RB's Grote Computertest Test Luxman DAT Recorder Weersatelliet Zelff Ontvangen Bouwontwerp: Sound Sampler Alle Freqwenties

Jaargang 57, nr. 1 RADIO prijsf 5,95/Bfr 120 BULLETIN januari 1988

m. «SSW : • v ' *'■ • . •• '

•:;

t ~ V = V ^ \ ; r s ~ : ; ~ J » J .* j J -t" j' y ?■ f r I VII« • Yv V » 1 * f ii r i / UHL, i i ....

RB’s grote computertest

Test Luxman DAT recorder Weersatelliet zelff ontvangen

Bouwontwerp: sound sampler i

Alle freqwenties van Scheveningen Radio <♦

A NEW NAME FOR VALUE Na elfjaar introduceert Multitech Industrial Corporation KW 300• de nieuwe, komplete Acer computerlijn. Vergelijk prestaties en i prijzen van andere gerenommeerde merken naast die van Acer en u komt net als vele eindgebruikers en redacties van JÜ toonaangevende computervakbladen als Info-World en Byte (november 1987) tot maar een conclusie: Acer is de beste aanbieding op de markt: jjagggsSij =13=73_=__ _ • twaalf maanden volledige Service aan huis op alle hard disk modelten. ika KW 7)0 • gratis hot-Hne telefonische ondersteuning. -- • komplete lijn Computers, Local Area Netwerken (Novell), multi-user Systemen, laserprinters, uitbreidingskaarten en V-20, 8 MHz 7 • 360 n communicatieprodukten. Ff. \?5t • volledig gemtegreerd werkend met en afgestemd op de giälw-' I wereldstandaards MS-DOS, MS-OS/2 (le kwartaal 1988), Unix, Xenix, Novell, Ethernet en Arcnet • Alle Acer Computers worden geleverd inclusiefhoge ____ resolutie PaperWhite monitor ofEGA-kleuren monitor en bijbehorende kaart. u i53 8 g QQgjgj coa ACrC *?'•> • De Acer Computers worden geleverd met gratis Software: -MS-DOS 3.2 -GW/Basic 8088, 10 MHz. 2 x 360 Kb - Ability (**) Fl. 2.895,-- -Adfas (**) i t VERGELIJK EN ACER WINT jlglllpiEpl c u tt.ißii aaaa s.v .. ooa i»k AceR <♦ KW IIOO bbb Silicon Valley - Düsseldorf - Tokyo - Taipei 80286. 10 MHz. 20,30,40,65, Acer wordt gedistribueerd in meer dan 80 landen 80 Mb Systel Automatisering bv is exclusief distributeur voor de Fl. 5.495,-- (20 Mb) Benelux en verkoopt Acer rechtstreeks en via dealers. Service, begeleiding en garantie zijn dus in goede handen. **) Ability is het succesvolle geTntegreerde alles-in-äen-software pakket met tekstverwerking, spreadsheet, database, graphics en communicatie; Ad fas is het 1 ~= R professionele boekhoudpakket inclusieffacturering. Deze twee pakketten worden niet geleverd bij de Acer 500+.

tt pqqp aoA □ Bel mij voor een afspraak □ Stuur mij meer informatie over de Acer Produkten Naam: _ 80386,16 MHz, 40,80 Mb Bedrijf: _ Fl. I 1.995,— (40 Mb) Adres:__ Postcode: Woonplaats: Telefoon: ______In een ongefrankeerde envelop sturen naar: Systel bv, Antwoordnummer 471,2100 WB HEEMSTEDE, Tel. 023-33 9101 Belgie: 09-32 26 60 69 24 srs-utio Prijzen excl. btw. Tussentijdse prijs- en modelwijzigingen voorbehouden. i 80386, multi-user systeem, (Unix, Xenix) l_ RßJSfJ Local Area Netwerk systeem (Novell) INHOUD RB ELEKTRONICA MAGAZINE ls een uitgave van De Muider- * kring BV, Hogeweyselaan 227, Postbus 313, 1380 AH in 18 Weesp Tel: 02940 - 15210 Telex: 15171 (kamu nl) Directie: Ir. S. Kremer Scheveningen Uitgever: C. J. Both Onze medewerker Radiozaken wist deze maand de hand te leggen op de frequentielijsten van Radio Scheveningen. Op zieh zijn deze frequenties niet Hoofdredacteur: geheim, maar tot dusver zijn ze nog nooit allemaal gepubliceerd. Daar Hugo de Klerk komt nu dus verandering in. In dit nummer deel 1 van de maritieme Vaste medewerkers: frequentielijst. A. J. Vlaswinkel (eindredactie) Hans Beekhuyzen, Wisse Beu- mer, Jos Favi6, Hans Goddijn, Hans Hinlopen, Marc Lemmen, Huite Rietveld, Johan Smilde, Menno van der Veen en Jos Verstraten. 24 Vormgeving: Jan Oosterdijk, Rob van Van fonolint tot multitrack Schalkwijk Wie vroeger een „meersporen opname” wilde maken moest zieh omringen Fotografie: met vele bandrecorders en grote bossen snoer. Tegenwoordig is dat Wim van Uzendoorn, Hugo ' Boschman, e.a. makkelijker. Speciaal voor de hobbyist zijn er händige multitrack cassettedecks. Op een cassette staan vier sporen, waarop je onafhankelijk Advertenties: van elkaar kunt opnemen of weergeven. Net zoals in de platenstudio. Wim Haje Olden, Arnold Spijker van Bussei bekeek en beschreef vier van deze little Professionals. ABONNEMENTEN: Branko Hofman Abonnementsprijs per jaar: /57,95/Bfr 1160. Abonnementen worden auto matisch verlengd, tenzij uiter- li|k drie maanden voor het einde van de abonnements- periode bericht is ontvangen. m

Betaling uitsluitend d.m.v. de De grote RB computertest toegezonden acceptgirokaart. De „IBM” Computer is zo onderhand aardig ingeburgerd. Maar helaas voor Vermeld bij adreswijzigingen IBM zijn de meest verkochte Computers van andere merken. Deze e.a. altijd uw abonnee-nummer (zie wikkel). zogenaamde „klonen”blinken vaak uit door hun aantrekkelijkeprijs. Maar is ’t ook wat? We besloten zes van deze IBM compatibles op de testbank te RB in Belgie Radio Bulletin wordt in Belgie zetten. En zie: sommigen overtroffen zowaar de originele IBM. vertegenwoordigd door de NV Internationale Drukkerij en Uitgeverij Keesing, Keesing- laan 2-20. B-2100 Deurne- Antwerpen. Tel: 03-3243890. telex 32507 (keesng b). Post- rekening: 000-0012775-68. 48 Typografie: Weersatellieten zeK ontvangen Zetterij Harm Vonk, Amers- foort Als u toevallig nog een oude Commodore 64 heeft staan is deze KB iets il voor u. We hebben deze maand namelijk een bouwontwerp waarmee de Druk: Bosch & Keuning, Baarn C. 64 weersatellieten kan ontvangen. Zonder ingewikkelde apparatuur of grote schotelantennes. Lees, bouw, en wees voorbereid op naderende l Distributie: Betapress ______depressies.______

Auteursrecht: Het geheel ot gedeeltelijk over- EN VERDER: nemen. kopieren of vermenigvuldigen van de inhoud zonder Aktueel: de RB nieuwspagina’s: ------8 schriftelijke toestemming van de 20 uitgever is verboden. Reparatiehoek, verhalen uit de praktijk: ---- Gepubliceerde schakelingen Electronic Mail, lezersbrieven:------21 kunnen door een Nederlands oc- Luxman DAT recorder getest:------22 trooi zijn beschermd. Toepassing TOOLS, tips voor doe het-zelf:------28 voor persoonlijk gebruik is toege- PC bestuurt robots:------39 staan. De uitgever stelt zieh niet 42 aansprakelijk voor de gevolgen Bouwontwerp: sound sampler:------van eventuele foulen in bouwont- BASIC nog steeds aktueel:------44 werpen en tekeningen. Bouwontwerp: van IBM XT naar XT Turbo: 49 ISSN: 0165-6104

5 j» Speaker! and

Luidspreker-zelfbouw Nu het fiscaal jaar ten einde loopt: Probleemloos te bouwen. afwerking geheel naar eigen smaak, en een geluidskwaliteit Voor goed vermogensbeheer: die een vergelijking met kostbare fabrieks- boxen niet uit de weg gaat. kenmerken de huidige generatie zelfbouw luidspreker- boxen Eerst hören, dan bouwen NÄDl de NAD 2200 Koop nooit een kat in de zak; daarom hebben wij in onze twee luisterstudio's __ I eindversterker meer dan 20 aktuele zelfbouwkombinaties demonstratieklaar opgesteld staan. zodat ze door U eerst uitgebreid beluisterd en vergeleken kunnen worden. NAD Nederland als 190V 12SV Supply Soppiy De Produkten belasting-adviseur? Naast alle bekende luidsprekermerken voeren wij tevens een kompleet assortiment Laten we ons beperken tot de filter-onderdelen en accessoires van de luidspreker-belasting. Met hoogste kwaliteit. Ook kunnen wij u kleine uitzonderingen verto gebouwde M.D.F.-kasten leveren. ♦ nen de meeste luidsprekers ------J Onze service wat hun impedantie betreft ••v U-vV ■ • • Met duidelijke handleidingen, goede advie- een nogal uitbundig gedrag. AUDIO äv zen, geavanceerde meetapparatuur en onze Veel versterkers zouden veel INPUT ^ SPEAKER ruime ervaring zorgen we ervoor dat het meer vermögen kunnen leve- i- Ji8 zelfbouwen van Uw luidsprekers van begin ren als hun fabrikanten maar ^-©0 tot eind succesvol verloopt. precies wisten op welke Spea -r kers die werden aangesloten vermoeden./ 1595,-. Nu moeten ze in de stroom- Houdt U dat geld liever Smalstraat 21 5341 TW OSS Tel. 04120-47650 begrenzing een veiligheids- in de zak, vraag dan Onze brochure krijgt u gratis marge aanhouden. Of je bent uw NAD-dealer op bezoek een telefoontje of briefkaart is voldoende zo leep als NAD en ontwerpt en beluister CD-weergave gewoon een hulpschakeling eens via de NAD 2200 of via die een NAD versterker uw eigen (eind)versterker. onder alle belastingen Als voorbeeld nemen we al- onverschrokken zijn gang laat leen maar de Telarc-CD met gaan. De NAD 2200 heeft van de suites van Holst. Voel dan die eigenschappen waar een eens wat de NAD 2200 met de hartspecialist blij van zou op- grote trom doet. Wees dan kijken. De NAD 2200 levert met verbaasd wanneer uw 2 x 100 Watt in 8 Ohm. Punt uit. fiscaal jaar wordt afgesloten Kortstondig doet hij er drie met de aanschaf van de NAD schepjes bovenop. 2 x 400 2200. En van NAD mag U hem Watt in 8 Ohm. Maar wanne^r overmeer dan lOjaarafschrijven. de luidspreker door de bij een hoge restwaarde. kmeen gaat. veert de NAD 2200 op: 2 x 1 pk in 4 Ohm, tot De NAD 2200: zelfs uw zelfs meer dan 2 x 1 kW in belasting-inspecteur 2 Ohm. droomt ervan! Dat opvoeren dankt de 2200 aan het door NAD ontwikkelde ’power envelope1principe. De schakeling voorziet in een hulpvoedingsrail (zeg maar rüstig hoogspannings- voorziening) die in moeilijke VERSTERKER- RINGKERN- momenten bliksemsnel een geweldige duw in de rüg MODULES TRAFO’S geeft. Zie het Schema, maar U KANT- EH KLAAR Deze nieuwe ringkerntrafo's bieden Stuur een briefkaartje met GARANTIE: 1 JAAR! veel voordelen t.o.v. de oude kunt ook bij NAD Nederland Emd versterkers 15W. 30W. 60W. rechthoekige blikpakkettrafo's: de technische brochure 'NAD vermogensbeheer' en 120Wen 180W sinus GEWICHT - HOOGTE gehalveerd. ’power envelope’ aanvragen. wij zorgen voor een goed- Hoge kwaliteiten, läge prijzen. bijv. MAGN. STROOIVELO veel kleiner. gevulde brievenbus. 30W kost slechts / 69,- du$ mm brommduktie. AHe zijn meervoudig beveiligd. NULLASTSTROOM zeer laag. Urtstekende geluidskwaliteit. SNEL le monieren: slechts 1 bout. Bent u een vermögend Nieuw MOSFET eindversterker- HOGE betrouwbaarheid. want I.L.P. muziekliefhebber? Importeur: moduies voor de allerbeste geiums- gebruikt pnma malerialen. NAD Nederland b.v. kwalrteit. UIT VOORRAAD: meer dan 170 types Voedmgen: met nngkerntraJo. van 15 tot 1000 VA. Dan melden we nog even dat NAD Kapiteln Hatterasstraat 8 Dit zijn de meeste verkochte LAGE prijzen, bijv. 30 ♦ 30 V 5A kost de' NAD 2200 veel minder kost 5015 BB Tilburg komptete versterker-moduies in Ned.! slechts / 99.-. dan zijn typenummer doet tel. 013-352255 Nieuw: Speciale gitear-voorversterker met veel regelmogelijkheden in kant-en-klare module. met Hammond nagalm. Vorkrijgbaar bij maar dan 10O winkala in Nadarland. Maar gagavani wordan op aanvraag gratis toagazondan. Bei even. ook ’s avonds en zaierdags

I L P NEDERLAND B V VOSSENBRINKWEG 1 7491 DA DELOEN TEL 0S407-62024w REDACTIONEEL

Nieuw jaar, j3n@aw logo?

Het zal u ongetwijfeld zijn opgevallen dat Radio Bulletin er deze maand aan de buitenkant weer anders uitziet. We hebben ons logo met ingang van 1 januari jongstleden opnieuw herzien.

Het woord „Elektronica” zoals we dat vorig jaar op de omslag van ons blad vermeldden, vertoonde een zekere overeenkomst met het woord „Elektronica” zoals dat door Kluwer wordt geschreven op hun gelijknamige tijdschrift. Op zieh vonden we dat niet zo’n probleem, omdat RB Elektronica Magazine inhoudelijk helemaal niet op het tijdschrift van Kluwer lijkt.

Maar Kluwer zelf was er minder gelukkig mee. Men vreesde dat er „verwarring” zou ontstaan. En ach, U kent ons, waarom zou je problemen gaan maken over een lettertype? Vandaar dus een nieuw logo op de voorkant. En eerlijk gezegd vinden we het nieuwe logo misschien nog wel mooier dan het oude.

Deze maand Staat bij ons in het teken van de Personal Computer. En wie het over een PC heeft, kan niet om IBM heen. Het is inmiddels duidelijk dat anno 1988 het door IBM ontwikkelde computersysteem wereldwijd tot norm is verheven. Helaas voor IBM hebben ze zelf maar een beperkt aandeel in de verkoop van hun vinding. Met name de IBM „klonen” rukken steeds meer op. Zelfs Philips brengt een IBM compatible Computer op de markt. De grote vraag is echter over die „klonen” net zo goed zijn als IBM, the original. Daarom onderwierpen we zes Computers aan een diepgravende test. IBM clone of IBM clown, that’s the question.

En we slaagden er bovendien in om de hand te leggen op alle frequenties van Radio Scheveningen. Op zieh zijn ze niet geheim, maar tot dusver is het nog geen enkel blad of boek gelukt om alle frequenties compleet te krijgen.

Kortom, ons nieuwe jaar gaat aardig van Start. En we kunnen u verklappen: dit is nog maar het begin.

Redactie Radio Bulletin, Hugo de Klerk

7 MEETNIEUWS Door Hans Goddijn

NIEUWE A3 PLOTTER VAN PHILIPS

Philips heeft onlangs een nieuwe A3 plotter in de Handel gebracht. De PM-8155 beschikt over een \ aantal eigenschappen die het instrument zeer geschikt maken voor het vervaardigen van grafische presentaties van gegevens. Met behulp van acht pennen in verschalende kleuren kan de gebruiker duidelijke graßeken tekenen op papier

of transparante folie. Er zijn twee typen pennen 111 i 11 i leverbaar: een wegwerptype met ßbre-tip en een zeer nauwkeurig type met metalen punt. Het maximaal bruikbare papierformaat is 297 X 420 mm. De PM-8155 ondersteunt ten A4 (210 X 297 mm) en kelijke eigenschappen. De A3 plotter van Philips in läge Software conform HP-GL en ANSI-A (200 X 269 mm). resolutie bedraagt 0,05 mm prijsklasse. Philips GL. Bovendien is het Met de combinatie van plot met een reproduceerbaar- instrument naar keuze lever ter en sheedfeeder kan de heid van >0,1 mm. De plot- baar met een IEEE of een gebruiker zonder tussen- snelheid is vrij program- van de PM-8155 bestaat uit V24/RS232-C interface. De tijdse acties grote series teke- meerbaar tot 50 cm/s in het vastleggen van meetgege- snelheid en efficientie kun- ningen of een aantal kopien stappen van 1 cm/s. De plot vens van automatische meet- nen nog worden verbeterd van dezelfde tekening ver ter heeft tevens een print- systemen, zoals oscilloscoop met behulp van de sheet- vaardigen. mode, waarmee alle ont- beeiden. feeder, die als optie leverbaar Naast een groot bedienings- vangen gegevens alfanume- Fabrikant: Philips Neder- is. Deze uitbreiding is ge gemak heeft de PM-8155 riek worden uitgeprint. Een land, afd. Test- & Meetappa- schikt voor de papierforma- voor zijn prijsklasse opmer- andere nuttige toepassing raten, Eindhoven.

MULTIFUNCTIONELE HANDTERMINAL MUUIMETER ßföHTT Intermec Corporation heeft onder de naam „Trakker” ¥mm entie - een multifunctionele licht gewicht handterminal voor METBNG industriele toepassingen gem- troduceerd. De Trakker Hioki heeft een nieuwe serie weegt 450 gram, is robuust, multimeters gei'ntroduceerd. spuitwaterdicht, schokbe- Er is keuze uit een handmo stendig en bovendien be del (H-3231) en een tafelmo stand tegen grote tempera- del (H-3232). Beide instru- tuurverschillen (-20° C tot menten hebben een extra +50° C). Invoer van gege groot display (18 mm) met vens kan plaatsvinden met aanduiding tot 3199. Naast behulp van het toetsenbord, de gebruikelijke meetberei- barcode leespen of laser- ken als spanning, stroom, scanner en uiteraard via de weerstand en diodetest kun standaard aanwezige RS232- nen de nieuwe meetinstru- C interface. Uitlezing geschiedt op het 4-lijns 20 karakter display (scrolling Hand- en tafelmodel van de 20 lijnen extra). De Trakker nieuwe Hioki multimeters. heeft een eigen IRL (Inter Multifunctionele handtermi active Reader Language) nal „Trakker”. Compiler en kan door de ge bruiker worden geprogrammeerd met het toetsenbord, het „look” commando van een terminal of een PC, IRL zijn de gegevens snel te waardoor een grote flexibili- raadplegen zodat de Trakker teit is verkregen. De Trakker geschikt is voor voorraad beschikt over een geheugen opname, produkt identifica- van maximaal 512 kByte, tie, tijdregistratie, datacol- waardoor grote Orderbestän lectie, enz. den, Produkten of codes kunnen worden opgeslagen. Importeur: P.H.I. Nederland Door gebruik te maken van B.V., Woerden.

8 menten meten tot 300 kHz en De analoge schaal met 70 * kan in alle bereiken de meet- AVO M-2000 SERIE schaaldelen benadert het waarde op nul worden ge- oplossend vermögen van een steld om absolute afwij- AVO heeft een moderne serie dynamisch wijzerinstrument en ook de kingen vast te stellen. Om op analoog/digitale multimeters op de markt meetsnelheid komt vrijwel zo gemakkelijk mogelijke gebracht. De M-2000 serie omvat vijf modellen overeen. De serie, die perfect wijze te meten hebben de aansluit op de AVO 8MK6 meetinstrumenten waar met oplopende specißcaties van onderwijsniveau en de 1000-serie, combineert wenselijk - een automatische tot precisie laboratorium toepassingen in een aantal nieuwe ontwikke- bereikskeuze, een „hold” compacte en draagbare uitvoering. Is tot nu toe lingen met een günstige prijs/ schakelaar om de uitlezing de analoge aßezing bij veel meetinstrumenten prestatieverhouding. De vast te houden en een auto beperkt tot een trage, grove balkindicatie, bij de draagbare modellen met matische uitschakelfunctie ergonomische vormgeving 2000 serie is dat niet het geval. Door een snelle (H-3231). De H-3231-50 is zijn voorzien van een zachte beveiligd tot 600 V. De H- analoge wijzer op het digitale display kunnen beschermlaag tegen breuk, 3232 heeft standaard een zowel stabiele als wisselende Signalen nauwkeurig terwijl de ingebouwde „pro- BCD uitgang, waarvoor worden gevolgd. be-ingangen” waar nodig optioneel een printer (H- echt eenhands gebruik moge- 9200) kan worden geleverd. lijk maken. Toetsen voor Importeur: Ingenieursbureau „rangehold” „data-hold” en Hartogs B.V., Rotterdam. „pak-hold” helpen de gebruiker snel en betrouwbaar te meten. De 10,5 mm hoge cijfers geven de meetresultaten duidelijk weer binnen tole- ranties van ca. 0,7% (model M-2004) tot ca. 0,1% (modellen M-2007 en M- 2008). Dit laatste model is Nieuw in het uitgebreide tevens geschikt voor „true Leader assortiment is de r.m.s.” metingen. programmeerbare videogene- Importeur: Amroh B.V., rator LVS-1603. Omdat er Weesp. i duidelijk behoefte is aan generatoren waarvan de De nieuwe 2000-serie AVO gebruiker zelf een aantal multimeters. Parameters kan instellen, biedt Leader deze mogelijkheid bij een aantal van haar alfanumerieke - karakter- CREATEC SC-Ol nieuwe videogeneratoren. Bij generator aanwezig is. Elke de LVS-1603 kan de klokfre- gekozen instelling kan SIGNAALCOMPUTER quentie worden ingesteld tot bovendien in een geheugen 65 M Hz, de lijnfrequentie tot worden vastgelegd. Voor de servicetechnicus is er ook vermenigvuldigen en 131 kHz (resolutie 1 Hz) en sinds kort een revolutionär delen! Bij het apparaat wordt de rasterfrequentie tot 131 Meer informatie overdeze en meetinstrument op de markt, standaard een netadapter Hz (resolutie 0,001 Hz). Het andere Leader videogenera de Createc Signaalcomputer. meegeleverd, terwijl als optie aantal beeldpunten varieert toren bij Vogel’s Import De SC-01 is een uitgebreide een battery-pack leverbaar tussen 64 en 4096 per lijn, B.V., Eindhoven. 2-kanaals 5 MHz geheugen- is. De afmetingen van de terwijl het aantal lijnen tus oscilloscoop met dubbele signaalcomputer zijn 260 X sen 2 en 4096 per raster ligt. tijdbasis en zoomfuncties. 105 X 39 mm; gewicht 700 Er kan keuze worden ge- Programmeerbare videogene- Het aangeboden signaal gram. maakt uit 31 standaard test- rator van Leader, type LVS- wordt eerst geanalyseerd op De Createc SC-01 wordt patronen, terwijl ook een 1603. de instellingen van tijdbasis, gei'mporteerd door Koning trigger, trace en cursorp osi- en Hartman en geleverd door tie. Op het Vierkante 57,6 mm Rotor Amsterdam B.V„ LCD beeldscherm verschijnt Kinkerstraat 55. tevens belangrijke informatie zoals Urms, Upp, Uop, fre- Createc Signaalcomputer SC- quentie, periodetijd en de 01. procentuele afwijking van de waarden. De triggerparame- ters kunnen worden gedefi- nieerd in de y-as (trigger level) en de x-as (pre- of post trigger). De metingen zijn mogelijk tussen twee x en twee y Cursors. In het geheu gen kunnen 9 Signalen wor den opgeslagen, die nader- hand kunnen worden bestu- deerd. Naast de mogelijkheid van optellen en aftrekken van Signalen, kan men nu

9 COMPONENTENNIEUWS Door Johan Smilde

Zware vermogenstransistoren PROGRAM - FM ZENDTRAHSISTOR in FM zenders kunnen zendbuizen vervangen. Een buizen- MEERBARE Philips komt met een 250 W transistor voor FM zender valt uit bij hei sneu- radiozenders die de klassieke zendbuis kan veien van een zendbuis. Een LOGICACHIP getransistorizeerde zender vervangen. Deze BLV37 in klasse B en gevoed blijft met verminderd ver met 28 V heeft een vermogensversterking van De XC3090 van Xilinx is een mögen in de lucht als een door de gebruiker te pro- minimaal 10t5 dB en is bestemd voor 108 MHz module defect raakt. grammeren CMOS chip met zenders. 9000 poort equivalenten: de grootste die tot nu toe be- Door cascadeschakeling kan schikbaar is. In tegenstelling men modulen vormen die tot de vaste AND/OR ma- door koppeling het gewenste trixstructuur die in de meeste vermögen leveren. Zo zijn er programmeerbare logica- 15 transistoren nodig voor Chips wordt gebruikl heeft de een vermögen van 3 kW. De XC3090 een gate-array ach- transistor van het type push \ tige architectuur die zelfs bij pull bestaat uit twee Chips c C dit grote aantal een efficient met een zeer fijne geometrie. gebruik toestaat. Het 1,2 Elk van de Chips bevat 1456 PH micron CMOS fabricage- emitters op een oppervlak proces met twee metallisatie- van 2,5 X 4,8 mm voor een lagen geeft deze program juiste stroomverdeling. Per BLV37 meerbare chip prestaties die Chip zijn 728 emitter-ballast- te vergelijken zijn met die van weerstanden opgenomen die gemaskeerde CMOS gate de wärmte gelijkmatig ver- H8720 arrays. De gebruiker krijgt delen en de prestaties verbe- de beschikking over 640 door teren. De centraal geaarde iä; > ' hemzelf te definieren logica- emitters vereenvoudigen het functies en 928 flipflops met printplaatontwerp, vermin een equivalent van in totaal deren parasitaire HF strö 9000 NAND-poorten met men en leiden tot ruimtebe- snel afgevoerd dankzij een worden verspaand voor een twee ingangen. De chip is sparing. Het rendement is zeer dünne (0,6 mm dikke) goed warmtecontact met het onderverdeeld in 320 logica- 65%. De SOT-179 omhulling basislaag van berylliumoxide koellichaam en efficient blokken en beschikt over 144 van 13,2 X 28 mm is speciaal en de toepassing van een warmtetransport. bruikbare I/O pennen. Met ontwikkeld voor hoge Ver flens van Alkoniet. Dit mate- Inl.: Philips Elonco, Eindho een op de PC gebaseerd mögens. De wärmte wordt riaal is zeer sterk en kan vlak ven, tel.: 040-782381. ontwikkelsysteem kan wor den geprogrammeerd.

Inl.: Rodelco Electronics, Breda, tel.: 076-784911. afstandsbussen van kunst- KOELPROFIELEN stof of zeskantige metalen met schroefdraad. Naast dit In de catalogus van Alutro- genmodulen. De catalogus veelzijdige standaardpro- nic is op overzichtelijke wijze besluit met warmtegeleiden- gramma is fabricage volgens OPAMP DUO een uitgebreid programma de pasta’s, isolatiemateriaal klantenspecificatie eveneens koelelementen onderge- voor halfgeleiders en monta- mogelijk. Onder het typenummer OP- bracht. Er zijn verende op- gemateriaal voor koellicha- Inl.: Amroh BV, Weesp, tel.: 200 verschuilen zieh in een steek koelprofielen voor men en halfgeleiders, ronde 02940-15350. 8-pens mini-DIL behuizing transistoren, IC koelelemen twee gelijkwaardige precisie ten voor 6 tot 40 polige DIL OPAMP’s van Precision behuizingen en aangepaste Monolithics met verrassende typen voor de nieuwste chip- AUDIO specificaties. De offsetspan- dragers. Voor de wat zwaar- ning bedraagt 75 /xV en de dere vermogentransistoren TRANSFORMATOREN temperatuurdrift is maar 0,5 in TO-omhulling zijn spe- /xV/°C. De open-lus verster- ciale elementen ontwikkeld Bij het distribueren van ge- ohmige luidsprekers zorgen king en de CMRR waarde voor zelfstandig of gecombi- luid in warenhuizen, fabrieks- en zoveel vermögen toevoe- zijn respectievelijk 12 mil- neerd koelen, ook op Euro- hallen, winkelpromenades en ren als nodig is. Er zijn ver- joen keer (!) en 135 dB. De kaarten: de circa 50 typen bij omroepinstallaties is de schillende typen transforma- zeer stabiele versterker kan kennen vaak meerdere uit- weg tussen de professionele toren voor een maximaal zelfs capacitieve belastingen voeringen. Daarnaast zijn er geluidsapparatuur en de vermögen van 3 tot 60 W. tot 10 nF aan en hij consu- vingerkoellichamen voor luidsprekers vaak erg lang. Aan de secundaire kant heb- meert 75% minder stroom montage in, op of tegen half- Om de verliezen klein en de ben alle transformatoren dan twee OP-07 opamps. geleiderbehuizingen, rekken leidingen dun (en goedkoop) aftakkingen voor 2, 4 of 8 H De Importeur zal het heel en kästen en zware indus- te houden wordt vaak geko- of een combinatie ervan. Het plezierig vinden als deze triele besturingen en zen voor een uitgangsniveau frequentiebereik loopt van component een nieuwe indus- voedingen. Tenslotte zijn er van 70 of 100 V. In deze 50 Hz tot 16 kHz. triestandaard wordt. nog van lamellen voorziene installaties zijn lijntransfor- Inl.: Belpa Elektrotechnische koeleenheden met aange- matoren noodzakelijk die Apparatenfabriek BV, Har- Inl.: Bourns Benelux BV, bouwde Ventilatoren voor voor aanpassing aan laag- derwijk, tel.: 03410-13254. Voorburg, tel.: 070-875404. geforceerde luchtkoeling van zware halfgeleider vermo- 10 GLASVEZELADAPTERS

Voor seriele gegevensoverdracht volgens RS232C, V24, 20 mA stroomlus, RS422 kan nu op een vrij gemakkelijke manier gebruik worden gemaakt van glasvezelverbindingen. Conec heeft hiervoor een aantal connectoren ontwikkeld met ingebouwde hybride schakelingen die de elektrische Signalen omzetten in optische Signalen en omgekeerd.

Externe voedingsspanningen apparatuur beschikbaar zijn niet beslist noodzakelijk voor de diverse connectoren. bij het overbruggen van kleine afstanden, omdat deze vaak uit de diverse data aan- Inl.: Mulder-Hardenberg Connectoren met ingebouwde sluitingen kunnen worden BV, Haarlem, tel.: 023- elektronica voor het maken betrokken. Naast de adap- 319184. van glasvezelverbindingen. ters zijn glasvezelkabels met kunststofomhulling beschikbaar, die met een scherp mes of (beter) met een aangepast snijgereedschap lood recht kunnen worden afgesneden. mMIRABEELDEN OMZETTEN Het datatransport heeft plaats met een snelheid van 38,4 Kbit/s. De lichtfrequen- De AD9502 is een hybride oscillator en een 8-bit A/D gebruiker normale variaties tie is 660 nm en er kunnen digitizer die RS-170, NTSC omzetter. Door toevoeging tussen camera’s onderling afstanden van 50 tot 100 m of PAL Signalen van een van externe geheugenadres compenseren door de ver- worden overbrugd. Er is test- CCD of Videon camera decoderingslogica kan de sterking in te stellen en door accepteert en voorziet in een data-opslag worden georga- de ingangsversterker een off- 8-bit digitale uitgang met 256 niseerd, waardoor beeldbe- set te geven. grijsniveaus. De component werking mogelijk is. De Inl.: Analog Devices Neder- kan afbeeldingen digitalise- AD9502 loopt automatisch land BV, Oosterhout, tel.: ren met een resolutie hoger direct synchroon met elk 01620-81500. iEWMINOS dan 512 X 512 beeldpunten. aangeboden ingangsvideo- De digitizer bevat een video- signaal en de interne video- versterker, bemonsterings- versterker zet het signaal om Complete hybride schakeling (SG» versterker, synchronisatie- naar het volle 2 V schaalbe- ' in een 40-pens metalen behui- detector en -scheider, fase- reik van de interne 8-bit zing om camerabeeiden om te vergrendelde beeldpunt klok- ADC. Bovendien kan de zetten in digitale informatie. Wanneer de LM1801 van Nationaal Semiconductor wordt gevoed door een 9 V batterij, neemt hij in rust slechts 6 pA op waardoor de batterij een jaar lang meegaat V SYNC als er niets gebeurt. De chip bewaakt zelf zijn voedings- TIMING H SYNC spanning en geeft een indica- COMP CONTROL r tie als deze te laag wordt. De IN uitgangstrap van deze span- PLL ningsvergelijker kan 500 mA schakelen voor het activeren PIXEL AMP CLOCK van een zoemer of halfge- OUT leidersirene bij inbraakbevei- ligingssystemen. Er zijn twee referentie-ingangen die die nen als instelpunten voor een 8-BIT DIGITAL te bewaken grootheid. Een FLASH DATA terugkoppelpen zorgt voor ADC VIDEO een hysterese om vals alarm INPUT te voorkomen. Via een paral- leluitgang kunnen acht 7512 spanningsvergelijkers aan REF een gemeenschappelijk alarm AD9502 worden gekoppeld.

Inl: EBV Elektronik, Maars- senbroek, tel: 034-6562353.

11 COMPUTERWEUWS Door Hans Beekhuyzen

TULPEN VOOR AMSTERDAM OFLEIDEN Wolters Samsom Opleidin- gen Start met ingang van Oktober 1987 met een eigen opleidingscentrum in Leiden. Het gaat hierbij om applica- tietrainingen voor gebruikers, pakkettramingen voor tekstverwerkings-, spreadsheet- en database- toepassingen. Er kan zowel in open als gesloten groeps- verband worden gewerkt. Inlichtingen 071-258478. ®D@®i

Diode uit Houten kondigde de Archive XL aan, een tape backup unit die gebruik kan maken van de floppy Control ler en „een vriendelijke” prijs zou hebben. Helaas vergat men die te noemen. De XL werkt met de compacte 40 Mb inch cartridge en wordt geleverd met QlC-Stream Software. Dit programma werkt geheel menugestuurd.

Eiders in dit nummer worden zes IBM klonen getest. We maken daar melding van alternatieve distributie van PC’s. NLQ STUNT MET ffillTER Nog een leuk voorbeeld hiervan is de aktie van Tulip en de Bankgirocentrale waarbij medewerkers van de laatste organi- Manudax heeft nu de NEC weinig margrietwielprinters satie voor een gereduceerd tarief een Tulip PC of AT kunnen P2200 24 naalds printer in verkocht zullen worden. Als kopen, compleet met een Star NL-10 printer en de standaard het programma. Zoals te reden kan aangevoerd wor Windows Software. En men schijnt nog trots te zijn ook op het verwachten was, keldert de den dat 24 naalds matrix- feit dat men de detailhandel volledig buitenspel zet. Op de foto prijs steeds verder onder printers duidelijk sneller zijn, tekenen de heren P. J. Schouten (Bankgirocentrale) en R. J. druk van de opmarcherende ook in letterkwaliteit. De Romein (Tulip) zelfs een oorkonde. Deze foto was genoteerd laserprinters. De NEC kost NEC print 56 tekens per voor computerpersfoto van de maand, maar won het niet. slechts 1395,- en levert echte seconde in LQ en 168 tekens letterkwaliteit (volgens in draft. Men stelt een hogere Manudax). Men stelt duide resolutie te kunnen halen dan lijk dat in 1991 nog maar de huidige laserprinters, nl. NIEUWE BB’S Burr-Brown’s nieuwe MPV940 familie van intel ligente I/O regelaars is ontworpen om gebruikers de beschikking te geven over een zeer compacte, economi sche en een flexibele oplossing voor de interface tussen analoge en digitale in- en uit- gangslijnen naar de VME bus. De spil van deze familie is de M P V940 zelf; deze intel ligente regeleenheid kan diverse dochterkaarten opnemen zonder meer dan een VME bus sleufbreedte in beslag te nemen. De unit is opgebouwd rond een 68000 processor waarvan de klokfrequentie 10 MHz is.

12 90.000 punten per Vierkante ANALOGE INGANGSKAARTEN inch. De printer is uitgerust CAD OP met een pull- en een push- tracktor en kan voor een Analoog Devices Nederland singen biedt de RTI-860 een meerprijs van / 250,- uit BV introduceerde onlangs throughput van 250 kHz, ATARI gerust worden met een sheet- twee analoge inganskaarten beschikt over 16 kanalen met feeder. Er wordt onder voor de IBM PC/AT. De een single-ended analoge andere het Epson LQ 1500 RTI-850 beschikt over 8 ingang en een interne A/D Drafix Europe liet ons weten protocol gevolgd voor aan- kanalen met een differentiele Converter met een 12 bits een „high performance” sturing. Meer info: Manudax analoge ingang en een resolutie. Beide kaarten CAD pakket voor de Atari 04139-8911. interne A/D Converter met beschikken over 256 Kb ST te hebben. Het pakket 16 bits resolutie en een opslagcapaciteit en o.a. on heeft 250 tekenfuncties, net Overigens vonden we een nauwkeurigheid van 14 bits board pacing is mogelijk. zoals het MS-DOS broertje persbericht van Intralex (0,003% van de volle schaal). Informatie: Analog Devices Drafix 1. Verder is het moge Benelux over dezelfde printer Voor hele snelle toepas- 01620-81500. lijk een symbolenbibliotheek en voor dezelfde prijs. Intra- op te bouwen. Er zijn ook lec noemt zieh „geautori- standaardsymbolen volgens seerd importeur/distribu- DIN/ISO leverbaar. Drafix teur”. Bellen dus waar u de kost f 990 excl. BTW. Inlich beste prijst kunt krijgen. tingen: Drafix Europe BV, Intralec: 079-411514. 01714-5810.

Informatie over adressen bij De Muiderkring in Weesp, POWER 02940- 15210. KLAASING Van Klaasing Electronics BV ontvingen we bericht van een NOG MEER VME aantal „Power” Produkten. De Powerscoop is een 5 ka- Xycom brengt de Enkel Euro JOB-LINK naals oscilloscoop, bedoeld kaart formaat XVME200 voor mensen die met vermo- module. Deze bezit 32 paral SUCCESVOL genselektronica werken. Drie lel I/O lijnen en twee 24 bit van de vijf kanalen hebben timers. Deze 32 TTL lijnen een volledig zwevende diffe- zijn gestructureerd als 4 dub- rentiaal ingang, instelbaar bel gebufferde 8-bits poorten Job-link, de eerste elektroni derden sollicitatiegesprek- tussen de 20 mV en de en kunnen worden geconfigu- sche databank voor perso- ken. Aan de hand van de 200V/div. De Powerscoop reerd als ingang, uitgang of neelsselectie in Nederland, is uitschrijvingen kan worden heeft een regelbare schaalver- bidirectioneel. De Signalen een succes. De databank is geconstateerd dat nu al dank- lichting. Van LK Power zijn conform OPTO-22 isola- vanaf 1 januari 1987 opera- zij Job-Link twee personen levert men krachtige voe- tiestandaards waardoor een- tioneel en telt thans circa per dag een nieuwe baan vin- dingen op Eurokaart, met of voudige verbinding met in- 7.000 ingeschrevenen. In de den. Dus als uw job te link dustriele verbindingsmodu- eerste zes maanden van dit wordt, bei dan met Job-Link zonder front die voldoen aan op 01720-44252. VDE 806 en VDE 871/B. les mogelijk is. Ook dit pro- jaar werden 2.000 selectie- Verder heeft men nieuwe dukt komt van Manudax opdrächten uitgevoerd, die mini DE Converter modules. (04139-8895). resulteerden in enkele hon-

13 WTUUCTKVt Betaalbare interactieve CURSUS cursussen helpen u de PW®' Computer de baas te worden. mm De pakketten bestaan uit een programma-diskette en of een meer cursus-diskettes. Voor het volgen van de cur- UiSH sus dient u de beschikking te hebben over een IBM-XT Hfl of -A T Computer of een gelijkwaardige, volgens het MS- of PC- D OS-systeem werkende Computer met een geheugen van minimaal 256 Kbytes, twee 5% inch dis- kettestations of een diskettestation en een harde schijf- DBASE III eenheid. ISBN 90 6082 304 4 prijs fl. 75,-- Elke cursus begint met een hoofdmenu waarin de te DBase III is een relationeel database managmentsysteem behandelen onderwerpen worden getoond. Elk onder- (een beheer programma voor gegevensbestanden). Deze cur werp bestaat uit theorie, afgewisseld met simulaties, sus leert u met dit systeem omgaan om bijvoorbeeld adres- vragen en opdrachten. Op elk moment kan men naar sen, voorraden en financiele gegevens te bewerken. In de het hoofdmenu of naar een willekeurige pagina cursus komen de volgende onderwerpen ter sprake: introductie database Systemen, introductie Dbase III, creeeren en springen. manipuleren van gegevens, reports en labels, functies en bestanden koppelen. Inleiding PC ISBN 90 6082 302 8 Lotus 1-2-3 prijs fl. 75,- ISBN 90 6082 303 6 Deze cursus geeft u een duidelijk en algemeen overzicht van prijs fl. 75 de mogelijkheden van een personal Computer en de daarbij Deze cursus leert u werken met het gei'ntegreerde gegevens- behorende randapparatuur. Tevens geeft het u inzicht in de verwerkings-programma Lotus 1-2-3. Het gebruik van een historie van Computersystemen. elektronisch werkblad en het toepassen van grafieken. De volgende onderwerpen worden behandeld: inleiding, op- MS-DOS/PC-DOS maak van het werkblad, functies, databases, printen, grafie ISBN 90 6082 300 1 ken, macro’s en 1-2-3 voor gevorderden. prijs fl. 75,-- De cursus MS-DOS/PC-DOS leert u de werking en de mo gelijkheden van het besturingssysteem van de personal Com UNIX puter. Tijdens de cursus kunt u actief, zonder risico, oefe- ISBN 90 6082 306 0 nen met DOS commando’s en opdrachten. prijs fl. 98,-- De volgende onderwerpen worden o.m. behandeld: compu- UNIX is net als DOS een besturingssysteem voor Compu terbediening, DOS algemeen, werken met bestanden, wer ters. Zonder risico kan men de commando’s oefenen in een ken met schijven, werken met directories en DOS comman beschermde, gesimuleerde UNIX-omgeving. De simulatie do’s voor gevorderden. heeft als extra voordeel dat u, zonder over het UNIX pro gramma te beschikken, met dit besturingssysteem kennis kunt maken op een MS- of PC-DOS Computer. Wordstar Behandelde onderwerpen: inleiding, de UNIX-shell, de edi- ISBN 90 6082 307 9 tor ED, UNIX wetenswaardigheden, procesregeling, file prijs fl. 75,— managment, beveiliging, de editor VI, programmeren in Na het voltooien van deze cursus kunt u overweg met het UNIX en externe contacten. tekstverwerkingspakket Wordstar. In deze cursus vindt u de volgende onderwerpen: inleiding, eerste kennismaking met Wordstar, een bestand wijzigen, speciale effecten, puntop- S.Q.L. drachten en Mailmerge. ISBN 90 6082 305 2 prijs fl. 98,-- S.Q.L. (Structured Query Language) is een gestructureerde WordPerfect opvraagtaal en kan uitsluitend gebruikt worden met een Re ISBN 90 6082 301 X lationeel Database Managment Systeem. Deze cursus leert u prijs fl. 75,-- omgaan met S.Q.L. Dat wil zeggen met relationele tabellen, Deze cursus leert u werken met dit tekstverwerkingspakket. het leggen van relaties en het selecteren en projecteren van De volgende onderwerpen worden behandeld: inleiding, gegevens. Deze cursus kan ook goed aangewend worden eerste kennismaking met WordPerfect, grotere teksten/ver- om, alvorens tot aanschaf van de nog steeds prijzige Data slagen, overige commando’s, werken met twee documenten, base Managment Systemen over te gaan, kennis te maken macro’s en WordPerfect voor gevorderden. met deze taal.

Verkrijgbaar bij: Radiohandel en Boekhandel

uitgeverij de muiderkring bv postbus 313 — 1380 AH weesp (holland) — tel. 02940-15210 — gironr. 83214 VARIANIEUWS

sluit dat er ook complete „Radio Zes” in april operationeel De centrale zend/ontvanger daarvoor komt in Hilversum programma’s uitgezonden op het NOS gebouw te staan. zullen worden. Niet zendama- HOBBYSCOOP Hans G.Janssen, de eindre- teurs hebben een Scanner dacteur van Hobbyscoop, nodig om de informatie van Start Computerradio verwacht dat het Station rond „Radio Zes” te ontvangen. april/ mei operationeel zal Om in aanmerking te komen De Efficiency Vakbeurs in Amsterdam heeft voor zijn. voor een vergunning van de het NOS-radioprogramma Hobbyscoop nog een PTT-Radio Controle Dienst was voor het Packet Radio aüeraardigst staartje gekregen. Voor het radio- Zendamateurs project een geavanceerde communicatie project dat Hobbyscoop aan het Computer nodig. Het splin- verwezenlijken is, kreeg het programma een De „programma’s” van ternieuwe Nederlandse be- complete, moderne Computer cadeau van het Radio Zes, zoals het Station drijf G2-computersystems, jonge Nederlandse bedrijf Genisys (G2) in in de wandelgangen wordt de opvolger van Genisys, genoemd, zullen uitgezonden vond de plannen van Hob Alkmaar. worden op 430,675 MHz, een byscoop zo aantrekkelijk dat frequentie die is gereserveerd men spontaan besloot een Het NOS-radioprogramma steld. Met de huiscomputer voor zendamateurs. „In Challenger Computer be- is al jaren bezig om met de en een modern kunnen de principe is dit project ook schikbaar te stellen. De Chal luisteraars te communiceren luisteraars alle gegevens over speciaal voor zendamateurs lenger is uitgerust met een via de huiscomputer. Een de uitzending opvragen. Ook bestemd”, aldus Hans Jans- harddisk van 20 Mb en een van de middelen die men programmatuur die men ge- sen. „Je kunt het wel verge- snelle 80286-microprocessor, I aanwendde was de invoering mist mocht hebben is in de lijken met het Datanet van de die hem zelfs boven het van het „Esperanto voor de Hilversumse databank be- PTT, al is deelname hieraan niveau van de Advanced Computer”, NOS-Basicode. schikbaar. De gegevensbank natuurlijk gratis.” Technology (AT) machine Dat gebeurde in 1979. blijkt een groot succes bij de Packet Radio wordt dus een uittilt. Peter Breedijk, direc- Sindsdien zijn er al heel veel luistaars: hij is bijna voort- duidelijk „message medium”, teur van het Alkmaarse „verschrikkelijke cirkel- durend telefonisch in ge- dat inhoudelijk sterk afwijkt bedrijf, zei bij die gelegen- zaaggeluiden” uitgezonden sprek. van de NOS databank en de heid dat hij vindt dat aller- over de Hilversumse zenders. basicode programma’s, al- hande technologische ver- Honderdduizenden luiste Een volgend project van het hoewel de redactie niet uit- nieuwingen dienen te worden raars kregen zo de beschik- radioprogramma zal worden gestimuleerd. king over programmatuur uitgevoerd in samenwerking voor de huiscomputer, gratis met tienduizenden Neder Directeur Peter Breedijk (r.) aan huis bezorgd. landse zendamateurs. Met van Genisys over händigt op de Omdat mensen wel eens een verenigingen op dat gebied is laatste dag van de Efficiency Boekrecensie: uitzending missen (er zijn Hobbyscoop bezig een Vakbeurs de Challenger-com- twee uitzendingen per week: compleet „draadloos” digi puter met handboeken aan de op zondag en woensdag) taal net op te bouwen in de glunderende eindredacteur HANDBOEK heeft het programma ook een ether. Het gaat om een zoge- van NOS-Hobbyscoop Hans heten Packet-radio project. computer-databank inge- G. Janssen. VOOR

DOS 3.30 (door Bob Stuurman)

Het DOS handboek voor DOS versie 3.30 is in grote lijnen gelijk aan het eerder, eveneens bij Stark versehe nen, PC DOS, MS DOS handboek voor versie 3.20. In de nieuwe uitgave voor DOS 3.30 is vermeld wat de verschillen zijn tussen DOS 3.20 en DOS 3.30. Gebrui- kers van DOS 3.20 kunnen dus zonder bezwaar het handboek voor DOS 3.30 aanschaffen en later overgaan op DOS 3.30. DOS ver sie 3.30 biedt ten opzicht van versie 3.20 enkele nieuwe mogelijkheden en enkele tekortkomingen van versie 3.20 zijn verholpen. In versie 3.30 is het mogelijk gebruik te maken van Code Page Switching. Bovendien zijn nieuwe Code Pages toegevoegd waardoor DOS 3.30 meer talen ondersteunt dan de voorgaande versie. Daar- 15 VARIANIEUWS voor is het wel noodzakelijk van automenu niet op te specificaties bepaalt, worden nomen. Beantwoording dat een bepaald type display nemen „mouse WS” maar alle mogelijkheden met daarvan kan de iezer inzicht aanwezig is (EGA). Eveneens „call mouse WS” wordt de voorbeelden besproken. geven over zijn of haar ken- nieuw is, dat met DOS 3.30 Batchfile wel correct afge- Hoewel het heel goed moge nis van de behandelde stof.. 3,5 inch diskdrives met een handeld. lijk is om met DOS te werken Al met al kunnen we consta- capaciteit van 1,44 Mbyte Het DOS handboek versie zonder harde schijf, biedt dit teren dat dit handboek DOS kunnen worden gebruikt. 3.30 is niet alleen bestemd toch wel veel voordelen. Ook 3.30 zeker in een behoefte zal Aanpassing van DOS 3.30 voor doorgewinterde DOS- dit opslagmedium komt in voorzien. Zonder onnodig ten opzichte van DOS 3.20 is gebruikers, het is ook zeer het lijvige handboek aan de diep in de materie te graven dat nu harde schijven met geschikt voor nieuwe gebrui- orde. Behalve verder een wordt een zeer goed over partities groter dan 2 Mbyte kers. Het boek begint met verklaring van de externe zicht van de mogelijkheden worden ondersteund. Door een aantal basisbegrippen: commando’s (de comman en onmogelijkheden van middel van het Call com- installatie van de Computer, do’s die op disk staan) zijn er DOS 3.30 gegeven. Als u op mando is een tekortkoming omgang met floppydisks, ook weer de introductie in zoek bent naareen handboek van de Batch-verwerking overzicht van het toetsen- Edlin en Basic. Wat ons be- DOS 3.30 is dit zeker een verholpen. In de voorgaande bord, omgang met printers treft hadden deze hoofd- aanrader. Voor de volle- versies was het namelijk niet en systeembegrippen. Ver- stukken uit dit handboek digheid;blz. 100 de op een na mogelijk om in een Batchfile volgens körnen een aantal DOS 3.30 weggelaten kun de laatste regel moet zijn een Batchfile als commando interne commando’s aan de nen worden. Voor Edlin zijn „CD..” en de laatste regel op te nemen. Het commando orde waarbij tevens de begrip- voor weinig geld aanmerke- „CD/”. dat achter de Batchfile was pen „file” en „boomstruc- lijk gebruikersvriendelijker Titel: DOS handboek opgenomen werd niet uitge- tuur” diepgaand worden be- tekstverwerkers verkrijgbaar voor DOS versie 3.30 voerd. Als bijvoorbeeld handeld. Ter verduidelijking en de beschrijving van Basic Auteur: W. J. van Heus- Wordstar met een muis van de zo belangrijke Batch is te gecomprimeerd om echt den wordt gebruikt en dit pro- files is een uitgewerkt voor- bruikbaar te zijn. Het boek Uitg: Stark, Texel gramma middels een auto- beeld van een automatisch wordt afgesloten met een Aantal blz: 624 menu wordt aangeroepen dan menu opgenomen. Hiermee verklärende woordenlijst Afm: 192 X 139 mm verschijnt na het beendigen is het mogelijk een pro- waarin specifieke DOS- en Verkrijgbaar bij: De van Wordstar niet, zoals gramma op te roepen door computerbegrippen worden Muiderkring BV, Weesp hoort het automenu op het het intoetsen van een verklaard. Best.nr: 511116 scherm maar de DOS- nummer. Ook van de con- Bij veel hoofdstukken zijn Prijs: 67,50 prompt. Door in de Batchfile figuratiefile die de systeem- aan het eind vragen opge ISBN: 90 6398 210 0

GROTE COMPUTERBEURS VERHUIZIÜ©!!! IN LIMBURG De firma TES, importeur 25 in Nieuwegein. Het post- Op acht april aanstaande begint in Maastricht de van ondermeer Tandberg, adres luidt: eerste Internationale „Hobby, home en personal Cabasse, Mission, en RM Postbus 1028 3430 BA Nieuwegein computerbeurs”. Een driedaagse evenement, dat Nimbus, is verhuisd van Den Haag naar Zoetermeer. Het Telefoon 03402 - 64144 wordt gehouden in het recent geopende MECC, oude pand aan de Mercu- het Maastrichts Expositie & Congres Centrum. riusweg was volgens het En ondernemend Nederland De beurs is een initiatief van de Computer Club bedrijf te klein geworden. groeit en groeit. In Gro Limburg. Het nieuwe adres van TES ningen verhuisde S.A.S., luidt: Schager automatiserings Ser Volgens de beursorganisatie internationale hobby, home Franklinstraat 11 vice. zijn op de beurs de nieuwste en personal computerbeurs, 2723 RE Zoetermeer S. A.S. is, als dealer van Red ontwikkelingen te zien op van vrijdag 8 tot en met zon- Telefoon: 079-418541 point Computers, leverancier computergebied. Ook zal er dag 10 april. van totaaloplossingen aan de veel aandacht zijn voor Soft Ook de mensen van de Trend overheid, het midden- en ware en datatransmissie. Group Nederland werken in kleinbedrijf en het onderwijs. Noteer dus in uw agenda: le Het MECC in Maastricht. de lucht van vers beton en S.A.S. is voortaan te vinden nieuwe verf. Sinds eind vorig en te bereiken via: jaar zit de Computerfirma in Emingaheerd 104 een nieuw en futuristisch 9737 GA Groningen pand aan de Overijsselhaven Telefoon 050-417722

NIEUW SEMAFOONNET OFFICIEEL IN GEBRUIK

Op 1 november j.l. heeft de PTTeen nieuw semafoonnet in gebruik genomen. Vanaf die datum is de PTT ook gestart met de verkoop van nieuwe types semafoons („piepers”). Daarmee stopt de PTT ook met de verhuur van semafoons.

Het nieuwe semafoonnet was digd was. Het nieuwe net nodig omdat het oude met heeft een capaciteit van 110.000 aanluitingen verza- 600.000 semafoons, en 16 beslaat net zoals het oude net ken is er om de vijf minuten de gehele Benelux. Het • • een telimpuls. Buiten kan- nieuwe net garandeert ook ONBEREIKBAAR tooruren wordt de telimpuls een betere bereikbaarheid, iedere tien minuten uitge- met name binnen gebouwen. Nog meer roddels over de afgelopen half jaar terug te zonden. Vorig jaar bleek dat De PTT verkoopt op dit PTT. Een Amsterdams betalen. de eerste telpuls bij lokale moment vier typen sema- bedrijf voor telemarketing De brief waarin de PTT dit gesprekken 24 seconden te foons. Via deze apparaatjes (telefonische verkoop) had al meedeelde begon als volgt: vroeg werd uitgezonden. kunnen vier verschillende meer dan twee jaar last van „Naar aanleiding van uw Buiten kantooruren knabbel- geluidssignalen worden siecht functionerehde tele- brief hebben wij getracht u de de centrales zelfs 48 doorgegeven. In het voorjaar foonlijnen. Na herhaalde telefonisch te bereiken. seconden van de gespreks- komen er nog twee andere klachten maakte de PTT Omdat wij hierin niet zijn ge- duur af. Dit verschijnsel deed semafoons op de markt, de excuses, en stelde voor om de slaagd, doen wij u dit schrij- zieh alleen voor bij de eerste Semadigit en de Scmascript. telefoonrekening van het ven toekomen.” puls. Daarna hanteerden de centrales de exacte periodes Met de eerste kan ook nume- van vijf resp. tien minuten. rieke informatie worden Met ingang van 1 januari is doorgegeven, bijvoorbeeld deze afwijking dus ver- een telefoonnummer. Per holpen. De telpulsen körnen oproep kan de Semadigit een TELEFOONTIK VOORTAAN voortaan precies op tijd, getal van 12 cijfers door- dankzij kleine modificaties geven. Via Semascript kan OP TIJD aan de centrales. Een sympa- ook tekst (tot 40 tekens) thieke maatregel van de worden doorgegeven. Hier- Met ingang van 1 januari heeft PTT PTT. Door het „smokkelen” voor is een ASCII terminal Telecommunicatie de telimpuls voor lokale met de beltijd maakte het

met een kiesmodem nodig, gesprekken op exact vijf minuten ingesteld. Tot bedrijf theoretisch zo’n vijf- bijvoorbeeld een personal tig miljoen gülden extra Computer. Overigens kunnen dusver vertoonde de centrales een lichte afwijking, winst. Desondanks besloot numerieke en alfanumerieke waardoor de eerste telpuls ongeveer 24 seconden men toch om alle 1250 berichten ook via de PTT te vroeg begon. Nederlandse centrales te berichtendienst worden door modificeren. ’t Wordt nog gegeven. De teller gaat lopen op het wordt opgebeld de telefoon wel eens wat, dat telefoonbe- moment dat degene die opneemt. Bij lokale gesprek- drijf van ons.

AGENDA MAART vervallen: Personal Computer Rai *88 Met ingang van dit jaar publiceren we 4 t/m 13 Hiswa ’88, int. tentoonstelling voor water- voortaan iedere maand een agenda, met een recreatie en scheepselektronica. (RAI overzieht van beurzen, tentoonstellingen of Amsterdam) congressen op elektronicagebied. Berichten voor deze agenda kunnen worden gestuurd naar Radio Bulletin, t.a.v. de agenda, postbus APRIL 313, 1380 AH Weesp. 8 t/m 10 le Internationale Hobby, Home en Perso nal computerbeurs. (MECC Maastricht) JANUARI 21 t/m 23 Karwei *88, beurs voor doe het zelf arti- MEI kelen. (Jaarbeurs Utrecht) 2 t/m 7 Het Instrument, instrumentatievakbeurs voor gezondheidszorg, wetenschap en industrie. (Jaarbeurs Utrecht) 25 t/m 27 PCM Show *88, personal computerbeurs FEBRUARI voor prive en zakelijk gebruik. (Jaarberus Utrecht) 23 t/m 27 lnstallatie ’88, internationale vakbeurs voor verwarming, sanitair, klimaatbeheersing en 25 t/m 27 Europe Software 1988, Internationale Soft installatiematerialen. (Jaarbeurs Utrecht) ware Beurs. (Jaarbeurs Utrecht)

17 RADIOCOMMUNICATIE Door Huite Rietveld

CQ CQ CQ voor de PCH ’DITIS

SCHEVENINGEN RADIO

ledere dag zijn er mensen die voor het eerst een ledere maand komt dan ook steevast de vraag bij ontvanger kopen. De al dan niet ons binnen op welke frequenües een bepaald gecomputeriseerde Scanners vliegen over de Station kan worden ontvangen. We willen graag toonbank. Met kortegolf ontvangers is het al niet op al uw vragen antwoord geven. Maar ook tips, anders gesteld. Het blijkt dat duurdere apparatuur frequenües en uitzendschema 's zijn van harte meer verkocht wordt dan de goedkopere welkom. Schrijf naar: Huite Rietveld, Postbus uitvoeringen. Goedkoop is duurkoop, vooral op 32533, 2503 AE ’s-Gravenhage. LJ begrijpt dat we het gebied van elektronica. niet alle brieven persoonlijk kunnen beantwoorden maar we zullen het onderwerp, indien het voor veel lezers aantrekkelijk is, zeker in dit Het kantoor van Scheveningen Radio in IJmuiden. tijdschrift behandelen. oploper bij alle inge- internationale oproepfre- Roepnaam Mode Kustst. Schip Kan. Bijzonderheden zonden vragen is het quentie 2.182, of voorgaande zendt zendt 156.800 156.800 16 H24/Zenders: Goes. Goes K kuststation „Scheve HF kanalen. Men wordt dan Sch. R. FMn (SELCAL). Rotterdam. ningen Radio”. Over dit Sta verwezen naar een werkka- Schcvcningen. Haarlem. Wicringerwerf, Location tion, datuitkomtop MF, HF naal. L7, Tcrschelling, Nes. en VHF, valt zoveel te ver Indien de telefoonabonnee Appingcdam, Lelystad, Lopik (SELCAL). Srailde teilen dat we genoodzaakt het initiatief neemt tot een (SELCAL). Markelo zijn dit artikel over 3 afleve- kontakt wordt het schip, in- (SELCAL). Roermond ringen te verspreiden. Deze dien het kontakt een zeer (SELCAL). Sch. R. FMn 161.750 157.150 23 H24/Zenders: Goes, Haar maand wat algemene infor- dringend karakter heeft, op- lem, Nes, Markclo. Sch R. FMn 161.800 157.200 24 H24/Zenders: Rotterdam. matie en de frequenties die geroepen op kanaal 16 of Appingedam, Smildc. gebruikt worden voor telefo- 2.182 MHz. Indien een schip Sch R. FMn 161.850 157.250 25 H24/Zenders: Goes, Haar lem, Terschelling, Maas nie. Volgende maand alle met een toonslot is uitgerust tricht. informatie over de morse en (zgn. SELCAL) wordt een Sch. R. FMn 161.900 157.300 26 H24/Zenders: Schcve- telex kanalen. Het maart- ningen. Roermond. unieke reeks tonen uitge- Sch. R. FMn 161.950 157.350 27 H24/Zendcrs: Rotterdam. nummer tenslotte zal gaan zonden op kan. 16, 2.1705, Wicringerwerf, Appingc over uitzendingen van weer- dam. 4.4194, 8.7809, 13.1268, Sch. R. FMn 162.000 157.400 28 H24,Zenders: Rotterdam. bcrichtcn voor de scheep- en 17.2949 of 22.658 MHz Location L7, Tjerkgaast, Arcen. luchtvaart. waardoor in de radiohut of Sch. R. FMn 161.525 156.925 78 H24/Zenders: Goes, Ter- Scheveningen Radio is een op de brug een alarm gaat. schclling. Sch. R. FMn 161.775 157.175 83 H 24/Zenders: Schcve- ondcrdcel van de PTTen een De radio-officier of de ningen. Lelystad. van de oudste kuststations officier van de wacht roept Sch. R. FMn 161.825 157.225 84 H24/Zenders: Goes, Loca tion L7, Lelystad. ter wereld. In de beginperio- dan Scheveningen Radio op. Sch. R. FMn 161.875 157.275 85 H24/Zcndcr: Haarlem. de was het gehuisvest in In alle overige gevallen komt Sch. R. FMn 161.925 157.325 86 H24/Zender: Lopik. Sch. R. FMn 161.975 157.375 87 H24/Zenders: Rotterdam. Scheveningen. Vandaar de de naam van het schip op de Wicringerwerf. naam. Maar omdat de dicht verkeerslijst te staan. Deze Sch. R. FMn 162.025 157.425 88 H24; Zenders: Tjerkgaast, Mcgen. bij de ontvangstantennes ge- verkeerslijsten worden op Sch. R. USB 1.764 2.030 B H24. plaatste zenders nogal wat vaste tijden en frequenties Sch. R. USB 1.862 2.160 F Ma-Za: 0700-2200Z. Zo: 0800-2200Z/ Zender: technische problemen veroor- uitgezonden. Een schip, Nes. zaakten heeft men de sein- waarvan de roepnaam op de USB 1.890 2.046 1 0700-2300Z. Sch.?c£- R.£• USB 1.890 2.049 1 0700-2300Z. zaal, bijbehorende kantoren verkeerslijst voorkomt, zal Sch. R. USB 1.890 2.053 I 0700-2300Z. en (bijna) alle ontvangers zo snel mogelijk kontakt Sch. R. USB 1.890 2.056 I 0700-2300Z. Sch. R. USB 1.939 2.513 D Ma-Za: 0700-2200Z, verhuisd naar de bovenste opnemen met het kuststa Zo: 0800-2200Z. etages van het hoofdpost- tion. Sch. R. USB 2.1705 SELCAL zender. Sch. R. USB 2.182 2.182 H24/Nood-, Spoed- en kantoor te IJmuiden. Vciligheidsverkeer/ Zen De veel recentere zend-ont- ders: Nes en Scheveningen. Sch. R. USB 2.600 1.995 C Ma-Za: 0700-2200Z. vangers voor de marifoon- Uitzendschema Sch. R. USB 2.824 2.520 A H 24/ Oprocpkanaal. Sch. R. USB 3.673 3.191 E Naar bchoefie. band (156-174 MHz) zijn verkeerslijsten PCG20 USB 4.4194 4.125 421 Wordt niet uitgeluisterd, door het hele land geplaatst maar wordt wel gebruikt voor SELCAL uitzen om een volledige dekking te In telegrafie: dingen. verkrijgen. Door middel van 0.421, 4.250, 8.622, 12.775, PCG2I USB 4.3698 4.0754 405 Op verzoek. PCG22 USB 4.4132 4.1188 419 Op verzoek. afstandbediening kunnen de 16.9025, 22.3245 MHz om PCG23 USB 4.3853 4.0909 410 Op verzoek. telefonistes deze bedienen. vijftig minuten over ieder PCG24 USB4.376 4.0816 407 Op verzoek. PCG25 USB 4.1436 4.1436 Alleen bij sloring. Telefonistes, omdat er bij het even uur (UTC!). PCG30 USB 6.5219 6.2155 Wordt niet uitgeluisterd, bedienend personeel op de maar wordt wel gebruikt voor SELCAL uitzen telefonieafdeling bijna geen In telefonie: dingen. mannen zijn ingedeeld. Het is 1.862, 1.890, 4.3968, 8.7964, PCG3I USB 6.5095 6.2031 602 Op verzoek. PCG35 USB 6.2186 6.2186 Aileen bij storing. gcbleken dat de stem van een 13.138, 17.3414, 22.6084 PCG36 USB 6.2216 6.2216 Alleen bij storing. vrouw in moeilijke omstan- MHz om vijf minuten over PCG40 USB 8.7809 8.257 Wordt niet uitgeluisterd, maar wordt wel gebruikt digheden vaak beter ver- ieder oneven uur (UTC!). voor SECAL uitzen staanbaar is dan de don- 2.824 MHz om 01.05, 03.05, dingen. PCG4I USB 8.7964 8.2725 826 0700-0100Z. kerder gekleurde klank van 05.05 en 23.05 uur UTC PCG42 USB 8.7313 8.2074 805 Op verzoek. de mannelijke collega’s. PCG43 USB 8.7344 8.2105 806 Op verzoek. PCG45 USB 8.2911 8.2911 Alleen bij storing. VHF: Alle daarvoor be PCG46 USB 8.2942 8.2942 Alleen bij storing. PCG50 USB 13.1628 12.392 Wordt niet uitgeluisterd, stände kanalen voor open- maar wordt wel gebruikt baar verkeer om 5 minuten voor SELCAL uitzen Procedures dingen. over ieder uur. □ PCG5I USB 13.138 12.3672 1213 0700-2200Z. Een schip dat contact wil PCG52 USB 13.1194 12.3486 1207 Op verzoek. PCG53 USB 13.1566 12.3858 1219 Op verzoek. « hebben met een telefoon PCG55 USB 12.4292 12.4292 Alleen bij storing. abonnee aan de wal moet PCG56 USB 12.4323 12.4323 Alleen bij storing. PCG57 USB 12.4354 12.4354 Alleen bij storing. Scheveningen Radio aan- PCG60 USB 17.2949 16.522 Wordt niet uitgeluisterd maar wordt wel gebruikt roepen op vooraf vastgestel- voor SELCAL uitzen de frequenties. Schepen die dingen. varen onder Nederlandse PCG6I USB 17.3414 16.5685 1636 0700-2200Z. PCG62 USB 17.3507 16.5778 1639 Op verzoek. vlag roepen op, indien men in PCG63 USB 17.3011 16.5282 1623 Op verzoek. PCG65 USB 16.5871 16.5871 Alleen bij storing. VHF bereik is, op een van de PCG66 USB 16.5902 16.5902 Alleen bij storing. vaste werkkanalen. Indien PCG67 USB 16.5933 16.5933 Alleen bij storing. PCG70 USB 22.658 22.062 Wordt niet uitgeluisterd, men zieh buiten het bereik maar wordt wel gebruikt van de VHF bevindt kan er voor SELCAL uitzen dingen. . opgeroepen worden op USB 22.6084 22.0124 2205 0700-2200Z. PCG7I Op verzoek. kanaal Anna (MF) of de PCG72 USB 22.6921 22.0961 2232 PCG75 USB 22.124 22.124 Alleen bij storing. Alleen bij storing. kanalen 826, 1213, 1636 en PCG76 USB 22.1271 22.1271 2205 (HF). Onder buiten- PCG77 USB 22.1302 22.1302 Alleen bi) storing. PCG78 USB 22.13333 22.13333 Alleen bi) sloring. landse vlag varende schepen PCC.79 USB 22.1364 22.1364 Alleen bij storing. roepen op op kanaal 16, de 19 ACHTERGRONP Door Jos Favie

Illustratie: Rob van Schalkwijk 5 §j* Reparatiehoek ZES KAPOT Het was een kleuren-tv van V / Grundig, type 8251. Zo’n twee jaar geleden had ik hem t ook al eens nagekeken. Nu vertoonde hij een groen beeid in een waas. Zo’n fout wijst meestal op kortsluiting in de 4- eindtrap van de kleurenver- sterker. Toch was het flink zoeken, omdat er eigenlijk helemaal geen kleuren meer waren. Als er kortsluiting is 1Sfrial*»?! ‘53 3 bevat het beeid meestal nog i« u ?«»i»j.-rn ifTwi wel een beetje kleur. De eindversterker bevattede BF- 469/BF470 per kleurtrap. Na veel gezoek bleken alle nm zes torren defect. Mij een raadsel natuurlijk. Ik heb ze vervangen door de BF471/ BF472. Ook waren er nog SLAAPKAMER ren en de zilvercontacten rei andere verdachte onder- nigen met een wattenstaafje. delen. De oost/west darling Wel moet je bij dit soort tv’s ton BD677 bijvoorbeeld, of IN 1 DONNER een beetje geluk hebben met de diode blokjes SKE4F2/ Ze kwam bij mij met een beeid flitsen en kuren ver de beeldbuis. Ik geloof niet 04. Bij deze storing vertoont oude Graetz tv. „Hij Staat bij tonen, om daarna zeer helder dat er nog beeldbuizen zijn zieh een kussenvormig bijna mij op de slaapkamer”, zei te worden. Ik tikte ter contro- die nog voldoende contrast paranormaal beeid. Ook is ze, „maar als ik hem aanzet le tegen de hoogspannings- geven, maar wie weet? het raster insteekprintje gaat het licht uit en is de stop buizen, en ja hoor: een körte meestal defect, moeten de in- gesprongen. Ik vind dat zö flits in de PY500A maakte stelpotmeters vervangen lästig, kunt u er niks aan duidelijk wat er mis was. worden en de BDI35 getest. doen?” Oude rotten in het vak weten KUSSEN Na al die storingen ben je Ik zei dat ik het wel zou pro- wel wat ik bedoel. Na het natuurlijk wel verplicht om beren. De kleuren-tv zat vol vervangen van deze buis VORMIG alles weer zo’n beetje op- met stof, en je kon zo zien dat bleef het beeid stabiel. Er Tijdens de Weertse kermis nieuw af te regelen. Maar wie hij al minstens een jaar niet waren nu nog enkele kleine werd mij een K9 kleuren-tv weet kan hij er zo wel weer gespeeld had. Ik begon met storingen, maar deze waren gebracht van Philips. Hij ver twee jaartjes tegen! het vervangen van het net- na een algehele controle en toonde een bolvormig ver- snoer, de zekeringhouders en na het doorsolderen van de vormd beeid. In vaktermen de netschakelaar. printen weer geheel opgelost. heet dit kussenvormig, het Voorzichtig zette ik het toe- Hopelijk blijft nu het licht in komt vrij veel voor. Niet SMEREN MET stel aan. Hij deed het, maar de slaapkamer weer branden alleen in tv’s overigens, ook na verloop van tijd ging het als de tv wordt aangezet. op de kermis is het een be- WAPENOLIE kend verschijnsel. Jongens Ja, zo noemen ze dit Pro en meisjes leren elkaar daar dukt, alhoewel je het eigen vaak kennen en met name in lijk voor 1001 klusjes kunt ZWART/WIT NOSTALGIE de rups doet zieh dan ook gebruiken. Ik gebruik het Een beetje nostalgie lijkt me ook nagemeten en indien heel wat kussenvorming bijvoorbeeld voor wekkerra- hier wel op zijn plaats. Van- nodig vervangen worden. voor. Maar om op de storing dio’s met een valklep-uur- daar dat ik kort inga op sto Geeft de tv nu beeid, dan terug te körnen: bij de K9 is werk. Dit geeft na verloop ringen in de bijna antieke heeft men geluk. De rest van de oorzaak veelal een defecte van tijd namelijk een stil zwart/ wit tv’s van Philips. Er de buizen kan men testen met springweerstand (BYX55). stand, en dan kom je dus je zijn er niet veel meer van, een zogeheten buizentester. Maar ook de sperweerstand bed niet meer uit. maar hier en daar worden ze Het gaat daarbij vooral om R422 of de TS421 (AD 162) Het produkt heet eigenlijk nog wel gebruikt. De buizen de versterkingsfactor, die zijn soms de boosdoeners. Ballistol-spray en het is te zijn meestal geheel versleten, vooral van belang is bij het Ook moet men bij de repara- koop bij de firma Conrad. men moet zeker alle HSP MF en de kanalenkiezer. tie van dit type tv de booster- Het is ook te gebruiken voor buizen vervangen. Dit waren Maak ook de buisvoetjes condensator vervangen (het loopwerken van cassette- en meestal de PY81 of 83, de PL goed schoon, of vervang ze nieuwe type Ero „D” V4KP videorecorders. Maar ook 8I/PL34, de DY82 of 802. desnoods door latere types, 1832 321/205-1 0,0115/xFis voor asjes van de radio-af- Een goede lijntrafo zul je in bijvoorbeeld uit een sloop tv. erg geschikt). Dit omdat de stemming is het uitstekend deze tv’s meestal niet vinden, Nieuwe kopen lijkt me niet oude types kunnen verlopen geschikt. Wapenolie moet en de al even oude teer-con- mogelijk. Vergeet ook niet waardoor de hals van de men druppelsgewijs gebrui densatoren waren eigenlijk om de contacten en schake- beeldbuis er af kan slaan. De ken. Dus niet overmatig altijd al defect, ze vertonen laars te cleanen met K60 con- vonken vliegen dan in het doorspuiten! □ / vaak een doorslag. Meet ze tactspray, nadat ze met rond. Het is mij eenmaal dus door met een condensa- behulp van perslucht zijn oyerkomen, en een ezel stoot tor-tester. De weerstanden schoongespoten. De kana zieh niet tweemaal aan die er donker uitzien moeten lenkiezer eventueel demonte- dezelfde steen. 20 LEZERSBRIEVEN ELECTRONIC zwakkers opgenomen wor diger en verzwakker wordt den. Worden hiervoor pot- ook in bepaalde studio’s meters gebruikt, dan moet de gebruikt. (___) geluidssterkte door middel Mensen die geinte resseerd van een knop op de box zelf zijn in (niet geteste) ontwer- geregeld worden, hetgeen pen op het gebied van digi niet händig is. VCA’s hebben tale audio die ook niet gem- Het bromt, piept en kraakt bij u thuis. U bent het gewoonlijk een siechte teresseerd zijn in (niet getes niet eens met een artikel uit RB. U vindt dat een geluidskwaliteit als nadeel. te) ontwerpen op het gebied van de briefschrijvers onzin uitkraamt. Of u heeft De oplossing is om gebruik van digitale audio die ook te maken van een puur digi thuis een handigheidje ontdekt waar iedereen wat niet altijd volledig uitgewerkt tale voorregeling over een zijn, en personen die gelnte- aan heeft. beperkt bereik en verzwak- resseerd zijn in het ontwerp Waar u ook mee zit, en wat u ook kwijt wilt: de kers achter de DAC zetten, van een sterk uitbreidbare N- brievenrubriek van Radio Bulletin Staat er open met stappen die iets groter bus Computer, waarvan voor. Schrijf ons zonder schroom. We hören uw zijn dan het regelbereik van rekenkundige schakelingen de digitale voorregeling voor mening graag. aan een bepaalde toepassing de grove verzwakking. Door aanpasbaar zijn (ook niet reed-relais in deze verzwak- getest) verzoek ik contact kers te zetten valt vervor- met mij op te nemen. Radio Bulletin ming door siechte eigen- Redactie Electronic Mail, schappen van elektronische Marcel van de Gevel Postbus 313, schakelaars te voorkomen. Verspronckweg 227 1380 AH WEESP De combinatie vermenigvul- 2023 BH Haarlem

OIHIfME ZELFBOUW NIEUWE RB (slot) (Reactie op brief van Henk Het nadeel van deze methode van Maarsbergen in de RB is dat de kwantiseringsruis Geachte redactie, van november 1987, inzake van de DAC niet door de het inbouwen van een D/A regeling beinvloed wordt. Vermoedelijk heeft u reeds zou kunnen dalen, en dat omzetter in actieve luidspre- Dat heeft tot gevolg dat het - vele reacties gehad op de vind ik spijtig. Misschien zit kers.) dynamisch bereik nogal vernieuwing van RB. Toch de politiek daar voor een deel groot moet zijn. Bij maxi wil ik hiermee ook mijn idee tussen, en u weet: politiek in Beste Elektronica Magazine male uitsturing van de DAC daarover doorgeven. de techniek, dat is soms ... Hierbij een reactie op de brief moet de versterker ook Volgens mijn bescheiden (vervelend). van Henk van Maarsbergen. maximaal uitgestuurd wor mening is de wijziging ietwat Ondertussen mijn beleefde Wat de Yamaha sound pro- den. De kwantiseringsruis te vlug geschied, zonder groeten, cessor betreft ben ik het mag niet hoorbaar zijn. Met overgangsperiode. Ik weet, N. Spriet, Oostende geheel met uw naschrift eens. 16 bits DAC’s, 4-voudige het is moeilijk om een juist Het digitale gedeelte werkt overbemonstering en noise- evenwicht te vinden tussen NA SCHRIFT RE DA CTIE: met 16 bits monsters en een shaping is 108 dB haalbaar. informatie en bouwschema’s, Neemt u van ons aan dat we 44,1 kHz bemonsteringsfre- Als men voor de overbemon- alleen meen ik dat de balans geen enkele politieke redenen quentie. Om digitale Signalen steringsfilters de IC’s in een ietwat uit evenwicht is ge- hebben om onze Belgische van een cd-speler te ver- cd-speler gebruikt moet de raakt. Als ik de brieven lees lezers te negeren. Adressen werken zou het dus nodig schakeling voor het verände van respectievelijk de heren van Belgische importeurs zijn om er zelf digitale in- en ren van het volume ACH B. de Rooij uit Rotterdam hören er gewoon bij. We uitgangen op te maken. Of TER de filters staan, en van (oct. ’87) en W. Postema uit beloven u dan ook op dit om op de een of andere een eigen noise shaper voor- Leeuwarden (nov. ’87) dan punt ons leven te beteren. manier voor een situatie te zien worden. De uitvoer van Staat men natuurlijk voor een En voor wat betreft uw eerste zorgen waarin de analoge de vermenigvuldiger bestaat dilemma. Dhr. J. de Vries uit opmerking: het is natuurlijk schakelingen uit de processor namelijk uit meer dan 16 Arnhem lijkt mij de grootste niet mogelijk om iedereen digitaal worden gesimuleerd. bits, en het zonder noise sha- Optimist. tevreden te stellen. En ons De mengdelen zouden met ping afronden van dit signaal In ieder geval mijn geluk- beleid inzake bouwontwer- vermenigvuldigers en optel- tot 16 bits zou de ruis wensen voor uw initiatief. pen is gericht op het ver- lers kunnen worden ge- behoorlijk verhogen. (Noise Misschien vatbaar voor wij- schuiven van het accent. bouwd. Voor de Dolby scha- shaping voordat de bemon- zigingen, maar het getuigt van Waar we het vroeger vooral keling zou een nogal ingewik- steringsfrequentie verhoogd ondernemingsgeest, en dat zöchten in kwantiteit (veel kelde vervanging nodig zijn. wordt verschuift alleen het waardeer ik ten zeerste. bouwontwerpen, 7 geeft niet Wat het digitaal veränderen spectrum, maar vermindert Als slot nog een vervelend wat) zoeken we het nu meer van het volume van een digi de ruis in het audio-gebied vraagje: als Belg voel ik mij in kwaliteit (onderwerpen die taal signaal betreft: dit kan in nauwelijks.) ietwat onwennig: waarom goed en nuttig zijn). Uiter- principe met een verme- Waarschijnlijk klinken zach- nooit geen adressen meer van aard vereist dat van alle kan nigvuldiger. Als het met een te geluiden in dit geval toch Belgische importeurs? Ik ten enige gewenning, maar de potmeter regelbaar moet zijn nog onzuiver. Als dat zo is vrees dat de belangstelling in resultaten tot dusver zijn kan het in principe zo: moeten achter de DAC ver- BelgiS hierdoor misschien bemoedigend. 21 DAT TECHNOLOGY Door Peter van Willenswaard

KD 117 eindelijk in de winket: LUXMAN DAT-RECORDER

OP DE TESTBANK

Als u dit leest, zijn de eerste DA T-recorders band, zoals gezegd, schuin het front zien welke er op dat waarschijnlijk al te koop. Het lijkt er veel op dat längs de koppentrommel ge- moment gebruikt wordt. de fabrikanten het getouwtrek met de leid wordt, worden er onder De informatieverwerking platenmaatschappijen over allerlei een flauwe hoek dwars over lijkt verder erg op wat bij CD het bandje „sporen” geschre- gebeurt. Op een anti-aliasfil- kopieerbeschermingen beu zijn geworden en de ven. Dat leidt tot een onge- ter volgt een 16-bits AD-om- produktie inmiddels hebben gestart. Importeur kend intensief en efficient zetter, waarna de digitale Audioscript stelde ons de Lux KD-117 ter bandgebruik (computerfabri- muziekinformatie wordt beschikking voor een recensie. kanten hebben dit systeem al voorzien van extra bits die geadopteerd als back-up latere foutcorrectie en andere medium: op een DAT- operaties mogelijk maken. bandje kan 2,2 Gigabyte De zo ontstane digitale woor- r is gesproken over twee heeft deze anti-kopieeronzin worden weggeschreven!). den worden echter niet ach maatregelen tegen ko gelukkig niet. Voor de zeker- „Spoorzoeken” doet de ter elkaar op de band gezet, E pieren. Allereerst is daar heid hebben we een copy-co- DAT-recorder door een maar in stukjes geknipt die de „copy-prohibit”, die digi de-signaal gesimuleerd, maar uniek systeem gebaseerd op verspreid worden over ver- taal kopieren van CD’s de Lux gaat vrolijk door met interferentie met de naast- schillende sporen. Mocht er onmogelijk moet maken. In opnemen. liggende spoortjes. Uit het een drop-out in de tape de bit-stroom Staat dan een interferentiepatroon leidt de körnen, dan kunnen de oor- bitje „verkeerd”, waardoor DAT-techniek recorder af of en hoe de snel- spronkelijke woorden vrijwel de DAT-recorder opname heid van de tape moet wor altijd gereconstrueerd wor weigert. De DAT-fabrikan- DAT maakt gebruikt van een den bijgestuurd. den omdat ze maar gedeelte- ten hebben dit voorlopig als voor video ontwikkelde lijk beschadigd werden. gebaar van goede wil aan de bandschrijf/leestechniek. De Zoals bij alle huidige DAT- Bij weergeven worden mu- platenmaatschappijen in hun band wordt schuin längs een recorders ligt de eigen ziek- en andere informatie recorders ingebouwd. Ook roterende kop geleid. Er is bemonsteringsfrequentie van van elkaar gescheiden en de Luxman weigert dus om band-kop-kontakt over 90 de Luxman KD-117 op 48 wordt het digitale muziek- CD’s digitaal te kopieren. graden, wat een verbetering kHz. Er zijn echter nog twee signaal toegevoerd aan een De muzieksoftware-indus- is ten opzichte van videosyste- andere frequenties mogelijk: DA-omzetter. trie, met name CBS, was ech men omdat de inlegproce- 44,1 kHz voor voorbespeelde ter nog niet tevreden en wil dure nu sneller gaat, snel- tapes in CD-formaat en voor ook „copy-code” ingevoerd spoelen makkelijker is en digitale opnames direct van Meten en krijgen. Daartoe zou dan in minder slijtage optreedt. De CD (zodra dat niet meer bedienen de muziek op plaat, CD, cas- ronde kop bevat twee opne- kan/hoeft worden tegenge- sette of wat dan ook bij 3838 mers recht tegen over elkaar. houden), en de in de omroep De 0 d B uitgansspanning van Hz een 60 dB diep gat ge- De band beweegt relatief gehanteerde 32 kHz. De de KD-117 ligt op de moder boord moeten worden. De langzaam vooruit, terwijl de speler herkent deze frequen ne standaardwaarde van 2 V. Luxman DAT-recorder kop snel roteert. Omdat de ties automatisch en laat op De uitgangsimpedantie is ongeveer 300 ohm; wat mij betreft had dat wat lager Luxman KD-117, mögen liggen, zeg rond 50 prüsf 4498.-. ohm. Kabels hebben namelijk de neiging beter te klin ken als ze laagohmig worden aangestuurd; bij körte kabels zal dit echter geen merkbare rol speien. De ingangsgevoe- ligheid bedraagt 100 mV bij 1 kHz. Vanwege een preem- phasis is de uitstuurbaarheid bij hogere frequenties wat kleiner, bijvoorbeeld bij 4 r i - / Ff \ IÄ r r SJ/ $5tV * : :- •: • VMt!. IR

ft: 500 mU B : 500 mU iee u *+1. ± U Bi 506 mU 160 u: *-±

Afb. 1. Luxman KD-117, spelers doen dit niet beter, Afb. 3. Luxman KD-117, terug te voeren zijn, is moei- 1 kHz - 70 dB. ook al Staat er honderd keer 1 kHz - 90 dB. lijk hard te maken. Ik kan „16-bits” op de voorkant. hooguit het vermoeden uit- kHz 70 mV en bij 20 kHz 40 Zeer zwakke sinussignalen de machine is het bandje niet spreken, dat het iets te maken mV. Uiteraard is er een blijven redelijk herkenbaar meer zichtbaar. zou kunnen hebben met het ingangsvolumeregelaar voor in de ruis, op een manier die kwetsbare gebied in de AD- aanpassing aan grotere in- günstig afsteekt naast het Luisteren respectievelijk DA-omzet- gangsspanningen. Het knop- gedrag van (goede) CD-spe- ting: zwakke Signalen. Het je van die regelaar is nogal lers in deze. Het resultaat van De Luxman DAT-recorder amplitudeverloop van -60 klein en er zit geen slipkoppe- de -70, -80 en -90 dB Sinus klinkt goed. Heel goed. Wat naar -70, -80, -90 dB is niet ling tussen de knophelften sen is afgedrukt. Een CD- je er mee opneemt, komt er geheel monotoon, zie de voor links en rechts. Dit lijkt speler krijgt al gauw de precies weer zo uit. Om te metingen. Daarnaast neemt voor verbetering vatbaar. neiging hier asymmetrische kunnen onderzoeken of ook in een lineair digitaal systeem De frequentiekarakteristiek blokgolven van te maken. De dit apparaat grenzen kent, het pplossend vermögen per vertoont tussen 4 en 20 kHz breedband-ruisvloer ligt op hebben we het moeten opne- definitie af naarmate het sig enkele moeilijk zichtbaar te -90 dBA. Clippen gaat op men in een uit specialistische naal zwakker wordt. „Ruim- maken bewegingen van 0,5 een heel vriendelijke manier: en dus dure componenten bete” en „akoestiek” worden dB of minder, en is onder 4 het signaal loopt gewoon staande installatie: Linn daardoor beinvloed, omdat kHz gewoon recht. Fase- vast, zonder knallen o.i.d., en LP 12 platenspeler, SME ons gehoor zieh hiervoor op draaiing is (behoudens abso boven 4 kHz komt er een series V pickup-arm, Orto- de galm-component in het lute fase: 180 graden) als zwak spiegeltoontje van 24 fon MC3000 element met geluid rieht en die is immers funktie van de frequentie niet kHz min de signaalfrequen- trafo dan wel een Koetsu heel zwak. vaststelbaar. De tijdvertra- tie bij. Red, Solstice voorversterker, Overigens is de Luxman ging die het signaal in de Audiophile Classe-A eind- DAT-recorder ook in zo’n ADA-omzetting oploopt bij De Lux kan markeringen versterker, Lyric IV luid- exclusieve installatie een opnamemonitor bedraagt aanbrengen op de tape sprekers of Celestion SL6S, genot. Het geluid is prächtig 0,6 msec. Voor alle duide- waarmee het begin van een DNM- en VdHul-kabels. open en los. Bij wijze van lijkheid: dit is een digitale muzieknummer kan worden Deze installatie was met zeer experiment, uit technische vertraging, geen tape-vertra- aangegeven (Start-1D) of veel zorg opgesteld en inge- interesse, heb ik ook muziek ging door nabandcontrole gesproken tekst kan worden regeld. opgenomen op -40 en -60 dB want dat zou een zeer moei overgeslagen (Skip-ID). De Terwijl met een dergelijke (maximale uitsturing). Dat lijk te maken viervoudige Lux nummert deze niet op de installatie in de hoogweer- gaat verbazend goed. Het koppentrommel vereisen. tape, maar in het machinege- gave van veel CD-spelers een enige wat er wegvalt, is hele De monotoniciteit van de heugen. Een bandje dat hal- zekere hardheid is vast te zachte achtergrondinforma- DA-omzetting is perfekt tot verwege Staat als het in de stellen, bleek de eveneens tie. Er komt nauwelijks ruis 50 dB onder volle uitsturing. machine wordt ingelegd, digitale Luxman recorder bij en de muziek blijft volle- Bij 60 dB is de afwijking 1 dB, moet dus eerst naar het begin daar vrij van; er was hooguit dig heel. Indrukwekkend. □ bij 70 dB 2 dB, 80 dB toont 4 worden teruggespoeld. De sprake van een lichte over- d B afwijking en 90 dB zit er 5 „Program’-teller wordt dan accentuering van s-sen, meer dB naast. Dat suggereert een gereset naar 1 en vervolgens niet. Sommige grammo- resolutie van 15 bits. Dat lijkt bij het passeren van een Start- foonplaten, vaak oudere op- erger dan het is, want vele CD- ID telkens met 1 verhoogd. names, kunnen bij weergave Dat moet je zo ook doen, een uitzonderlijke diepte- Afb. 2. Luxman KD-117, anders heb je geen idee meer werking geven: als je je ogen 1 kHz -80 dB. waar je zit, want eenmaal in sluit, lijkt er geluid van soms wel 10 meter achter de luidsprekers vandaan te komen. Wanneer zo’n plaat op de DAT-recorder wordt opge nomen, blijkt de Luxman alles wat minder ver weg te plaatsen; hij comprimeert als het wäre de diepte-dimensie enigszins. Verder is de akoes tiek wat minder „voelbaar” Importeur: Audioscript BV en wordt het in complexe Postbus 274 passages moeilijker om aller 3760 AG Soest lei details te kunnen blijven tel: 02155-20302 volgen. Waar deze verschijn- selen technisch gesproken op 23 AUTOMATION Door Wim van Bussei viersporen cassettedeck opent wereld van mogelijkheden:

VAN FONOUNT

TOT MULTITRAC

Als er tegenwoordig een geheel nieuw apparaat wordt uitgebracht, zoals bijvoorbeeld de CD- speler of de DA T-recorder, koopt het publiek dat, of het koopt het niet. Geen sterveling zal het in zijn hoofd halen dat nieuwe instrument op basis van zelfbouwSchema ’s in zijn schuurtje te gaan nabouwen. De techniek is in körte tijd zo ver geevolueerd dat we allemaal met de handen in de schoot moeten blijven zitten. De fabriek doet bijna alles beter, sneller en goedkoper dan de handigste hobbyist.

aar een tijd terug, in wel enorme moeilijkheden de jaren vlak na de op. Het bandloopwerk, merk M oorlog, zo tussen ’45 te men al heel gauw, diende en ’55, lag dat anders. Dat aan griezelig hoge eisen te roeren we niet aan om nos voldoen, wilde men van ijse- talgisch in het verleden te lijke jank gevrijwaard blij gaan Staren, maar om een ven. Maar zie, grote geesten typisch verschijnsel van nu te stonden op en ontwierpen de signaleren. Lees dus monter opzetrecorder. Dat was een verder. metalen plaat, een deck zouden we nu zeggen, waarop Opzetrecorder bandhaspels, koppen en een grote aandrijfas of „kaap- Wie in die jaren gebiologeerd stander” was gemonteerd. raakte door het nieuwe me Dat illustere geheel moest op dium bandrecording moest het plateau van een platen- zo’n ding zelf bouwen. Het speler worden geplaatst. Pla- opnemen van geluid, van teau-as werd op deze wijze spraak en muziek op band bandaandrijfas en zo ver- stond toen nog in de kinder- kreeg men op vrij goedkope schoenen. Het was een adem- wijze een min of meer jank- benemend gebeuren, althans vrije recorder. Twee vliegen voor diegenen die het besef in een klap dus.__ hadden wat het werkelijk Een firma die in die dagen betekende: de mogelijkheid, zo’n Willy Wortel-instru- voor het eerst in de geschie- ment uitbracht was Amroh. denis, gemakkelijk en goedkoop elk geluid te kunnen vastleggen wat je maar wilde. Foto 1. Fowrtrack cassettedecks zijn er in verschalende Volslagen moeiteloos en dan uitvoeringen en met uiteenlo- ook nog eens met een (voor pende mogelijkheden. Alleen, die tijd) hoge kwaliteit. Top er zijn niet veel verschalende pers van de radio zo maar merken. Hier drie typen uit het zelf vastgelegd, wie had dat rijke Tascam-assortiment: de ooit kunnen denken! En je Porta Two, de Porta One en de eigen stemgeluid dat je tot je nog geen 1000 gülden kostende grote verbijstering totaal niet Personal Multitrack Recor- herkende. ding Machine die zelfs tot en Zelfbouw dus, daar zat niets met een MIDI sync-aanslui- anders op. Maar dat leverde ting gecompleteerd is. 24 Dat ontging niemand want in op geplaatst. Op de motoras de spreekbuis, Radio Bulle wordt de opzetrecorder ge- tin, werd deze Fonolint uit- schoven. De pickup wordt voerig beschreven. Of eigen- verbonden met de recorder- lijk heette dat opzetgeval versterker en de plaat wordt Fonofix. De complete instal- op de band vastgelegd. Op latie, dus opzetrecorder plus deze wijze kan men een Serie opname/ weergaveversterker, opera-platen tot een geheel was gesierd met de beeidende verbinden en de gehele opera naam Fonolint. zonder hiaat beluisteren.” „Een voordeel van dit toestel,” schreef men ergens, „is Opbloei dat men grammofoonplaten kan draaien en copieren op Deze even wonderlijke als de band. De plaat wordt op onhandige machinerie was het plateau gelegd en de natuurlijk geen lang leven pickup op normale wijze hier- beschoren. Er kwamen al

Fig. 1. Hoe tien verschalende 4. Ze worden gemengd en muzieksignalen op vier sporen onder toevoeging van een kunnen worden onderge- zevende signaal naar spoor 3 bracht. overgebracht. 5. Op spoor 1 wordt nu een i 1. Drie Signalen worden op signaal opgenomen. drie aparte sporen opge 6. Dit wordt onder toevoeging nomen. van het negende signaal naar Foto 2. De Fostex X-30 Mul- bandinleg gaandeweg op de 2. Ze worden gemengd en spoor 2 overgespeeld. titracker heeft eveneens een achtergrond raakte. Met zijn i onder toevoeging van een 7. Op het overblijvende spoor rijke hoeveelheid mogelijk- nadelen, maar ook met zijn vierde signaal naar spoor 4 kan nu het tiende en laatste heden. Bovendien kan dit voordelen. overgebracht. signaal worden opgenomen. apparaat geheel zelfstandig 3. Twee nieuwe Signalen wor 8. Tot slot kunnen de vier spo worden gebruikt. Een tweede Getaonde animo den nu op twee aparte sporen ren in elke gewenste ver ho u- opname-apparaat, zoals op opgenomen. ding worden geremixed. dezefoto afgebeeld, is niet per Het cassetedeck werd niet als se nodig. extra hulpmiddel bij de bandrecorder gebruikt, nee, het spoedig allerlei complete werd als vervanger ingezet. bandrecorders op de markt, Het hoorspelletjes maken, waar menigeen driftig mee het briefbandjes versturen, aan de gang ging. Een ver- dit alles begon, wellicht ook eniging als de NVG (Neder- door de opkomst van de TV, landse Vereniging van Ge- wat te tanen. En nu, nu het zo luidsjagers, tegenwoordig ver is dat een leuk cassette- Ned. Ver. voor Geluid- en deckje voor een vriendelijk Beeldregistratie) ontstond en prijsje te koop is en er in kwam tot grote bloei. Band- menig huis een of meer staan, recording in al zijn veelzij- nu een goed mixertje voor dige vormen werd een zeer weinig geld te koop is, is de druk beoefende hobby. Men bandrecorder vrijwel geheel creeerde klankbeelden en uit het marktbeeid ver- hoorspelen, men maakte truc- dwenen (gelukkig zijn er nog opnamen, men verstuurde Teacs en Rovoxen) en is het briefbandjes over de hele leger hobbyisten in dezelfde wereld, kortom het was zeer mate ingekrompen. Wel, is levendig allemaal. En men dit nu geen typisch verschijn- deed dat alles veelal met sel? Nu we; of we nu veel ver slechts 6£n bandrecorder, dienen of weinig, ons met alle want wie kon zieh de dure apparatuur kunnen omrin- luxe van een tweede veroor- gen die we maar wensen, nu loven? Een mengpaneel was we klankbeelden kunnen een minder groot probleem, maken als nimmer te voren want alles wat niet mecha en diaseries kunnen creeren nisch was kwam zonder meer die iedereen met stomheid op eigen kracht tot stand. zouden slaan, nu er zo velen Het was niet alleen een turbu zijn die zitten te treuren lente tijd vol dynamiek, maar omdat hun het dagelijks werk ook een tijd van creatieve door de economie is ont- Verlangens. Want de bandre nomen, nu, juist nu wordt corder was een zeer inspire- dat fascinerende bandrecor- rende medium. dermedium nog maar weinig Toen kwamen de cassettere- creatief gebruikt. corder en het cassettedeck. „Nederland liet het collectief Klik-klak-klaar, ging dat afweten,” meldde de jongste even gemakkelijk! Het ging NVG-nieuwsbrief met droe- z6 gemakkelijk dat de band fenis. De diaserie-inzen- recorder met zijn lästige dingen voor het in September 25 AUTOMATION

gehouden Diaporama Festi spoor I opgenomen en ver- val te Amsterdam was kwali- volgens weergegeven. Deze tatief beneden de maat, en de weergavc wordt, tegelijk met opkomst van belangstellen een nieuwe muziekopname, den was gering. Is dit niet naar spoor 2 overgespeeld. tekenend? Zou de moderne Daar komt dus een gemengd technocratische maatschap- signaal op te staan. En nu pij de creativiteit al zo ver kan weer een derde muziek- hebben aangeknaagd dat signaal worden toegevoegd ’s mensen hoogtepunten nu door het gemengde 1+2- worden gevormd door TV- signaal, tezamen met signaal kijken en vakantietochtjes op 3, weer op spoor 1 op te de camcorder vastleggen? nemen. Een interessante me- Nee toch zeker? Nee, vast thode, die echter het nadeel FONOLINT-COMBINATIE nog niet helemaal. Wellicht is heeft dat de beginopnamen Alle ondcrdclcn voor het malten van een vollcdigc handrccordcr zoals drijf- een reden de onbekendheid een aantal malen worden werk, wis- cn opnainc/wcergave koppcii. kaapstander etc. in de Amroh met de hele bijzondere moge- overgespeeld en daardoor Fonolint houwdoos. lijkheden die min of meer nogal aan kwaliteit inboeten. ongemerkt op ons pad zijn Eerst moet dan ook het bege- gekomen, mogelijkheden wel leidingswerk worden opgeno ke die van de bandrecorder men en tot slot de eigenlijke evenaren en in sommige op- melodie. Ook dat kan wel zichten zelfs voorbijstreven. eens lästig zijn. Erg succesvol Len händig en compact opnanic Want nimmer Staat de tech- is deze methode dan ook /weergave apparaal voor 180 m. niek Stil, dat blijkt steeds nooit geweest. Les Paul was spoclcn, uitgerust inet duhbcl- weer. Die mogelijkheden er gelukkig ook allerminst .«poorkoppen. worden geboden door een tevreden over en ontwik- De spcclduur hedraagt een half mir, vcrsncld vooruit- cn lerug- heel bijzonder instrument, de kelde een nieuw systeem: spoclcn gcschicdt in een hand- multitrack-recorder. multitrack. Hierbij wordt omdraai. geen gebruikelijke 2-sporen- Multitrack kop of 4-sporenkop (die bij de normale viersporenrecor- FONOLINT versterker en voorversterker In alle studio’s ter wereld der in feite ook een 2-sporen- Uw radiohandclaar kan U alle ondcrdclen voor deze heproefde opnainc wordt fegenwoordig met de kop is) toegepast, maar /weergave versterbet» voor radio, inicrofoon cn pick-up uit voorraad leveren meersporentechniek gewerkt. wordt er van 4, 8 of 16 kop- De uitvinder van dit meer- pen boven elkaar gebruik AMROH gemaakt. En nu is het moge- [MUlDENj sporensysteem is de beroem- V KWALITEITSPRODUCTEN VOOR ELECTRONICA de Les Paul, die al in het be- lijk om vier of meer sporen gin van de veertiger jaren een volkomen onafhankelijk van aantal gitaarpartijen achter elkaar parallel op te nemen. Foto 3. Een historische adver- bare decks met 4 opn./ weerg.- elkaar op de band zette. Of Er hoeft dus niet steeds te tentie uit 1952. koppen boven elkaar in een beter gezegd: over elkaar. worden gekopieerd, waar- huis. Vier sporen dus in een Sound on Sound heet dat nu door overspeelverliezen vol- opgenomen sporen worden richting, in tegenstelling tot nog. Vroeger noemde men ledig achterwege blijven. Een afgeluisterd is er sprake van het gebruikelijke stereodeck dat ook wel multiplay. enorm winstpunt. Bovendien overdubben. Worden een of waarbij 2 sporen in de ene en Bij Sound on Sound wordt kan elk spoor achteraf, als meer sporen naar een ander de 2 andere in de andere rich eerst een muziekspoor op dat nodig is, probleemloos spoor overgespoeld, dan heet ting lopen. worden gecorrigeerd en ook dat pingpongen. Pingpongen De fourtrack-cassettedecks, Fig. 2. De normale opname- maakt het helemaal niet meer maakt het mogelijk veel meer compleet met ingebouwde procedure, zoals die in de uit welk spoor eerder of later dan 4 verschillende muziek- mixer, hebben de nogal dure uitstekende gebruiksaanwij- wordt opgenomen. signalen op te nemen, zoals fourtrack-open reelrecorders zing van de Fostex X-30 Multi- Als een nieuw spoor wordt fig. 1 laat zien. Bij het maken volleidg verdrongen. Begrij- tracker wordt beschreven. opgenomen terwijl de reeds van de z.g. eindmix (of mix pelijk, want de kwaliteit van cassettedeck en band is zo I down) kunnen de vier (of meer) aparte sporen tot een enorm toegenomen en de

SECHE 4 Hierna kunnen nog meer Instrumenten worden over- stereosignaal worden samen- moderne ruisonderdruk- gedubd. Opname procedura gevoegd, waarbij het door kingssystemen, zoals Dolby (De basiswerking) middel van de panpotrege- C en dbx, werken zo perfect, De basis techmek bij multitrack opnames wordt met laar mogelijk is de verschil dat een spoelenrecorder voor de navoigende tekemng stap voor stap uitgetegd lende muziekinstrumenten dit doel niet meer echt nodig De eerste stap is om een drummachine als rhytme- spoor op te nemen op spoor 1 ■*y ELECTB OlTAAH op een willekeurige plaats in is. De derde stap is om een foutje in de opname van de het stereobeeid te positione- Er zijn verschillende firma’s etectnsche bas over te doen met een punch-in opname. ren. die zieh met mulitrack casset- f we ergave fur*CH«jvm tedecks, ofwel portastudio’s, 1} ffEERGA/E Portastudio bezighouden, zoals o.m. Yamaha en Akai, maar de be- Multitrack Studiorecorders, kendste merken op dit gebied ELCCTB G'TAAR De volgende stap is een electnsctie bas over le dub- zeker die van 8 of 16 sporen, zijn toch wel Tascam (de pro- ben op spoor 2. De laatste stap. de uiteindelijke mix (mixdown). zijn onbetaalbaar duur en fessionele poot van Teac) en WEERGAVE voor de amateur volkomen Fostex. Vooral Tascam heeft aow OPNAUC < WEEBOA>t onbereikbaar. Maar inmid- zieh erg beijverd om door iL fl dels zijn er eenvoudige, maar middel van instructieve PSi kwalitatief hoogwaardige boeken en brochures de ach- EltCTR MASTER OE CA BAS fourtrack cassettedecks in de tergronden van het four- handel gekomen, zeer betaal- track-gebeuren duidelijk uit

26 de doeken te doen. Menig IS demo-studiootje heeft daar al ?**n. Wanneer U *ai «tnrm»4 raakt aanwezige voorzieningen. 1. /ei ik tu», j kidiwii n sx iiov mei de PORTA TWO. dan mit U al *nel <4, f| II rn ,y ..r-lr-lrr «V nn«eli|kheOen »Illen uitbrelden. Oat In plaats van multitrack VAU. I» mop-ii|k met een tedmlek die PING PONG I.N of *een imienmU maken* 2. Ol aal Oe l*AN «eheel njar mredi «enoemd. Hlerblj worden twee of recorder wordt vaak de naam link«. Orlr \poren nver«espeeld op het rette- renile lf«e tpoor lerwijl er «ell|k een portastudio gebruikt. Dit V.aa •)»« 4 i, Oal I1"« K-. amW-rv.m nit-uae opname aan wordt tue«evoegd. omdat deze apparatuur '• /rl •*" IMh 3 HlrOHII irSCHON AI» U M»«r I, 2 en 3 heeft v haVrlaal ..p IIII.IU «-n amirren opxenomen, compact en licht is, gemakke- ■•p VAII. lrrm d»» «k volgrvMto »tappen om te op lijk is mee te nemen en door 7. Itiani «h- PAN tn..p «rhrrl naar le. his 1. Irl de TRK 4 FUNCTION tchakelaw middel van batterijen accu- op RIGIIT en de Anderen op SAFE, I *• IK. fl.UK I . |»»„ ,|ji SV\f lia-1, r* KfroRD ruNcnos ltd kmp- voeding onafhankelijk van ln *• (II | -l.tital Maat. perl nu. let op dal de SYNC loeu met ingnirvki «aal. het lichtnet kan werken. Zo’n AI» f hn im.. II.wr ta-nt. .Imi h.ir|| M» «fc* lialaii» tt.wn !■ 2. Zei d.- lonaalfadcr» |.j cn 3 (*, apparaat is dan ook een «earteerde gcbird. ongelooflijk waardevol, veel- zijdig en zecr inspirerend instrument voor alle soorten •■V- opnamen, van interviews en ■'-~n geluiden voor diaseries tot uitgebreide muziekopnamen §§§§§8§tfff toe. Voor de musicus thuis of OOOOOO ^ J ^ het bandje of popgroep is er kOPOOOO o r~ geen idealer instrument OOOO denkbaar om op vier sporen een eigen demo te maken. Als er goede microfoons worden gebruikt, die ook met zorg * jVMTI i.a zijn opgesteld, zal het aan de 1 «•» TI « 11 moderne portastudio verder niet liggen! Dan ontstaat een Fig.3. Het is opvallend hoe aangesloten. Insert-moge- chien gewerkt, dus we weten opname van zeer hoge kwali- uitvoerig en instructief de lijkheid heet dat. En nuttig er alles van. De prijzen zijn teit die, als de muzikale gehruiksaanwijzingen (in het kan het zijn als er een Sync naär verhouding ongeloof inhoud eveneens aan eisen Nederlands) van de verscha in/uitgang is, waardoor lijk laag, zo tussen 1400 en voldoet, zonder meer door de lende multitrackrecorder- synchroon met elektronische 2000 gülden. radio kan worden uitgezon- merken zijn. Ook wie geen muziekinstrumenten kan Het kan niet anders, als de den, of waarvan zelfs een enkele ervaring heeft komt tot worden gewerkt. Een zeer sublieme mogelijkheden van plaat kan worden geperst. perfecte resultaten. plezierige voorziening, die deze fantastische, stimule- Want het is wcrkelijk enorm eigenlijk altijd wel aanwezig rende apparatuur links en wat die moderne fourtrack- van Tascam (eveneens van is, is de in- en uitprikmoge- rechts nog wat meer worden cassettedecks kunnen preste- zeer verfijnde kwaliteit) is, lijkheid (punch in/out). Dit ontdekt dan nu kalmaan al rcn! Laatde spoelenrecorder bestaat altijd uit twee delen: is een methode om een fout in het geval is, komt er beslist niet meer zo intensief als het cassettedeel en het meng- een opname op gemakkelijke weer leven in de bandrecor- vroeger worden gebruikt, paneel. Afhankelijk van het manier te corrigeren. ding-brouwerij! □ laat het gewone cassettedeck type zijn er, buiten het ge- Bij het maken van een ge- niet zo erg stimulerend zijn noemde overdubben, ping- luidsband bij diaseries is het om daarop blitse eigen opna pongen en panpotten, zeer vaak lästig om effectgeluiden men te maken, de moderne veel mogelijkheden. Som- op het juiste moment te star Enkele portastudio opent geheel mige portastudio’s hebben ten en op de band vast te leg- nieuwe perspectieven. Per- bijvoorbeeld een regelbare gen. Maar met een multi- belangrijke spectieven die geheel en al bij bandsnelheid, z.g. pitch con- track-apparaat is dit een adressen: deze dynamische tijd hören trol, waarmee het mogelijk is fluitje van een cent door het en die met geen enkele van de het cassettedeck op een bewuste geluid te vroeg op te Imp. Tascam: AEG gebruikelijke bandrecorders muziekinstrument af te stem nemen en te laat te stoppen. Nederland N.V., Aletta I mogelijk zijn. (Wat niet weg- men. Maar ook kan eenzelf- Het stuk dat nodig is kan met Jacobslaan 7, 1066 BP neemt dat de bandrecorder de instrument, een piano bij behulp van de pingpong- Amsterdam, Prof. Ajdio- zo zijn eigen onvervangbare voorbeeld, met twee, iets mode nauwkeurig op maat afdeling. Tel. 020- specialiteiten heeft, waaraan afwijkende snelheden wor worden overgespeeld, waar- 5105486. wel eens te gemakkelijk den opgenomen, waardoor na de eerste opname weer Imp. Fostex: Prom wordt voorbijgezien. Zoals: bij weergave een heel ruimte- kan worden gewist. Natuur- Audio, Marius Bauer- montagemogelijkheden, snel- lijk effect kan ontstaan. En lijk is het ook mogelijk om straat 233c, 1062 AK heidsveranderingen en lange tenslotte kan de snelheidsre- pulsen van een diastuurappa- Amsterdam. Tel. 020- speelduren.) gelaar, zeker als hij een raat op een van de sporen 141749. royaal instelbereik heeft, ook vast_te leggen. Audio Visual Centre Mogelijkheden worden gebruikt om nieuwe Kortom, de moderne multi- (gespecialiseerde zaak op geluiden te creeren. track cassetterecorders heb- multitrack- en diapora- Een portastudio, of het nu de Händig is het natuurlijk ook ben ongelooflijk veel moge magebied met speciale nieuwe Fostex X-30 Multi- als er hulpapparatuur, zoals lijkheden en kunnen ook van info-afdeling), Hessen tracker (een beeid van een bijvoorbeeld een compres- een fabelachtige kwaliteit weg 153,3731JD De Bilt. apparaat), of bijvoorbeeld sor/limiter, galm- of ander zijn. We hebben zelf een tijd- Tel. 030-761980. een Porta One of Porta Two effectapparaat kan worden lang met zo’n wonderma- 27 TOOLS Door Hans Goddijn

gasfles een temperatuur TIPS VOOR ELEKTRONICA levert tot 1.600°C. Door met de accessoire-set OXG-S tevens zuurstof toe te voeren, DOE-HET-ZELF kan een temperatuur worden bereikt van 2.750°C. Mini- flam heeft tevens een groot aantal accessoires in het leve- Het zoeken naar verborgen schatten heeft de (die ook industriele metaal- ringsprogramma, waaronder mensheid door de eeuwen heen bezig gehouden. detectoren van Lock in het een ,,opzet-soldeerbout(je)”. De talloze boeken die over dat onderwerp zijn leveringsprogramma heeft), Dezelfde importeur (Ver- versehenen bewijzen dat, evenals de vele met raad en daad klaar. De donk H.O.) heeft bovendien prijs van het bouwpakket be- de vertegenwoordiging van opgravingen en onderzoekingen die worden draagt / 1.014,-. Formadent. Van dit fabri- verricht om meer te weten te körnen over ons Behalve naar het zoeken van kaat levert men onder meer verleden. Ook een vriend van ons, een tuinder, methodes om zo snel moge- de fraaie Microtorch II raakte zeer geiinteresseerd in het „verleden ” Zijn lijk rijk te worden, hebben microsoldeerbrander die op land lag op de resten van een Romeinse vele elektronica amateurs gas en zuurstof werkt. Dank- nog andere zorgen aan het zij de verschillende typen nederzetting en toen hij op een goede dag een hoofd. Bijvoorbeeld het naaldbranders kan een oude munt vond bij het omspitten van zijn land, maken van printen. Hoewel uiterst fijne vlam worden was er geen houden meer aan. Als er werd het zelf maken van print- verkregen met een tempera geploegd of een andere landbuwkundige plaatjes de laatste jaren tuur tot 2.750°C. bewerking werd uitgevoerd, bekeek hij met uiterst eenvoudig is, maken De autoliefhebbers onder velen er hun handen niet onze Iezers wijzen we ten- argusogen de opgewoelde grond en zo bouwde hij graag aan vuil. Voor hen is slotte op de splinternieuwe in de loop der jaren een aardige verzameling het dan ook verheugend dat roeststabiliserende primer munten, potscherven en pijpkoppen op. „Printlab” is gestart met zijn van Noverox, die door Viba activiteiten. Het bedrijf(je) is in de handel wordt gebracht. gespecialiseerd in het ver- Het gaat hier om een emulsie ankzij de zogenaamde gens deze postbode levert vaardigen van hoogwaardige op basis van kunststof. metaaldetectoren is zijn hobby vooral veel op na printplaten volgens ontwerp Noverox absorbeert vocht D het zoeken naar het zomerseizoen:„Ik vind van een klant en zo’n stan- uit de roest en vormt dan met „schatten” de laatste tijd be- dan veel munten, van dub- daard verzilverde print - de roest een stabiele com- langrijk eenvoudiger gewor beltjes tot rijksdaalders.” enkel- of dubbelzijdig - kan plexe verbinding die niet den. Met een metaaldetector Uiteraard is het bij zoeken binnen vier uur worden gele- meer verder roest. Noverox kan elk metalen voorwerp in naar metalen voorwerpen verd. Doorgemetaliseerde bevat geen lood, gif en anor de grond worden gevonden, voorwaarde dat er goede printplaten kunnen binnen ganische zuren, waardoor waardoor het graafwerk tot apparatuur wordt gebruikt. 48 uur worden geleverd. het onschadelijk voor de een minimum wordt beperkt. Een speelgoed-metaaldetec- Printlab beschikt bovendien huid en het milieu is. Uit Zo’n metaaldetector kan tor van enkele tientjes kan over een eigen repro- en ont- eigen ervaring kunnen we zelfs voor een aardige bijver- niet of nauwelijks bijd ragen werpstudio, waar aan elke hieraan toevoegen dat Nove dienste zorgen. Op het Strand aan een interessante bij Ver vorm van layout kan worden rox een uitstekend - Zwitsers bijvoorbeeld worden heel dienste. Goede metaaldetec- gewerkt. Aan gei'nteresseer- - produkt is, dat we al ge- wat munten verloren die zeer tors voor de amateur zijn er den geeft Rick Rutgers van bruikten, lang voordat het in gemakkelijk zijn terug te o.a. van C-Scope. Deze Printlab graag alle gewenste Nederland te koop was. Pret- vinden met een metaaldetec fabrikant levert sinds kort informatie. Overigens kan tig is dat deze primer nabe- tor. Onlangs vermeldde een een bouwpakket van een pro- ook het in juli van dit jaar handeld kan worden met krant nog de „successtory” fessionele metaaldetctor opgerichte Proto Technology polyester plamuur: dat is bij van een 24-jarige postbode (type K-5000), die iedereen Zwanenburg (PTZ) een snel- gebruik van de normale uit Amstelveen, die kans zag zelf in elkaar kan zetten. Het le printservice geven, hoewel Noverox namelijk niet moge- om binnen twintig minuten bouwpakket is voorzien van dit bedrijf haar activiteiten lijk! Voor afwerking kunnen ca. / 40,- aan muntgeld te een Nederlandstalige „stap- voornamelijk rieht op ont- alle typen lak worden ge- vinden op het Strand. Vol- voor-stap” bouwbeschrij ving wikkelings en researchcentra bruikt, inclusief de 2-compo- en mocht er onverhoopt is en kleine, gespecialiseerde nenten acrylaat autolakken. Bouwdoos van de K-5000 mis gaan tijdens het bouwen producenten van elektroni Mocht u de primer willen metaaldetector. dan Staat de importeur Gelan sche apparatuur. toepassen op een blank metaaloppervlak, dan ver Verwarmen dient het aanbeveling om deze eerst even te laten „aan- Uit ervaring is ons verder roesten”. □ bekend dat de - elektronica - hobbyist ook nogal eens Problemen heeft met het IMPORTEURS: verwarmen of verhitten van * Gelan B.V., St-Michels- zijn projecten. Voor het fij- gestel N.B. (04105-2949). nere werk geven de bekende * Printlab v.o.f. Hilver gasbranders een veel te grote sum. (035-233520) vlam, die bovendien voor * Connection Technology veel werkzaamheden een te Zwanenburg B.V., Zwa läge temperatuur heeft. Een nenburg. (02907-6855) uitstekende oplossing is hier * Verdonk H.O., Spijke- de „Miniflam GP” brander, nisse. (01880-40298) die een volledig verstelbare * Viba N.V., Den Haag. vlam heeft en met een kleine (070-469650) 28 Al enkele malen zijn in deze kolommen gereedschappen aan de orde geweest om de zogenaamde SMT componenten te kunnen verwerken. Maar het aanbod is groot. We ontdekten nu weer de Hot-Jet van Verder Vleuten. Een apparaatje dat doet denken aan een normale soldeerbout, maar in werkelijkheid een soldeer- en desoldeerapparaat is voor repareren en

A VO B184: meetverrassing van het jaar!

end” audio apparatuur koffertje, inclusief een set maken, want daarin worden oplaadbare batterijen en gezien de gigantische prijzen oplaadapparaat, een snel- van dat spul beslist zeer testcomponent hulpstuk en nauwkeurige componenten een set meetsnoeren. Exclu- gebruikt. De Bl84 wordt ge- sief BTW bedraagt de prijs leverd in een bijzonder fraai / 508,-.

Lijmen • • • uitstekend hecht op vrijwel alle materialen die in de elek- egenen die „Tools” tronica worden gebruikt, regelmatig lezen, we- inclusief printplaten, meta- D ten dat ik graag met len delen en keramische allerlei soorten lijm werk. En delen. Er behoeft voor de kit gelukkig wordt er elke week wordt aangebracht geen spe- Aan het werk met de Hot-Jet. wel een nieuwe lijmsoort in ciale primer te worden ge- de handel gebracht. Dit keer bruikt! Q3-3744 wordt onder Een interessant gegeven is dat er voor elk ben ik onder de indruk van meer geleverd in tubes en onderdeel een speciaal mondstuk leverbaar is. de verwijderbare vloerlijm spuitkokers. van Bison (Perfecta Chemie). Wellicht even interessant is dat met de Hot-Jet Als u de vloerbedekking in ook niet-SMT componenten kunnen worden uw werkkamer met een „ge- gesoldeerd. De Hot-Jet heeft traploze woon produkt” lijmt, gaat elektronische temperatuurregeling van 20° tot die nooit meer los, althans 600° C en de hoeveelheid lucht is instelbaar in drie niet zonder de vloer of -be- dekking te beschädigen. Met stappen: 6, 15 of30 liter per minuut. die nieuwe lijm zijn de Pro blemen opgelost: het plakt even goed maar als je gaat verhuizen of gewoon het AVO ten. Het apparaat zelf is wer- tapijt zat bent, haal je het er kelijk fantastisch: over de zo weer af. Eventuele lijm- De verrassingen houden niet toevoeging „günstig ge- restjes verdwijnen met water op dit keer. Zo dacht ik dat prijsd” kunnen we van en zeep. het merk AVO alleen nog mening verschillen. Ten- Een heel ander - lijm - pro nostalgische betekenis had slotte is ook Rolls Royce van dukt is afkomstig van Dow en dan blijkt plotseling dat mening dat haar fraaie limou- Corning, de pionier op ge- AVO nooit is „weggeweest”, sines gunnstig geprijsd zijn! bied van siliconen Produk nog altijd bij dezelfde impor- Ovengens meet de Bl84 ten. De Q3 -3744, zo heet het Een marmeren vloer wordt teur (Amroh) zit en nog inductie (L), capaciteit (C) produkt, is een zelfvulcanise- snel beplakt met wat vinyl fraaiere meetapparatuur en weerstand (R). Daarbij rende (RTV) siliconenkit, die tegels. maakt dan „toen” U weet wordt de belangrijkste speciaal is ontwikkeld voor wel, AVO van die fantasti Parameter van het te testen de elektronica industrie. Het sche universeelmeters, die je component automatisch gemateriaal is na uitharding IMPORTEURS: als knutselende jongeling kozen en gemeten binnen een bestand tegen wärmte, kou, alleen maar vanuit de etalage tolerantie van 0,5%. De vocht, schokken en tril- * Verder Vleuten B.V., kende omdat hij „onbetaal- meting omvat tevens de kwa- lingen. Bovendien is de kit Vleuten (03407-1641/ baar” was. Neem nu de liteitsfactor (Q) bij inducties niet corrosief of gifitg. En 3344). nieuwste AVO-meter, model en de dissipatiefactor (D) bij zoals veel siliconen kitsoor- * Amroh B.V., Weesp Bl84. Een günstig geprijsd capaciteiten. Fantastisch dus ten is de Q3-3744 een zeer (02940-15350). instrument voor het snel voor bijvoorbeeld fabrikan- goede isolator. Van groot * Perfecta Chemie B.V., doormeten van componenten - en liefhebbers - die „hi- belang is verder dat de kit Goes (01100-31944). 79 COMPUTERTEST Door Hans Beekhuyzen

Elke rekening heeft zijn kind (A. Pola)

DE GROTE R

KLONE KIES

Steeds vaker en vaker stappen ouderwets! Nu dezelfde maal door DOS te adresse- computergebruikers over op het „IBM”systeem. verkoopkanalen worden ge- ren grootte), hogere klokfre- Merkwaardig genoeg blijkt IBM zelf echter maar bruikt, blijkt dat ook wel. quentie (snellere verwerking) en een grafisch kaart (Hercu Waarom kopen mensen dan weinig vruchten te plukken van haar eigen een PC? Het antwoord daar- les compatibel). Bewust is uitvinding. Veel van de 30.000 PC’s die er iedere op is eenvoudig: er is onein- gevraagd de als standaard- maand in ons land over de toonbank gaan zijn dig veel kwalitatief hoog- optie leverbare harde schijf zogeheten IBM klonen. Computers van een staande Software voor de PC in te bouwen opdat we die ander merk, die werken volgens het IBM systeem. voorhanden, de PC heeft een ook op snelheid konden testen. open architectuur die sterk Deze klonen zijn er in twee soorten. Allereerst zijn door thrid party suppliers dat de „merkklonen professionele machines met wordt ondersteund en de PC Dat stuitte wel op Pro een hoge prijs, primair bestemd voor zakelijk is ontworpen op betrouw- blemen: twee importeurs gebruik. En aan de andere kant vinden we de baarheid (waarmee niet ge- konden blijkbaar niet op tijd klonen die het vooral moeten hebben van hun zegd is dat een Amiga of ST een testexemplaar leveren niet betrouwbaar zouden (Xecom en Samsung), maar läge prijs. Uit deze laatste categorie kozen we zes zijn!). vergaten ons hiervan op de machines voor de grote RB computertest. hoogte te stellen. Op het laat Het idee achter deze test was ste moment zagen we geluk- te kijken in hoeverre echt kig een advertentie van e moeten echter honderden arbeidsuren kos goedkope klonen gelijkwaar- Computers Direct waarin hun niet overdrijven; 4 ten. En aangezien arbeids dig of minder zijn dan de nieuwc merk Partners werd XT’s en 2 AT’s tes uren erg duur zijn, wordt al duurdere merkklonen. We aangekondigd. Die dus geten is meer dan normaal tege- het mogelijke gedaan om fou- wilden een aantal PC’s en beld en men was, ondanks lijk gebeurt, maar geeft niet ten öf te voorkomen öf in te AT’s in een zo identiek moge- het feit dat ze midden in de dat overzicht waarmee de dekken door een reservesy- lijke configuratie testen. Bij verhuizing zaten, bereid hele markt is te overzien. steem (backup, hulpcompu- de PC’s hebben we (c.q. XT’s) uiterst snel een PC en AT te Toch is er wel geprobeerd ter, etc.). Het mag duidelijk hebben we gezöcht naar appa- leveren. Een importeur had meer te bereiken dan alleen zijn dat de zelfde „doos”, raten die met twee floppy het klaarblijkelijk niet goed een test van 6 klonen. We verkocht door de bedrijfs- drives rond de/ 2000,- excl. begrepen en stuurde ons een zullen ook proberen uit te automatiseerder, veel duur- BTW kostten. Bij de AT’s PC-XT met 256 Kb RAM en leggen waarom sommige der moet zijn dan wanneer hebben we gewoon de goed- twee floppy drives. Philips klonen duidelijk goedkoper verkocht door een home koopste gezöcht en kwamen kon ons helaas niet op tijd kunnen zijn. computerwinkel. De laatste daarbij automatisch uit bij een harde schijf in de PC komt hem niet bij u thuis dezelfde leveranciers. Uit- bezorgen en leverde dus een * installeren (of van tevoren gangspunten waren verder: machine met 768 Kb en twee uw automatiseringspro- 640 Kb geheugen (de maxi- floppy drives. De automatiseringswereld en bleem opnemen). En bij de homecomputerwereld defecten zult u, als klant van hebben altijd mijlen uitelkaar de homecomputerwinkel, Prijzen inclusief monitor gelegen, net zoals de TV-stu- met het apparaat naar de ser dio en de huiskamer video- vicedienst moeten. enBTW techniek mijlen uit elkaar Nu het steeds moeilijker 1 floppy liggen. Afgezien van het ver- wordt een scheiding in appa- geteste ratuur - de „dozen” op zieh - 2 floppy 20 Mb HD schil in apparatuur is er ook Merk Type 640 Kb RA 640 Kb RA versie een verschil in de hoeveelheid aan te brengen, vallen de tijd die een leverancier moet prijsverschillen pas echt op. steken in een verkoop en het Want laten we eerlijk wezen, Philips NMS9100 2750.00 4248.00 2750.00 risico dat hij en zijn klant een PC heeft weinig meer om Acer 500+ 2634.00 3954.00 2398,80 2398,80 3360.00 3360.00 het lijf dan een Commodore Soft PC Turbo PC loopt als er iets misgaat. In de Partner Turbo PC 2034.00 2754.00 2754.00 of Atari homecomputer. bedrijfsautomatisering kan n.v.t. 4798.00 4798.00 Vergeleken met de laatste Soft PC AT een fout in het automatise- Partner AT 286 n.v.t. 4674.00 5708.00 ringplan of de gebruikte modellen van deze fabrikan- apparatuur snel tientallen tot ten is de PC zelfs ondragelijk 30 Specificaties Klok Merk Type CPU freq PSU RAM Aantal Formaat Cap Merk Formaat Cah Merk

Philips NMS9I00 8088-2 4,77-8 89,1 768 2 3'/2 720 Panasonic I Soft PC Turbo PC 8088-2 4,77-8 150,0 640 1 574 360 Asia Commer- 5‘/4 20 Seagate cial Co Soft PC AT 80286 6-10 180,0 640 I 574 1440 NEC 574 20 Seagate Partner Turbo PC 8088-2 4,77-8 150,0 640 1 360 Tandon 574574 20 Tandon Partner AT 286 80286 6-10 200,0 640 1 1440 Tandon 574574 40 Seagate Acer 500+ NEC V20 4,77-8 66,9 256 2 574 360 Panasonic

Drives alle nieuwe modellen heeft gramma meet het rekenen gekozen voor 372 inch, ügt met integers, decimalen, Algemene Nu we het daar toch over het voor de hand dat dit for algebraische berekeningen, punten hebben, de AT’s hebben bei maat snel ingeburgerd zal schermschrijfsnelheid en de een 1,2 Mb floppy. Dit raken. In tegenstelling tot schrijfsnelheid naar hard en Alle geteste Computers waren komt overeen met de IBM wat in Personal Computer floppy disk. In essentie voorzien van een recente AT configuratie en is be- Magazine van november ’87 worden dezelfde formules ge- MS-DOS, versie 3.1 of later, doeld om een snellere backup stond, hebben alle belangrij- volgd als bij PCW maar om maar GWBasic ontbrak bij van harde schijf te kunnen ke softwarehuizen hun Soft de prestaties betrouwbaarder een aantal Computers. Voor maken. Er zijn in het ver- ware ook op 372 inch floppy te kunnen meten worden ze het gebruik van grafische leden wel eens klachten ge- leverbaar. Dat was trouwens tien keer herhaald door Basic instructies met de Her weest over floppy’s die in een in maart ’87 al het geval toen middel van een FOR/NEXT cules (compatibele) kaart is 1,2 Mb drive waren gefor- ik voor de nu opgeheven loop. Daarnaast zijn de snel- het programma HBasic matteerd op 360 Kb voor Nederlandse editie van Chip heidsmetingen van Norton nodig. In de diverse gebruiks- gebruik in andere Computers. een peiling heb gedaan. Toch Utilities (SI) en PC Tools ge- aanwijzingen wordt hierop Beide testmachines geven is het de vraag in hoeverre bruikt. Al die tests bij elkaar gewezen, maar bij geen van echter geen aanleiding tot men erin zal slagen de popu- geven enigszins een beeid van de geteste Computers werd klachten ondanks heftig lariteit van de 360 Kb 574" de snelheid, hoewel het om het meegeleverd. Alleen de diskjockeywerk tussen de vijf floppy te evenaren waar het statische gegevens gaat. Het Philips kon grafische Basic- Computers. De zesde, de Phi uitwisseling tussen gebrui- schrijven naar schijf gebeur- instructies aan omdat de lips dus, werd van program- kers betreft. De prijs is hoger, de altijd op een vers gefor- videokaart de colour gra- ma’s voorzien met behulp er is een andere Controller matteerde schijf omdat phics mode kon emuleren. van het communicatiepro- nodig en degenen waarmee alleen op die manier een ver- Een ander punt van alge gramma Ontstuur. Door op uitgewisseld wordt heeft nog gelijkbaar resultaat te verkrij- mene kritiek is de keyboard de zendende Computer de 574 inch drives. Toch hebben gen is. Het is echter bekend connector. Op alle geteste opdracht „VERSTUUR de 372 inch drives duidelijk dat een langer gebruikte Computers was deze direct op FILENAAM I FILENAAM voordelen zoals een twee schijf beschrijven meer tijd de print gesoldeerd en naar 2 FILENAAM 3” in te keer zo grote capaciteit kost omdat de flies niet meer onze bescheiden mening zal tikken en op de ontvangende waardoor de noodzaak voor in opeenvolgende blokken dat vroeger of later tot Pro Computer „ONTVANG” wer een harddisk wat kleiner staan weggeschreven. Zo zijn blemen leiden. den automatisch de nodige wordt. Hoe dan ook, zelfs er nog een aantal andere Verder hadden de XT’s de flies overgestuurd op 19,2 Philips heeft twijfels want aspecten waardoor testpro- mogelijkheid tot het bijplaat- Kbaud. Helaas was het niet men heeft aangekondigd ook gramma’s met enige scepsis sen van een 8087 co-proces- mogelijk de DOS wildcards 57i inch drives voor de NMS bekeken dienen te worden. sor en bij de AT’s kon een te gebruiken, zodat wel elke 9100 te gaan leveren. 80287 bijgeplaatst worden. naam volledig ingetypt Zo zou een Speed Index Alle Toetsenborden waren moest worden. Er konden Dan de testen • • • (Norton) van 10,1 het idee voorzien van indicatoren echter wel meerdere flle- geven dat die (AT) Computer voor Caps Lock, Num Lock namen tegelijkertijd worden Gebaseerd op testen van tien keer zo snel is als de en Scroll Lock en van een ingevoerd. onze Engelse collega’s van standaard IBM PC. Gevoels- lang, gedeeltelijk gekruld Personal Compouter World matig zou ik het niet hoger aansluitsnoer met aan het 3V2 floppy hebben we een eigen testpro dan 4 keer schatten terwijl eind een vijfpolige DIN plug. gramma in Basic geschreven het testprogramma verschil- Verder hadden ze alle uit- Dan nog even over de V/2 om alle apparaten op snel len van 4 en 6 keer de stan klapbare pootjes waarmee de 1 inch floppies. Nu IBM voor heid te controleren. Dit pro- daard PC snelheid laat zien. achterkant omhoog gebracht

Features Cen Plaats voor Keyb Sleu- XT AT tro RS Game MS-DoS Merk Type 72hoge drives layout tel Klok slots slots nies 232 port versie Basic

Philips NMS 9100 2 XT n J 4 0 11 0 3.21 j Acer 500+ 2 AT n J 2 0 11 0 3.2 J Soft PC Turbo PC 2 AT J n 5 1 0 0 3.1 n Partner Turbo PC 4 AT J J 5 0 2 1 1 3.10 n Soft PC AT 2 AT3 j J 2 3 10 0 3.10 n Partner AT 286 3 AT3 j J 14 2 1 1 3.21 J

31 COMPUTERTEST

kon worden. Er zijn ove- verhuisd naar de linkerzijde omdat niet eens alle IBM’s monitor waaraan men zieh r rigens vier typen toetsen- terwijl de Ieestekens allemaal onderling volledig compa- niet gauw stoort. Alleen bij borden (plus de nodige varia- naar ander plaatsen zijn ver tibel zijn. De kans dat zieh grafische plaatjes valt wat ties), waarvan we er in deze huisd. Problemen voordoen is ech vertekening te zien, hinder- r test drie tegenkomen. De eer- ter verwaarloosbaar. lijk is dat echter niet. . ste is het klassieke PC-XT Compotibiliteit toetsenbord dat zieh ken- Monitoren Philips BM 7913 merkt door de uiterst kleine Alle geteste Computers zijn Dit is een nieuw model dat er shift en enter toetsen en een verregaand compatibel met In een aantal gevallen wordt uitermate fraai uitziet, niet in blök van 10 functietoetsen IBM’s voorbeelden. De vol- er standaard een monitor laatste plaats door de vlakke, aan de linkerzijde van het gende programma’s zijn ge- meegeleverd. Voor deze test rechthoekige beeldbuis (flat- toetsenbord. Het tweede, het bruikt: Dr. Halo, Flight hadden we twee typen Phi square). Er is een schakelaar zogenaamde AT toetsen Simulator, LePrint, Mirror lips monitoren en een Acer/ voor video inverse en de twee bord, heeft de functietoetsen II, Multiplan, Ontstuur, Multitech monitor. Daar- regelaars (contrast en hel- op dezelfde plaats maar bezit Pagemaker, PC-Talk, PC- naast had de Philips verte- derheid) kunnen ingedrukt grote shift en enter toetsen. Tools, PCBackup/restor, genwoordiger een oud type worden, waardoor ze niet De Prtscrn/ * en ESC toetsen Q&A, Supercom, Supertel, kleurenmonitor meegeno- uitsteken als ze niet nodig zijn bij dit type opgenomen Windows, WordPerfect en men zodat we de kleurenmo- zijn. Het contrast is groter in het numerieke deel. Het Wordstar. Programma’s die des van de multivideokaart dan dat van de 7513 en het derde type wordt AT/3 ge- alleen goed werken op harde van de Philips konden zien. beeid is wel rüstiger. Behalve noemd en heeft een duidelijk schijf zijn niet getest op de Voordat we de Computers bij snel wisselende grafische afwijkende opbouw. De shift machines zonder harde gaan beschrijven zullen we beeiden waar het beeid even en return toetsen zijn groot schijf, Q&A kon niet draaien eerst een indruk van deze in grootte verspringt en wat gebleven maar tussen het op de Acer vanwege te weinig monitoren geven, met uit- lang nagloeit. Mede gezien numerieke deel en het geheugen (Q&A vraagt zondering van de kleuren het geringe prijsvcrschil in de QWERTY deel (de letters) is minimaal 512 Kb) en Flight monitor, omdat die uit pro- winkel is deze te prefereren een cursorveld aangebracht. Simulator is niet getest op de duktie is. boven de 7513. De enige uit- Deze bevat alle toetsen die Philips omdat we dat niet zondering is snelle grafische normaal op het AT nume van 5!/4 naar 3«/2 inch schijfje Philips BM 7513 presentatie. rieke deel aanwezig zijn als gekopieerd kregen. Twee Dit is de bekende Philips de Num Lock niet is inge- Printers zijn aangesloten PC monitor. Bijna iedereen Acer/Multitech MM-211 drukt. Om het toetsenbord geweest op de Computers: levert dit type bij de Compu Niet erg fantasievol vormge- niet te breed te maken zijn de een Brother HR-20 letter- ter (hij zat ook bij de Kaypro geven, wel funtioneel: een functietoetsen naar een wielprinter en een Seikosha PC op ons kantoor). Wel viel recht-toe recht-aan ontwerp plaats boven het QWERTY SP-800 matrixprinter (Ep wat verschil op tussen het op draai/kantelvoet. Het deel verhuisd en bovendien son FX compatibel). Ook exemplaar op het kantoor en beeldscherm wordt „paper aangevuld met twee extra deze gaven geen problemen de twee exemplaren die door white” genoemd en daar ga ik functietoetsen (Fll en F12) met de voorkomende pro- Soft waren meegeleverd. De mee akkoord als daarmee die overigens nog door geen gramma’s. Let echter op: laatsten waren beter qua con recycling papier wordt be- programma worden ge- 100% compatibiliteit bestaat trast, vooral in de buurt van doeld. De helderheid van een bruikt. De ESC toets is weer niet, al was het alleen maar TL’s. De 7513 is een prima Applc-plaatje wordt niet be-

Snelheidstest op läge klokfrequentie Norton«) PC2) Hard5) l Merk SIType Tools Integer3) Deicmaal3) Wiskunde3) Scherm4) Floppy5) disc

Philips NMS9100 1,0 100 1:17 1:19 9:07 34.11 1:32 Acer 500+ 1,7 110 1:12 1:13 8:12 36:16 1:32 Soft PC Turbo PC 1,0 100 1:19 1:21 9:19 37:51 1:29 1:16 Partner Turbo PC 1,0 100 1:15 1:18 9:13 28:11 1:29 1:17 Soft PC AT 5,8 260 0:29 0:30 3:17 10:12 0:43 0:31 Partner AT 286 5,7 260 0:30 0:32 3:18 10:15 0:44 0:31

Snelheidstest op hoge klokfrequentie Norton«) PC2) Hard5) Merk Type SI Tools Integer3) Deicmaal3) Wiskunde3) Scherm4) Floppy5) disc

Philips NMS9100 1,6 170 0:46 0:47 5:22 20:30 0:54 Acer 500+ 3,0 180 0:47 0:44 4:05 22:15 1:05 Soft PC Turbo PC 1,6 165 0:46 0:48 5:33 24:01 1:29 0:47 Partner Turbo PC 1,7 160 0:47 0:48 5:35 23:28 0:50 0:47 Soft PC AT 10,1 460 0:18 0:17 1:55 6:31 0:43 0:21 Partner AT 286 10,1 460 0:17 0:18 1:55 6:31 0:32 0:19

*): Indexcijfer voor de snelheid (originele IBM PC = 1) 2): Werkingssnelheid in procenten (originele IBM PC = 100%). 3) : Benodigde tijd voor het uitrekenen van 10.000 formules. 4): Benodigde tijd voor het 10.000 keer naar het scherm schrijven van de String „Radio Bulletin”. 5): Benodigde tijd voor het wegschrijven van 3 flies met elk 1000 keer de string „Radio Bulletin”.

32 reikt, het beeid is wel uiter- prima. Ook moet de Software mate strak en rüstig. Door- deze mode ondersteunen. dat de beeldbuis prima is WordPerfect deed dat maar ontspiegeld lijkt de tekst of ten dele, met name het de afbeelding op het scherm veränderen van kolommen los van de achtergrond te en kantlijnen gaf Problemen. komen. Al met al een moni- WordPerfect werkt echter tor die we liefhebbers van wel goed op A-4 en A-3 Windows of GEM kunnen beeldschermen, dus daar zal aanbevelen. het niet aan liggen. De kaart is met DIP schakelaars instel- De c©fflD[pcsfi©i?’§ baar maar kan ook vanuit meegeleverde Software wor zelf den omgeschakeld. Een lange inleiding voor het De handleiding is, net zoals testen van de Computers, de meegeleverde MS-DOS maar niet zonder reden. Tes 3.21 (inclusief foutbood- ten dienen altijd in relatie te schappen), volledig in het staan met de omgeving. Voor n Nederlands, hoewel het een aantal lezers zal dat geen f ] woord volledig voor het boek probleem zijn maar de tech j een beetje overdreven is. Het nisch georienteerde lezer zal is een boek dat de ongeoefen- de zakenkant niet kennen en de gebruiker in körte tijd de omgekeerd. Maar nu is het standaardroutines bijbrengt. dan tijd voor de computer- Het boek wordt ondersteund beschrijvingen. door een zogenoemde tuto- rial, een lesprogramma. Een Philips HMS ® 1@@ De Philips „NMS 9100 ” Taiwan-produkt is. Er kan ieder die meer wil weten zal relatief weinig stroom gele- toch aangewezen zijn op een Philips heeft nogal wat mis- verd worden, 89,1 watt in het uitgebreider boek uit de sers aan de onderkant van de ven is de print onderuit te totaal. Hierdoor is het ver boekhandel. automatiseringsmarkt te ver- nemen waardoor voeding en ständig niet te veel energie- werken gehad. Eigen Syste drives kunnen blijven zitten. verslindende kaarten in te Het toetsenbord volgt de men zoals de :Yes (inclusief De kaarten in de expansie- bouwen of een harddisk die oude PC layout, uiteraard is de dubbele punt ervoor) heb slots kunnen beter wel eerst veel stroom vraagt. Aange- dat 100% compatibel met de ben het nooit goed gedaan, verwijderd worden. In de zien Philips zelf een versie IBM-PC, maar met uitzon enerzijds door de hoge prijs standaard uitvoering is er levert met een 3'/2 inch en 5‘/4 dering van Luc Sala (van änderzijds door beperkte overigens maar een slot van inch floppy en een harde Commodore, MSX en PC- compatibiliteit. Vorigjaarop de vier gevuld, zelfs als de schijf, de zogenaamde con- Info) gebruikt niemand die de Firato zei een woord- bijbehorende harde schijf versie-machine, kan er van meer. De aanslaggevoelig- voerder van Philips me dat er wordt gebruikt. Want de disc uit worden gegaan dat de heid, het toucher, is van uit- vanaf dat moment een ande Controller en alle standaard- drives een laag stroomver- stekende kwaliteit, er is een re weg zou worden ingesla- poorten behalve video zijn bruik hebben. duidelijk knikpunt waardoor gen. Men begint me daarvan op de hoofdprint aange- De videokaart is een verhaal altijd zeker is dat de toets is te overtuigen. Eerst de intro- bracht. Dit heeft onder apart. Schizofreen zijn is ingedrukt. ductie van de Videowriter, de andere als voordeel dat er doorgaans een negatieve De snelheid is omschakel- eerste tekstverwerker waar weinig losse draden te vinden eigenschap, voor deze video baar door het gelijktijdig in- de grootste computeranalfa- zijn. Naast de voedings- kaart gaat dit niet op. Met drukken van beide shifttoet- beet probleemloos kan kabels van de voedingskast uitzondering van hi-res kleu- sen en de ALT toets. Dit kan werken. En dan nu de NMS naar de print en de drives is er renmodes (EGA of nog duur- tijdens programma’s gebeu- 9100. Aanvankelijk was het alleen een lintkabeltje tussen der) kan de kaart alle video- ren zonder dat de Computer de bedoeling de Computer de drives en een punt op de modes op alle monitoren gaat hangen. Op de hoge onder de afdeling „Profes- print direct achter de drives. emuleren. Er kan dus met een snelheid is de processor net sionele Computers” te laten Standaard worden een of monochrome monitor in de zo snel als de andere Compu vallen, maar gelukkig is men twee 3'/2 inch Panasonic dri Colour Graphics Adapter ters met een 8088-2. Scherm- daarvan terug gekomen. Het ves meegeleverd, al dan niet mode (CGA) worden ge afhandeling gaat echter kan nu worden aangemerkt met een 20 Mb harde schijf werkt. De kleuren worden sneller dan bij de andere als een van de goedkoopste waarvoor een plaatsje achter omgezet in diverse intensitei- PC’s. 3*/2 inch drives hebben merkklonen. het gesloten front is inge- ten. Andersom gaat ook: de naam traag te zijn, uit de ruimd. Een speciale connec- Hercules mode(s) (waar- test komt dat echter niet tot Het geheel is opgebouwd tor op de hoofdprint zorgt onder MAGDA) kunnen op uiting. Wanneer de schrijf- rond een licht maar stevig voor de communicatie tussen een kleurenscherm worden test op floppy en läge snel frame, waarom een metalen harde schijf en Computer weergegeven. Als extra is er heid wordt bekeken, dan is te „huls” wordt geschoven die terwijl een LED achter een een Plantronics mode (met 4 zien dat de Basic interpreter boven-, onder- en zijkanten venstertje aangeeft of die in keer zoveel kleuren als CGA) träger is dan de floppy. Op de vormt. Als die huls is verwij gebruik is. De voeding is in en twee 132 koloms modes, hoge kloksnelheid, echter, is derd, dan is onderin aan de de breedte achterin over de de een met 25 regels, de ander te zien dat de Philips de op achterkant de relatief grote hoofdprint heen gebouwd en met maar liefst 44 regels op een na snelste is van de XT’s. print te zien (23 X 33 cm). De bevat een redelijk .luid nich het scherm. Dit stelt wel eisen print is van bovenaf voor een tige Ventilator (Philips heeft aan de monitor. Philips’ Totaal groot deel bereikbaar terwijl dit al onderkend en werkt eigen monochrome monitor die van de onderkant geheel aan verbetering). De voeding BM 7513 raakte redelijk van De NMS 9100 is een uitste- bereikbaar is. Door het los- zit niet in een standaard- streek net zoals de Multitech, kend (in Canada) gebouwde, draaien van een paar schroe- behuizing hoewel het wel een de nieuwe BM 7913 deed het snelle XT waarvan hooguit 33 COMPUTERTEST

de voeding wat klein is voor leerd. Helaas wordt dan ook r mensen die veel willen uit- de Centronics buiten wer- breiden. Doorde afwijkende king gesteld. ln ons test- vorm van de voeding kan er exemplaar ontbrak de niet makkelijk een ander batterij voor de klok, maar t voedingsblok worden inge- we gaan ervan uit dat die bouwd. Voor mensen die niet normaal aanwezig is. Naast zulke wilde plannen hebben de printerpoort is ook een is de Philips een „best buy”, RS-232, uitgevoerd als DB- de voor- en nadelen van 3!/2 25M, te vinden. inch floppy drives in ogen- De CPU is een NEC V20, wat schouw genomen. Wel is de de snellere Norton en PC meerprijs voor de harde Tools indexen verklaart. schijf vrij hoog. Standaard is 256 Kb RAM aanwezig, zo ook in ons test- Acer 500+ exemplaar. Ook hier zijn 41256-15 Chips gebruikt (8 Uit de degelijke stal van Bob stuks) terwijl nog 12 voetjes Witjas (Systel) een kloon die, over zijn om het geheugen tot net zoals de Philips een zelf 640 Kb uit te breiden. Het ontworpen opbouw heeft. BOIS is goed verstopt en bij De compacte käst bevat opstarten wordt geen Copy rechts een langwerpige voe- right boodschap gegeven. dings-unit van slechts 66,85 Het omschakelen van de watt. Tegen de achterwand, klokfrequentie gebeurt soft- en niet in de voedingsunit, is warematig (CTRL-ALT+) een stille Ventilator gebouwd. en een LED op het front Daarvöör zijn twee degelijke geeft aan of „Hi-Speed” is Panasonic 5'/4 inch drives te gekozen. Een resetschake- vinden. Dit type Staat als erg laar ontbreekt, dus als de De Soft „Turbo PC” netjes gebouwd en er is ge- degelijk te boek! Links daar- Computer hangt en CTRL- bruik gemaakt van goede van is een vertikaal geplaat- ALT-DEL werkt niet dan beschrijving van de 500+ en drives. Helaas is de voeding ste bus-print te vinden. Die dient naar de netschakelaar zal elke computeranalfabeet wat klein (en afwijkend van bevat niets meer dan een aan- gegrepen te worden. Wacht snel op weg brengen. Boven- vorm) en wordt er standaard tal connectoren want de daarbij altijd minstens 10 dien gaat men in op de moge- maar 256 Kb geheugen mee- CPU en periferie is op een seconden voordat u weer lijken moeilijkheden bij uit- geleverd. Daar Staat tegen- horizontaal geplaatste in- aanschakelt. breiding (extra kaarten in- over dat er standaard een steekkaart gemonteerd. Een Het toetsenbord heeft de bouwen, harde schijf inbou- goed beeldscherm bijhoort. tweede slot wordt in beslag (oude) AT layout. De aan- wen en formatteren, etc). En voor de prijs van een genomen door een mul- slag is wat zwaarder en er is Daarnaast is er een stan monitor kan je vandaag de tifunctiekaart die de klok, de gezorgd voor een knikje in de daard MS-DOS referentie- dag heel wat geheugen disc Controller, de video toetsgang. Een toetsenbord boek en een GWBasic boek. kopen. Graag vermelden we adapter en de printerpoort waar je snel vertrouwd op Het laatste boek is een aan- nog even de garantiebepa- bevat. De display adapter ben. Om met de rest van de vulling op het MS-DOS lingen van de Acer: Voor de kan worden uitgeschakeld Computer vertrouwd te raken boek en bevat instructies die unit met floppies wordt 1 jaar wanneer er een andere dis doet Multitech, de fabrikant men in het dikke boek is ver- gegeven waarbij de eigenaar play adapter wordt gemstal- van Acer, er maar liefst 4 geten en Acer gebonden met de Computer naar Systel dikke boeken bij. Het eerste instructies. moet. De uitvoering met de De Acer „500+”. is een buitengewoon goede harde schijf komt men echter Snelheid gedurende een jaar gratis thuis repareren! Volgens Norton SI is de Acer drie keer zo snel als de stan Soff« PC «urbo PC daard PC. Dat zal ook wel als je uitgaat van de CPU Soft PC is een Nederlands alleen. PC-Tools laat al een bedrijf dat hier ten lande beter beeid zien: 1,8 keer zo PC’s assembleert. De Turbo snel, 10% beter dan de andere PC is opgebouwd uit ver- XT’s. Kijken we naar het RB schillende Taiwanese Pro testprogramma dan zien we dukten en hoewel de afme- dat het rekenen met integers tingen van de käst anders en decimalen slechts een zijn, volgt men de structuur kleine winst geven terwijl de van de IBM PC. De smalle wiskunde wel duidelijk snel- käst (36 cm) is eenvoudig te ler gaat. Het schrijven naar openen door het indrukken het scherm en naar floppy van de twee knoppen aan geeft gemiddelde waarden. weerszijden van de Compu ter. Vervolgens kan de gehele Totaalindruk bovenkant worden opge- klapt als wäre het een motor- De Acer 500+ is sneller dan kap. Zelfs een steuntje om de de overige XT’s, maar niet kap omhoog te houden ont met alles. Tijdwinst is vooral breekt niet. Eenmaal open te halen bij gecompliceerd vinden we rechtsachter het rekenwerk. De machine is voedingsblok dat een royale 150 watt kan leveren, vol- schroeven scheef waren inge- doende voor de nodige uit- draaid (o.a. van de voeding). breidingen. Zoals gebruike- De floppy en hard disc Con lijk bij dit soort voedingen troller kaarten waren echter steekt de netschakelaar door in het geheel niet vastge- een daarvoor bestemd gat de schroefd. Geen ramp, maar zijkant van de Computer en toch. zijn aan de achterkant de Het toetsenbord heeft een juiste gaten aangebracht lichte aanslag en geen knikje. voor netvoeding en door- Het volgt de AT layout en is koppeling van de monitor- omschakelbaar voor gebruik voeding. Voor de voeding bij XT en AT. De documen- bevinden zieh de drives. In tatie is meer gericht op de het testexemplaar was een technische gebruiker of 5'/4 inch floppy en een 20 Mb degene die het geheel assem- harde schijf gemonteerd. Op bleert. Er is een boekje van 16 het gegoten frame van de flop pagina’s met een beschrijving py drive was de naam Asia van de hoofdprint, een Commercial Co te vinden, de boekje met dezelfde dikte be harde schijf is van Seagate schrift het wel en wee van de (ST 225). De hoofdprint be- Hercules compatibele kaart. slaat tweederde van de bo- Het derde boekje bevat dem en meet 21 X 30 cm. De wederom informatie over de CPU is een 8088-2 en het hoofdprint en een aantal BIOS is van Phoenix (versie kaarten die misschien wel 2.27). De standaard aanwe- eens in de Computer zouden zige 640 Kb RAM wordt ge- kunnen zitten (niet dus). vormd door 41256-12 en Over de meegeleverde MS- 4864-2 Chips, 18 van elk. De DOS 3.1 dus geen informa snelheidsomschakeling kan tie. De Partner „Turbo PC”. compatibele videokaart met soft- of hardwarematig ge- printerpoort, een hard disc beuren. Ons testexemplaar Snelheid watt zware voedingsblok te Controller en een multifunc- had een AT-achtig paneeltje vinden met de bekende scha tiekaart die de floppy disc op het front dat onder andere Over de hele linie is de Soft kelaar aan de zijkant en de Controller, de backup klok, de hardwareschakelaar bevat- PC Turbo PC vergelijkbaar netaansluitingen aan de ach een Centronics, een RS-232 te. Verder was er een LED met de andere 8088-2 machi- terkant. Daarvoor zijn de en een game poort bevat. De die aangaf dat de hoge klok- nes, met uitzondering van het disc drives gemonteerd, een Centronicspoort is als frequentie actief was, een schrijven naar het scherm en 20 MB (3'/2 inch) hard disc en tweede printerpoort (LPT2) LED als netspanningsindica- naar floppy wat träger is. een 360 Kb 51/, inch floppy geinstalleerd. Op de kaart tor en een ongebruikte LED Vermoedelijk een familie- disc, beiden van Tandon. kan nog een IC bijgeplaatst voor een harde schijf (er was trekje van de Soft PC AT Jammer dat de fronten er zo worden waardoor een tweede een LED op de harde schijf heeft er ook last van. goedkoop uitzien. RS-232 beschikbaar komt. zelf). Verder was voorzien in De hoofdprint is exact gelijk De daarovor bestemde DB- een resetschakelaar, ook aan Totaalindruk aan die van de Soft PC, net 25 connector is reeds op de de voorkant, en een toetsen- zoals het BIOS (Phoenix ver achterkant van de Computer bord-slot. De laatste stelde Met uitzondering van de sie 2.27). De geheugenclips aanwezig. Het geheel is netjes wel het toetsenbord buiten floppy drive, waarvan de zijn 21256-12 en 4164B-12, samengebouwd waarbij de werking maar niet de - veel kwaliteit onbekend is, wor van elk weer 18 tezamen 640 overvloed aan kabels, die de gevaarlijker - resetschake den goede componenten ge- Kb vormend. meeste - dus ook deze - PC’s laar op het front. Bovendien bruikt. Als ze met wat meer Omschakeling van de klok- ontsieren, netjes opgebonden sloot het slot niet de käst af, zorg bij elkaargebouwd wor frequentie gebeurt met be- waren. Blijft alleen de „tur- zoals dat bij IBM wel het den, dan is er sprake van een hulp van een knullig aange- bo-schakelaar” een min- geval is. Van de acht slots händige, compacte Computer brachte schakelaar op de puntje. waren er drie in gebruik. Een met een uiterst praktische achterkant van de Computer. Het toetsenbord is volgens de voor de videokaart annex „motorkap”. De documenta De (ronde) schakelaar is AT sandaard en voelt prettig printerkaart, een voor de tie en de uitrusting is wat aan botweg door een leeg DB-25 aan. De toetsgang is licht floppy Controller en een voor de magere kant. gat gestoken en vastge- maar posifief door het de hard disc Controller. schroefd. Aan de voorkant is „knikje”. Met een schakelaar Blijven dus 5 slots over (6 als Partner turbo PC een AT-achtig controlepa- onder het toetsenbord kan voor 2 floppies gekozen neeltje te vinden met het worden omgeschakeld tussen wordt). Mede gezien de Dit is de enige Computer uit obligate slot, indicatie voor gebruik bij een XT en een krachtige voeding voldoende het gezelschap die een „nor netspanning, turbo en harde AT. Bij deze Computer is een om de meeste uitbreidingen male” AT käst heeft (het is schijf (de laatste was niet Philips BM 7513 monitor te kunnen huisvesten. Jam een XT Computer). Dat heeft aangesloten) en een reset inbegrepen. De documentatie mer is dat een RS-232 poort voor- en nadelen. Een voor- schakelaar. Naar ons gevoel omvat ongeveer dezelfde en een backup klok ont- deel is dat er meer drives in had men beter de „Turbo- boekjes als bij de Soft PC braken, deze kosten tegen- kunnen: tot 4 halfhoge units, schakelaar” op de voorkant worden geleverd aangevuld woordig maar een paar tien- waarvan er twee achter het en de resetschakelaar op de met een MS-DOS gebruikers- tjes en hadden er net zo goed front verdwijnen. Het duide- achterkant kunnen monte- handboek. Dat is al heel wat, in kunnen zitten. Ook heb- lijkste nadeel is de „foot- ren, vooral ook omdat ook maar liever zagen we nog een ben we kritiek op de manier print”, de diepte is een IBM hier het slot niet de reset op het apparaat toegespitst waarop het geheel geassem- gegeven (de lengte van een schakelaar buiten werking boek naast het MS-DOS bleerd is. Er is duidelijk haas- uitbreidingskaart) maar de stelt. Net als bij de Soft XT boek. Het boekje dat daar tig met een schroefmachine breedte is met 52 cm fors te zijn drie van de acht slots voor zorg zou moeten dragen gewerkt waardoor een aantal noemen. Achterin is het 150 bezet. Er is een Hercules (bij zowel de Soft PC als de 35 COMPUTERTEST

Partner) beschrijft bijvoor ken. Op de AT, en zeker met tiek, het zijn de componenten AT en 3 XT slots waarvan er beeld een toetsenbord en een de hoge klokfrequentie van die verschillen. De voeding is 1 AT en twee XT slots in ge- printeradapter die niet onze testexemplaren, is het 180 watt en de NEC floppy bruik zijn (een XT kaart kan gebruikt worden. ineens een prettig pro- drive is van het 1,2 Mb type. ook in een AT slot). Een XT gramma. Ook Flight Simula De harde schijf is dezelfde slot wordt gebruikt door het Opvallend is het (overigens tor wordt bijvoorbeeld een Seagate ST225 als in de PC videoboard dat meteen de kleine) verschil in snelheid stukp reuiger om te vliegen (we hadden zelf om een 20 printerpoort bevat. Het tussen de Soft en de Partner terwijl databases en spreads- Mb schijf gevraagd). Het tweede XT slot is voor de PC. De CPU activiteiten ver- heets onvoorstelbaar sneller basisboard heeft ongeveer floppy drive Controller ter liepen iets minder snel bij de werken. Zoals bij de inleiding dezelfde afmetingen als die wijl een AT slot wordt ge Partner terwijl het schrijven over snelheidstesten reeds van de XT maar is wel druk- bruikt voor de hard disc Con naar floppy duidelijk sneller aangehaald kan vier tot zes ker bevolkt. Naast de 80286 troller. Een RS-232 poort ging. Bij de harde schijf lig- keer zo snel gegevensverwer- zijn geheugenchips te vinden ontbreekt. gen de tijden weer gelijk. king plaatsvinden. Dit geldt van de volgende typen: Het toetsenbord heeft de Nogmaals, de verschillen zijn echter alleen als de gegevens 81256-12 en 4164P-12A, 18 nieuwe AT/3 layout. Volle- uiterst klein. met die snelheid bereikbaar van elk die tezamen de ge- dig compatibel is de layout zijn. Als u net zo snel typt als vraagde 640 Kb vormen. niet, zo isereen - onduidelijk Totaalindruk ik (± 275 tekens per minuut - Standaard wordt de machine gedocumenteerde - macro- helaas niet foutloos), dan met 512 Kb geleverd. Zoals toets naast de kleine linker De Partner is wel erg goed- bent u nog steeds veel träger het een AT betaamt is een shifttoets, op de plaats waar koop, zonder dat er een aan- als de XT. Pas bij ingewik- klok met bakcup aanwezig. IBM de Vierkante haken wijsbare prijsbesparing op de kelde berekeningen, ingewik- Deze dient met het pro- heeft. Bij het opstarten wordt onderdelen is. Tandondrives, kelde schermopbouw of gramma SETUP gelijk gezet niet automatisch de Num uitgebreide aansluitingen gegevensbewerking op harde te worden. Hetzelfde pro- Lock ingeschakeld zodat zoals 2 printerpoorten en een schijf gaat de snelheid van de gramma moet gebruikt wor men met twee cursorvelden RS-232, 640 Kb geheugen, AT Ionen. Maar als je een- den voor het instellen van een zit. Niet een echte ramp, redelijke documentatie en maal aan een AT gewend aantal parameters, zoals ge- maar het had voor hetzelfde een Philips monitor. Jammer bent, dan vind je de XT niet bruikte harde schijf en geld beter gekund. De toets- alleen van het lelijke front meer vooruit te branden. U geheugengrootte. SETUP gang is niet zwaar en niet van de drives en de knullige bent gewaarschuwd. was echter niet aanwezig op licht en een knikje ontbreekt. turboschakelaar. Maar ach, de DOS flop. Het BIOS is De functietoetsen moelen we zouden er niet van wakker Soft PC AT wederom van Phoenix (286 nadrukkelijk worden inge- liggen. versie 1.58) en er werd MS- tikt omdat ze anders niet Dat men bij Soft PC ook net- DOS 3.1 bijgeleverd. Er kan aanspreken. Met een schake De AT’s jes kan bouwen blijkt wel uit op twee klokfrequenties laar op de onderkant is weer de AT. Hier geen scheefge- worden gewerkt: 6 en 10 omschakelbaar tussen XT en Voordat we de twee AT’s van draaide of afwezige schroe- MHz. De„Turboschakelaar” AT. De documentatie be- dichterbij gaan bekijken, zul ven maar een netjes gebouw- is, net als bij de Soft XT, op staat uit een ringband met len we eerst even Stil staan bij de Computer met samenge- het controlepaneeltje op het grofweg dezelfde informatie het verschil tussen de XT en bonden bedrading etc. De front te vinden, naast de reset als bij de Turbo PC, maar dit de AT in het algemeen. Of behuizing is identiek aan die schakelaar en de LED’s voor keer is er ook een echte beter gesteld, waarom of van de PC, inclusief de zo netspanning, turbo en harde gebruiksaanwijzing die helpt wanneer moet iemand een händige „motorkap”. Ook schijf. De laatste was ook bij het eerste gebruik. Er AT kopen. Om dat te kunnen de interne opbouw is iden- hier niet aangesloten omdat wordt overigens prächtig beantwoorden dienen we de harde schijf zelf een LED verwezen naar de Diagnos- eerst te kijken wat de AT DeSoft„AT” heeft. In het totaal zijn er 5 tics disc die onder andere beter doet dan de XT. Het SETU P en SETU P2 moet be- sleutelwoord hierbij is snel vatten. Zoals gesteld, de disc heid. Daarmee bedoelen we ontbrak. Overigens zijn de niet alleen de klokfrequentie hardware-gebonden instruc- want een AT kan in een ties onjuist omdat steeds klokpuls meer dan de XT andere kaarten worden afge- onder andere door bredere beeld dan in de Computer zit- databussen waardoor data ten. Standaard wordt de Phi sneller verwerkt kan worden. lips BM 7513 monitor meege- Ook de verbinding met de leverd. harde schijf gebeurt duidelijk sneller om die reden. Op wat Totaaloordeel voor een manier merken we dat nu? Bij gebruik van een De Soft PC AT is een goede tekstverwerker en platte Computer in een händige, tekst (zonder moeilijke compacte behuizing. Verge- kolommen en dergelijke) is leken met de Partner AT is het verschil nauwelijks echter de uitrusting wat be- merkbaar. Het opstarten perkt. Het toetsenbord is gaat wat sneller, net zoals het voor verbetering vatbaar wegschrijven, maar belang- maar niet onbruikbaar. rijk is het niet. Bij gebruik van programma’s zoals Win Partner AT 286 dows of GEM is het verschil echter schrijnend. Iemand Het binnenwerk is opge- die wel eens Windows op zijn bouwd rond het „Baby AT” XT heeft geprobeerd, zal zieh board, dat 22 X 33 cm klein hebben afgevraagd wie zo’n is. Daarop bevindt zieh de traag programma wil gebrui- 80286, klok met batterij en 36 De documentatie van de puter zitten. De Philips heeft Computer zelf was vrij gebrek- een prächtige videokaart en kig, een fotokopie van de mooie 3!/2 inch floppy dri- Baby AT board instructies, ves. De Acer rekent sneller een beschrijving van de dis- en heeft ook mooie floppy play/printerkaart en de mul- drives. Beiden hebben echter tifunctiekaart. Net als bij de een kleine voeding en de Acer Soft AT ontbreekt documen heeft slechts 256 Kb RAM tatie van de harde schijf en de maar wel weer een standaard disc Controllers. Wel wordt monitor. De Soft en Partner bij de Partner AT een uitge- zijn sterk verwant aan elkaar. breide DOS handleiding De Soft heeft een praktische geleverd die drie dikke en een käst maar relatief weinig dun boek omvat. Ook bij poorten terwijl de Partner deze AT wordt standaard een PC een grote käst en veel Philips BM 7513 meegele- poorten heeft. De Philips, de verd. Acer en de Soft kunnen in een winke! worden gekocht, Totaaloordeel dus kan er ook om raad wor den gevraagd aan de verko- Los van de prijs is de Partner per, de Partner zal hooguit AT een prima functione- met telefonische begeleiding rende Computer die netjes geworden ondersteund. De gebouwd is en prettig snel volgen voor de prijs zijn werkt. Wordt de prijs in ogen- duidelijk. Hetzelfde als voor schouw genomen, dan ont- de Soft en Partner XT’s staat een uiterst aantrekke- geldt, gaat ook op voor de lijk plaatje. Die prijs zal ech AT’s. De Partner „A T 286”. Mb Seagate harddisk. We ter gedeeltelijk tot stand zijn hadden om een 20 Mb ge gekomen door de manier van Echt moeilijk wordt de keus de standaardset periferie. Er vraagd. Het was wel leer- distribueren want Compu als je zelf wel wat wilt onder- zijn vier banken van negen zaam om te zien hoe veel ters Direct is een postorder- nemen en moet kiezen tussen voetjes waarin de geheu- sneller de 40 Mb was ten bedrijf. een Philips NMS 9100 met genchips geplaatst moeten opzichte van de 20 Mb in de harde schijf voor /4250,- worden. Indestandaardcon- Soft. Let wel: dat ligt niet (incl. monitor) en een figuratie zijn twee banken aan de Soft AT maar uitslui- De moraal Partner AT met harde schijf voorzien van 41256-12 Chips, tend aan de drive. Bovendien voor f 4674,- (ook incl. 512 Kb dus. ln de testma- blijkt de Basic test te traag Bij de XT’s zijn de verschillen monitor). Dan steekt de Acer chine waren - op ons verzoek om dit verschil aan te geven. groter dan bij de AT’s. Dat 500+ in een uitvoering met - de overige twee banken Bij het gebruik van Q&A was heeft ook wel te maken met harde schijf minder af. Die is voorzien van 5164-12 chips, het verschil echter meer dan de gekozen Computers. net wat sneller dan de andere zodat het aanwezige geheu- duidelijk. Helaas ontbraken een paar - PC’s en wordt bij defecten gen op de voor de test stan Drie insteekkaarten worden op zieh interessante - mer binnen een jaar aan huis daard 640 Kb kwam. De standaard meegeleverd: een ken. Toch kunt u aan de gerepareerd (prijs: /3954,- BIOS ROM is van Phoenix Hercules-compatibele video hand van deze test makkelijk incl. BTW, monitor 20Mb en (286 versie 3.03). De klokfre- kaart met een Centronics ontdekken waar de Sterke en 640 Kb RAM). Het is maar quentie kan omgeschakeld poort, een hard- en floppy- zwakke punten van een com- net waar het accent ligt. □ worden tussen de standaard disk Controller en een multi- 6 MHz en 10 MHz met een I/O kaart met een Centro schakelaar op het kleine nics, een RS-232 en een Philips Computers: Partner PC/AT paneeltje op het front. Daar game-poort. Op de laatste waren ook een RESET scha kaart kan, door het aan- Philips Nederland Trend Groep'R kelaar, een slot en drie LED’s brengen van een tweede Afd. Home Computers Overijsselhaven 25 te vinden. De LED’s zijn 16450 Chip, een tweede RS- Boschdijk 525, VB 8-12 3433 PH Nieuwegein voor indicatie van de net- 232 poort worden toege- 5600 PB Eindhoven 03402-64144 spanning, de hoge klokfre- voegd. 040-782347 quentie („Turbo”) en hard- Het toetsenbord is, net zoals Soft PC/AT disk-actief. Het slot maakt bij de Soft AT, uitgevoerd als Acer/ Multitech het mogelijk het toetsenbord AT/3 variant. Eigenlijk is het Cafka Computers buiten werking te stellen, de Partner AT/3 toetsenbord Systel BV. Prinsengracht 75 reset schakelaar blijft echter een mix tussen het oude IBM Nijverheidsweg 37 1018 VR Amsterdam ook hier zijn vernietigende AT en AT/3 toetsenbord en 2102 LK Heemstede 020-235660 functie behouden terwijl ook dat is geen siechte keus. De 023-339101 de käst niet vergrendeld aanslag is licht en er is een voelbare knik in de toets- Naschrift: wordt. De 200 watt voeding Na het afsluiten van de test besloot Cafka, de leverancier bevindt zieh rechts achterin, gang. Ook hier een - ditmaal van de Soft PC en AT, zijn Computers anders te configure- de standaardplaats. De Ven volledig ongedocumenteerde tilator is redelijk goed hoor- - macrotoets. De behuizing ren. De XT heeft nu standaard een RS-232, een klok en baar. Voor de voeding is van het toetsenbord is klein, een game adaptor terwijl de AT voor de zelfde prijs een 20 plaats voor drie drives, die waardoor het er fraai uitziet Mb harde schijf standaard meekrijgt. Voor de rest blijven netjes gemonteerd kunnen maar waardoor ook meteen alle voorzieningen het zelfde. Dat maakt de verhouding worden op meegeleverde ge- templates (kaarten met pro- natuurlijk anders doordat het prijsverschil kleiner wordt. leiders. Het testexemplaar grammagebonden functies Derhalve hebben we nog wel de prijslijst met de diverse was voorzien van een 1,2 Mb per toets) niet rond de func- configuraties bijgewerkt. floppy van Tandon en een 40 tietoetsen passen. 37 MEETNIEUWS

SPECTRUM ANALYSER

VOOR DE TOEKOMST

Ten aanzien van dynamisch 488 interface, waardoor een- bereik, nauwkeurigheid en voudige integratie in een gro- bedieningsgemak voldoet de ter meetsysteem mogelijk is. nieuwe Rohde & Schwanz Naast de vele mogelijkheden spectrum analyser FSA aan verhogen een vrije keuze van alle eisen voor metingen van kleuren voor testcurves, Tas spectrale distributie voor wat ter, softkey-labeling en het 9 betreft Signalen in het fre- inch beeldscherm met hoge quentiegebied van 100 Hz tot resolutie het bedieningsge 1,8 (2) GHz. Door de quasi- mak. Uiteraard is een grote (>100 dB) alsmede de läge Rohde & Schwartz spectrum continu instelbare frequentie varieteit in documentatie be- SSB faseruis van <-l 14 dBc analyser. resolutie en de nauwkeurige schikbaar. Het grote meet- (1 Hz)op I kHzvandedraag- en stabiele Synthesizer is de comfort van de spectrum golf maken metingen over dB (-145 dBm tot +30 dBm) afstemming geschikt voor ge- analyser is onder meer be- een groot dynamisch bereik maken de FSA ideaal voor sweepte spectrumanalyse. In reikt door vele automatische mogelijk. De ruime instelling alle toepassingen op gebied het vaste frequentiegebied testroutines. De zeer läge van resolutie bandbreedtes van selectieve niveaumeting. ook voor selectieve niveau- eigen ruis van <-150 dBm (6 (continu van 6 Hz tot 3 meting. Alle functies van de Hz) - 10 dB beterdan vanelk MHz), de frequentieweer- Importeur: Rohde & FSA zijn bestuurbaar via de vergelijkbaar instrument - gave (0/100 Hz tot 2 GHz) en Schwartz Nederland B.V., gestandaardiseerde IEEE- het grote IM-vrije gebied de niveauweergave van 175 Maarssen.

* Radio en TV bulzen * Versterkerbuizen Handelsonderneming ELECTRO CIRKEL B.V. * Zendbuizen Postbus 56566. 3007 EB Rotterdam * Magnetrons Piekstraat 69. 3071 EL Rotterdam * Klystrons Tel. 010 - 485 10 88. Telex 28647 * TR-cellen Telefax 010 - 484 47 92 * Componenten ALLEEN VERTEGENWOORDIGERS VOOR Veelal UIT VOORRAAD leverbaar fegen ZEER GÜNSTIGE prljzen. LONDON Vraag vrljblijvend Offerte.

zelfbouw l:l=U' luidsprekersystemen öök voor transformatoren T Het grote aanbod zelfbouwontwerpen maakt het steeds AM ROH A belangrijker dat u over een deskundige back-up beschikt tot een F goed eindresultaat bereikt is. 0 Onze speakersets zijn voorzien van gemonteerde 1 I scheidingsfilters met brede, extra zware koperbanen van 70 u. De spoelen zijn gewikkeld van 0FC draad tot 2 mm draaddikte. t + En voor een groeiend aantal sets is een houtpakket (MDF of spaanplaat) uit voorraad leverbaar. icuV-ViO Bestudeer daarom eerst onze luidsprekergids ’87-’88 met veel informatie, gegevens, tips en volledige prijslijst van 60 -VV-rYYWs bouwsets en 150 luidsprekerunits. Ook in het brede assortiment transformatoren bewijst Amroh z’n klasse. Om er maar een paar te noemen: ★ Ingegoten trafo’s voor printen Chassismontage Toezending van de luidsprekergids *B5* volgt na (van 0.6 VA tot 24 VA); vooruitbetaling van f. 1,50 (portokosten) op postbankgiro ★ Voedingstrafo’s; 1673014 of f. 1,50 aan postzegels in een briet. Vermeld ★ Ringkerntrafo’s; vooral *B5*. ★ Regeltrafo’s; ★ Aanpassingstrafo’s. Alleen al voor dit programma Wij leveren de luidsprekers voor alle zelfbouwontwerpen zijn heel wat bedrijven tot vaste Amroh-klanten getransfor- meerd. Vraag de dokumentatie. Geopend- Woensdags van 13.00 tot 17.30 h. Donderdags en vrijdags: 10.00 -17.30 h. REMO Amroh B.V. Zalerdags; 10.00 - 16 00 h. Kon. Julianalaan 118 Aktueel in industriele aktiviteiten Dinsdags uitslurtend op alspraak. 2274 JM Voorburg Dinsdags de gehele dag en woensdagochtend Tel. 070 - 868 440 Postbus 370,1380 AJ Weesp zijn wij wel telefonisch bereikbaar. Telefoon: 02940-1 53 50 41K§)H Telex: 15171 KAMU

38 ROBOTICA & COMPUTERS Door Wisse Beumer

yy volautomaat” laat nog op zieh wachten:

PC BESTUURT

R BOTS

In het midden- en kleinbedrijf komen we de extra schrede gezet op de weg cessoren. Tot die tijd was het laatste jaren een bijzondere arbeidskracht tegen. naar een compleet compu- zowat onmogelijk om een Hij kan nonstop werken. Dag in, dag uit, met een tergestuurd ontwikkelen regelen besturingssysteem produktieproces. In de wan te ontwikkelen dat de vereis ongelooflijke nauwkeurigheid zijn delgangen wordt dit aange- te nauwkeurigheid op kon werkzaamheden verrichten. Hij is altijd op tijd, duid met CIM (Computer brengen. De besturingvan de wil altijd overwerken, doet het meest grote werk Integrated Manufactering), assen, het controleren van de met dezelfde inzet en klaagt nooit. De robot. de zoveelste teig in het rijtje positie en het berekenen van van CAD, CAM etc. de baan van de arm wordt verzorgd door een hoofd- eroemd geworden in ken over een „hulpmiddel”. computer en een speciale de Science fiction als Door toepassing van het Besturings Computer voor de besturing B tegenhanger van de beste op het gebied van werk- systeem van de assen. In beide Com mens, maakt de robot nu zijn tuigbouw en de elektronica is puters is een I6-bit micro- entree op de werkvloer. Las een produkt ontstaan dat ver Wat moeten we ons nu voor- processor van het type 68000 sen, spuiten, afbramen, uitstijgt boven het niveau en stellen bij een Industriele gebruikt. De Computers zijn dompelen, assemblercn etc. de mogelijkheden van de Robot? Volgens de defmitie onderling verbonden met een behoren tot de werkzaam conventionele hulpmiddelen. die in Nederland wordt ge gemeenschappelijke databus. heden en in de toekomst Wat maakt een robot nu zo hanteerd is een industriele Door de kracht van de micro- zullen de mogelijkheden zeer aantrekkelijk voor een be- robot een automatische han- processoren is op deze zeker uitgebreid worden. drijf? Naast de voor-de- teerinrichting, die in meer manier een besturing gerea- Voor veel mensen blijkt het hand-liggende toepassingen vrijheidsgraden program- liseerd met een hoge mate moeilijk de robot los te kop- zoals continu bedrijf, grote meerbaar is en is voorzien van nauwkeurigheid. Een pelen van de metalen figuur- herhalingsnauwkeurigheid en van grijpers of gereed- voorbeeld. Probeer eens om tjes die met krakende voor eentonig en zwaar werk schappen en die specifiek is met een hand een 100% rech stemmen de Science fiction zijn er nog een aantal „aan- ontworpen voor industrieel te lijn te tekenen over het series vullen. Vooral als zo’n trekkelijkheden” te noemen. gebruik. Hoe dat er in de oppervlakte van een ping- robot dan nog het heft in Een term die steeds vaker praktijk uit komt te zien? Het pong balletje. Analyseer l eigen handen gaat nemen en gehanteerd gaat worden is best kan de „robot” worden maar eens wat voor bewe- zieh tegen de mens keert „flexibele automatisering”. vergeleken met een mechani gingen dat vraagt van de vragen velen zieh misschien sche arm (zie fig. 1). De „assen” die wij in onze arm af wat we in een bedrijf van Robot = flexibel bewegingsvrijheid wordt hebben en... kijk eens naar zo’n apparaat moeten ver verkregen door de verschil- het resultaat. Bij een heleboel wachten. Hiermee wordt bedoeld dat lende assen die de robot, bin mensen zal er een beverig het automatiseringsproces in nen zijn werkbereik, in iedere lijntje verschijnen. Wanneer een bedrijf niet inhoudt dat stand kunnen plaatsen. we deze opdracht aan een De robot bestoot een apparaat wordt aange- Met behulp van een vernuftig robot geven zal deze heel wat niet schaft voor het verrichten stangenstelsel is het mogelijk minder Problemen hebben en van een enkele bewerking om de beweging van de moto- het resultaat is een 100% Beter is het te spreken over de maar dat het apparaat breder ren om te zetten in een bewe rechte lijn. ledere verdraai- „Industriele Robot”en men inzetbaar gaat worden over ging van de arm. Aan het uiting van de assen wordt nauw- sen die er dagelijks mee wer een groot scala van werk einde van deze arm bevindt keurig berekend door de ken willen het soms helemaal zaamheden. De robot lijkt zieh de „effector”. Deze kan ascomputer en geeoördineerd geen robot noemen, maar uitstekend in dat plaatje te bestaan uit een gereedschap door de hoofdeomputer. een „oplossing” voor een passen. Op de juiste manier of uit een „grijper”. Het aan specifiek probleem. Altijd al geprogrammeerd blijkt dat tal bewegingsmogelijkheden On line/off line is de mens bezig geweest om de robot flexibel genoeg is van de robot is zeer groot en voor zichzelf hulpmiddelen om de verschillende werk om die bewegingen te coör- De programmering van de te ontwikkelen die zware zaamheden te verrichten. dineren is een zeer uitgebreid Computer kan op twee monotone arbeid konden Afhankelijk van wat wordt besturingssysteem nodig. manieren worden gereali- verlichten. De robot ligt in aangevoerd kiest de bestu Dit is ook een van de redenen seerd. ON-LINE en OFF de lijn van deze ontwikke- ring de werkzaamheden en waarom de robot pas een LINE. lingen. Toch is het te een- de robot voert ze uit. Hier doorbraak ging maken na de ON-L1NE wil zeggen dat er voudig om zo maar te spre- mee wordt dan weer een opkomst van de micropro- een direct contact is met de 39 ROBOTKA 8t COMPUTERS

Besfurmg bewegingen van de robot te langrijk als de robot werk- krijgen. De reden hiervoor is zaamheden uit moet voeren dat de PC een ongelooflijk op een moeilijk bereikbare ;;; programmeer- aantal baanpunten kan plaats. De programmering hulpmiddelen geven terwijl met ON-LINE uit het pakket van ASEA liet besturings- Programms- programmering ieder baan- nogal te wensen over en van logica geheugen punt handmatig vastgelegd daaruit volgt dan tegelijker- bedienings- moet worden. tijd de doelstelling, wat je paneel wilt bereiken met je eigen De Software Software pakket.” Hoe nu de ontwikkeling van de Software voor OFF-LINE Een moeilijke programmering tot stand klus HI komt, wat de doelstellingen Robot zijn maar ook wat de Pro „Dan begint er een erg moei- blemen zijn bij de totstand- zame klus. Omdat er geen koming van zo’n software- gegevens bekend waren over sensoren pakket zijn vragen die beant- het protocol of communica- aandrijving woord kunnen worden door tie met de robot bleef er geen enkele medewerkers van andere mogelijkheid over mechamsme Anertek. dan proefondervindelijk proberen toegang te krijgen positiemeet effectoren systeem i Anertek is een bedrijf dat tot het besturingssysteem. zieh bezig houdt met opleidin- De enige oplossing was om gen advisering en software- achter een PC te gaah zitten ontwikkeling op het gebied met daaraan een robot, en van de robotica. Bert Seegers dan maar kijken wat er alleen Paul van Raaij zijn de maal gaat gebeuren. Flarden mensen die verantwoordelijk van informatie schieten over HI zijn voor de ontwikkeling Periferie je monitor. In die chaos van van een software-pakket informatie probeer je dan een voor OFF-LINE program zekere regelmaat te ont- werksfuk aan- en mering. dekken van waaruit je later afvoersysteem kunt gaan programmeren. m. Op een zeker moment neem Daarna ben je zover dat je je als bedrijf de beslissing om kunt beginnen met het Software voor robotbestu- ontwikkelen van je Software. veiligheids- ring te gaan ontwikkelen. voorzieningen Al met al praat je over een Hoe ga je dat aanpakken? proces van een aantal jaren.” Bert Seegers: „In eerste instantie neem je als bedrijf Wat zijn de mogelijkheden energie- zo’n beslissing omdat je over- van OFF-LINE besturing? voorziening tuigd bent dat je een produkt Bert Seegers: „Een voor- hebt waarmee je op de markt beeld. Twee buizen moeten kunt körnen. Nu is het zo dat met elkaar een dwarsverbin- robotfabrikanten vaak zelf al ding gaan vormen. In een van Fig.I. iedere stand en positie van de een softwarepakket hebben. de buizen moet dus een gat robot nauwkeurig invoeren, Naar onze mening voldeed worden gesneden met een robot. De ON-LINE pro- opslaan op een floppy disc en het softwarepakket van snijbrander. Dat kan op de grammeerapparatuur die later de gegevens vanaf de ASEA niet aan de eisen die je volgende werkwijze. Op de ASEA bij zijn robots levert floppy aan de robot door- er aan zou mögen stellen. Er tekenkamer wordt m.b.v. bestaat uit een handzame geven. Tijdens het program zijn n.l. twee belangrijke tabeilen e.d. een uitslag ge- behuizing waarop een joy- meren kan de robot zijn programmeringsgegevens maakt die later op de buis stick, een display voor de werkzaamheden blijven doen, voor een robot, a) de positie, gelegd kan worden voor het programmaregels en functie- dus er is geen sprake van dus het punt waar de bewer- overnemen van de maten. In toetsen (w.o. een dodemans- produktieverlies. Daarnaast king uitgevoerd moet wor de werkplaats wordt nu met knop). Het voordeel van het is het mogelijk om met OFF den en b) de stand van de een snijbrander het gat weg- ON-LINE systeem is dat de LINE programmeren een robot. gesneden waarna het nog programmeur „bovenop” de hogere nauwkeurigheid in de Vooral dit laatste is erg be- verder afgewerkt moet wor- robot zit. De programmeur

kan al zijn gevoel voor rich- __ toekorasfige ting direct overbrengen op de 16bifs Databus robot zelf. Nadeel is het be- I "I ui für eiding PROM/RWM l/o perkte display. Men heeft tij PO IR Bin axis fi/O resdver teil bus CPU traraory • 0/A exritef digital equipment dens het programmeren geen battery CPU intert analog totaaJ-overzieht. Een ander en misschien wel groter na deel is dat de robot tijdens confrot drive terminal unif unit het programmeren uit het produktieproces is genomen. A OFF-LINE programmering prog. um gebruikers I/O blijkt meer mogelijkheden in gebruikers I/O U>" Fig.2.

41 BOUWONTWERP Door W. P. Klein

eenvoudige analoog/digitaal omzetter:

SAMPLER

STOPT GELUID

IN COMPUTER

De hier omschreven schakeling geeft de er wel aan gedacht worden, tors en een ruisgenerator. De mogelijkheid om op een simpele wijze analoge de min van de voeding met de geluidskwaliteit die met deze Signalen op te slaan in de Computer. Het min van de printerpoort te Computers gehaald kan wor verbinden. den is aanzienlijk beter. Be- bouwontwerp is in principe geschikt voor alle De weergave van het opge- langrijk daarbij is dat men Computers, alhoewel er aanpassing in de Software nomen geluid wordt heel wat een manier moet vinden om nodig kan zijn. In iedere geval werkt het perfect moeilijker als men er zelf een het opgenomen geluid weer op de Amiga Computers van Commodore. programma voor moet schrij- via de Computer weer te ven. geven. De aard van het programma wordt bepaald door de moge- Een methode die ongeacht e schakeling is be- Hierdoor hoeven alleen de lijkheden die de Computer het type Computer werkt, is doeld om stukken acht datalijnen en de voe- heeft om geluid te produce- het gebruik van dezelfde D muziek, spraak of ge dingsdraden met de printer ren. In de meest eenvoudige Centronicspoort. Nadat het luid, op te nemen en via de poort verbonden te worden. vorm gebeurt dit door pulsen geluid is opgenomen, kan Computer weer te geven. Als In de basisversie wordt de naar een luidsprekertje te men de opgeslagen digitale Computer is een Amiga 2000 sampler vanuit de Computer sturen. De hoeveelheid pul waarden, door de Centro gebruikt, maar ook op de gevoed. Op de print is de sen bepaald dan de frequen- nicspoort naar een digitaal Amiga 1000 en Amiga 500 mogelijkheid aanwezig om tie die uit de luidspreker naar analoog Converter stu moet de schakeling zonder experimentele schakelingen komt. Deze methode wordt ren. Dit analoge signaal Problemen werken. Wel toe te voegen. In dat geval o.a. toegepast bij de Apple stuurt dan een Speaker aan of moet men rekening houden kan de schakeling beter en IBM (compatibele) Com wordt op een versterker aan- met de verschillende printer- extern gevoed worden. puters. gesloten. Een mogelijkheid is connectoren die op deze Bij andere Computers zitten een simpele som-versterker, Computers gebruikt zijn. De vaak speciale geluidchips, opgebouwd rond een 741 sampler wordt namelijk op Experimenteren met bijvoorbeeld drie oscilla- opamp en een darlington als de printerpoort aangesloten. eindversterker. Het kan wel Met wat aanpassingen is de Zoals reeds uit de beschrij- Fig.l. Het eenvoudige Schema nodig zijn dat de Centro sampler ook op enkele ving blijkt, betreft het hier van de sampler. nicspoort gebufferd wordt. andere typen Computers aan geen sampler die hifi-ge- te sluiten. Het belangrijkste luidskwaliteit levert. Met een probleem hierbij is de beno- simpele acht bits AD-conver- digde Software. Voor de ter is dat ook enigszins teveel Amiga zijn er stand aardpro- gevraagd. Voor geluid van gramma’s met de mogelijk CD-kwaliteit worden mini heid om te samplen. Deze maal 14 bits gebruikt en programma’s zijn o.a. Future daarnaast een aantal filters. Sound en Perfect Sound. Deze schakeling en de daarvoor ontworpen print zijn bedoeld om tegen minimale Schakeling kosten te experimenteren met sampling. Op de experi- Het hart van de schakeling is menteerstrook van de print een IC van National, de kan met behulp van filters de ADC0804. Dit is een 8-bits kwaliteit nog verbeterd wor analoog naar digitaal con- den. verter. Deze heeft een interne Tevens kan hierop, bijvoor oscilator,, . waardoor----- geen beeld, een microfoonverster- KioKpulsen van de Computer ker gebouwd worden, zodat nodig zijn. Deze oscillator spraak rechtstreeks opge wordt met de drukschakelaar nomen kan worden. gestart. Bij een externe voeding moet 42 •i r-*’ • • • *' o # . ... , . .. - > . o •.Pi • • • • p,. . RS i . . . • • . . P8 • . Re • • • ...... P7> ...... > v . P6 RI { 0 PS" IC1 PC'* >; *- V «* P3 • PZ • _L n* : -rz. 1 IC 2. . • • ; . • i 'r • RZ ...... * i olV • V O-’T TC massi ; o Fig. 2. Het ontwerp van de -«>-1 Fig. 3. De overzichtelijke on- print. J derdelenopstelling.

Meta Een volgende stap kan zijn: pennen van de connector bij Aan de rechterkant zit de in 1. inlezen van de digitale gebruik op een Amiga 500 of gang voor het geluidssignaal. Behalve voor het digitaal waarde op de Centronics- Amiga 2000. Dit is een man- Dit signaal moet een wisse opnemen van geluid, kan de poort nelijke 25p D-connector. Bij lend signaal zijn, met een sampler ook gebruikt wor 2. ömzetten van de waar de Amiga 1000 is dat een maximale waarde van 5 V den om analoge Signalen te de in de overeenkomstige vrouwlijke 25p D-connector top/top. Als er een gelijk- meten. Op die manier kan de spanning en moet de 5V-voeding van spanning gemeten wordt, sampler op iedere Computer 3. de waarde opslaan in pen 23 gehaald worden in- dan moeten C2 en instelpot- met een Centronicsaanslui- een string plaats van pen 14. Deze ver- meter R6 weggelaten wor ting gebruikt worden. Belang- 4. de string met 1 verho- binding met de Computer kan den. De maixmaai te meten rijk is daarbij wel dat met de gen het beste met een kort stukje spanning is dan +5 V, waar- Centronicsaansluiting ook 5. kijken of de meting kabel plaatsvinden. Op die bij het wel van belang is, dat informatie de Computer kan een stop-signaal krijgt manier voorkomt men Pro de voedingsspanning ook worden binnengehaald. He 6. bij een stop-signaal blemen, op het moment dat minimaal +5 V is. laas heeft niet iedere Compu naar punt 8 gaan de schakelaar ingedrukt Er zijn twee instelpunten, te ter die mogelijkheid. 7. opnieuw beginnen bij wordt. De AD-converter weten R5 en R6. Beide instel- Met een simpel stukje Soft punt 1 heeft namelijk een interne potmeters moeten op 2,5 V ware kunnen er al spannin- 8. de gevonden waarden oscillator, die gestart moet worden afgesteld. gen gemeten worden. Zo een in de strings bij elkaar op- worden door de schakelaar programma zou in zijn meest tellen in te drukken, nadat de appa- Werlring______eenvoudige vorm als volgt 9. het resultaat delen ratuurisingeschakeld. Houd opgezet kunnen zijn: door het aantal strings/ deze kabel wel kort, om de Het op te nemen signaal waarden kans dat er een stoorsignaal loopt via C2, die er voor 1. inlezen van de digitale 10. op de monitor zetten op komt te staan zo klein zorgt dat de gelijkspannings- waarde op de centor- van de gemiddelde geme mogelijk te houden. component, dat in de wissel- nicspoort ten spanning 2. ömzetten van de waar Tenslotte kan men zo ver de in de overeenkomstige gaan dat men een program Onderdelenlijst spanning ma schrijft om een geheu- 3. op de monitor zetten genscoop van de Computer te Weerstanden van de gemeten spanning maken. Rl ikn 4. opnieuw beginnen bij R2 t.e.m. R4 io kn punt 1. Bouw R5 1 kü, instelpot, klein, liggend R6 10 kn, instelpot, klein, liggend Alhoewel er sprake is van een Fig. 4. Met deze schakeling is Condensatoren het mogelijk om het digitale zeer eenvoudige Schema zijn 150 pF, styroflex er toch een aantal zaken die CI signaal uit de Computer weer C2 680 nF, MKM hoorbaar te maken. Het moet van belang zijn om te weten. 100 nF, MKM Aan de linker kant van het C3 worden aangesloten op de Cen - C4 22 nF, MKM tronicspoort. Schema staan de aansluit- Halfgeleiders IC1 ADC0804 IC2 74LS00 Diversen IC-voet met 14 pennen. IC-voet met 20 pennen. Drukschakelaar, maakcontact. Kastje KG 15, Print: DIL Elektronica.

~~(Het complete bouwpakket van deze sampler kan ook worden besteld bij de firma D.I.L. in Rotterdam, 010- 4854213. De prijs, inclusief print en kastje, bedraagt / 49,-).~~

A3 spanning kan zitten, wordt zorgen een laagdoorlaatfil- met R5. Door aan weerszijde schreven moet worden door tegen gehouden. Daarna ter, waarna de te meten van deze instelpotmeter een de chip. De als inverter ge- zorgt instelpotmeter R6 er spanning op de ingang van de weerstand te zetten krijgt schakelde NAND-poort voor dat de wisselspanning AD-converter ADC0804 men fijninstelling voor deze zorgt er voor dat er een lees gesuperponeerd wordt op komt te staan. De frequentie referentiespanning. °f een schrijfsignaal wordt van de interne oscillator van De aansluiting CS ligt aan de i een gelijkspanning van 2,5 V. gegeven. Voor het opstarten Is deze spanning niet goed de ADC0804 wordt bepaald massa, waardoor de chip van deze schakeling dient S1. afgesteld of is het ingangs- door de weerstand R2 en de constant vrij is gegeven voor signaal te hoog, dan treedt er condensator CI. meting. Aan de hand van het Een puls van deze schakelaar vervorming op. Weerstand De referentiespanning voor INTR-signaal wordt er ge- geeft dit deel van de schake RI en condensator C4 ver- de ADC0804 wordt ingesteld keken of er gelezen of ge- ling een vaste beginsituatie. □

~~COMPUTERS Door Wisse Beutner~~

~~I HET UITHOUDINGS VERMÖGEN~~

VAN EEN COMPUTERTAAL zoals dat gebruikelijk is Het „basis BASIC” is zoda- BASIC twintig jaar actueel onder hogere programmeer- nig uitgebreid en ontwikkeld talen. Een ander punt is dat dat er een hogere vorm van de snelheid enorm omhoog is BASIC is ontstaan. Je kunt Computers körnen, Computers gaan, maar gegaan.” met Q-BASIC nog steeds op BASIC, dat blijft gewoon bestaan. Althans, dat is Gaal BASIC hier door ook de oude vertrouwde manier de indruk die je krijgt na een terugblik op de meer toepassing vinden in de programmeren maar het afgelopen tien jaar. En nog steeds wordt BASIC professionele secior? biedt de gelegenheid om veel „We zitten natuurlijk met gestructureerder te werk te door veel mensen op een intensieve wijze gebruikt. een stukje historie. BASIC gaan. was altijd een soort tussen- Maar hoelang zal het succes van BASIC nog station. Mensen die serieus 40 PRINT duren? Wisse Beumer in gesprek met de firma wilden programmeren gin "Haa1baarheid" Microsoft: gen al snel over naar een andere programmeertaal. Op BASIC heeft zijn populär i- dit moment is dat niet meer teit te danken aan een hele noodzakelijk. De nieuwe grote groep mensen die in r is iets aan de hand met bij een heleboel mensen een versie van Q-BASIC is zeer hun vrije tijdprogrammeren. de computertaal BA haat/liefde verhouding ten snel en kan gestructureerd Is Q-BASIC nog wel haal- E SIC. Niet zozeer met de opzichte van BASIC bestaat. worden gebruikt. Voor een baar voor deze mensen of taal zelf, de afgelopen 20 jaar Aan de ene kant kun je er niet software-ontwikkelaar zal zijn ze verplicht om bij het is BASIC zeer succesvol ge- omheen maar aan de andere het geen verschil meer maken ,,oude basis BASIC” te blij- bleken, maar meer met de kant kun je het niet echt of hij Q-BASIC of een ven. verwachtingen die aan de gebruiken. Maar, wat is nu andere taal pakt.” ,,Het grote voordeel van Q- taal worden gesteld. Is BA de toekomst van BASIC? En BASIC is dat het nog steeds SIC in oorsprong ontworpen er zijn zoveel verschillende 30 REM BASIC is. Op welk niveau als een taal voor „beginners” versies op de markt, is er "hogere talen" mensen tot nu toe bezig zijn en voor „all purpose”, al eigenlijk nog wel sprake van geweest met BASIC vormt gauw bleek dat niet voldoen- BASIC? „Wat een bijzondere ontwik- geen probleem. Alle moge- de te zijn in de ogen van de Kun je gebruik maken van de keling is, is dat we zien dat lijkheden die normaal toe- ontwerpers. Wanneer het versies zonder het oorspron- mensen die in het bedrijfs- gankelijk waren blijven be gaat over het „echte werk” kelijke BASIC? leven een automatiserings- staan” wordt BASIC in de hoek ge- cursus hebben gevolgd een 20 INPUT Wat is de lijn in de ontwikke- schoven en praat men liever enorme kloof zagen tussen de ling van programmeertalen? over programmeren in ma "Quick Basic";A$ taal die ze bij de cursus had- „Compileertijden zullen nog chinetaal of een hogere pro den geleerd, BASIC, en de sneller gaan worden. Dit grammeertaal die zieh beter In 1986 heeft Microsoft een taal die in het bedrijf werd wordt mogelijk omdat er leent voor professionele toe nieuwe versie van BASIC op gebruikt. Die kloof kan nu steeds meer „in” de Compiler passingen. de markt gebracht. De naam: overbrugd worden met Q- gewerkt gaat worden. Een Quick-BASIC. BASIC. De nieuwe Compiler snellere weg tussen de inge 10 PRINT Een telefonisch gesprek met kan duidelijk ingezet worden typte code en de machinetaal *' tekor tkom i ng " een woordvoerder van op het gebied van automati- zal de Systemen sneller gaan Microsoft over bovenstaande sering. We zien dus duidelijk maken. Vanuit BASIC Dat slaat natuurlijk terug op vragen. dat BASIC zieh steeds op- wordt het ook mogelijk om een taal en in de loop der „Basic zelf blijft natuurlijk trekt aan een hogere taal en andere programmeertalen jaren is het oorspronkelijke altijd een voorwaarde. Als je met Q-BASIC heeft het zieh aan te roepen, bijv. een Pas- BASIC grotendeels vervan- een vergelijking maakt met op een lijn gesteld.” cal-routine. Op die manier gen door versies die de de andere Compilers die op de wordt Q-BASIC een werk- „tekortkomingen” zouden markt zijn dan denk ik dat de Kun je BASIC en Q-BASIC tuig om verschillende „sour- moeten wegnemen. Zoekend huidige versies van Q-BA- nog wel met elkaar verge- ces” aan elkaar te knopen en naar de achtergrond van al SIC de mogelijkheid bieden lijken? uitgebreide toepassingen te de verschillende versies krijg om eenzelfde structuur aan te Q-BASIC wordt door velen vinden.” □ je steeds meer het idee dat er brengen in je programma gezien als een aparte taal. (Met dank aan Microsoft.) 44 ) HTS en MTS voor Elektronica ® TUÜT^BRÜIN., ) da

☆ Uit voorraad leverbaar ★ • Alfa-numerieke displaymodules • Meer dan 2500 types lin. IC's • 74-LS-ALS-AS-C-HC-HCT-S-F reeksen • C-MOS serie's CD-4000 en HEF-4000 • Diodes transistoren-thyristoren-triac's • FETS-MOSFETS-POWERMOSFETS-SIPMOS Rens & Rens is een particuliere HTS en • NTC-PTC-LDR-VDR-weerstanden MTS voor elektronica. En geen gemakke- • Metaalfilmweerstanden van 1Ü Iijke. De eisen zijn hoog, er moet hard tot 10 Mü in E-96 reeks 1% worden gewerkt. De vraag naar elektronici • Condensatoren van 0.1 pF tot 22 /zF is al groot, maar die naar mensen met een • Metaalfilmweerstanden van 1H Rens & Rens diploma wordt er nog door overtroffen. Je zult dan ook niet vaak werk- tot 1 MH in E-96 reeks 0,1% Ioze "Oud - Rensers" tegenkomen. • Elco's van 0.1 /zF tot 330.000 /zF SYOUUnr en BRUIN B.V. Ook op dit gebied staan wij u met (voor)raad en daad terzijde. Wij leveren onder rembours op telefonische of schriftelijke bestelling. Bel of schrijf voor meer infoimatie Prinsegracht 34 - DEN HAAG - telefoon 070-604993 Emmastraat 62 - 66 11213 AL HILVERSUM ITelefoon 035 - 47 47 4 k______Postgiro: 283062 - AMRO-bank: 45.35.75.418______

De naam Accuphase biologeert audio-experts reeds bij het uitspreken. Een klein team audio-specialisten ontwikkelt en produceert een kwaliteit, welke - bij de huidige stand van de technologie - nauwelijks te . P 500 - een unieke versterker - verbeteren is. Praat eens met een geselecteerde Accuphase- Naast de traditionele Accuphase dealer, wanneer u zieh tot het audio-avontuur met ongeken- schakelingen, zoals ’push-pull’ en de grenzen aangetrokken voelt. ’MOS-FET’s’ versterkertrappen, is nu ook de pre-driver voorversterker van de P 500 ^ uitgevoerd in Klasse ’A’. Resultaat: een extreem dynamische weergave onder alle omstandigheden. Minimaal 2 jaar volledige garantie.

~~P 500 250W/kanaal Stereo- Ei nd versterker > ccu I ase~~

Postbus 370,1380 AJ Weesp •ä Ontworpen voor het /dMP@H Tel.:02940-15350 P-600 300W/kanaal absolute gehoor Stereo-Eind/ C-17 Voorversterker MC-element versterker/^ /C-280 Stereo-Voor- versterker C-270 Stereo-Vcxjrversterker

~~Cf C C 01~~

ACCUPHASE DEALERS: Amersfoort Hobo HiFi Amsterdam RAF HiFi Apeldoorn Hobo HiFi Arnhem Hobo HiFi Best Prof. Audio Blaricum HiFi Studio Baan Breda Hi Fine Delft Multifoon Enschede Hobo HiFi Den Haag de Jong en Warnaars B.V. Groningen Eringa Geluid Haarlem Hobo HiFi Hilversum RAF HiFi Stereo Leeuwarden Eringa Geluid Leiden Studio Number One Rotterdam Snijders HiFi Stereo Utrecht Muziek Staffhorst Venlo Stassen Zaandam Van Ingen HiFi Zwolle Eringa Geluid BOUWONTWERP Technisch ontwerp: F. M. Schimmel

~~Facsimile op CBM 3032/4302 of Commodore 64: ZELF ■X y- WEERSATELLI X ONTVANGEN~~

~~De meeste bouwontwerpen in RB zijn niet echt gecompliceerd. Ze zijn makkelijk te bouwen, en m de bijbehorende verbalen zijn nooit echt lang. %yr>~~

Toch wilden we in deze computerspecial een zeer ,v ..vo ; uitgebreid bouwontwerp publiceren. Daarbij viel »•vf. onze keuze op een apparaat dat het mogelijk 5 . | : maakt om met een Commodore 64 of een CBM | ; v*-" ‘.Al •: 3032/4032 weersatellieten te ontvangen. Het volledige bouwontwerp zou echter meer dan een halve RB in beslag nemen, vandaar dat we Bl® volstaan met een samenvatting van de werking en de mogelijkheden. Wie daadwerkelijk tot de bouw wil overgaan kan printen en bouwhandleiding iits bestellen bij de ontwerper, dhr. F. M. Schimmel. Sw Meer informatie daarover aan het einde van dit artikel. :• 1 ■: m ie weerkaarten en lelle interface gebruikt wor 'rti foto’s wil ontvan den, omdat seriele over- ." iv W gen, kan met wat ge- drächt te traag is. Omdat de luk in de surplushandel soms userport ook de converter- .. y facsimile-apparatuur op de signalen moet kunnen bin- *.< f :; JiS§8 a •yi kop tikken. Men kan zo’n nenhalen, is een eenvoudige weerkaartconverter, waar- interface ontworpen, waar- s mee facsimilesignalen van voor eveneens een print ver- Meteostations en persbu- krijgbaar is. reaus te ontvangen zijn, ook Andere printers dan de FX- zelf maken. Er is een uitvoe- 80 zijn uiteraard mogelijk, rige handleiding beschikbaar mits zij aan de volgende eisen en voor de diverse bouwste- voldoen: minstens 960 dots/ m 5 IE nen van de Converter zijn 8 inch, op dual speed 16 25 printen gemaakt (bestelinfor- inch/sec., in bit-image mode, matie aan het eind van dit met 8 bits parallel ingang en Fig. 1. Op deze infrarode een overzicht van de onder- artikel). Voor het ontvangen minimaal 1 kbyte bufferge- opname van West Europa is delenopstelling geleverd, van de Signalen van Meteo heugen. Op mogelijke com- duidelijk te zien waar de wöl alsook een onderdelenlijst, stations/persbureaus is ver- plicaties wordt in de handlei ken zieh bevinden. Ook is te een montagehandleiding en der een communicatieont- ding ingegaan. zien dat het water van de een afregelprocedure. Het vanger (met langegolf) Noordzee kouder is dan het bezit van een oscilloscoop en nodig. omringende land. een frequentieteller is niet Aan de interface tussen com- Bouw onontbeerlijk, maar wel vre- puter en printer is bijzondere geen probleem zijn. Een selijk händig. aandacht besteed. In geval Een beetje ervaring met digi goede soldeerbout en zorg- De handleiding heeft hoofd- van de 3032 wordt in het ont tale en analoge schakelingen vuldig werken voorkomt veel stukken over Beeldopbouw werp met succes een Görlitz is wel nodig. Wat computer- eilende; dat geldt voor alle en signaalvorm, Algemene Super Epson Interface ee- ervaring is ook niet overbo- zelfbouw, maar het kan niet werking van het systeem, de bruiktopde IEEE-488 bus. dig, maar dat zal voor wie al genoeg gezegd worden. Bij Weerkaartconverter zelf, Voor de C64 moet een paral- bijvoorbeeld een C64 bezit, alle printen wordt overigens interface, Tijdbasis en syn- 46 Tekst: Peter van IVillenswaard

chronisatie, de Software later in een verteerbare snel- voor 3032 / C64. heid aan de printer aan te In een twaalftal afbeeldingen bieden, zou ca. 200 kbyte worden in blokschema’s en geheugen vragen en dat is in elektronische schakelingen de 3032 noch in de C64 alle bouwstenen van Conver voorhanden. Daarom is geko- ter en interface compleet zen voor de volgende truc: in weergegeven. een 1 kbyte printergeheugen Verder levert een vijftal worden 8 regels ingelezen, tabellen nuttige informatie die vervolgens in een keer over bijvoorbeeld: de frequen- door de matrixprinter wor ties van enkele beeldzenders, den geschreven. De printer dagindeling van de uitzen- heeft nu 2 seconden de tijd dingen van een Meteostation voordat de volgende 8 regels op 134,2 kHz, welk signaal- geschreven moeten worden, formaat tot welke beeldop- wat voldoende is. bouw leidt, adressen van userport en interface regis- Een tweede probleem is dat ters. niet alle uitgezonden foto’s dezelfde lijnlengte en niet hetzelfde aantal lijnen per Beeldopbouw mm hebben. Daarom zijn in deze ontvanger diverse Wanneer een weerfoto wordt keuze- en instelmogelijk- uitgezonden, moet hij eerst heden aangebracht om tot worden gescand. Daartoe een zo correct mogelijk wordt de foto opgespannen beeldformaat te kunnen op een ronddraaiende trom- körnen. mel en met een stilstaande De zendermodualatie is in alle lichtopnemer afgetast. Het gevallen FM, met een fre- proces heeft wel wat weg van quentieverschuiving van 300 het maken van een elektro Hz voor de middengolf en nisch stencil. De gebruike- 800 Hz voor de kortegolf. De lijke rotatiefrequenties bij hoogste frequentie is dan bij zulke trommeis liggen tussen voorbeeld wit en de laagste A 1 en 4 maal per seconde. Per zwart, maar andersom be- Fig. 2. Stroomdiagram van omwenteling wordt een staat ook. Aan dit signaal het weerkaartprogramma beeldlijn verkregen. Weinig zijn verder Start- en synchro- (CBM 3032). Printers zijn in Staat zo’n nisatiesignalen toegevoegd. volg blök tempo regel voor regel te De hier besproken facsimile- Fig. 3. Het blokschema van volgen. Opslaan van een hele converter kan al deze varia- 007F de facsimile Converter. V foto in een geheugen, om die ties hanteren. nee 3 blokken gehad

~~f- kHz 0081 16 subroutme bifs verz -----• 8~~

~~0086 X-tal 2,z deler osc 25 • 3 1.2 MHz volg pixcl -----• 0.5 Reset_ 0085~~

~~nee 192 pixels —•12 gehad mono stabS 212 deler lijnsfart ^ 008B ja & + ----- • 1.5 stab 6 volg lijn & ----- • 0.75 stop~~

~~J & mono stab 2 I 0S2 I 0S1 Ui Reset St & lijnshift I sync S1 9 mono 1 — stab 3 oudio ___ verst 960 bytes —— in 50« Printer ! 0 - mono '1 VCO stabl~~

~~volg regel S2 afstemeenheid »SV van 00B0~~

~~nee stop lijnfreq' i3------L- naar // // bittreg .gebrvakers- ■ 2 — — poorf Data Computer klaar ) Al M— c ✓ S3i~~

~~47 ' BOUWOHTWERP~~

goed genoeg is. De belang- Programmo’s llitleiding Algemeen rijkste eis is frequentiestabili- blokschema teit, want een verlopen van Het bleek niet mogelijk Er is in dit ontwerp veel aan- de beatfrequentie tijdens een ongeveer hetzelfde pro- dacht besteed aan het kun- In eerste instantie werd ge foto betekent een veränderen gramma te gebruiken voor de nen weergeven van kleine dacht dat een PLL-schakc- van de grijswaarde van de af- 3032 en C64. De 3032 heeft details in de weerfoto. Iing als gebruikt in telexcon- druk. Er moet een (liefst af- de 2 kbyte printerbuffer van Daarmee stijgt het ontwerp verters gebruikt zou kunnen stembare) BFO aanwezig de FX80 niet nodig, terwijl uit boven het niveau van een worden om de frequentieva- zijn. De ontvanger dient bij de C64 met een eenvoudige „aardigheidje” en kan pro- riaties van de weerfoto’s te voorkeur ook geschikt te zijn interface wel om die buffer fessioneel worden genoemd. volgen. Dat bleek niet het ge- voor de langegolf, omdat vraagt. De inleestijd bleek De bijgeleverde weerfoto’s val: de variaties bleken daar- tussen 100 en 150kHzenkele echter veel te groot. Daarom zijn minstens van de kwaliteit voor veel te snel. Andere beeldzenders met groot ver werd besloten van het interne zoals elke avond op TV is te oplossingen, zoals flankde- mögen contiue in de lucht geheugen van de Commo- zien. Er wordt veelvuldig modulatie, werden als niet zijn. Deze zenders zijn dore gebruik te maken voor naar boeken en tijdschrift- fijnzinnig genoeg verworpen. gemakkelijker te ontvangen een tijdelijke opslag van de artikelen verwezen, zodat Gekozen werd voor het dan die op de druk bezette en 960 bytes van de vorige 8 iemand die meer wil, weet XR2212 PLL-IC, voorafge- storingsgevoelige kortegolf. regels en die in groepen van waar hij/zij moet gaan gaan door een versterkertrap- Verder is een instelbare MF- 256 bytes naar de printer te zoeken. je. De PLL produceert een bandbreedte gewenst (ca. 2,5 sturen in de tijd dat de Com De schakeling lijkt all-round met de frequentie verande- kHz is optimaal) en dient de puter op de startpuls van de bruikbaar en goed instelbaar rende gelijkspanning, die met AGC (AVR) liefst uitscha- volgende lijn wacht. Uiter- op de diverse signaalforma- behulp van een opamp in kelbaar te zijn. aard leidt dat tot een geheel ten, niet in het minst omdat absolute zin in niveau kan eigen en wat langer pro- op de juiste plaatsen van worden verschoven om het gramma voor de C64. händige hulpschakelingen ge 100%-zwartniveau aan de Interfacing De programma’s worden ge bruik wordt gemaakt. Zowel gebruikte modulatiefrequen- laden met de Basic-loader. de elektronica als de compu- ties te kunnen aanpassen. De pulsen worden via opto- Een beschrijving van de pro terprogramma’s worden tot Met een tweede opamp kan couplers aan de gebruikers- gramma’s valt buiten het be- in detail en op heldere wijze de versterking en daarmee de poort toegevoerd. De 8 data- stek van dit artikel. We vol- besproken. grijswaardeverdeling worden poorten zijn op de gebruikers- staan hier met de vermelding geregeld. Een speciale uitle- poort met elkaar doorver- dat beide programma’s in de De ontwerper schat de kos zing met een UAA180 en 12 bonden om de gelijktijdig- handleiding integraal zijn ten (exclusief prints, zie hier- LED’s stelt de gebruiker in heid van data te verzekeren. afgedrukt en bovendien aan onder) op / 100,- voor elek Staat nauwkeurig in te speien In het programma worden de hand van eveneens gege- tronische componenten,/ 30 op het aangeboden signaal. alle bits in het datarichtings- ven stroomdiagrammen uit- of minder voor het kristal, Omdat een Computer niets register „0” gemaakt, zodat voerig worden toegelicht. Er f 75,- voor montagemate- kan met een varierende gelijk alle poorten ingangen wor wordt voldoende inzicht ge- riaal en / 40,- voor een spanning, wordt deze span- den. geven in de werking ervan + 12 V, -12 V, 5 V voeding ning met een VCO (XR2206 De lijnstartpulsen en de lijn- om aanpassingen aan even- (3,8 W). Daarnaast is nog aangestuurd op FM-ingang) bitpulsen worden elk aan tuele andere Computers of nodig een käst en twee omgezet in een in frequentie andere ingangen van de Printers mogelijk te maken. verbindingskabels. □ varierende blokgolf. Die pas- poort toegevoerd. Wordt een seert vervolgens een mono- lijnstartpuls gezien, dan gaat stab IC om te zorgen dat een machinetaalprogramma pulsbreedte in het signaal de informatiestroom op de 8 naar de Computer niet meer bit-poorten inlezen. Er zijn afhangt van de aangeboden 960 bits per lijn. De 960 bytes frequentie, maar altijd even per groep van 8 regels wor groot is. den via de IEEE-488 bus naar Een (kristalgestuurde) 1,2 de printerbuffer gestuurd, in MHz tijdbasis levert alle het geval van de CBM3032. stuursignalen, waaruit geko De snelheid is juist groot zen moet kunnen worden om genoeg voor lijn-voor-lijn te kunnen instellen op de met een lijnfrequentie van 2 BESTELINFORMATIE diverse formaten, waarin de Hz, of om-de-andere-lijn PRINTEN: weerfoto’s worden aange (halve resulutie) bij 4 Hz lijn- Weerkaartconverter / 30,- frequenties. Verreweg de boden. Zodra men de S YNC- Kristaltijdbasis / 30,- knop indrukt, worden de meeste weerfoto’s werken Afstemschaal echter met lagere frequenties. / 15,- lijnstartpulsen uit deze tijd C-64 interface / 15,- basis enige tijd onderdrukt. Voedingsprint / 15,- Een comparator krijgt dan De seriele IEC-bus van de de gelegenheid met de start C64 is veel träger. Daarom De printen gaan vergezeld van een overziehtelijke onderde- pulsen in de uitzending via moet er op de Userport van lenopstelling, een onderdelenlijst, een montagehandlei- een monostab alle delers te de Commodore een interface ding, een afregelvoorschrift en een volledige beschrijving resetten. De lijnstartpulsen worden aangesloten om de van hadware en Software. De ontwerper is bereid om in zullen daarna in de pas lopen printer snel genoeg van geval van Problemen met bouw of afregeling behulpzaam met de uitgezonden startpul informatie te kunnen voor- te zijn. Bestellen van de printen door overmaken op giro sen, zodat de lijnen keurig zien. Dat gaat goed met een 1019897, t.n.v. F. M. Schimmel te Ede. Bij bestelling ver aan de linkerkant van het VIA 6522 interface-IC, mits melden Weerkaartconverter C-64 of weerkaartconverter papier zullen beginnen. aangevuld met een 74LS74 3032. Het zal duidelijk zijn dat een voor de juiste timing. Ook op Deelbestellingen mogelijk (duidelijk vermelden!). en ander pas betrouwbaar dit punt is de handleiding uitvoerig en is er een print werkt, als ook de gebruik te communicatie-ontvanger beschikbaar. 48 BOUWONTWERP Door J. Collin

~~hogere klokfrequentie maakt Computers sneller:~~

T tBO VOOR PCOFXT De Computermarkt is de laatste jaren overstroomd met Personal Computers. Waar het de IBM-standaard betreft is er eigenlijk maar weinig veranderd, de meeste Computers zijn alleen sneller geworden. Met deze Turbo-schakeling is het mogelijk om de klokfrequentie van een IBM- compatibele PC of XT te verbogen en de 38B Computer aanmerkelijk sneller te laten werken. : VW» mm inds de lancering van tot 10 MHz afhankelijk de eerste PC door IBM van fabrikant en 8088/2 S in het begin van de ja CPU. ren tachtig heeft deze regel- 4. AT; 8086 CPU (16-bits matig een face-lift gekregen. bus) en 1,2 Mbyte floppy. Ook de concurrentie heeft 5. ATturbo; idemalspunt4, fca/ * • i • /«atafczfcal f- -i i i:.l i t. ■ t-r « .-<• niet stilgezeten met als gevolg maar hogere clock-fre- V fr.. fr•!» l'*sT I‘Vf dat nu in iedere computer quentie mogelijk en 80286 »«na winkel wel een PC of XT van CPU. een of ander merk te koop is 6. De nieuwste generatie met met een prijs binnen het 80386 CPU, de super PC. bereik van de hobbyist. De meeste van deze PC’s zijn De PC van categorie 1 is Gelukkig wordt bij de meeste controller, 8237A DMA- gemaakt in Taiwan, de moe- bijna niet meer verkrijgbaar Taiwanese Computers het controller, 8253 drie-kanaal- derborden zijn nage noeg en ook niet zo interessant Schema bijgeleverd en zijn de timer-IC, 8255A I/O-IC, identiek aan elkaar en wor meer. moederborden zowat het- 8288 systeembus-controller den geleverd zonder merk De XT van categorie 2 wordt zelfde, wat niet al te veel Pro en tenslotte de 8284A clock- zodat de dealer er zelf een nog wel geleverd, maar ver blemen oplevert bij het in- generator. Sticker met zijn merk kan liest terrein ten opzichte van bouwen. Om deze laatste, de 8284A, opkleven. Om deze catego de XT turbo. Het hart van de PC is natuur- draait het hele clock-gebeu- rie, de „witte produkten” Om de categorieen 1 en 2 lijk de CPU, een 8088. ren. Dit IC zorgt voor de Computers, is het ons te doen. gaan we ons hier in dit artikel Optioneel kan ook de co- benodigde clock-signalen Eerst en vooral moet er een bekommeren. processor 8087 worden bijge- voor de rand-IC’s, afb. 1 onderscheid worden gemaakt In de USA zijn tientallen ver- plaatst om de verwerkings- toont ons het inwendige van wat er zoal op de markt is en schillende kits ontwikkeld snelheid van wiskundige dit IC welke groep gebruik kan om van een normale PC of berekeningen sterk te ver- De waarde van het kristal dat maken van deze turbo-scha- XT met een clock van 4,77 hogen, een IC-voet is op de aangesloten is op de oscilla- keling. MHz een turbo-versie te moederprint voorzien. tor bedraagt 14,31818 MHz, De evolutie is ongeveer als maken met een clock van tus- Het blijkt nu wel dat deze deze frequentie wordt onder volgt gegaan: sen de 6 en 8 MHz. 8087 een aardig hoog prijs- andere benut voor het op- 1. PC maximaal; 256K Raar genoeg blijken deze kits kaartje heeft en weinig wordt wekken van de colorburst- RAM, 8088 CPU, clock hier in Europa niet zo door te toegepast. signalen in de Color Gra 4,77 MHz en floppy’s dringen, ook is de kostprijs Vanzelfsprekend is er ook phics Adapter (CG A), die op 360Kbyte. nogal aan de hoge kant. dynamische RAM aanwezig het Amerikaanse NTSC-sy- 2. XT maximaal; 640K of in de vorm van 4164 en steem werkt voor de compo- IM RAM, 8088 CPU, 41256, EPROM’s met de sitie kleur. clock 4,77 MHz en hard- Opbouw boot Software en mogelijk Het 14,31818MHz-signaal is disk optioneel. ook de ROM’s voor cassette rechtstreeks beschikbaar op 3. XT turbo; idem als punt 2, Voor we aanvangen met de Basic. de OSC-uitgang van het IC maar clock omschakel- turbo-uitbreiding iets over de Verder nog wat rand-ICs en een variabele condensa- baar van 4,77 MHz naar 6 werking van de PC. zoals de 8259A interrupt- tor, die in serie is opgenomen 49 BOUWOHTWERP

Turbo» m 1 algomone schakeling syncrone reset fc'itta! Gezien het inwendig Schema £ X2- osoUato.- 1 > ------osc naar slots T*nk- 14.31818MC (oa color card) Xfa! van de 8284A kunnen we een H.31818MC externe clock aanbrengen op & de EFI-ingang. F/C 1 > Dit heeft geen invloed op het C(k tloofdklok • 3 OSC-signaal, wel op het & 1.77 MC CLK- en het PCLK-signaal. c*t*rne EFI kICW ; 2 PClk Peripheral clock Zoals eerder besproken mag 2.3B4MC voor timer8253 de PCLK niet veränderen. C sym I 1 Als we nu de PCLK-uitgang ! Hü loskoppelen en tussen OSC R0Y1 & H |i en het vertrekpunt van ÄTiTi Ready PCLK naar de IC’s een zes- ID deler plaatsen is. dat pro- ROY 2 & bleem opgelost.

ÄENl Het totale Schema van de turbo-uitbreiding is gegeven in afb. 2. Als zesdeler is er in de TTL- familie weinig keus: de Afb. 1. Inwendige blök Schema van de 8284A. 74LS92 is de meest geschikte. Dit IC heeft als ingang een met het oscillatorkristal, (Alvorens te worden aange aan de oscillator is gekop- OSC-signaal van 14,31818 en zorgt ervoor dat de frequen boden aan de CPU wordt de peld. geeft aan de uitgang de beno- tie regelbaar is. Dit maakt READY-status nog gesyn- PCLK daarentegen is afhan- digde 2,386 MHz PCLK. het mogelijk de NTSC- chroniseerd met de clock.) kelijk van al wat ervoor Staat: De PCLK-uitgang van de kleurburst af te regelen. Tenslotte is er ook nog een EFI en CLK. 8284A mag uiteraard niet Vervolgens gaat dit signaal reset-circuit aanwezig, die Een mogelijkheid zou zijn worden benut. Natuurlijk van de oscillator naar een eveneens een gesynchroni- een extra 8284A toe te passen moet de mogelijkheid voor- poort, die het doorschakelen seerde reset-puls geeft aan de met een hogere clock-fre zien zijn om te kunnen selec- ervan regelt aan de hand van RESET-pen. quentie en de CLK-uitgang teren tussen de normale de F/C-niet-ingang. hiervan samen met de CLK- clock-frequentie en de turbo- Een logische 0 daarop bete- uitgang van de reeds aanwe- frequentie. Dit gebeurt door kent dat het clock-signaal Sneller zige 8284A naar een omscha- schakelaar Sl, die de F/C- wordt doorgeschakeld naar kelaar te brengen die dan de niet-pen van de 8284A hoog een volgende trap en een Het biedt natuurlijk veel clock omschakelbaar maakt of laag maakt. logische 1 geeft de mogelijk voordelen om de PC sneller tussen 4,77 MHz en een Hierdoor kan aan de EFI-in heid om een extern clock- te laten lopen: denk maar aan derde van de kristalfrequen- gang een clock-signaal wor signaal toe te voeren aan de het sneller opvragen van tie van de tweede 8284A. den gelegd met de drievou- EFI-pen. Van deze moge gegevens, snellere listings en Nu is dit op zieh geen siechte dige frequentie van de gewen- lijkheid gaan we later gebruik directories en snellere ver- oplossing, maar er is een ste clock-snelheid. maken. werking van gegevens en goedkopere. De oscillator hiervoor is Na deze poort Staat een drie- tekeningen. deler, de uitgang hiervan Zoals men weet bepaalt de vormt de CLK-uitgang, die clock het ritme waarmee bits Afb. 2. Principeschema vandeturbo. als clock dient voor onder worden verwerkt: hoe sneller andere de CPU en sommige de clock hoe sneller het

randchips, de frequentie hier geheel. •5V Ul/7 bedraagt 4,77 MHz. De eenvoudigste oplossing —I— C3 JLci zou zijn van simpelweg de ^~100n ~J~ IQOn Op zijn beurt wordt het clock-frequentie te verhogen CLK-signaal dan weer ver- door bijvoorbeeld een ander R2 IC2.741S04 RI der door twee gedeeld en zo kristal toe te passen. Hier 470 470 stuit men natuurlijk op Pro CI aangeboden aan de PCLK- 1 >L 2 1 1 ------Ul/14 pen peripheral clock. De fre blemen: de toonhoogte van 18p" externe klok {EFI) quentie aldaar is dus de de audio zal omhoog gaan, IC 2 c IC2b IC2a hoofdclock gedeeld door zes de tijd zal niet nauwkeurig _1_ C2 1 meer lopen en de program- is 2,386 MHz. • SV Deze PCLK wordt benut als ma’s zullen rare resultaten clock voor de timer 8253 (die opleveren en dan nog maar te zwijgen over wat er met de 1C1 de audiosignalen opwekt), R3 7US92 Qq1 R4 composite kleur gebeurt, klok m lose) PClk ui) zorgt voor de refresh van het 7R°? A RAM-geheugen en het bij- alhoewel we daar toch niet • SV mu10 houden van de tijd. mee werken. R3 10k i Dit IC krijgt als clock het Om die reden moeten we anders te werk gaan: de ______.Ul/13 door twee gedeelde PCLK- r klok Mf«rn/in)ern(F/C) Signalen OSC en PCLK S1 signaal (1,193 MHz). turbo/normaal mögen niet worden veran- Verder zijn in het IC nog Ul/9 aanwezig de ingangen voor derd. . , 4 . Voor OSC is dat met zo n «ZI« ttkst jr de ready-signalen, die indice- probleem, omdat deze direct ren dat data beschikbaar is. 50 opgebouwd rond IC2: een 74LS04. 7702 PCIh De waarden van XI, CI cn C2 zullen later worden be- '4 |>' ‘ 1T' sproken. iTa A RIO 0*2 ° Hin Hfe Addertjes Natuurlijk zit hier ook weer een adder onder het gras. Afb. 3. Printontwerp, schaal 1:1. Afb. 4. Componentenopstelling. Voor de meeste TTL-IC’s in de PC geeft deze verhoging De clock-frequentie kan het kristal de neiging heeft wel over een soft-reset door van de clock geen enkel pro natuurlijk niet onbeperkt om op andere harmonischen middel van de toetsen ALT- bleem, anders is het gesteld worden verhoogd, theore te gaan oscilleren, ook dan is CTRL-DEL. met de RAM’s en de „grote” tisch zou men van 4,77 tot 8 wat geexperimenteer nodig Helaas loopt de PC soms wel IC’s. MHz kunnen kiezen, maar afhankelijk van het kristal. eens vast en is de enige De CPU is normaal bere- om aan de zekere kant te blij- Al de aansluitingen zijn op de manier om er uit te geräken kend op 5 MHz, deze dient ven was door mij gekozen print aanwezig, ook die voor het toestel uit te zetten. dus te worden vervangen voor 7,37 MHz, wat geen de omschakelaar turbo/nor De aansluitingen voor deze door een sneller type. enkel probleem opleverde. maal. reset-toets zijn aanwezig op Nu is er van de 8088 wel een Men is natuurlijk vrij te expe- het moederbord: in de vorm 8MHz-versie verkrijgbaar, rimenteren met de kristallen van aangegeven soldeerpun- maar er is een interessantere om de maximale prestaties Opbouw ten of aansluitpennen ge- oplossing. eruit te halen. naamd JP1 of JI, meestal in De Japanse fabrikant NEC De meeste PC’s zijn voor- de buurt van het 8284A heeft een IC ontwikkeld, die zien van een achttal slots clock-IC (deze reset-moge- de naam V-20 ofwel De bouw waar uitbreidingskaarten lijkheid wordt in de fabriek uPD70108C-8 meekreeg. kunnen worden ingestoken. gebruikt voor het testen en Dit IC heeft als eigcnschap Aangezien het hier maar om Bij de doorsnee-gebruiker hersteilen van de PC’s). dat het iets sneller is dan de twee IC’s gaat zal de print zijn een deel van deze slots Het volstaat om een druk- 8088 en volledig compatibel. uiteraard niet al tegroot zijn., vrij. In de käst zijn achteraan knop met twee draden aan te Zoals men weet heeft elke Afb. 3 toont de print en afb. 4 bij de niet gebruikte slots sluiten op deze JPl-pennen. CPU zijn instructies, elk van geeft de componentenopstel blindplaten gemonteerd, die Onder de reset-knop komt de deze instructies behoeven een ling weer, central staan gemakkelijk kunnen worden omschakelaar voor turbo/ aantal clock-cyclussen om de natuurlijk IC1 en IC2 met verwijderd. Op een dergelijke normaal. Daaronder het tur- diverse bewerkingen voor hun ontkoppelcondensato- blindplaat kan de gehele bo-uitbreidingsbordje (de een bepaalde instructie uit te ren C3 en C4. Vervolgens schakeling worden gemon overtollige randen van het voeren. nog weerstand R3, die dienst teerd. printje kunnen gerust wor Dit V20-IC bezit een interne doet als pullup voor de F/C- Het best kan deze blindplaat den verwijderd zodat het busstructuur en reduceert zo niet-pen en de weerstanden worden gemonteerd aan het printje smaller is dan de bij sommige instructies het RI en R2, die deel uitmaken slot dat zieh het dichtst bij de blindplaat). Alle aanslui aantal clock-cyclussen met van de oscillatorschakeling. 8284A clock-generator be- tingen kunnen worden voor- het gevolg dat de CPU dus Als laatste natuurlijk het vindt. Dit om storingen door zien van draden, die later op wat sneller is. kristal en de twee condensa- lange draden te vermijden. maat kunnen worden afge- Wanneer de 8088 wordt ver toren CI en C2. Het bord dat zieh eventueel knipt. vangen door een V20 is het De waarde van het kristal daar bevindt, kan worden Met een schroef en moer van verschil reeds goed merkbaar moet gelijk zijn aan de drie- overgeplaatst naar een ander M2 samen met een afstand- als men een inhoudstabel van d ubbele waarde van de geko slot. busje kan het printje worden een floppy opvraagt, het gaat zen clock-frequentie, bij- Bovenaan komt de reset- gemonteerd. namelijk sneller. voorbeeld 7 MHz betekent drukknop. De meeste PC’s Om sluitingen te vermijden Aangezien we in samenwer- een kristal van 21 MHz ge- zijn niet voorzien van een moeten alle uiteinden van king met deze turbo-uitbrei- bruiken. reset-knop, maar beschikken componenten kort worden ding een CPU nodig hebben, In mijn geval had ik gekozen afgeknipt en kan eventueel die berekend is op 8 MHz, is voor een kristal van 22,184 Afb. 5. Detail van de clock- een beschermende laag van de V20 (8MHz-versie!) uit- MHz (verkrijgbaar bij schakeling van een PC. isolatietape worden aange- stekend geschikt en zorgt TELEC BV) wat de 7,37 zelfs voor een nog snellere MHz verklaart, aangezien er werking van de PC. in deze waarden weinig keus Voor de overige rand-IC’s is zal er waarschijnlijk wel geeft de verhoging geen Pro een dergelijke waarde van het blemen, de RAM’s echter kristal uit de bus körnen, een dienen 150 ns of sneller te soort compromis tussen ge- zijn, de oudere 200 ns geven wenste en leverbare waarde. Problemen. Maar in de De waarde van CI is afhan meeste gevallen is de PC kelijk van het soort kristal, in reeds met 150ns-types uit- mijn geval moest het op de 3e gerust.____ overtoon werken en was een Hetgeen voor de CPU geldt waarde van 18 pF ideaal, wat is ook van toepassing op de experimenteren met andere 8087 co-procesor, aangezien waarden kan nodig zijn ge- niet veel PC’s deze inge- zien het gamma van de kris bouwd hebben zijn daar wei tallen. nig Problemen mee te ver- Wat C2 betreft, deze behoeft wachten. alleen te worden geplaatst als 51 BOWWOHTWERP

bracht tussen de print en Om een idee te krijgen over blindplaat. de snelheid van de Computer kan men best een program- maatje gebruiken dat ieder- Aansluitingen een met een PC wel kent en dat zowat een referentie is Na het bouwen van het ge- geworden, namelijk sysinfo heel kan worden begonnen van de norton Utilities. met het aansluiten van de Dit programma geeft onder draden op het moederbord. andere de opstelling van het Het is van zeer groot belang systeem en ook de verhou- dat alle draden zo kort moge- ding van snelheid ten opzich- lijk worden gehouden zoals te van de normale PC vveer. geldt voor alle HF-schake- Dit laatste geschiedt door lingen. een getal, een normale PC zou hier 1 scoren, een PC met Afb. 5 geeft ons een detail een V20op4,77 MHzhaalt al van het Schema van een PC- 1,7 en een PC met V20 op XT, dit kan van een andere 7,37 MHzhaalt 2,8. PC afwijken, maar het is ge- Afb. 6. Aansluiting van de onaangename verrassmgen Natuurlijk is dit getal rela- bleken dat de meesten bij na turbo-uitbreiding in de PC. uit te sluiten. tief, maar geeft toch een aan- identiek zijn. Als de Computer in de turbo- duiding van flinke snelheids- Centraal Staat hier de 8284A stand niet blijkt te werken is winst. clock-generator, waar we In geval van twijfel kan men het mogelijk dat de oscillator De echte snelheid blijkt ech wat aan gaan sleutelen. steeds met een ohmmeter niet correct is ingesteld op ter als men programma’s In afb. 2 wordt bij elke aan- vaststellen welke zijde in ver het type kristal, wat eenvou- runt of inhoudtabellen op- sluiting verwezen naar het binding Staat met het IC. dig kan worden gecontro- vraagt van schijven. aansluitpunt op het moeder Het PCLK-signaal van het leerd met een oscilloscoop, De schakeling geeft ook wel bord: bijvoorbeeld Ul/9 turbo-printje kan worden dit kan eventueel ook op aanleiding om wat te expe- betekent pen 9 van U1. Voor- aangesloten op het uiteinde voorhand vooraleer het prin- rimenteren met de kristallen aleer de draden worden aan- van R4, die we zojuist tje wordt ingebouwd. en de oscillator om het gesloten, moeten er nog hebben losgesoldeerd van de Het enige dat dan moet gebeu maximale uit uw Computer te enkele voorbereidingen wor print. ren is aansluiten op een halen en hem op een peil te den getroffen. Desnoods kan een stukje voeding van 5 V en een oscil brengen van de nieuwere Natuurlijk wordt eerst begon krimpkous over de verbin loscoop. generatie turbo PC-XT’s. □ nen met het vervangen van de ding worden geschoven, 8088 door de V20-processor omdat deze in de lucht hangt van 8 MHz. en eventueel iets zou kunnen Aangezien we de PCLK-uit- raken. Onderdelenlijst gang niet gaan gebruiken De externe clock EFI kan moet deze worden afgeslo- aan pen 14 worden aangeslo ten, dit kan gebeuren door de ten, deze pen wordt normaal Weerstanden zijde van R4 los te solderen niet gebruikt. R1,R2 470 kn die in verbinding Staat met Het signaal voor F/C-niet R3 io kn PCLK (Ul/2). Dit uiteinde kan worden aangesloten op kan voorlopig gewoon los de zo juist omgedraaide pen Condensatoren blijven. 13. CI 18 pF, zie tekst Vervolgens moet nog de pen Tenslotte rest nog het aan C2 zie tekst voor het selecteren van de sluiten van de voedingslijnen C3,C4 100 nF interne of externe clock wor op pen 7 (+5V) en pen 9 den losgekoppeld, dit kan het (massa). Halfgeleiders best geschieden door het IC IC1 74LS92 uit zijn voet te halen en pen IC2 74LS04 13 omhoog te draaien, zodat Prestaties daar later een draad aan kan Diversen worden gesoldeerd, het IC De aard van de prestaties XI; kristal van bijv. 22,1184 MHz (TELEC BV). kan dan terug in zijn voet. hangt natuurlijk ook samen Sl; enkelpolige aan-uitschakelaar. Afb. 6 toont waar de aanslui- met de gekozen clock-fre- tingen en onderbrekingen quentie en dat de V20-pro- Printnr. 7702 te bestellen bij De Muiderkring te Weesp vöör moeten worden gemaakt in cessor is gebruikt. 31 januari 1988. vergelijking met afb. 5. Na het inbouwen kan het ge- De reset-knop kan heel een- heel worden getest. Voor de voudig worden aangesloten zekerheid eerst opstarten in over de pennen van JP1, deze de normale mode om te con- zijn in de silkscreen van het troleren of alles normaal moederbord aangeduid en functioneert, pas daarna RB-prinservice omlijnd. testen in de turbo-stand. Deze print kan worden besteld vöör 31 januari 1988 door De omschakelaar turbo/ nor Nu is het wel zo dat dit / 10,90 over te maken op gironr. 83214 t.n.v. De Muiderkring maal kan reeds vooraf wor omschakelen liefst niet ge- te Weesp met vermelding van printnr. 7702. den bedraad, omdat deze beurt als een programma samen met de turbo-print is draait. Kosten bevestigd op de blindplaat. Het is daarom aan te bevelen De prijs van dit ontwerp is ongeveer/ 40,00, exclusief de print. De clock nodig voor de zes- om telkens de Computer te deler kan worden afgetakt op resetten als van clock-snel- R3. heid wordt veranderd, dit om 52 ELEKTRON I CA

RIET KENNIS B.V. LEERBOEK MS DOS-PC sonal Computer vindt u in deze handlei ding een groot aantal commando’s. De ELEKTRONISCH CENTRUM DOS ze commando’s brengen het zoge- Piusstr. 90 5038 WT Tilburg M.B. Immerzeel noemde "operatingsystem" tot actie. Tel. 013 - 422647 Dit systeem zorgt er voor dat alle basis- handelingen, die nodig zijn voor een be- ft M B. Immerzeel Elektr. Componenten - Bouwkits - Lektuur paald programma, maar ook voor het Meetapparatuur - Audio-accessoires opslaan van het programma en de gegevens daarvoor, feilloos worden uitgevoerd. Bij het beschrijven van het operating system kan niet worden vermeden dat HILVERTSWEG 26 bepaalde "computertechnische" uit- drukkingen worden gebruikt. Om ieder- We >h n niet alles, wel van alles. een de kans te geven om die te kunnen AMROH -

geweest een uitputtende verhandeling VAN BASIC NAAR over machinetaal-programmeren te MACHINETAAL schrijven. Zo is de behandeling van de C.A. Reedijk opbouw van de Computer beperkt gebleven tot hetgeen strikt noodzakelijk is. Ook wat betreft de theorie der binaire en C A hexadecimale getanen zijn diepgaande beschouwingen vermeden. Tenslotte is Sublieme basweergave gekozen om de meest belangrijke en nuttige instructies voor toepassing te behandelen op een manier waardoor in de auto het hoe en waarom duidelijk wordt, liever dan een droge opsomming te geven met de Canton van alle bestaande instructies. Het boek bevat een groot aantal voorbeelden van Pullman Sets programma’s die zonder meer vanuit fl. 34,50 basic kunnen worden aangeroepen. Keuze uit extra grote Tenslotte zij vermeld dat elke paragraaf en krachtige lagetonen-units. Bfr. 690 wordt afgesloten met 66n of meerdere 1e druk/1987 oefeningen. Deze oefeningen vormen ISBN 90 6082 292 7 een essentieel bestanddeel van het boek. Het zorgvuldig maken van deze Bestelnr. 094527 oefeningen en bestudering van de ant- Dit boek is vooral bedoeld voor diege- woorden zal zeker een grote hulp zijn bij nen die redelijke programma’s kunnen het voorkomen van fouten enerszijds en schrijven in basic, maar nu hun eerste het opsporen van toch voorkomende schreden op het gebied van fouten anderszijds. Het maken van de machinetaal-programmeren willen zet oefeningen zal stellig beloond worden in ten. Twee belangrijke beweegredenen de vorm van besparing van tijd en er- zullen daar vaak een rol bij speien. In de gemis. eerste plaats ontbreekt in basic vaak de benodigde snelheid. Ten tweede is onder basic slechts een beperkt deel van Basic Assembler Diskette het geheugen toegankelijk. De lezer be- (behorende bij "Van Basic naar \uto-inbouwluidsprekersets met Hifi-kwQl'fe^ comp ee m hoeft niet op de hoogte te zijn van aller Machinetaal") lei technische begrippen of vakjargon. filters en inbouw accessoires voor hoogwaar ‘9® . Voor zover ze nodig zijn worden ze uit- ISBN 90 6082 295 1 fl. 12,50 stereo-weergave. Muziekvermogens 2*70 " x gelegd. Het is stellig niet de bedoeling Bestelnr. 144527 Bfr. 250 Folder + dealerlijst op aanvraa9

Uitgeverij De Muiderkring BV Q1NPON Postbus 313 1380 AH Weesp Giro 83214 Tel. 02940-15210 _ , Importeur: Amroh ßV 15350 Postbus 370, 1 380 AJ Weesp, tel, i NEUTRIK Voorraad connectors i I I 1 I I I I I I I I I I I I I I 1 TT DE PERFECTE VERBINDING - T FLUKE 23 UIT ZWITSERLAND

* 3i-digii, 3200 count-uitlczing * 31-scgments analoog bardisplay * cnkclc draaiknop voor alle funktics * nutoranging cn polaritcitsaanpassing * bchuizing In slagvast AHS kunststof in goed zichtbaar signaalgccl J * Toucli Hold * werkt 2000 uur op 9 V-batlcrij * bestand legen 6kV stoorpulscn op 660 V voedingsspannmg * Kluke 23 f 555,00 exkl.btw.

MX SERIE! IFLUKEI EXCLUSIEF IMPORTEUR VOOR NEDERLAND. Professional audio center Uw ideale j elektromkapartner1 fj I Keizerstraat 31 ' Hondsruglaan: 83a 5628 DB 3512 EA Utrecht Eindhoven. Tel.: 040-424455 M Telefoon (030J-328325 i Telex 47660 dlspl nl Telex. 59281 bolle nl. . fax 31.40 428925 A : __ mc

~~Electronicahuis B.V. Het bewijs dat goed niet duur behoeft te zijn.~~

ERSA MS 6000 Elektro • korie opwarmtijd en hoog nut- rusch soldeertoestel tig vermögen door keramisch Wensen u een voorspoedig en Een kompakt soldeenoestei voor verwarmingselement mei een. ■ndustneel gebruik. voor labora- 9'“ Oie positieve lemperatuurkoel- goed knutseljaar loria on veeleisende amateurs ,ICcienl Ruim bemeten en van bescher- • ook m hele toesiand makkelijk mende isolalie voorziene Irans- verwisselbare inwendig verhilie (ormaior 60VA. 220-24V soldeerpunlen en .nzelslukken SSt 50/60Hz, uitgerust mei een sol- voor lossolderen deerboul TE 40 mei PTC- • ongewoon lange levensduur verwarmmgselemeni voorzien van soldeerpunlen vorwarmings- van elokironische lemperaluur- elemeni ERSA Tip 260 paciidien op hei gebied van elek regeling Stroomverbruik 60W • nulspanm ngschakelaar mei Een kieme sianke soidee'bout tronisch soldeerv—*f • geschiki voor rechts- en links 41* händigen • kone alsiand lussen soideer- punt en handgreep prijzen excl. 20% BTW ERSA SPRINT 860 • völlige keramische irechlervor- mige msieekopenmg mei be- MS 8000 D met digitale 220V/65W 70,50 schermmg legen verbrandmg 429.00 • zeer soepel hiitebeslendig aan- aanduiding ERSA TIP 260 sluilsnoer voor de soldeerboul MS 6000 223.00 • traploze lomperaluurkeuze ol 220V/16W 37,25 vast mslelbare lemperaluur in hei bereik van 200 450°C MULTITIP 230 ERSA 30 • mei ombouwsei MS8110 snel 220V/8W 37,75 220V/30W 29,25 om te bouwen in soldeerioesiel MS6100 Vraag de betreuende 220V/15W 37,75 dokumentäre aan 220V/25W 38,95

ENSCHEDE, DE HEURNE 30-32 — TEL 053-315169 Alle prijzen zijn incl. BTW echter zonder verzendkosten, rembours HENGELO, TELGEN 11 + / 10,— bij vooruitbetaling op giro 821971 + / 7,50. j ALMELO, MARKTSTRAAT 12 ZWOLLE, JUFFERENWAL 1

~~I HAMEG IN IEDERE PRIJSKLASSE~~

VERRASSENDE PRESTATIES 203- 6 20 MHz Standaard Oscil- 8000 modulair meetsysteem met loscoop 2 kanalen, componenten- o.a. digitale multimeter, milli-ohmme- tester, TV-sync-separator, incl. 2 ter, frequentieteller, vervormingsme- meetprobes 10:1/1:1, f 1499,- ter, functiegenerator, sinusgenerator, 204- 2 20 MHz Multifunctie pulsgenerator, drievoudige voeding. Oscilloscoop 2 kanalen, vertraagde tijdbasis, variabele hold-off, triggering Voor meer informatie of een demon- DC-50 MHz, f 2011,- stratie kunt u bij een van onze dealers 605 60MHzMultifunctieOscillo- of uiteraard bij ons terecht. scoop 2 kanalen, vertragingslijn, ver- j (prijzen incl. BTW) traagde tijdbasis, triggering DC-80 * MHz; variabele hold-off, f 2737,- 20^ *7. Digitale Geheugen Oscil- lov' »op analoog: 2 kanalen DC-20 MH :, componententester; digitaal: 208-2 Digitale Geheugen Oscil PA nv nale sample rate 2x5 MHz, ge- loscoop analoog: 2 kanalen DC-20 Bi/v- he . :n 2 x 1024 x 8 bit, dot-joiner; MHz; digitaal: maximale sample rate AIR PARTS ELECTRONICS Postbus 255,2400 AG Alphen a/d Rijn, Tel. 01720-43221* 5 in; 2 omschakelbare meetprobes, 20 MHz, geheugen 4 x 1024 x 8 bit, Av. Huart Ha/nolr 1, B34, Brussel 1030. Tel. 02-2416460 £ f :• - '>9,~ pre-trigger, f 6968,- DE TOEKOMST IN ELEKTRONICA

0 •. i!-s: Amsterdam: Aslan Electronics, 020-327514 Breukelen: Salm en Kipp, 03462-62814 Delft: H.E.C., 015-140371 Eindhoven: Display Elektronica, 0 :' ‘48827 Telec Elektronica b.v. 040-434449 ’s-Gravenhage: Stuut en Bruln, 070-604993 Groningen: Okaphone Elektronlka, 050-126819. Telec Elek tra • a b.v., 050-141616 Haarlem: Display Elektronica, 023-322421 Heerde: BrinkTechniek Heerde b.v., 05782-1324 Heerlen: de Regenboog, 045-716829 Ho ogeveen: Doeven Elektronlka, 05280-69679 Leeuwarden: Sklltronlcs b.v., 058-124011 Maastricht: de Regenboog, 043-212257 Rotterdam: Elra Radio, 01U-4670677 Sittard: de Regenboog, 04490-12355 Utrecht: Display Electronica, 030-328325 Zevenaar: Rene Sweers Elektronica, 08360-29494.

~~NIEUWE KARAT I EN CT SERIES • Nög meer dynamiek in het laag • Nög meer transparantie W in het middengebied • Nög meer definitie~~

Gebouwd met hetzelfde precieze vakmanschap en aandacht voor detail als de voorgaande series, onder- scheiden de nieuw KARAT- en CT-series zieh opnieuw met betrekking tot hoorbare verbeteringen in de muzikale weergave kwaliteit.

~~Importeur: Amroh B.V. Postbus 370,1380 AJ Weesp, tel.: 02940 -1 53 50 SONIC EXCELLENCE:~~

~~ALPINE 5950 CD-WISSELAAR.~~

~~Automobiele High Fidelity met de absolute zuiverheid en dynamiek van~~

~~digitale klankontwikkeling. 30 titles van 12 CD’s vrij programmeerbaar.~~

~~Sonic Excellence: ALPINE 5950.~~

~~O f AD OTREB~~

~~SCAN REPEAT~~

~~X? v •~~

~~in de auto werkelijkheid worden. Van radio/cassettespelers met de~~

~~bekende ALPINE-perfectie tot superinstallaties van de absolute top-~~

~~klasse. En het karakteristieke design maakt goede smaak zichtbaar - dag~~

~~en nacht. Overtuigt u zieh bij uw specialist voor ALPINE Sound Systemen.~~

~~ALPINE Electronics, Nijverheidsweg 9-c, 3433 Nieuwegein, Tel. 03402-64704 v^^lLPINE Gar Audio Systems~~