Klaas van Kruistum- sprak over de nieuwe tentoonstelling Koninginnen van de Nijl, waarvan hij de gastconservator is. Hij vertelde over de audiotour over de nieuwe Egyptische zalen, de nieuwe Dummie de mummie-speurroute en een Egyptische knutselatelier s totstandkoming en zijn persoonlijke motivatie voor het maken ervan s Colofon

Foto’s: Rijksmuseum van Oudheden, met dank aan Studio Rob Overmeer (Leiden) en Mike Bink Fotografie (Zaandam) Teksten: Medewerkers RMO Samenstelling/Eindredactie: Vivian Baan, Wim Weijland Met dank aan: Tanja van der Zon, Selkit Verberk en Rita van Oosterhoud Ontwerp & productie: Stern/Den Hartog & De Vries Drukwerk: Veenman+

© Rijksmuseum van Oudheden 2017

www.rmo.nl

128 Afbeelding achterzijde De drie meter lange Egyptische gemummificeerde reuzenkrokodil is een exemplaar vol verrassingen. Bij onderzoek van nieuwe gedetailleerde CT-scans, bleken er niet alleen twéé krokodillen in de windsels te zitten zoals eerder was gezien, maar ook meer dan veertig gemummificeerde babykrokodilletjes. Foto ©Interspectral rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2016

t 28/12 Kidsweek Egyptedag • Op deze speciale Egyptedag voor de lezers van Kidsweek, de weekkrant voor kinderen, vertelden museumexperts tijdens rondleidingen en lezingen alles over farao’s, hiërogliefen en mummies s