INTERNATIONALE pectator De internationale spositie van Nederland Nederlands gewicht op wereldschaal onder de loep Nederlands invloed in de Europese Unie ‘Nederland Gidsland’ revisited Democratisch gehalte van Nederlands buitenlands beleid

Energiediscussie aan beide zijden van de Atlantische Oceaan

Balkanbeleid internationale gemeenschap op de schop

De tweede intifada en interne Palestijnse politiek

Jaargang 55, nr 7/8, juli-augustus 2001 Instituut Clingendael COLOFON Uitgave van Koninklijke Van Gorcum BV Inhoud juli-augustus 2001 (Assen) namens het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen ‘Clingendael’ (Postbus 93080, 2509 AB Den Haag), dat COBY VAN DER LINDE samenwerkt met het Koninklijk Instituut voor Energie en milieu in aller belang 349 Internationale Betrekkingen (Liefdadigheidstr. 13, B-1210 Brussel). ROB DE WIJK Balkanbeleid van de internationale gemeenschap op dood spoor 351 De Euronummers (3, 6, 9 en 12) van de Internationale Spectator komen tot NEDERLAND KOPLOPER OF GIDSLAND? stand i.s.m. de Europese Beweging Nederland (EBN). A.VAN STADEN Verschijnt maandelijks en wordt uitgegeven Het onweegbare opnieuw gewogen: 354 op de grondslag van een redactiestatuut. Nederlands gewicht in de internationale schaal

REDACTIEBUREAU HANS H.J. LABOHM Instituut ‘Clingendael’ Nederland in de internationale pikorde 361 Redactie Internationale Spectator Postbus 93080, 2509 AB Den Haag LEENDERT JAN BAL tel. 070-3245384; fax. 070-3282002 De invloed van Nederland in de Europese Unie: email-adres [email protected] of enkele impressies op transportgebied 368 [email protected] Website Clingendael www. clingendael.nl ALFRED PIJPERS

KERNREDACTIE Gidsland achter de dijken 372 A. van Staden (hoofdredacteur) Peter A. Schregardus (eindredacteur) BAS DE GAAY FORTMAN Gerard J. Telkamp (eindredacteur) Nederland gidsland in Noord-Zuidbetrekkingen? 375

ALGEMENE REDACTIE LEO VAN MAARE C.J.M. Arts, Y. Vanden Berghe, F. Bergman, Niet Nederland, maar de Wereldbank kan beter stoppen W. Hout, M. van Leeuwen, J.C. Mulder, met ontwikkelingshulp 380 C.W.A.M. van Paridon, H. Renner, F. Roelants (redacteur voor België) WARD FERDINANDUSSE J.Q.Th. Rood, S. Vanhoonacker, R. de Wijk, E.B. Zoomers. Kosovo en het democratisch gehalte van Nederlands buitenlands beleid 383

ADMINISTRATIE-ADRES Koninklijke Van Gorcum BV HANS SCHIPPERS Administratie Internationale Spectator De tweede intifada en het Palestijnse politieke spectrum 388 Postbus 43, 9400 AA Assen tel. 0592-379555; fax. 0592-379552 BESPREKINGSARTIKEL NIEUWE ABONNEMENTEN

Opgave bij Koninklijke Van Gorcum BV A.C.G.M. ROBBEN 395 Abonnees ontvangen een factuur Zorreguieta: méér dan technocraat RESPONS ABONNEMENTSPRIJS MICHIEL BAUD f 105,60/ € 48,00 per jaar studenten (max. 5 jaar) f 85,80/ € 39,00 De interpretatie van het beeld van de positie van Zorreguieta 398 studenten-startersabonnement (1 jaar) f 49,50/€ 22,50 BOEKBESPREKINGEN instelling f 121,00/ € 55,00 BERT KREEMERS OVER buitenland f 151,80/ € 69,00/$ 76 Journalistiek op het randje 399 studenten f 127,60/ € 58,00/ $ 64 J.R. SOETENHORST OVER instellingen f 171,60/ € 78,00/ $ 86 Scherpenzeelprijs is goed terechtgekomen 400 Betaling via Belgisch gironummer is mogelijk. ANIQUE VAN GINNEKEN OVER Abonnementen worden automatisch verlengd, tenzij Aspecten van geschiedenis van de diplomatie 401 voor 1 december schriftelijke opzegging heeft DANIËL PRINS OVER plaatsgehad. Ontspoorde internationale betrekkingen 403 ROB ASPESLAGH OVER ADVERTENTIETARIEVEN (EXCL. BTW) 1/1 pg ƒ 1150,=; 1/2 pg ƒ 675,=; Indonesië: ‘radeloos, redeloos en reddeloos’ 404 1/4 pg ƒ 425,= LEONTINE VISSER OVER Het buitenland en de mensenrechten in Indonesië 407 LOSSE NUMMERS: ƒ 12,50 EXCL. PORTOKOSTEN JOHN KLEINEN OVER Nieuw licht op Dien Bien Phu-debâcle 408 Richtlijnen voor auteurs zijn verkrijgbaar op MARCEL RUTTEN OVER het redactie-adres. Tropisch Afrika vanuit een geografisch perspectief 411 P.S.VAN KONINGSVELD OVER ISSN 0020-9317 Islam en grondrechten 412 Alle in dit maandblad uitgesproken meningen en inzichten blijven geheel voor verantwoor- BOEKAANKONDIGINGEN 415 delijkheid van de schrijvers. AGENDA 397 SUMMARIES Omslag Niets uit deze uitgave mag worden verveel- voudigd en/of openbaar gemaakt d.m.v. druk, fotocopie, microfilm, of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Rob de Wijk concludes that the policy of the international community vis-à-vis the Balkans is in deadlock. The envisaged peaceful, democratically govern- SUMMARIES ed and multi-ethnic Balkans did not come about. On the contrary, there is a virtual threat of desintegration. As regards possible solutions to break the deadlock, the author, from two recent meetings in Belgrade and Brussels in which politicians and experts from the region, NATO for domestic consumption than for foreign export. Dutch coalition countries and Russia participated, draws the conclusion that there are governments often take refuge to the moral highgrounds in order to two schools of thought. The first school argues that the agreements cover up serious internal policy differences. Hence, the unique Dutch made (i.e., the Dayton Accords and Security Council Resolution 1244) legislation on drugs, family law, prostitution, or euthanasia of recent should be complied with more strictly. The second school advocates a years has not been designed to become a model for the world, but comprehensive and more flexible approach. The Balkan peace process rather as a set of ethical instruments to paper over some serious contra- needs a new dynamic that would more closely correspond to demands dictions of the present socialist-conservative coalition government. of local leaders, in particular as regards redrawing of maps. This second school is likely to win the argument. Bas de Gaay Fortman claims to have coined the concept of Nederland gidsland (the Nether- A. van Staden lands: model country, or: leading/guiding country) in an article in the evaluates the international position of the Netherlands, and in particu- Internationale Spectator in February 1973, when he was leader of a lar addresses the question to what extent Dutch opportunities to stimu- new, small, progressive Christian-inspired radical political party. In this late desired developments or to obstruct undesired ones in internation- essay he looks back and assesses the idea of the Netherlands as a guid- al affairs and in the evolution of the European Union have witnessed a ing country in international affairs and foreign policy, taking a critical positive or negative evolvement. He concludes that during the last two account of the role of the Netherlands in North-South relations and decades the margins of Dutch foreign policy have become narrower. development cooperation, concluding that the concept of a vanguard Hence, more than before it is advisable not to give way to illusions function soon lost any sense with the failure of the efforts to establish a about the weight of the Netherlands position. Over-estimation of New International Economic Order (NIEO), and discussing whether national capacities will only result in frustration. Nevertheless, it Dutch participation in poverty alleviation, the global environment remains worthwile - in view of the scope of the country’s interests and debate and human rights policies can indeed be labelled models of the continued tendency within Dutch society to promote universal international behaviour in these areas. values - to consider how such margins that can still be perceived could be fleshed out most effectively. Leo van Maare discusses the future role of the World Bank in the so-called middle- Hans H.J. Labohm income countries in light of the conclusions of last year’s report of the in order to assess the international position of the Netherlands, surveys Meltzer Commission. The author finds that the World Bank’s arguments the Dutch rankings in several world tables, such as the socio-economic for its continued financial involvement in the middle-income develop- indices (Gross National Product, economic growth, competitiveness, ing countries are flawed and that an increased selectivity in develop- development assistance, climate for investment, etc.), the UNDP’s ment cooperation, focussing on the poorest developing countries, is Human Development Index, and the Corruption Perception Index. He required. The Netherlands government, with its long history and cre- also discusses to what extent Dutch officials are occupying prestigeous dentials of supporting multilateral organizations, is in a good position positions in international monetary and economic institutions. The to advocate such a radical change in the policies of the World Bank for conclusion is that today the Netherlands are holding respectable posi- the benefit of poverty eradication world-wide. tions in the world rankings, but that its economic potential could be more effectively used in order to retain or even improve that position in Ward Ferdinandusse the future. discusses the public accountability of Dutch involvement in the NATO action in Kosovo in light of the traditionally undemocratic character of Leendert Jan Bal the realisation and evaluation of foreign policy. He notes that in the presents his personal impressions of the negotiating process in the government’s ‘Kosovo Evaluation’ not all information has been made European Union, in particular the Dutch participation in the preparato- public. Furthermore, important information from the report of the par- ry work of the Council of Transport Ministers. He deals with the clichés liamentary Bakker Committee has remained without consequences, which have developed in the elaboration of the Netherlands’ perfor- such as the passing over by the ministers concerned of three warnings mance in the EU’s decision-making process, such as the obscure, slow from their staff regarding the illegitimate character of the NATO action. and complicated procedures, the need to establish coalitions, the Dutch The author concludes that this lack of openness seriously harms the struggle with its perceived role as a medium-sized member state; the quality of foreign policy in the long run. lack of Dutch representation in Brussels, and Dutch bungling in the lobby circuit. Out of it all emerges the picture of a relatively strong Hans Schippers position of the Netherlands in EU transport matters, a position which is looks into the reasons for the outbreak of the second Palestinian intifa- primarily determined by its structural weight as an important transport da. He surveys the Palestinian political landscape, in which figure and distribution country. numerous groups and factions with widely divergent perceptions on the feasibility of resuming the peace process. In the middle of them all, Yas- Alfred Pijpers ser Arafat, the guerrilla-leader/politician who has to survive the difficult takes a critical look at the moral highgrounds successive Dutch govern- circumstances of the Arabian politics. The second intifada is now a year ments pretend to represent in social and cultural ethics. In the domestic old and seems to lose its strength and, foremost, its direction. Today it debate Dutch foreign policy is often presented and legitimized in terms is a kind of chaotic mini-guerrilla on an individual as well as a group of being a ‘beacon’ or ‘model’ for other countries. The expression gids- basis, in which members of the Tanzim, the military arm of Fatah, and land [model country] is used by politicians who want to emphasize the the extremists of Hamas have taken centre stage. Arafat may return to leading role of the Netherlands in such matters as development aid, the negotiating table, but not before a broad consensus within the peacekeeping operations, human rights, or social reform. In this brief Palestinian camp is reached on the cessation of the present intifada. essay it is pointed out that this gidsland concept is more likely meant COLUMN

Energie en milieu in aller belang

COBY VAN DER LINDE

HET ENERGIEBELEID IS WEER TERUG VAN WEGGEWEEST. IN CO2-intensieve sectoren zal erdoor veranderen, te meer een tijdsbestek van zes maanden hebben zowel de Euro- daar alleen de Annex-I-landen maatregelen moeten pese Unie als de Verenigde Staten de energiediscussie nemen. Zo zetten de Verenigde Staten onlangs vraagte- nieuw leven ingeblazen. Op 17 mei jl. presenteerde de kens bij het feit dat China en India in de toekomst geen Amerikaanse vice-president Dick Cheney het rapport beperkende maatregelen hoeven te treffen, terwijl zij in National Energy Policy aan president George W. Bush. De potentie een grote bijdrage kunnen leveren aan de ver- Europese Commissie ging de Amerikanen eind novem- mindering van de werelduitstoot van CO2. Gevestigde ber vorig jaar voor met een groenboek, getiteld Towards belangen in zowel energie producerende als in energie a European strategy for the security of energy supply [Com consumerende landen zijn in het geding; deze belangen (2000)769]. waren debet aan de lange onderhandelingen over de Waar komt de plotselinge aandacht voor de energie- wijze van terugdringing van de uitstoot. De onderbe- aanvoer vandaan na de vele jaren van relatieve verwaar- lichting van de effecten op de diverse energiesectoren in lozing? De afgelopen 10-12 jaar was het beleid immers de internationale milieuonderhandelingen komt nu als nagenoeg geheel gericht op de milieuaspecten van het een boemerang terug. energieverbruik. Deze aandacht voor milieu kon zich De Verenigde Staten hebben zich op grond van poli- ontwikkelen door de relatief lage energieprijzen in de tieke binnenlandse tegenstellingen en de toenemende periode 1985-1999. In deze periode werd de aanvoer problemen op de binnenlandse energiemarkt in maart van energie niet als problematisch ervaren, de toestand van dit jaar uit de onderhandelingen over het Protocol van het milieu wel. Nu het vertrouwen in de toekomsti- van Kyoto teruggetrokken. De hoge olieprijzen in 2000 ge energieaanvoer om allerlei redenen danig is ver- maakten enkele knelpunten zichtbaar in de internatio- stoord, dreigt het beleid om te slaan, althans in de Ver- nale energievoorziening. Vooral in de Verenigde Staten enigde Staten onder het bewind van Bush Jr., in een ontstonden lokale logistieke problemen in de aanvoer richting die contrair is aan de internationale milieu- van huisbrandolie, waren er grote prijspieken in benzi- afspraken. nemarkten als gevolg van lokale milieumaatregelen en Een al te drastische ommezwaai zou onfortuinlijk bleek in het najaar van 2000, onder druk van hoge gas- zijn, maar als het effect van de hernieuwde aandacht prijzen, de liberalisering van de elektriciteitsmarkt in voor de energievoorziening zou resulteren in een geïnte- Californië ernstige gebreken te vertonen. De Amerikaan- greerde visie op het milieu- en energiebeleid, dan zou se energiesector leed door groeiende beleidsinconsisten- dat een goed en tijdig resultaat zijn. De economische en tie aan onderinvesteringen in de energievoorziening. strategische gevolgen van het milieubeleid zijn immers Bovendien voedde het produktiebeperkend beleid van onmiskenbaar groot voor zowel de energie-consumeren- de OPEC de zorgen over de oplopende importafhanke- de als de energie-producerende landen. lijkheid. Energie werd een belangrijk onderwerp in de De internationale milieu-inspanningen moesten in verkiezingsstrijd. 2000 culmineren in concrete afspraken over de manier Het complex van hoge prijzen, gebrek aan capaciteit waarop de zg. Annex-I-landen (voornamelijk OESO- en onvolmaakte logistiek, alsmede onvolkomenheden in landen) de doelstellingen, zoals verwoord in het Proto- de marktregulering had ook gevolgen voor andere col van Kyoto, zouden verwezenlijken. De effecten van markten, zoals de Europese. Hoge prijzen van ruwe de milieumaatregelen op de internationale energiemark- olie, de zwakte van de euro ten opzichte van de dollar ten zijn niet gering en evenmin onomstreden. De con- en de Amerikaanse vraag naar geraffineerde produkten currentiekracht van energie-intensieve of, beter gezegd, stuwden de Europese prijzen omhoog. In Europa, waar

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 349 een vergroening van het belastingstelsel op gang was wordt beïnvloed. Het ontwikkelen van exportpijpleidin- gebracht, protesteerden de vervoersector en de consu- gen voor de olie uit dat gebied is onderwerp van poli- menten vooral tegen de hoge heffingen en accijnzen, die tiek-strategisch manoeuvreren. De Amerikanen zetten de prijzen voor eindgebruikers extra hoog maakten. De zwaar in op de pijpleiding naar Turkije: Baku-Tblisi- OPEC-landen speelden hier fijntjes op in, omdat ook de Ceyhan, de Russen daarentegen op routes door Rus- voorgenomen milieumaatregelen vooral behaald moeten land, zodat zij controle kunnen uitoefenen op de uit- worden met prijsverhogende maatregelen. De OPEC voer, maar ook inkomsten kunnen genereren, terwijl de protesteert al lange tijd tegen het toe-eigenen van internationale oliebranche het liefst olie zou exporteren inkomsten uit olieverbruik door overheden in Europa, via Iran. Voor Rusland is de ontwikkeling van de inter- te meer daar naast milieumaatregelen zeker ook budget- nationale olie- en gasmarkt van groot economisch en taire motieven een rol spelen. Sinds 1986 hebben olie buitenlands-politiek belang. Het ontwikkelen van producerende landen moeite de eigen begrotingen slui- exportroutes onder de eigen controle staat voorop. De tend te krijgen door de sterk fluctuerende olie-inkom- Westerse politiek-strategische ouvertures richting de sten. Het Protocol van Kyoto belichaamt, wat de OPEC- Baltische staten en de discussies over het ontlasten van landen betreft, dan ook een strijd om wat in de staat- de Bosporus als belangrijke doorvoerroute voor Russi- huishoudkunde economische rentes heet, ofwel zij ver- sche exporten worden met argwaan bekeken. Ieder ini- zetten zich tegen het rent-seeking-gedrag van consume- tiatief van de Verenigde Staten of van Europa waardoor rende landen. de Russische exportbelangen dreigen te worden gefrus- Zo vroegen de OPEC-landen bij herhaling aandacht treerd, kan rekenen op felle reacties vanuit Moskou. De voor de effecten van maatregelen ten behoeve van de wijze waarop de Amerikanen tot nu toe de energiebe- reductie van de CO2-uitstoot op de internationale olie- langen in deze regio’s behartigen, staat deels haaks op markt en de inkomsten van olie producerende landen. de Europese belangen. De afspraken van Kyoto zouden immers leiden tot een Gezien de zeer grote aanstaande importafhankelijk- omvangrijk beleid van beheersing van de vraag naar olie heid van Europa van olie en gas uit het Midden-Oosten, in de OESO-landen. In 1999 namen deze landen bijna Rusland en de Kaspische-Zeeregio zal veel afhangen van 63% van de wereldvraag voor hun rekening. Voor lan- de politieke rol van Europa. De titel van het rapport van den die in belangrijke mate afhankelijk zijn van de de Europese Commissie suggereert hierop een antwoord inkomsten uit CO2-houdende energie, zoals kolen, olie te geven, maar helaas blijkt dit niet uit de inhoud. Qua en gas, zijn de vraagbeperkende maatregelen een regel- visie ging het plan-Lubbers veel verder. Door het ont- rechte aanslag op het economisch welvaren. De econo- wikkelen van sterke commerciële relaties met de voor- mische onzekerheid als gevolg van de internationale malige Sovjetunie in de energiesector zou de energie- milieuafspraken ervaren deze landen als aantasting van aanvoer van Europa worden gewaarborgd en zou de hun economische, politieke en strategische belangen. economie van deze landen worden ondersteund. Een- De zorgen om de zekerheid van de aanvoer in de zelfde strategie, het opbouwen van goede commerciële OESO-landen vinden aldus hun keerzijde in de zorgen betrekkingen met de landen in het Midden-Oosten, op om de afzet in de producerende landen. Niet alleen de voet van erkenning van de wederzijdse economische en OPEC-landen zijn erg afhankelijk van de inkomsten uit politieke belangen, zou verrassende resultaten kunnen energie-exporten, maar ook de landen om de Kaspische hebben in het Midden-Oosten. In de energieplannen, Zee en vooral ook Rusland. Iedere maatregel die de zoals nu gelanceerd, maar ook in de opstelling in de afzetzekerheid van energie en/of de inkomsten uit ener- internationale milieuonderhandelingen, zoeken de gie aantast, begroeten deze landen met achterdocht. belangrijke olie- en gas-exporterende landen naar signa- De Amerikaanse zorgen over de importafhankelijk- len dat ook hun belangen serieus genomen worden. Door heid vertalen zich nog maar mondjesmaat in een andere de vele mogelijkheden ter beperking van de CO2-uit- opstelling ten opzichte van de producerende landen. De stoot ten volle te benutten, door het serieus nemen van belangrijkste olie en gas producerende landen maken de economische belangen van de producerende en con- deel uit van politiek en economisch fragiele regio’s, sumerende landen, kan een duurzaam en geïntegreerd waar de Amerikaanse strategische belangen groot zijn. energie- en milieubeleid worden verwezenlijkt. Maar in Hoewel het Amerikaanse rapport rept van een ander de twee energieplannen komt dit inzicht nog te weinig beleid ten opzichte van Irak, namelijk van het introdu- tot uiting. ■ ceren van smart sanctions, waardoor investeringen in de Irakese olie-industrie niet langer verboden zouden wor- Over de auteur den, blijft het beleid ten aanzien van Iran onveranderd. DR C.VAN DER LINDE is hoogleraar Internationale Politieke Economie en Inter- De ‘Iran-Libië Sanctie Wet’ (ILSA) wordt naar alle waar- nationale Oliemarkten aan de Universiteit Leiden en Senior Research Fellow schijnlijkheid verlengd, waardoor de ontwikkeling van aan het Instituut Clingendael. de olie- en gasindustrie in de Kaspische-Zeeregio zwaar

INTERNATIONALE 350 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 Balkanbeleid van de internationale gemeenschap op dood spoor

ROB DE WIJK

DE TOESTAND OP DE BALKAN LIJKT MET DE dag zorgwekkender te worden. De Is de oplossing die internationaal, van buitenaf, Macedonische regering slaagt er voorlo- pig niet in de Albanese rebellen onder voor de Balkan is gekozen, toereikend? Twijfel de duim te houden en overwoog half rijst aan houdbaarheid van kunstmatig opgezette juni zelfs de staat van oorlog uit te roe- pen. Albanese leiders in Kosovo zouden democratische veelvolkerenstaten. achter de opstand zitten, wat erop duidt dat UNMIK de situatie daar niet meester is. Voorts is er steeds grotere zorg over de toekomst van klonk. De meest opmerkelijke werd gehouden in Bel- Bosnië-Herzegovina. De Bosnische Kroaten lijken zich grado, waar voor de eerste maal een dergelijk treffen aan de federatie te onttrekken, met als gevolg dat ook plaatsvond. De organisatie was in handen van Pedrag de Serviërs en moslims een onafhankelijker koers gaan Simi´c buitenlandadviseur van president Ko˘stunica. Deze varen. De situatie in Montenegro blijft zorgen baren, had, uiteraard met steun van zijn president, een ronde- hoewel het acute gevaar van afscheiding enigszins gewe- tafelconferentie belegd voor politici en deskundigen uit ken is. Tot overmaat van ramp komen er nu ook berich- de regio, de NAVO-landen en Rusland. De Albanezen ten uit het noorden van Griekenland, die erop neerko- waren ook uitgenodigd, maar die weigerden te komen. men dat de Albanese gemeenschap zich daar roert. Ook Twee weken later werd over hetzelfde onderwerp, maar de Hongaarse minderheid in Servië lijkt voorzichtig in nu achter gesloten deuren, in Brussel geconfereerd door beweging te komen. het European Strategy Forum, een groep van 60 vooraan- De voorlopige balans – ruim zes jaar na het akkoord staande deskundigen op het gebied van defensie- en van Dayton en bijna twee jaar na het einde van de oor- veiligheidsvraagstukken. log om Kosovo – is dat het westerse ideaal van een Als beide bijeenkomsten iets duidelijk maakten, dan vreedzame, democratisch geregeerde, multi-etnische was het wel dat het Balkanbeleid van de internationale Balkan niet dichterbij is gekomen, maar dat juist verde- gemeenschap op dood spoor zit. De kern van het pro- re desintegratie dreigt. De situatie is zó zorgwekkend, bleem is dat de internationale gemeenschap een oplos- dat in steeds bredere kring wordt getwijfeld of de oplos- sing heeft voorgeschreven die door veel lokale leiders sing die de internationale gemeenschap voor het ‘pro- niet wordt gedragen. Critici stellen dat het vredesak- bleem Balkan’ heeft gekozen, wel de juiste is. Met inter- koord van Dayton niet past bij het karakter en de nationale gemeenschap wordt allereerst gedoeld op de mogelijkheden van de Balkan. Het akkoord is een com- Verenigde Staten en in mindere mate op de overige binatie van een traditioneel vredesverdrag en een leden van de Contactgroep. De Amerikanen zijn immers poging een nieuwe staat op te bouwen. Daartoe voorziet de architect van het vredesakkoord van Dayton en het het akkoord in een staakt-het-vuren, afspraken over ontwerpakkoord van Rambouillet, dat deels model demarcatielijnen en regelingen die de bewapening van stond voor het huidige bestuur in Kosovo. In de tweede de strijdende partijen moeten terugdringen. Een inter- plaats wordt gedoeld op internationale instituties die nationale vredesmacht (SFOR) en een internationale verantwoordelijk zijn voor de uitvoering van het beleid. politiemacht (IPTF) controleren de naleving. Daardoor Onlangs vonden twee belangrijke, hoewel informele, moet een veilige omgeving ontstaan, die noodzakelijk is bijeenkomsten plaats, waar twijfel over de tot nu toe voor de concrete opbouw van een onafhankelijk, multi- gehanteerde internationale aanpak heel sterk door- etnisch, democratisch Bosnië-Herzegovina. De aanpak

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 351 van Dayton is zonder meer interessant en deze benade- komst in Belgrado. Zij bewezen lippendienst aan de uit- ring is in grote lijnen ook voor Kosovo gevolgd. Een gangspunten van de internationale gemeenschap, maar groot verschil is uiteraard dat de end state voor Kosovo voor de goede verstaander was hun einddoel helder: géén onafhankelijkheid is. onafhankelijkheid. Vooral de meningsverschillen tussen Het probleem is echter dat deze aanpak niet goed de nieuw gekozen premier van de Republika Srbska, blijkt te werken. Wat het creëren van een veilige omge- Mladen Ivani´c en zijn ‘baas’ Wolfgang Petrich, de hoge ving betreft moet worden geconstateerd dat dit zowel in vertegenwoordiger van de VN, spraken boekdelen. Bosnië-Herzegovina als in Kosovo onvoldoende is Ivani´c staat bekend als een constructieve pragmaticus, gelukt. Een belangrijke aanwijzing is het geringe aantal maar liet geen misverstand bestaan over de aanpak van vluchtelingen en ontheemden dat naar hun oorspronke- de internationale gemeenschap. Deze tracht, zo meende lijke woongebieden terugging. Die terugkeer wordt hij, onder leiding van de Verenigde Staten een oplossing actief tegengewerkt door de lokale leiders, terwijl de op te dringen die niet past bij de regio. Daardoor is in internationale gemeenschap niet van zins is de terug- zijn ‘land’ het beeld ontstaan dat de internationale keer af te dwingen. Het is daarom geen wonder dat de gemeenschap tegen de Republiek Srbska samenspant, wederopbouw van zowel Bosnië-Herzegovina als Koso- waardoor er erg weinig animo is met de autoriteiten vo niet goed lukt. Vrijwel niemand in de regio, behalve samen te werken. de vertegenwoordigers van de internationale gemeen- Kortom, de internationale gemeenschap heeft van schap zelf, gelooft in het einddoel van democratisch gere- Bosnië-Herzegovina wel een protectoraat gemaakt, maar geerde, multi-etnische eenheidsstaten. De lokale leiders in zij heeft relatief weinig invloed op de lokale politici, die Bosnië-Herzegovina trachten de autonomie van hun heer en meester zijn in de door hen bestuurde Servi- entiteiten te maximaliseren; de lokale leiders in Kosovo sche, Kroatische en moslim-delen. Ogenschijnlijk wer- streven naar onafhankelijkheid en aansluiting van ken zij met de internationale gemeenschap samen, maar gebieden met een Albanese meerderheid, zoals de vallei in werkelijkheid bewijzen zij slechts lippendienst aan van Presevo en het noordwesten van Macedonië. Een het ideaal van een democratische, multi-etnische Groot-Albanië lijkt, mede gezien de grote meningsver- samenleving. Lokale leiders, al dan niet gesteund door schillen binnen de Albanese gemeenschap, weliswaar misdaadsyndicaten, rekken de marges voor hun hande- niet op de agenda te staan, een Groot-Kosovo wél. Aan- len met succes steeds verder op en creëren zoveel gezien veel lokale leiders weigeren zich actief voor de mogelijk autonomie. Hetzelfde geldt voor Kosovo. Ook opgelegde doelstellingen in te zetten, is de dynamiek uit hier is de invloed van de internationale bestuurders op het vredesproces gehaald, terwijl het streven naar etnisch de lokale leiders twijfelachtig, te meer daar deze laatsten homogene staten juist is versterkt. Hoe zo’n staat vervol- ervan verdacht worden achter de opstanden in Macedo- gens geregeerd moet worden en voor welke economi- nië en het zuiden van Servië te zitten. sche ordening wordt gekozen, is punt twee. Uit de discussie tijdens beide bijeenkomsten bleek Separatisme vormt dan ook nog altijd de grootste dat de oplossing die de internationale gemeenschap bedreiging voor het voortbestaan van de Joegoslavische voor ogen heeft, politiek correct, maar praktisch federatie, Macedonië en Bosnië-Herzegovina. Daardoor onhaalbaar is. Bovendien vervullen KFOR en SFOR hun dreigt nog steeds de hele regio te destabiliseren, met taken onvoldoende. Beide vredesmachten blijken onvoorspelbare gevolgen voor NAVO-landen als Grie- immers niet in staat een omgeving te creëren waarin kenland, Turkije en Bulgarije. Griekenland is van ouds- vluchtelingen en ontheemden kunnen terugkeren en her op de hand van de Serviërs, Turkije heeft histori- waar de georganiseerde misdaad aan banden wordt sche banden met de Albanezen, terwijl Bulgarije sinds gelegd. Vanuit Kosovo klinkt voorts de klacht dat KFOR lang aanspraken maakt op het ‘Slavische deel’ van niet in staat is acties vanuit Kosovo in Macedonië tegen Macedonië, dat door nationalisten als Bulgaars grondge- te gaan en de Servische bevolkingsgroep van Albanese bied wordt gezien. De belangrijkste stabiliserende factor aanslagen te vrijwaren. Veel kritiek richt zich overigens is thans het lidmaatschap, of uitzicht daarop, van inter- op de Verenigde Staten, die wordt verweten te veel nationale organisaties, zoals de OVSE, de NAVO en de nadruk te leggen op ‘force protection’ en de effectiviteit EU. Griekenland is lid van alle drie, Turkije stuurt aan van hun missie hieraan ondergeschikt te maken. op het EU-lidmaatschap, terwijl Bulgarije lid van zowel de EU als de NAVO wil worden. Lidmaatschap of Oplossingen? beoogd lidmaatschap is zó aantrekkelijk, dat landen bereid zijn tot het voeren van een terughoudend buiten- Rijst de vraag welke oplossingen er zijn. Hierover werd lands beleid als andere lidstaten daarop aandringen. uiteraard in Belgrado en Brussel gesproken, maar deze De opstelling van de lokale leiders in het voormalige discussie was treurigmakend. In Belgrado opperde een Joegoslavië is dus, eufemistisch gezegd, een punt van Servische vertegenwoordiger Kosovo autonomie te zorg; dat kwam vooral naar voren tijdens de bijeen- geven, waarbij de kaart opnieuw getekend moest wor-

INTERNATIONALE 352 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 den. Het omstreden noorden zou dan bij Servië worden lingen kunnen verwezenlijken. Ik ben ervan overtuigd getrokken. Dat dit voorstel tot politieke commotie leid- dat zij, niet wij, aan het langste eind trekken. Het is de, behoeft geen betoog. Maar het was wél een van de daarom zaak aan het vredesproces een nieuwe dyna- weinige concrete voorstellen die ter tafel kwamen. Beide miek te geven. In de huidige situatie is dat slechts conferenties gingen dan ook uiteen zonder een aanzet mogelijk als radicaal nieuwe wegen worden ingeslagen. voor een oplossing. De reden is dat er twee scholen zijn De kwestie-Cyprus toont aan wat de gevolgen zijn als ontstaan. dat niet gebeurt. Daar probeert de internationale De eerste school wordt gevormd door degenen die gemeenschap al bijna veertig jaar tot een oplossing te vinden dat de bestaande afspraken beter moeten worden komen, maar in werkelijkheid is sprake van een impas- nageleefd. Zij zijn voor harder militair optreden in Koso- se. Het grote verschil tussen de Balkan en Cyprus is vo en Bosnië-Herzegovina om respectievelijk VN-reso- echter dat dáár thans géén totale ontwrichting van de lutie 1244 en het vredesakkoord van Dayton beter te regio dreigt. ■ implementeren. Zij zetten zich af tegen het slappe optreden van KFOR en SFOR. Hard optreden is vooral Over de auteur bedoeld om tijd te rekken. Want tijd heelt alle wonden, DR ROB DE WIJK is verbonden aan het Instituut Clingendael; tevens is hij hoog- is de redenering. Mogelijk ontstaat na enige tijd een leraar internationale betrekkingen aan de KMA en hoogleraar strategische stu- situatie waarin de partijen wél bereid zijn tot verzoe- dies aan de Universiteit Leiden. ning en het sluiten van compromissen. De tweede school pleit voor een alomvattende aanpak. Haar aanhangers willen het vredesproces een nieuwe dynamiek geven door keuzen te maken die aansluiten bij de wensen van lokale leiders. Dat sluit het opnieuw tekenen van de kaart niet uit. In dit verband werd zelfs het verdrag van Lausanne van 1923 genoemd, waarbij Turkije en Griekenland tot bevolkingsuitruil besloten. Dat dergelijke draconische en politiek zéér incorrecte maatregelen worden genoemd, duidt op de uitzichtloos- heid van de huidige situatie. De internationale gemeen- schap zou dit proces dan door middel van positieve prikkels, zoals ruimhartige economische steun, in goede banen moeten leiden, aldus de redenering. De conclusie van deze school is dat als er nauwelijks draagvlak voor het huidige vredesproces bestaat, harder optreden geen zin heeft, maar dat er nieuwe wegen moeten worden ingeslagen. Het tegenargument van de eerste school is dat de nieuwe staten die zullen ontstaan, te klein zijn om zelfstandig te kunnen overleven. Dat zou ervoor pleiten binnen de contouren van het oude Joegoslavië een Balkan-federatie of zelfs een confederatie in het leven te roepen van hoofdzakelijk etnisch homogene gebieden, die bijvoorbeeld hun buitenlands en defensie- beleid centraal regelen. Gezien de ervaringen met het oude Joegoslavië lijkt deze oplossing echter niet voor de hand te liggen. De enige mogelijkheid deze aanpak te laten slagen, is het vooruitzicht voor de gehele federatie tot snelle toetreding tot EU en NAVO. Mijn indruk is dat de tweede school de overhand gaat krijgen en dat de huidige aanpak in Bosnië-Herze- govina en Kosovo ooit noodgedwongen zal worden ver- laten. Het concept van de multi-etnische samenleving wordt immers niet gedragen door lokale leiders. Tijd- rekken heeft geen zin, want veel lokale leiders spelen zélf op tijd. Zij gokken erop dat de animo van de inter- nationale gemeenschap om een grootschalige inspan- ning te leveren verdwijnt, zodat zij alsnog hun doelstel-

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 353 Het onweegbare opnieuw gewogen

A. VAN STADEN

Nederlands gewicht in de internationale schaal

TWEE DECENNIA GELEDEN HEEFT MIJN voorganger bij Clingendael, J.J.C. Voor- Voorhoeves stelling in dit blad, nu 20 jaar hoeve, in dit blad de stelling verdedigd dat Nederland in de eerste twee decen- geleden, dat de internationale rol van Nederland nia na de Tweede Wereldoorlog in staat magerder werd, geldt ook nog voor het heden. is gebleken ‘behoorlijk wat invloed’ ten gunste van internationale samenwerking De marges voor buitenlands beleid lijken zelfs uit te oefenen. Meer dan men redelijker- nog smaller. wijs gezien zijn beperkte machtspoten- tieel kon verwachten. Hij schreef dit in de eerste plaats toe aan bijzondere, externe omstandig- vinger in de pap had gekregen. heden, die niet blijvend waren. Te denken viel aan de Tien jaar later, de muur was inmiddels gevallen beperkingen die de Duitse Bondsrepubliek zichzelf (maar de Sovjetunie was nog niet ter ziele) en ons land oplegde in het profileren van haar internationale positie, bereidde zich voor op het EG-voorzitterschap dat zou de politieke afzijdigheid van Groot-Britannië ten resulteren in het Verdrag van Maastricht, stelde hij in opzichte van de Europese integratie, alsmede de uitda- dit blad opnieuw de vraag naar de rol van Nederland ging van het gaullistische Frankrijk aan de transatlanti- aan de orde.3 Behalve een bepaling van de omvang van sche samenwerking. Kon derhalve worden gesproken ons land (middelgroot of klein?) en een brede aandui- van ‘een diplomatiek leven boven onze politieke stand’? ding van de doeleinden van ons beleid, leverde dit Niet helemaal, want volgens Voorhoeve had Nederland – eveneens waardevolle – artikel vooral een analyse op uitstekend gebruik gemaakt van de kansen die zich van mogelijkheden waarover Nederland beschikt, voordeden aan de weg te timmeren. Dit kwam vooral ondanks zijn bescheiden machtsmiddelen, toch een door de hoge kwaliteit van verantwoordelijke bewinds- positieve invloed op de buitenwereld uit te oefenen. lieden en diplomaten, een overtuigende reputatiebehar- Wij zijn nu weer tien jaar verder. Er is een beter, zij tiging, brede binnenlandse steun voor het buitenlands het bepaald nog niet volledig zicht verkregen op de beleid en – niet te vergeten – een gezonde nationale immense gevolgen van de ineenstorting van de bipolaire economie.1 orde op de verhoudingen binnen Europa en de relatie De aangehaalde schrijver kon zich niet aan de met de Verenigde Staten. De Europese Gemeenschap/ indruk onttrekken dat vanaf het einde van de jaren ’60 Unie is verder in omvang toegenomen en de Europese een ontwikkeling is ingeluid die de rol van Nederland instellingen hebben – naar veler gevoel – terrein aan de weer tot bescheidener proporties terugbracht. ‘Enigszins lidstaten moeten prijsgeven. De eveneens uitgebreide geslonken’, formuleerde hij letterlijk over die rol. Naast Navo heeft met haar optreden tegen het Servië van de veranderingen in de internationale omgeving werden Milo˘sevi´c de eerste serieuze test doorstaan als veilig- daarvoor ook de teloorgang van de economische disci- heidsorganisatie die haar voortbestaan probeert te recht- pline in ons land en de afbrokkeling van de binnen- vaardigen met het bevorderen van stabiliteit binnen en landse consensus verantwoordelijk gesteld.2 Begrijpelijk buiten het verdragsgebied, zonder aanwijsbare vijand of nuanceerde Voorhoeve zijn oordeel door erop te wijzen tegenstander. Zij slaagde overigens wat Kosovo betreft dat het door hem opgeroepen beeld verschilde per maar met de hakken over de sloot. De Verenigde Naties, beleidsonderdeel. Zo meende hij dat Nederland op het ten slotte, konden de hooggespannen verwachtingen terrein van de ontwikkelingssamenwerking een grotere aan het begin van het vorige decennium niet waarma-

INTERNATIONALE 354 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 ken door in de praktijk te worden wat ze op papier ambtenaren werkzaam tegen 915 in het Zweedse minis- heetten te zijn. Dat wil zeggen, een mondiale organisa- terie in Stockholm, terwijl Nederland op de buitenland- tie van collectieve veiligheid die eenzijdig gebruik van se posten 1244 medewerkers had aangesteld tegen Zwe- geweld door lidstaten alleen toestaat in gevallen van den maar 559.4 (Deze laatste getallen zijn voor beide zelfverdediging, en dan alleen nog wanneer ze zelf niet landen exclusief de ambtenaren van vakdepartementen in staat is tijdig aangevallen landen te beschermen. Op die aan de diplomatieke vertegenwoordigingen zijn toe- de veranderde positie van de internationale economi- gevoegd.) sche organisaties wordt hieronder nog ingegaan. Er is evenwel nog een vanzelfsprekendheid die bij Er zijn tegen deze achtergrond voldoende redenen de discussie over het gewicht dat een land in de inter- anno 2001 opnieuw een balans op te maken van de nationale schaal kan leggen, niet over het hoofd mag internationale positie van Nederland en in het bijzonder worden gezien. Een land dat iets wil bereiken, moet na te gaan in hoeverre op een aantal gebieden de moge- allereerst weten wat het wil bereiken en moet ook lijkheden van ons land gewenste ontwikkelingen te bereid zijn daarvoor de troefkaarten die het in handen bevorderen dan wel ongewenste tegen te houden, zich heeft, uit te spelen. S. Rozemond stelt in dit verband de gunstig of ongunstig hebben ontwikkeld. vraag ‘of argumenten van een kleinere staat zwaar wegen indien zich het beeld vestigt dat hij nimmer met de stok achter de deur zal zwaaien of harde voorwaar- Kunnen en willen den zal willen verbinden aan medewerking voor het Voordat de mogelijkheden invloed uit te oefenen in bereiken van een vereiste unanimiteit of meerderheid’.5 ogenschouw worden genomen, is het niet overbodig te Hij laat zich kritisch uit over het feit dat Nederland, wijzen op iets dat eigenlijk een vanzelfsprekendheid anders dan bijvoorbeeld Denemarken, in Europees zou moeten zijn. Gedoeld wordt op het feit dat de mid- kader ongaarne gebruik maakt van zijn vetorecht. Hoe- delen die een land kan aanwenden om zich sterk te wel hij toegeeft dat een klein land dat zich overgeeft aan maken voor eigen belangen en opvattingen, niet alleen weerspannigheid eerder wrevel bij de grotere landen afhangen van het beschikbare machtspotentieel als wekt dan concessies afdwingt, meent hij tegelijk dat wie zodanig, maar vooral van de vraag welk deel daarvan één keer de voet dwars zet, nadien minder stampij beschikbaar blijkt te zijn voor internationale ambities nodig heeft om aandacht voor zijn gelijk te trekken. en doelstellingen. Kortom, welke prioriteit hebben de ‘Terwijl anderen Den Haag nodig hebben voor het buitenlandse betrekkingen als het om de verdeling van bereiken van unanimiteit, laat het zichzelf onnodig in schaarse budgettaire middelen gaat? Uit het artikel van een positie manoeuvreren van vragende partij’, zo H.H.J. Labohm in dit zelfde nummer blijkt dat zich in besluit Rozemond zijn uiteenzetting. de afgelopen tien jaar noch in de ontwikkeling van het Deze zienswijze lijkt echter te getuigen van al te Nederlandse machtspotentieel, noch in dat deel daarvan grote somberheid. Neem het geval van de Nederlandse dat kon worden aangewend voor doeleinden van bui- opstelling bij de onderhandelingen tijdens de Europese tenlands beleid, grote verschuivingen hebben voorge- top in Berlijn (maart 1999) over de bijdragen van de daan. Nederland blijkt in de internationale rangorde EU-lidstaten aan de Europese begroting in het kader één plaats te zijn gezakt met het peil van zijn defensie- van Agenda 2000, die was opgesteld met het oog op de inspanningen en, omgekeerd, twee plaatsen te zijn financiële gevolgen van de uitbreiding. Ondanks zijn gestegen met zijn uitgaven voor ontwikkelingssamen- reputatie bij belangrijk overleg in de Europese Raad werking. Het is verbluffend dat de Nederlandse inspan- nooit dwars te liggen, slaagde Nederland er niettemin in ningen op het laatste beleidsveld in absolute zin niet een korting van ruim ƒ 1,5 miljard per jaar te bedingen. veel onderdoen voor die van Groot-Britannië, een land Dat was méér dan de aanvankelijke inzet van ƒ 1,3 mil- met een bevolking bijna viermaal zo groot als die van jard, die nota bene door Nederlandse europarlementa- Nederland. riërs en diverse commentatoren te voren als onrealis- Ook in de omvang en samenstelling van ons diplo- tisch hoog was beschouwd. Hoe valt dit onverwachte matiek apparaat hebben zich in dezelfde periode geen Nederlandse onderhandelingssucces te verklaren? De zodanige veranderingen voorgedaan, dat de Nederland- oorzaak is gezocht in het feit dat de regering zich se positie in de internationale hiërarchie merkbaar is ondubbelzinnig en in het openbaar op het te bereiken versterkt of verzwakt. Een vergelijking met Zweden, een resultaat had vastgelegd (nota bene als onderdeel van ander land met eveneens een beperkte machtsbasis, het regeerakkoord van Paars II), alsmede in het feit dat maar dat net zoals Nederland in zijn buitenlands beleid zij een duidelijke strategie en actieplan had opgesteld.6 relatief veel ambities koestert, leert overigens dat ons In vergelijking met Duitsland, dat ten minste net zoveel land verhoudingsgewijs over een groot apparaat redenen had als Nederland aan te dringen op een forse beschikt. Zo waren in het jaar 1999 in het Nederlandse verlaging van zijn bijdrage, voelde ons land zich minder ministerie van Buitenlandse Zaken in Den Haag 1730 gehinderd door verwijten van andere landen over

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 355 gebrek aan Europese gezindheid of solidariteit. Het ons land aan het werk van het Hoge Commissariaat. bleek ook in staat tot het vormen van een (zeldzaam) Terecht heeft P.R. Baehr zich erover verwonderd dat hecht bureaucratisch eenheidsfront, waarin betrokken regeringen meestal nalaten expliciet aan te geven waar- departementen hun voorkeuren ondergeschikt maakten om zij graag landgenoten op hoge internationale posten aan het gemeenschappelijk doel. benoemd zien. Men kan het met zijn uitspraak eens zijn Ogenschijnlijk kan de campagne die Nederland in dat regeringen kennelijk hopen dat de benoeming van 1998 had gevoerd voor de bezetting van één der niet- een landgenoot op zo’n post indirect ten goede komt permanente zetels in de VN-Veiligheidsraad in de daar- aan het bevorderen van wel uitdrukkelijk geformuleerde op volgende twee jaar evenzeer als een pronkstuk van belangen.7 de Nederlandse diplomatie worden aangemerkt. Con- current Griekenland werd bij de stemming in de Alge- Het stellen van prioriteiten mene Vergadering immers op grote achterstand gezet. Dit diplomatieke succes van Nederland kan echter op Vrij algemeen wordt een heldere prioriteitstelling als de keper beschouwd geen reden zijn ons al te uitbundig primaire voorwaarde voor een effectief buitenlands op de borst te slaan over het gewicht van ons land in de beleid gezien. Wat dient op dit punt het oordeel te zijn wereld. Ten eerste is, nog afgezien van het formaat van over het beleid in de afgelopen jaren? Deze vraag dient het betrokken land, de materiële bijdrage van Grieken- met een zekere mildheid te worden beantwoord. In een land aan de mondiale samenwerking een heel stuk ach- tijd waarin een land met existentiële bedreigingen te tergebleven bij die van Nederland. Bovendien zagen maken heeft, is het immers gemakkelijker de prioritei- Europese landen van een nog kleinere bevolkingsom- ten voor het beleid aan te geven dan wanneer men geen vang dan Griekenland als Ierland en Noorwegen op gevaren voor het eigen voortbestaan te duchten heeft. tamelijk geruisloze wijze kans op 1 januari jl., dus na De meeste westerse landen zijn er niet goed in geslaagd Nederland, voor twee jaar lid te worden van de Veilig- na het einde van de Koude Oorlog een richtinggevend heidsraad. concept voor de omgang met andere landen en de beïn- Evenmin kan de extra stem die Nederland ten vloeding van de verhoudingen buiten de eigen grenzen opzichte van België, Portugal en (andermaal) Grieken- te vinden. Het ontbreken van een dergelijk kompas land tijdens de Top van Nice (december 2000) in de bemoeilijkt het stellen van prioriteiten. wacht sleepte bij de nieuwe bepaling der stemgewichten Niettemin is het niet onbillijk ten aanzien van in de EU-Raad (van Ministers), aanleiding zijn voor Nederland op te merken dat de in het midden van de triomfalisme. Weliswaar symboliseerde die extra stem jaren ’90 ingeluide herijking van het buitenlands beleid Nederlands positie binnen de EU als grootste van de in elk geval niet of nauwelijks heeft bijgedragen aan de kleinste landen, maar om veel meer dan symboliek gaat opstelling van een duidelijke hiërarchie van doelstellin- het niet. In de reële politieke verhoudingen wordt ons gen. Bij deze operatie, die met nogal veel fanfare land door de grotere landen niet als een speciaal geval gepaard is gegaan, zijn herhaaldelijk de woorden ‘ont- (d.i. een land met extra gewicht) gezien, terwijl Neder- schotting’ en ‘geïntegreerde beleidsvoorbereiding’ geval- landse pretenties dienaangaande gemakkelijk een bron len. Dit neemt niet weg dat het Nederlands beleid in de van irritatie kunnen vormen bij de andere kleinere lan- afgelopen jaren enigszins de aanblik vertoonde van een den. (Overigens kon er voor België weinig reden zijn grabbelton van goede voornemens, die op voet van veel misbaar te maken over de lichte bevoordeling van gelijkheid moesten worden behandeld: behoud van de Nederland. Onze zuiderburen hadden immers zelf geen goede relatie met de Verenigde Staten, het bevorderen moeite te verdedigen dat zij twee stemmen extra verkre- van een Europese veiligheidsidentiteit, het onbe- gen dan Oostenrijk en Zweden, landen met een gerin- schroomder opkomen voor eigen economische belan- ger bevolkingsverschil met België dan België met Neder- gen, de onverminderde inzet voor de mensenrechten, land.) de bestrijding van de armoede in Afrika, het ondersteu- De uitverkiezing van Ruud Lubbers tot VN-Hoge nen van een democratische ontwikkeling in Indonesië, Commissaris voor de Vluchtelingen in oktober 2000 enz., enz. Het is al eerder opgemerkt: wie zoveel dingen laat overigens zien dat een land bij de bezetting van tegelijk wil, heeft eigenlijk geen echte prioriteiten. Het hoge internationale posities succesvol kan zijn, louter ontbreken van keuzen leidt tot versnippering van aan- op grond van zijn inzet en reputatie op een bepaald dacht en een weinig efficiënt gebruik van schaarse mid- gebied. De campagne van de Nederlandse regering was delen; het gaat ook ten koste van de herkenbaarheid immers op een andere persoon dan die van de oud-pre- van het beleid. mier gericht. Algemeen werd aangenomen dat de secre- Daar staan echter factoren tegenover die vanuit het taris-generaal van de VN moeilijk om een andere, wel oogpunt van voorwaarden voor een effectief beleid als voor de sleutellanden acceptabele Nederlandse kandi- positief zijn aan te merken. Het herstel van de binnen- daat heen kon vanwege de grote financiële bijdrage van landse consensus die zich reeds tien jaar geleden begon

INTERNATIONALE 356 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 af te tekenen, heeft zich in de afgelopen tien jaar verder het Atlantisch Bondgenootschap en Nederland meende doorgezet. Misschien met uitzondering van het Europe- dat leiderschap van een grote mogendheid ver weg se veiligheids- en defensiebeleid (waar de verwachtin- (waarmee het zich ook wat idealistische retoriek betreft gen en ambities van de uitgesproken Atlantische VVD verwant voelde) ons land meer bewegingsvrijheid toe- niet geheel parallel liepen met die van de andere grotere liet dan leiderschap van een mogendheid dichtbij zou partijen), bestonden (en bestaan) tussen de grotere poli- hebben betekend. Deze laatste had bovendien een aan- tieke partijen over de hoofdlijnen van het beleid geen zienlijk geringere bescherming tegen de Sovjetunie kun- onoverbrugbare tegenstellingen. Dit verklaart tevens het nen bieden. Men kan overigens van mening verschillen in elkaar zakken van de buitenparlementaire oppositie. over de vraag in hoeverre de Amerikanen in werkelijk- De overwegende parlementaire eensgezindheid ver- heid ontvankelijk waren voor Nederlandse pogingen sterkte de onderhandelingspositie van de regering; bui- hen dienstbaar te maken aan oppositie tegen ambities tenlandse regeringen behoefden er niet op te rekenen van Parijs. In elk geval heeft het proefschrift van J.A. dat zij met een andere regeringscombinatie in ons land Schoneveld, dat (ook) op deze vraag ingaat, hiervoor beter af zouden zijn. Ten slotte heeft zonder twijfel het weinig aanwijzingen, laat staan bewijsmateriaal, opgele- succes van het Nederlandse poldermodel bijgedragen verd.8 Zo kon bijvoorbeeld geen bevestiging worden aan ons internationaal aanzien. De uitdrukking ‘Neder- gevonden voor de hypothese dat de geruchtmakende landse ziekte’ is thans in de vergetelheid geraakt. Zoals interventie van de Amerikaanse onderminister Bartholo- men zich zal herinneren, werd die uitdrukking in het mew in februari 1991 tijdens de gevoelige IGC-onder- buitenland afwisselend toegepast op het neutralistische handelingen over een Europese Politieke Unie mede op virus waarmee wij besmet heetten te zijn in de tijd van aandrang van Nederland had plaatsgevonden.9 Inzet van de plaatsing van nieuwe raketten in West-Europa, en op deze onderhandelingen was immers de vraag of een ons potverteren van de aardgasbaten ter financiering gemeenschappelijk Europees buitenlands en veiligheids- van onze vrijgevige verzorgingsstaat. beleid zich al dan niet los van de Atlantische samenwer- king zou ontwikkelen. De tweede hoeksteen die het gebouw van de Neder- Aantasting kleine-landenstrategie landse invloedsstrategie stutte, was het versterken van Zoals al eerder naar voren gebracht, is voor het vaststel- het supranationale gehalte van de samenwerking in de len van het internationale gewicht van Nederland het Europese Gemeenschap. Zeker, het besef was aanwezig identificeren van de kansen en beperkingen in de dat door middel van rechtsordening op Europese schaal samenwerkingsverbanden waarvan ons land deel uit- de machtsverschillen tussen de grotere en kleinere lan- maakt, waarschijnlijk van nog groter belang dan de den nooit geheel zouden zijn uit te vlakken. Maar tege- interne factoren. Het zijn immers de relevante externe lijk werd op goede gronden aangenomen dat slagvaardi- omgevingsfactoren die überhaupt de mogelijkheden ge Europese instellingen, in het bijzonder een krachtda- invloed uit te oefenen, bepalen. Een land kan nog dige Europese Commissie, en regels die alle lidstaten, zoveel willen, veel middelen in de strijd werpen, als ook de grotere, zouden binden, in dit opzicht een nivel- eenheid optreden en zich vertegenwoordigd weten door lerende werking zouden hebben en in elk geval de tra- eerste-rangsfiguren, indien het wordt geconfronteerd ditionele machtsstrijd van zijn scherpe kanten zouden met een gesloten machtsconstellatie die weinig speel- ontdoen. Het feit dat niet alle kleinere lidstaten, zoals ruimte toelaat aan de lesser breeds, dan zal het weinig Denemarken, dit standpunt van Nederland deelden, kunnen klaarmaken. Voor Nederland is zijn verhouding doet aan de overtuigingskracht hiervan niet af. De tot de grotere Europese landen (Frankrijk, Groot-Britan- Deense opvatting dat de belangen van de kleinere lid- nië en Duitsland) van meer dan gewone betekenis. Ons staten het beste gediend zijn met zoveel mogelijk land heeft in de naoorlogse periode op tweeërlei wijze behoud van het vetorecht, dient te worden bezien in geprobeerd zijn belangen tegenover deze landen te ver- het licht van een minimalistische visie op de taken die dedigen. Het paste een gemengde strategie toe, waarin de Europese Unie zou moeten uitvoeren. Zij onderschat elementen van ‘evenwicht van macht’ en ‘rechtsorde- het – al eerder aangeduide – risico dat de grotere lan- ning’ naast elkaar stonden. den uit ongenoegen over een eventuele neiging van de Aan de ene kant heeft Nederland zich ingespannen kleinere landen hun hand te overspelen, buiten de for- een bijzondere vertrouwensrelatie met de Verenigde Staten mele kaders om de zaken naar hun hand zullen zetten.10 op te bouwen. Het heeft dit gedaan in de hoop Ameri- In de afgelopen tien jaar zijn de beide hoekstenen kaanse macht te mobiliseren, teneinde leiderschapsaspi- van onze kleine-landenstrategie uitgehold. De relatie raties in West-Europa van speciaal Frankrijk te kunnen tussen de Verenigde Staten en West-Europa is nogal dwarsbomen. In dit opzicht was sprake van een paral- radicaal gewijzigd. Washington voelde en voelt zich nog lelliteit tussen de Amerikaanse en Nederlandse belan- wel betrokken bij de veiligheid in ons werelddeel, maar gen. De Amerikanen wensten de lakens uit te delen in is niet meer op voorhand bereid zijn gewicht in de

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 357 schaal te werpen indien zich regionale of lokale span- pese Unie als de NAVO met nieuwe lidstaten de moge- ningen voordoen. De conflicten tussen de Verenigde lijkheden tot actieve beïnvloeding, puur kwantitatief Staten en West-Europa op handelspolitiek en ander ter- bezien, heeft beperkt. rein hebben een scherpere lading gekregen, omdat zij Een belangrijk verschijnsel in de jaren ’90 betrof ver- niet meer ondergeschikt kunnen worden gemaakt aan der het feit dat achter de façade van deze vertrouwde het hogere doel van de bestrijding van een gemeen- organisaties zich – in de taal van de Nederlandse regering schappelijke vijand. Doordat verder de Amerikaanse – een ‘wirwar van bilaterale assen en lijnen’ heeft ontwik- regering zich pragmatischer is gaan opstellen tegenover keld.11 Ook Nederland werd hierdoor gedwongen zich te nauwere Europese samenwerking in aangelegenheden voegen naar de eisen van een nieuwe werkelijkheid, van veiligheid en defensie en deze niet langer categorisch waarin vooral de grotere landen een sterkere nadruk gin- afwijst, zijn de Verenigde Staten ook verminderd beschik- gen leggen op de bilaterale betrekkingen in de Europese baar als hefboom in de intra-Europese onderhandelingen politiek. Onder het eerste kabinet-Kok (1994-1998) en discussie. Voor Nederland zijn nauwelijks nog speci- reageerde het hierop met een actief buurlandenbeleid, fieke Amerikaanse beloningen te verwerven voor bewe- maar geleidelijk aan moest men waarnemen dat een her- zen trouw en loyaliteit. leving van het bilateralisme onze positie sterk afhankelijk maakte van nogal wisselvallige contacten die partijpoli- tiek verwante bewindslieden uit betrokken landen met Funeste tendensen intergouvernementalisme elkaar onderhielden. In elk geval boden deze contacten Wat de ontwikkeling binnen de Europese Gemeen- onvoldoende compensatie voor de re-actieve opstelling schap/Unie betreft valt moeilijk te ontkomen aan de door van ons land ten aanzien van de plannen handen en voe- velen gemaakte constatering dat de intergouvernementele ten te geven aan een autonoom Europees veiligheids- en tendensen binnen het samenwerkingsverband zijn ver- defensiebeleid, welke plannen door de toenadering tus- sterkt. Dat wil zeggen: in het delicate krachtenveld van sen Frankrijk en Groot-Britannië in St. Malo (december Commissie, Raad (van Ministers) en Europese Raad is het 1998) in een stroomversnelling waren geraakt. zwaartepunt in de besluitvorming vooral van het eerste Maar, zo kan men zich afvragen, heeft Nederland naar het laatste orgaan verschoven. Hierbij speelde het niet kunnen profiteren van zijn economisch herstel in de persoonlijk gezag van vertrekkende en intredende voor- jaren ’90 en zijn verlies aan gewicht in de Atlantische en zitters van de Commissie een rol, maar die was waar- Europese samenwerkingsverbanden niet kunnen com- schijnlijk niet doorslaggevend. Belangrijker was vermoe- penseren met meer invloed in de grote internationale delijk dat, naarmate de Europese samenwerking steeds economische organisaties, zoals het Internationale Mone- dieper doordrong tot de kern van de nationale soeve- taire Fonds en de Wereldbank? Per slot van rekening reiniteit, nationale regeringen hardnekkiger aan hun hebben velen aan de vraagstukken waarmee deze organi- nationale prerogatieven wensten vast te houden. Welis- saties zich bezighouden in het post-Koude Oorlogtijd- waar zijn de bevoegdheden van het Europese Parlement perk een grotere prominentie toegedacht dan aan tradi- toegenomen, maar mede door de vestiging van de tweede tionele veiligheidsproblemen.12 Van een dergelijke com- en derde pijler in de Europese samenwerking, weegt deze pensatie lijkt weinig of geen sprake te zijn geweest. Het verandering bij lange na niet op tegen de aandrang van is waar dat Nederland in het bestuur van beide organisa- de Europese Raad vrijwel alle beslissingen van strategi- ties een grotere groep van landen is gaan vertegenwoor- sche aard naar zich toe te trekken. De omstandigheid dat digen. De landen die erbij zijn gekomen, betreffen lan- de Europese politiek sterker dan in het verleden wordt den die deel uitmaakten van hetzij de voormalige Sovjet- beheerst door het onderhandelingsspel tussen nationale unie, hetzij het voormalige Joegoslavië.13 Maar belangrij- hoofdsteden, betekent onvermijdelijk dat de verschillen ker is dat het aanzien en vermoedelijk ook de feitelijke in nationale macht weer meer hun invloed doen gelden. betekenis van Wereldbank en IMF in het economisch Dit gaat onherroepelijk ten koste van de positie van de stelsel achteruit zijn gegaan.14 Dat komt enerzijds door kleinere lidstaten, waaronder Nederland. de opmars van de neo-liberale ideologie, met haar ver- Mede daarom valt met enige verbazing te constateren trouwen in de vrije markt en haar afkeer van overheids- dat de huidige Nederlandse regering de zg. methode van interventies, anderzijds door de gegroeide kritiek op het open beleidscoördinatie (door middel van beleidsvergelij- weinig representatief karakter van deze instellingen (met king en beleidsdialoog) is gaan waarderen als waardevolle de overheersende rol van de Verenigde Staten) en de aanvulling op en in sommige gevallen zelfs als bruikbaar confrontatie met niet-gouvernementele groepen. alternatief voor bindende regelgeving. Dit wekt verbazing Bovendien waren ook op financieel-economisch omdat uitgebreide toepassing van deze methode de toch gebied versterkte tendensen tot directoriumvorming, al aanwezige tendensen van intergouvernementalisme in met uitsluiting van Nederland, waarneembaar. Ondanks de Unie verder versterkt. Ten slotte moet nog worden het feit dat het beginsel van benign neglect op monetair opgemerkt dat de verdere uitbreiding van zowel de Euro- terrein leidend is geweest, heeft de G7/8 zich binnen

INTERNATIONALE 358 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 het stelsel van world economic governance definitief ont- kunnen bezorgen in het diplomatiek overleg en in de wikkeld tot het belangrijkste forum voor overleg over desbetreffende militaire bevelsorganen. de coördinatie van het financieel-economisch beleid. Zonder dat ik hier zou willen pleiten voor een losla- Kenmerkend voor de positie van ons land is dat voor ten van onze ambities en verantwoordelijkheden elders Nederland géén rechtstreekse plaats was weggelegd in in de wereld, blijft Europa ook in de toekomst de poli- de G-20, een uitbreiding van de G-7 met elf opkomen- tieke arena waar onze verrichtingen er het meeste toe de markteconomielanden (plus een institutioneel lid- doen. Hoe dient onze oriëntatie ten opzichte van onze maatschap van zowel EU als Wereldbank/IMF). Europese partners, en in het bijzonder de grotere onder hen, te zijn? Het heeft er veel weg van dat inmiddels in brede kring is geaccepteerd dat ons land er verstandig Slotbeschouwing aan doet zonder vooringenomenheid coalities te vormen Voorhoeves stelling van 20 jaar geleden dat de interna- met die landen die onze voorkeuren blijken te delen, al tionale rol van Nederland als gevolg van in hoofdzaak naar gelang de kwestie die zich aandient. Ik ben van externe ontwikkelingen ‘slinkende’ was, duidde op een oordeel dat dit inzicht van een stevige kanttekening proces dat zich nadien vermoedelijk heeft voortgezet. moet worden voorzien. Het is naar mijn mening nodig Anders gezegd: de marges voor de Nederlandse buiten- een onderscheid te maken tussen enerzijds de dagelijk- landse politiek zijn, zo luidt de voorzichtige conclusie, se, routinematige belangenbehartiging en anderzijds de eerder (nog) smaller geworden dan breder. Meer nog grote vragen over de toekomstige inrichting van de dan voorheen is het daarom raadzaam zich niet over te Europese samenwerking. Ten aanzien van het eerste geven aan illusies over het gewicht van de Nederlandse domein is flexibel, ad hoc-coalitiegedrag inderdaad de positie. Nationale zelfoverschatting kan alleen maar tot aangewezen weg. Maar wanneer het om de grote struc- frustraties leiden. Desondanks blijft het, gezien de reik- tuurvragen binnen de EU gaat, ligt een sterkere gericht- wijdte van onze belangen en de blijvende aandrang in heid op Duitsland meer voor de hand. De reden hier- de Nederlandse samenleving op te komen voor univer- voor is niet alleen gelegen in het feit dat de Bondsrepu- sele waarden, de moeite waard na te denken over de bliek op grond van haar geopolitieke positie en econo- vraag hoe men de beschikbare marges zo effectief moge- mische zwaarte voorbestemd is (meer) leiding te geven lijk kan invullen. Voorhoeve wees in dit verband tien aan de Unie, maar vooral in de verwantschap van een jaar geleden, in zijn vervolgartikel, op het belang van de flink deel van onze opvattingen met die van de ooster- kwaliteit van ons denkwerk, een juiste timing en geloof- buren. Al stel ik voorop dat mijn waarnemingen waardigheid van voorstellen, een goede reputatiebehar- beperkt en selectief zijn, het lijkt er bovendien op dat tiging, alsmede op de bereidheid tot het nemen van Duitse beleidspersonen, al dan niet uit verlaat schuldge- medeverantwoordelijkheid voor moeilijke internationale voel, eerder geneigd zijn rekening te houden met onze gemeenschapstaken.15 denkbeelden dan Britse en Franse. ■ Wie maar een ogenblik stilstaat bij het drama Sre- brenica, weet dat het Nederland aan het laatste niet Noten heeft ontbroken. Tegelijk kan men zich moeilijk losma- ken van de gedachte dat Nederland er onvoldoende in 1 J.J.C. Voorhoeve, ‘De slinkende rol van Nederland’, in: Internationale is geslaagd het buitenland ervan te doordringen hoe Spectator, februari 1981, blz. 69-78. relatief groot de bijdragen van ons land zijn geweest aan 2 Ibid., blz. 71. de talrijke internationale vredesoperaties die hebben 3 J.J.C. Voorhoeve, ‘Nederland: een middelgrote mogendheid in zakfor- plaatsgevonden. Een speciale vermelding verdient het maat’, in: Internationale Spectator, februari 1991, blz. 54-61. aandeel van de Nederlandse luchtmacht in de operatie- 4 Gegevens ontleend aan publikaties van het Nederlandse en Zweedse Allied Force in het voorjaar van 1999. Gelet op de gerin- ministerie van Buitenlandse Zaken. Een deel van het verschil in amb- ge aandacht die bijvoorbeeld gezaghebbende buiten- telijke sterkte van beide ministeries valt te verklaren uit het feit dat landse kranten voor de Nederlandse inspanningen op Zweden een aparte ambtelijke dienst heeft voor de ontwikkelingssa- dit specifieke gebied aan de dag hebben gelegd, mag menwerking. Ook maakt dit land een ruimer gebruik van lokaal per- gerust van een tekortschietende reputatiebehartiging soneel bij de personele uitrusting van de diplomatieke posten. worden gesproken. Mede daardoor heeft Nederland niet 5 S. Rozemond, Ambitie en armslag van Nederland (Den Haag: Instituut het politieke kapitaal verdiend dat onze bewindslieden Clingendael, maart 1998), blz. 6-7. vermoedelijk met onze ruime militaire bijdragen had- 6 Zie Jan Werts, ‘Agenda 2000. Hoe Paars stilletjes in Berlijn de “Zilver- den gehoopt te vergaren. Toegegeven: voor het lidmaat- vloot” haalde’, in: Internationale Spectator, september 1999, blz. 463- schap van de zg. Contactgroep (voor het voormalige 470. Joegoslavië) waren we waarschijnlijk sowieso een maatje 7 Peter Baehr, ‘Nederlanders op hoge internationale posten: hoe te klein. Maar een grotere publicitaire zichtbaarheid belangrijk is dat nu eigenlijk?’, in: Vrede en Veiligheid, 29 (4), 2000, buiten onze grenzen had ons wellicht meer invloed blz. 501.

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 359 8 J.A. Schoneveld, Tussen Atlantica en Europa. Over opkomst en onder- Joegoslavië. Tien jaar later zijn daar de volgende landen bijgekomen: gang van de Spagaat in de Nederlandse buitenlandse politiek (Proefschrift Armenië, Bosnië en Herzegovina, Bulgarije, Kroatië, Georgië, Mace- Universiteit Leiden, 2000). donië, Moldavië en Oekraïne. (Als gevolg van de politieke ontwikke- 9 Ibid., blz. 181. lingen in dit land en de sancties van de internationale gemeenschap 10 Zie Koen Koch, ‘Is er nog een toekomst voor het Nederlands buiten- stond Joegoslavië tijdelijk buitenspel.) Zie Annual Reports van de lands beleid?’, in: P.R. Baehr, Nederland in een veranderende wereld – Wereldbank en het IMF. De toekomst van het buitenlands beleid (Assen: Van Gorcum, 1991), 14 De Wereldhandelsorganisatie (WTO) is in het kader van deze blz. 112. beschouwing niet relevant, omdat Nederland daarin (te zamen met 11 Zie hierover Alfred Pijpers (red.), Neobilaterale accenten in de Europese zijn Europese partners) is vertegenwoordigd door de Europese Unie. politiek (Den Haag: Instituut Clingendael, 1999). 15 Voorhoeve, a.w. noot 3, blz. 59-60. 12 Voor deze zienswijze en een kritiek, zie A. van Staden, ‘Economise- ring van de internationale betrekkingen? De veronderstelde omwen- Over de auteur teling in de internationale politiek na de Koude Oorlog’, in: Interna- DR A.VAN STADEN is directeur van het Instituut Clingendael en deeltijdhoogle- tionale Spectator, november 1999, blz. 612-617. raar internationale betrekkingen aan de Universiteit Leiden. 13 Zo trad Nederland in 1990 op namens Cyprus, Israël, Roemenië en

De militaire Staat van de Europese Unie Clingendael paper door Kees Homan, Bert Kreemers en Frans Osinga

In 2003 moet de Europese Unie beschikken over een militaire capaciteit. De verwezenlijking van deze ambitie staat hoog op de agenda van de Europese Raad van Laken, eind dit jaar.Wat is tot dusverre bereikt? Beschikt de Europese Unie over een structuur om tijdig beslissingen te nemen over en leiding te geven aan de zogeheten Petersbergtaken? Lopen de hervormingen in de krijgsmachten van de Europese Unie in de pas met de ambitieuze doelstellingen in Europees verband? En slagen de lidstaten van de Europese Unie erin om ook over de benodigde gemeenschappelijke middelen voor transport, commandovoering, inlichtingen en logistiek te beschikken?

Naast de behandeling van deze vragen behelst dit paper aanbevelingen voor de verwezenlijking van de Europese ambities op veiligheids- en defensiegebied en voor de Nederlandse bijdrage hieraan.

Deze Clingendael-publikatie is beschikbaar bij het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen Clingendael door overmaking van ƒ 20,= op girorekening 924999 t.n.v. Instituut Clingendael o.v.v. Militaire Staat. Informatie bij de afdeling Onderzoek van Instituut Clingendael, tel. 070-3746605/606. U kunt de tekst ook downloaden van de Clingendael website: www.clingendael.nl.

INTERNATIONALE 360 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 Nederland in de internationale pikorde

HANS H.J. LABOHM

BIJ DE POSITIE VAN NEDERLAND IN DE wereld wordt vaak gedacht aan de Nederland neemt op vele terreinen een mooie plaats die Nederland inneemt in de wereldrangorde op tal van gebieden. positie in op de wereldranglijst. Dat geldt vooral Maar deze term heeft toch ook nog een voor de economie en het economisch beleid. Voor andere betekenis, namelijk de ligging een topplaats is meer en blijvende inzet nodig. van een land op de aardbol. Een Brits spreekwoord luidt: You can’t argue with geography. En, inderdaad, de geografi- sche plaats van een land blijkt om een aantal redenen oudste archeologische vondsten die het bestaan van van grote invloed te zijn op de plaats die een land in de handel over zee – en dus op grotere schaal dan via land wereldrangorde inneemt, vooral op economisch gebied. – bevestigen, behoren de altaarstenen van de godin De natuur heeft haar gaven ongelijk over de wereld Nehalennia op Walcheren uit de Romeinse periode. verdeeld.1 De meeste ontwikkelingslanden liggen in de Voordat de kooplieden aan hun handelsreizen begon- tropische en subtropische zones. De ontwikkelde lan- nen, vroegen zij Nehalennia hen te beschermen tijdens den liggen in de gematigde zones, in het bijzonder op hun zeereis naar Engeland. Na hun behouden thuis- het Noordelijk halfrond. Temperatuur en regenval zijn komst offerden zij dan een altaarsteen met daarop een sterk afhankelijk van de ligging van landen op de aard- afbeelding van Nehalennia, meestal een zittende vrou- bol. In de Tropen is de regenval vaak erg onregelmatig wenfiguur met een mand appels en een hond aan haar en onvoorspelbaar. Stortregens worden afgewisseld met voeten. Ook de vondsten van munten – de zogenoemde lange perioden van droogte. Dit is nadelig voor de land- sceatta’s – uit de merovingische periode (400-700 na bouw. West-Europa daarentegen was en is gezegend met Chr.) in Nederland en Engeland wijzen op het bestaan een gunstig klimaat, met regelmatige regenval, veroor- van vroege handelscontacten. Deze namen in latere zaakt door de warme Golfstroom, hetgeen een positieve perioden een grote vlucht en leidden ertoe dat de Repu- invloed heeft gehad op de ontwikkeling van de land- bliek in de gouden, zeventiende eeuw uitgroeide tot een bouw. Temperatuur is ook van belang voor het verrich- wereldmogendheid. Thans is onze positie bescheidener, ten van lichamelijke arbeid. Bij temperaturen boven de maar op tal van terreinen nog steeds respectabel. (zie 25 à 30 graden wordt dit sterk bemoeilijkt. Bovendien tabel 1). zijn hogere temperaturen bevorderlijk voor een snellere Voor de bepaling van de plaats van een land in de voortplanting van insekten en parasieten. Dit leidt tot wereldrangorde zijn vele – en zelfs steeds meer – indi- verspreiding van tropische ziekten, die een bedreiging catoren beschikbaar. De oppervlakte en de bevolkingsom- vormen voor mens, vee en planten. Naast temperatuur vang van een land behoren tot de meeste bekende. Het vormt water een probleem. Het door hun ligging Nederlands territorium beslaat slechts een minuscule bepaalde klimaat van landen is nauwelijks te beïnvloe- 0,3 promille van de oppervlakte van de bewoonde den. Een ongunstig klimaat vormt een handicap, die wereld. Daarmee staat Nederland op de 138ste plaats een blijvende negatieve invloed zal uitoefenen op het van de wereldranglijst. Wegens zijn relatieve bevol- welvaartscheppend vermogen van samenlevingen. kingsdichtheid herbergt Nederland 0,27% van de Binnen West-Europa namen de Lage Landen een wereldbevolking en staat het daarmee op de 54ste strategische positie in op het kruispunt van handelswe- plaats wat betreft inwonertal. Maar gezien het feit dat gen op de Noord-Zuid- en Oost-Westroutes. Tot de we een economisch hoog ontwikkeld land zijn, staan

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 361 Tabel 1

Indicatoren Nederland Waarde Wereldrangorde

Oppervlakte 41.532 km2 138 Inwoners 15,7 miljoen54 BNP $ 389 miljard 13 BNP (koopkrachtpariteit) $ 350 miljard 17 BNP per hoofd $ 24.780 17 BNP per hoofd (koopkrachtpariteit) $ 22.325 18 Groei reëel BBP in %, gemiddelde over periode 1992-2001 3% 14 Menselijke Ontwikkelings Index 1998 0.917 8 Defensie-uitgaven (1997) $ 6,6 miljard 17 Defensie-uitgaven (% BNP, 1997) 1,9% 88 Ontwikkelingshulp (ODA 1998) $ 3.042 miljoen 6 Ontwikkelingshulp (ODA, % BNP, 1998) 0,8% 3 Export van goederen en commerciële diensten $ 222 miljard 8 Export van landbouwprodukten $ 33,8 miljard 3 Aardgasproduktie (miljoen ton olie-equivalent) 54,1 7 Buitenlandse directe investeringen in Nederland (1999) $ 33,8 miljard 5 Nederlandse directe investeringen in het buitenland (1999) $ 45,9 miljard 5 Investeringsklimaat 82 5 Onderwijsuitgaven (% BNP, 1996) 5,2% 45 Uitgaven voor onderzoek & ontwikkeling (% BBP, 1996) 2,1% 8 Aantal computers per 1000 inwoners 317,6 12 Corruptie 8,9 9 ‘‘Gezondheid’ van de economie (aanbodzijde van de economie) 5 10

wij met een bruto nationaal produkt van ruim $ 389 mil- corrigeren voor de koopkrachtpariteit, ontstaat een wat jard op de 13de plaats, nog vóór de Russische Federa- ander beeld.3 Doordat de Russische Federatie, Indone- tie, terwijl China, dat eenvijfde deel van de mensheid sië, Turkije en Australië een lager prijspeil hebben, herbergt, minder dan 2,5 maal zoveel produceert als schuiven zij op naar boven en passeren Nederland. Nederland. Daarmee heeft Nederland zijn relatieve posi- Daarmee komt ons land op de 17de plaats. Ook landen tie behouden, want ook ruim tien jaar geleden stond als China en India schuiven bij deze berekeningswijze Nederland op de 13de plaats.2 Maar als we deze cijfers vele plaatsen op naar boven.

Grafiek 1 Gemiddelde jaarlijkse groei reëel BBP in %

1992 - 2001 Ierland Singapore Taiwan Korea Luxemburg Israël Australië Hong Kong VS Noorwegen Canada Finland Nw Zeeland Nederland

01 2345678

INTERNATIONALE 362 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 Grafiek 2 Gemiddelde jaarlijkse groei reëel BBP in %

1989 - 1999 China Vietnam Maleisië Chili Botswana Mozambique India Sri Lanka Thailand Malta Bangladesh Turkije Cyprus Pakistan 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Met een inkomen per hoofd van $ 24.780 komt plaats in de wereldrangorde in. Uitschieter is Noord- Nederland op de 17de plaats. Ook hier heeft Nederland Korea, dat met 27,5% op de eerste plaats staat. In Euro- zijn plaats van tien jaar geleden weten te behouden.4 pa nemen Frankrijk (3%) en Groot-Britannië (2,7%) Op basis van de koopkrachtpariteit bedraagt dit inko- een hogere plaats in dan Nederland, maar Duitsland men echter $ 22.325 en zakken we een plaatsje. Over (1,6%) een lagere. het afgelopen decennium was de economische groei van Op het gebied van de ontwikkelingshulp (ODA = ons poldermodel relatief hoog: 3%. Vergeleken met Official Development Aid volgens de definitie van het andere ontwikkelde landen stonden wij daarbij op de Development Assistance Committee van de OESO) behoort 14de plaats, hoger dan onze buren, zoals Duitsland, Nederland tot de grote mogendheden. Met ruim 3 mil- België, Frankrijk en Groot-Britannië (zie grafiek 1). jard dollar in 1998 staat Nederland op de zesde plaats, Vele arme landen in de wereld groeiden echter snel- twee plaatsen hoger dan tien jaar geleden, direct na ler dan de ontwikkelde landen, zoals grafiek 2 aangeeft. Groot-Britannië. Uitgedrukt in een percentage van het Dat betekent dat zij de rijke landen wat welvaart betreft BNP staat Nederland met 0,8% na Denemarken en inhalen. Deze ontwikkeling is – althans voor deze lan- Noorwegen op de derde plaats van de wereldranglijst. den en deze periode – in tegenspraak met de veelge- Ten aanzien van de uitvoer van goederen en commer- hoorde stelling dat de inkomensverschillen tussen lan- ciële diensten staat Nederland met $ 222 miljard (1999) den in de wereld toenemen als gevolg van de zogeheten op de 8ste plaats, nog vóór China. globalisering en/of de invoering van de markteconomie. Wat betreft de export van landbouwprodukten bezet Het Ontwikkelingsprogramma van de Verenigde Nederland met $ 33,8 miljard (1999) de derde plaats Naties (UNDP) heeft een tiental jaar geleden een nieuwe van de wereldranglijst, na de Verenigde Staten en index ontworpen – de Menselijke Ontwikkelings Index Frankrijk. De Amerikaanse export is minder dan twee (Human Development Index), waarin naast het BNP per maal zo groot, terwijl die van Frankrijk een kleine $ 40 hoofd van de bevolking ook andere factoren van mense- miljard bedraagt. lijke ontwikkeling worden meegewogen, zoals de levens- Wat de aardgasproduktie betreft staat Nederland met verwachting bij geboorte, de alfabetiseringsgraad en de 54,1 miljoen ton olie-equivalent op de zevende plaats. onderwijsparticipatie.5 Bij deze index scoort Nederland Ook op het terrein van de directe buitenlandse investe- hoger – de 8ste plaats – dan bij de twee indices van het ringen neemt Nederland een vooraanstaande plaats in. BNP per hoofd. Tabel 2 geeft een overzicht van de De buitenlandse investeringen in Nederland bedroegen in wereldkopgroep voor de drie genoemde indices. 1999 $ 33,8 miljard. Daarmee was Nederland vijfde op Ten aanzien van de defensie-uitgaven komt Nederland de ranglijst van ontwikkelde landen. Omgekeerd met $ 6,6 miljard op de 17de plaats (een plaatsje lager bedroegen de Nederlandse directe investeringen in het dan tien jaar geleden). Wat betreft de defensie-uitgaven buitenland $ 45,9 miljard, waarmee Nederland eveneens uitgedrukt in een percentage van het BNP neemt Neder- op de vijfde plaats stond. land met 1,9% (1997) een uiterst bescheiden 88ste Ook wat betreft het investeringsklimaat staat Neder-

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 363 Tabel 2

Rang- BNP per hoofd volgens Rang- BNP per hoofd 1998 Rang- Menselijke Ontwikkelings- orde de methode van de orde volgens de methode orde Index 1998 volgens de Wereldbank Atlas koopkrachtpariteit methode van het UNDP3 in US dollars1 in US dollars2

1 Luxemburg 45.100 1 Luxemburg 36.703 1 Canada 0,929 2 Liechtenstein ...4 2 Liechtenstein ... 2 Noorwegen 0,916 3 Zwitserland 39.980 3 Bermuda ... 3 VS 0,923 4 Noorwegen 34.310 4 VS 29.240 4 Japan 0.918 5 Bermuda ... 5 Kaaiman Eil. ... 5 België ... 6 Denemarken 33.040 6 Zwitserland 26.876 6 Zweden 0,917 7 Japan 32.350 7 Noorwegen 26.196 7 Australië 0,919 8 Kaaiman Eil. ... 8 Singapore 25.295 8 Nederland 0.917 9 Singapore 30.170 9 Monaco ... 9 IJsland 0,908 10 VS 29.240 10 Brunei 24.886 10 VK 0,913 11 IJsland 27.830 11 IJsland 24.774 11 Frankrijk 0,913 12 Oostenrijk 26.830 12 Denemarken 23.855 12 Zwitserland ... 13 Duitsland 26.570 13 België 23.622 13 Finland 0,905 14 Zweden 25.580 14 Japan 23.592 14 Duitsland ... 15 België 25.380 15 Oostenrijk 23.145 15 Denemarken 0,900 16 Monaco ... 16 Malta 22.901 16 Oostenrijk 0,901 17 Nederland 24.780 17 Canada 22.814 17 Luxemburg ... 18 Brunei ... 18 Nederland 22.325 18 Nieuw Zeeland 0,898 19 Finland 24.280 19 Duitsland 22.026 19 Italië 0,892 20 Frankrijk 24.210 20 Australië 21.795 20 Ierland 0,890 21 Hong Kong 23.660 21 Frankrijk 21.214 21 Spanje 0,889 22 VK 21.410 22 Hong Kong 20.763 22 Singapore 0,873 23 Australië 20.640 23 Finland 20.641 23 Israël ... 24 Italië 20.090 24 Italië 20.365 24 Hong Kong 0,875 25 Canada 19.170 25 VK 20.314 25 Brunei ...

1 Dit cijfer geeft het gemiddelde over drie jaar weer, op basis van de heersende wisselkoersen van de nationale munt ten opzichte van de dollar en gecorrigeerd voor inflatie. 2 Omdat de berekening op basis van wisselkoersen niet altijd het verschil in prijsniveau correct weergeeft, wordt de koop- krachtpariteit toegepast om de cijfers van het BNP per hoofd te converteren naar internationale dollars. Voor een interna- tionale dollar kan men op de thuismarkt van het land in kwestie evenveel kopen als voor $1 in de Verenigde Staten. 3 In deze index worden, naast het BNP per hoofd van de bevolking, ook andere factoren van menselijke ontwikkeling meegewogen, zoals de levensverwachting bij geboorte, de alfabetiseringsgraad en de onderwijsparticipatie. Dit gebeurt via een ingewikkelde formule die wordt gespecificeerd in de ‘Technical note. Computing the indices’ van het Human Development Report 1999. 4 Nauwkeurige cijfers zijn niet beschikbaar, de rangorde is ongeveer juist.

land met een score van 82 (100 is het maximum) op de 45ste plaats met landen als Algerije, Brazilië, Maleisië vijfde plaats, na de Verenigde Staten, Singapore, Finland en Polen. De Noordse landen in de kopgroep geven en Luxemburg. Dit is een index die is samengesteld meer dan 7,5% van hun BNP aan onderwijs uit, terwijl door het International Institute for Management Develop- ook het gemiddelde van Sub-Sahara Afrika met 5,4% ment in Lausanne en omvat een aantal factoren die de iets hoger ligt dan dat van Nederland. aantrekkelijkheid van landen bepalen voor de vestiging Op het gebied van onderzoek en ontwikkeling neemt van bedrijven. Nederland met 2,1% van het BBP de achtste plaats in. De door de overheid gefinancierde onderwijsuitgaven Traditioneel wordt de verspreiding van technologie bedragen 5,2% van het BNP. Hierbij deelt Nederland de in een land afgemeten aan indicatoren zoals elektrici-

INTERNATIONALE 364 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 teitsverbruik, het aantal personenwagens of het aantal hartiging. Dit houdt verband met het beeld dat van telefoonlijnen per inwoner. Thans wordt ook gekeken Nederland bestaat bij buitenlandse politici en dat bepa- naar het aantal computers. Wat dat betreft staat Neder- lend is voor de invloed van een land. Dat imago wordt land, met 317,6 computers per 1000 inwoners, op de zowel beïnvloed door de indrukken die over onze 12de plaats. Luxemburg scoort hier opmerkelijk hoog, samenleving in de internationale media verschijnen, als met 731,6 computers per 1000 inwoners, maar landen door het beleid van de regering en de consistentie en de als Duitsland, België en Frankrijk scoren lager dan herkenbaarheid daarvan. Op dit terrein heeft Nederland Nederland. met zijn poldermodel in de jaren ’90 een gedegen repu- Een andere, meer recente index is de zogenoemde tatie weten op te bouwen. De opbloei van de Neder- Corruptie Perceptie Index (CPI). Deze heeft betrekking landse economie gedurende die periode heeft veel aan- op de mate van het voorkomen van corruptie zoals dacht getrokken. In vele publikaties in de buitenlandse beoordeeld door zakenlieden, risico-analisten en het financieel-economische pers werd het poldermodel de algemene publiek. De index varieert van 10 (niet cor- hemel in geprezen, terwijl ook vele vooraanstaande per- rupt) tot 0 (zeer corrupt). De index is ontworpen door soonlijkheden, zoals de Amerikaanse president Bill de Universiteit van Göttingen en Transparency Interna- Clinton, de Duitse Bondskanselier Helmut Kohl en de tional en is op internet te vinden. Hierbij staat Neder- Gouverneur van de Franse Centrale Bank Jean-Claude land op de 9de plaats van minst corrupt geachte landen. Trichet,6 verklaarden dat andere landen, inclusief hun Grafiek 3 geeft de CPI weer voor een aantal landen. eigen land, daaraan een voorbeeld konden nemen. En Naast kwantitatieve indicatoren die een beeld geven het Britse weekblad The Economist, dat gedurende vele van Nederlands positie in de internationale pikorde, jaren daarvóór niets over Nederland had gepubliceerd, zijn er ook kwalitatieve factoren. In zijn artikel van 1991 kreeg plotseling belangstelling voor de ontwikkelingen over rang en invloed van Nederland hecht Voorhoeve in ons land en kwalificeerde de Nederlandse economi- grote waarde aan de ‘kwaliteit van ons denkwerk’ en ‘de sche prestaties als: ‘The Dutch delight.’ intellectuele bijdrage van landen aan multilaterale denk- Nederland is lid van de belangrijkste multilaterale processen’. Dit zijn ongetwijfeld belangrijke factoren, organisaties, zoals het IMF, de WTO, de OESO, de EU maar of Nederland op dit terrein nu wel zo hoog scoort, en de ECB. Daarnaast is Nederland ook lid van – soms is de vraag. Het is zeer moeilijk, zo niet onmogelijk, de semi-formele, maar daarom niet minder belangrijke – Nederlandse bijdragen met die van andere landen te gezelschappen als het International Monetary and Finan- vergelijken. Zoals ook door onze partners wordt cial Committee (vroeger kortweg als het Interim Commit- erkend, heeft Nederland daarentegen wel een traditie tee aangeduid), het Development Committee, het Financial van het uitdragen van degelijke, goed onderbouwde Stability Forum, en de Groep van Tien. Al deze groepen beleidsstandpunten in internationale organisaties, wat houden zich bezig met internationale financieel-econo- een positief effect heeft op onze relatieve invloed in de mische vraagstukken. Voorts is Nederland lid van de betrokken organen. ‘Club van Parijs’: een informele groep van crediteur-lan- Ook wijst Voorhoeve op het belang van reputatiebe- den die zich voornamelijk bezighoudt met sanering van

Grafiek 3 Corruptie Perceptie Index 2000

Finland Singapore Nederland Hong Kong Japan Taiwan Italië Polen Brazilië China India Rusland Indonesië 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 365 overheidsschulden van debiteurlanden. de belangrijkste internationale economische instellin- Nederland is daarentegen geen lid van de G-5 (waar- gen. Zij bezetten daar echter relatief weinig hoge pos- in de belangrijkste industriële landen zijn vertegen- ten. En voor zover dat al het geval is, betreft het nogal woordigd, waarvan de valuta’s deel uitmaken van de eens terreinen die enigszins perifeer zijn ten opzichte SDR), de G-7 (de G-5 plus Canada en Italië, later met van de kerntaken van de organisatie, hetgeen overigens de komst Rusland aangeduid als G-8) en de G-20 (de niet wil zeggen dat deze daarom onbelangrijk zijn. G-7 plus elf belangrijke opkomende markteconomieën Vele kwantitatieve indices geven een beeld van het in de Derde Wereld, alsmede twee institutionele leden: verleden of vormen een momentopname van het heden. de EU en IMF/WB). Een onlangs door de Lehman Brothers ontworpen – bij- Wat betreft de bezetting van hoge posten in de inter- zonder originele – index heeft ook een voorspellende nationale economische organisaties is de Nederlandse waarde; althans indien de theorie die daarachter schuil positie – althans zuiver numeriek beschouwd – beschei- gaat, juist is.8 Het gaat hier in het bijzonder om de ver- den. Thans bezet slechts één Nederlander een hoge onderstelling dat verbeterde marktwerking, oftewel ver- positie: Wim Duisenberg als president van de Europese betering van de aanbodkant van de economie, tot meer Centrale Bank. De positie van Frits Bolkestein als Euro- welvaart leidt in de vorm van een gunstiger combinatie pees Commissaris is daarmee niet helemaal vergelijk- van groei en inflatie. Hiertoe hebben de samenstellers, baar, omdat alle lidstaten ten minste één Commissaris Jane Edwards en Jochen Schanz, zo’n 400 variabelen in mogen voordragen. drie categorieën gegroepeerd: * factoren die de potentiële groei bevorderen, zoals onderwijs, technologie, actief arbeidsmarktbeleid en Nederlanders op hoge internationale posten ondernemerschap; Men kan zich overigens afvragen hoe belangrijk het nu * factoren die van invloed zijn op het functioneren eigenlijk is dat Nederlanders op hoge internationale van de arbeidsmarkt, zoals lonen en kosten, flexibele posten worden benoemd. Volgens algemeen aanvaarde arbeidsinzet, werkloosheidsbescherming, belastingen en opvattingen in het internationale verkeer dienen zij zich uitkeringen; en immers verre te houden van nationale belangenbeharti- * factoren die het prijsniveau beïnvloeden, zoals ging in enge zin. Baehr zoekt het antwoord op deze concurrentie, schaalvoordelen, concurrentie op het vraag in de sfeer van het nationaal prestige: ‘Men hoopt gebied van high tech, prijzen en produktiviteit. blijkbaar dat de benoeming van een landgenoot op zo’n Hieruit destilleren zij drie deelindexen, die vervolgens post en zijn (het gaat zelden of nooit om een vrouw) in een samengestelde index worden geïntegreerd. De hopelijk goed functioneren indirect afstraalt op andere, hieruit volgende score wordt in grafiek 4 geïllustreerd. wel expliciet geformuleerde nationale belangen. Als dat waar is, is dat niet per se onbelangrijk.’7 Met een score van 5 komt Nederland op de 10de plaats. Op ambtelijk niveau is Nederland in het algemeen Het ligt hierbij weliswaar 0,4 punt boven het gemiddel- redelijk vertegenwoordigd binnen de secretariaten van de van het Euro-gebied, maar komt daarmee toch niet

Grafiek 4 Samengestelde indicator aanbodzijde economie

0 = slecht / 10 = goed VS Canada Nieuw Zeeland VK Australië Zweden Zwitserland Ierland Finland Nederland Denemarken Japan Frankrijk Noorwegen Duitsland België Euro-gebied Spanje Oostenrijk Portugal Italië Griekenland 01 2345678

INTERNATIONALE 366 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 veel boven de middenmoot uit. Literatuur De navolgende lessen die de auteurs uit hun onder- zoek trekken zijn opmerkelijk, niet in de laatste plaats BP Amoco, Statistical Review of World Energy, juni 2000. vanwege de expliciete verwijzingen naar de ervaringen CIA, The World Fact Book, 1999. met het Nederlandse poldermodel. Jane Edwards en Jochen Schanz, ‘Global Economics, Faster, Higher, * Er gaat geruime tijd overheen voordat beleidsver- Stronger. An International Comparison of Structural Policies’, Lehman anderingen tot significante verbeteringen leiden in het Brothers, Structural Economics Research Papers, No. 3. economisch prestatievermogen van landen. IMF, World Economic Outlook, oktober 2000. * Het is politiek gezien gemakkelijker een beleid van International Institute for Management Development, The World Competi- geleidelijke maar gestage kleine stappen door te voeren tive Yearbook 1999. (in het bijzonder onder centrum-linkse coalitieregerin- The International Institute for Strategic Studies, The Military Balance gen) dan van radicale, grote stappen, maar uiteindelijk 1999/2000. kan zo’n stapsgewijze aanpak toch tot grote verbeterin- David S. Landes, The Wealth and Poverty of Nations. Why Some Are So Rich gen over de hele linie leiden (dat is bijvoorbeeld de and Some Are So Poor, New York/Londen: W.W. Norton & Company. Nederlandse ervaring). OECD, Science, Technology and Industry Scoreboard 1999, Benchmarking * Radicale beleidsveranderingen hebben in het alge- Knowledge-based Economies. meen slechts plaatsgevonden als gevolg van economi- OECD, The DAC Journal of Development Co-operation, 1999 Report. sche crises (bijv. Zweden en het Verenigd Koninkrijk) of UNCTAD, World Investment Report 2000: Cross-border Mergers and Acquisi- een regeringswisseling. tions and Development. * Het is niet noodzakelijk op alle beleidsterreinen UNDP, Human Development Report 1999. veranderingen door te voeren (arbeidsmarkt, produkt- World Bank Atlas, 2000. markten en potentiële groei) om een verbetering van de WTO, International Trade Statistics 2000. economische prestaties te bereiken (bijv. Zweden en Finland), maar er is reden aan te nemen dat de landen Noten die dat wel doen, daar ook het meest van profiteren (bijv. Nederland). 1 David S. Landes, The Wealth and Poverty of Nations. Why Some Are So * Grotere prestatieverbeteringen kunnen worden Rich and Some Are So Poor, New York/Londen: W.W. Norton & Com- bereikt wanneer structurele hervormingen vergezeld pany. gaan van een gezond macro-economisch beleid (bijv. in 2 Zie: J.J.C. Voorhoeve, ‘Nederland: een middelgrote mogendheid in positieve zin in Nederland in het begin van de jaren ’90 zakformaat’, in: Internationale Spectator, februari 1991, blz. 54-61. en, in negatieve zin, in het Verenigd Koninkrijk en 3 De koopkrachtpariteit wordt gedefinieerd als het bedrag in lokale Nieuw-Zeeland). valuta dat nodig is om dezelfde hoeveelheid goederen en diensten op Maar ondanks veel lof voor de Nederlandse presta- de thuismarkt te kopen als men voor $ 1 in de Verenigde Staten kan ties scoort ons land, zoals reeds opgemerkt, veel lager kopen. dan de kopgroep, waarin in het bijzonder de Angelsak- 4 Zie: Voorhoeve, a.w. noot 2. sische landen sterk zijn vertegenwoordigd. Samengevat 5 Dit gebeurt via een ingewikkelde formule, die wordt gespecificeerd kan dan ook worden gesteld dat Nederland op talloze in de ‘Technical note’. Computing the indices van het Human Develop- terreinen momenteel een respectabele plaats inneemt in ment Report 1999. de wereldrangorde, maar dat er geen reden is op onze 6 In ons land vooral bekend als de tegenkandidaat van Wim Duisen- lauweren te gaan rusten. Er zijn immers nog ruime berg voor het presidentschap van de Europese Centrale Bank. mogelijkheden om ons economisch potentieel beter te 7 P.R. Baehr, ‘Nederlanders op hoge internationale posten: hoe belang- benutten, zodat wij deze plaats ook in de toekomst rijk is dat nu eigenlijk?’, in: Vrede en Veiligheid 29(4), 2000. kunnen waarborgen. ■ 8 Jane Edwards & Jochen Schanz, ‘Global Economics, Faster, Higher, Stronger, An International Comparison of Structural Policies’, Leh- man Brothers, Structural Economics Research Papers, No. 3.

Over de auteur

DRS H.H.J. LABOHM is als gastonderzoeker verbonden aan het Nederlands Insti- tuut voor Internationale Betrekkingen Clingendael.

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 367 De invloed van Nederland in de Europese Unie

LEENDERT JAN BAL

Enkele impressies op transportgebied

DE OUD-NEDERLANDSE UITDRUKKING ‘meten is weten’ laat zich maar moeilijk Op transport- en distributiegebied vervult toepassen op het bepalen van de invloed van Nederland in de Europese Nederland een nogal zware rol in de Europese Unie. Een goed instrumentarium ont- Unie. Die positie wordt vooral bepaald door breekt hiertoe. Bovendien gaat veel wetenschappelijke aandacht uit naar de structureel gewicht. Een blik op Brusselse Europese Raden en/of de ontwikkeling praktijk. van het Gemeenschappelijk Europees Buitenlands en Veiligheidsbeleid. Deze bakens van ‘high politics’ dienen alle aandacht te krijgen die zij verdienen, maar zij zetten De menselijke factor tevens een groot veld van Europese integratie in de schaduw. Uit het grote domein van beleidsdossiers in de Brussel werkt op basis van uitgebreide geschreven en eerste pijler die in Brussel behandeld worden, komt ongeschreven procedures. Wie de besluitvormingsva- slechts een handjevol onderwerpen in het publieke dag- rianten uitgebreid heeft bestudeerd, zal in Brussel nog licht. Meestal zijn dit onderwerpen die dicht tegen de een aantal ongeschreven gewoonten tegenkomen, die binnenlandse politiek aanliggen. De ‘communautaire’ vaak nog dateren uit de tijd van het Verdrag van Rome. onderstroom blijft tegen wil en dank vaak buiten beeld. Te vaak wordt er in termen van deze procedures over het Naar de Nederlandse positie en invloed in de Euro- werk in Brussel gesproken. Maar achter de wolken van pese Unie wordt relatief weinig onderzoek verricht. Wel procedures schijnt de mens. De Raden van Ministers heeft zich intussen een aantal gemeenplaatsen ontwik- worden voorbereid door een aantal werkgroepen (grof- keld over het Brussels onderhandelingsproces, die sterk weg één voor ieder beleidsterrein) en door de twee ingang hebben gevonden in het denken over Nederland COREPER’s (de wekelijkse vergadering van Permanent en de EU. Voorbeelden hiervan zijn (in willekeurige Vertegenwoordigers bij de Europese Unie en hun plaats- volgorde): ondoorzichtige, trage en onnodig ingewik- vervangers). Naast de COREPER’s vormen ook de kelde besluitvormingsprocedures; noodzaak tot coalitie- Raadswerkgroepen kleine Europese circuitjes; afhanke- vorming in de EU (de sterke rol van Frankrijk, de lijk van het te bespreken onderwerp worden deze aange- belangrijke rol van Duitsland voor Nederland); het vuld met ambtenaren van de Europese Commissie en Nederlandse geworstel met de eigen gepercipieerde rol experts uit hoofdsteden. In deze circuitjes houden verte- van middelgroot land; het tekort aan Nederlanders in genwoordigers van de lidstaten op ieder vakgebied zeer Brussel; en het Hollands gestuntel in het lobbycircuit. intensief en nauw contact met elkaar. Er wordt immers Het formuleren van absolute waarheden over deze verscheidene dagen per week met elkaar onderhandeld. gedachten laat ik graag aan anderen over, maar ik wil Naast de manier van nationale voorbereidingen, is als bescheiden bijdrage enige impressies uitwerken op het vooral de persoonlijkheid van de onderhandelaar die al grond van mijn werk in Brussel op transportgebied. dan niet doorslaggevend zal zijn. Zo is er bijvoorbeeld in de Raadswerkgroep Vervoer een Portugees die al geruime tijd in Brussel werkt en op basis van zijn cha-

INTERNATIONALE 368 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 risma een buiten-proportionele invloed heeft. Hij weer- behoorlijk in vergelijking met de meeste andere Europe- legt bij wijze van spreken elk theoretisch betoog dat se hoofdsteden. Dit leidt in Brussel zelfs tot jaloerse Portugal slechts geringe invloed heeft. Nederland is op blikken. zijn beurt in de discussies doorgaans zeer actief en heeft een directe stijl van opereren. Afhankelijk van de eigen Flexibele coalities culturele achtergrond leidt dit zowel tot waardering als soms tot irritatie onder Europese collega’s. Een ander De vraag of wisselende of flexibele coalities gewenst voorbeeld is de rol van de ministers. Nederland heeft al zijn, is vooral een academische vraag, die al sinds jaar jaren sterke (vrouwelijke) ministers van Verkeer en en dag door de praktijk is achterhaald. Op transportge- Waterstaat, die door hun inbreng tijdens de vergaderin- bied wordt er niet vaak metterdaad gestemd met gekwa- gen van transportministers de Nederlandse invloed lificeerde meerderheid. Over het algemeen wordt er merkbaar vergroten. Vanzelfsprekend zijn ook de per- gestreefd naar consensus. In het opereren van delegaties soonlijke capaciteiten van Voorzitterschap en Commis- speelt de gekwalificeerde meerderheid echter wel dege- sie belangrijke factoren voor het bepalen van de uit- lijk een belangrijke rol. Voor het innemen van posities komst van het onderhandelingsproces. De menselijke worden al vaak andere delegaties benaderd voor steun. factor is niet gemakkelijk te wegen en blijft daarom Het Voorzitterschap zal wensen serieuzer nemen als de vaak ten onrechte onderbelicht. Dit geldt in het bijzon- stemmen van die lidstaten samen een blokkerende min- der voor de Europese Unie, waar ‘buitenstaanders’ vaak derheid (dreigen te) vormen. Het informele vooroverleg blijvend struikelen over alle procedures. met of zonder Commissie en Voorzitterschap neemt Door de inzet van de tolken kunnen de lidstaten met steeds verder toe. Op transportgebied is Nederland elkaar communiceren. Maar daarnaast vormen juist de hierbij vaak betrokken. Dit vooroverleg zorgt ervoor dat (ongeschreven) procedures de lingua franca waardoor het onderhandelingsproces intensiever wordt. Als dele- 15 staten tot in de kleinste details wetgeving met elkaar gaties tegen het einde van het onderhandelingsproces kunnen maken. De vaak oude spelregels zijn voor een merken dat zij op relatief kleine punten alleen staan, ieder bekend en laten zich maar moeizaam aanpassen. zullen zij op een gegeven moment eieren voor hun geld Wie de taalbarrières en cultuurverschillen dagelijks kiezen en worden de bezwaren ingetrokken. meemaakt, zal zich juist in positieve zin verbazen over Tegen deze achtergrond wordt er naar (tijdelijke) het feit dat het maken van zoveel Europese ‘afspraken’ samenwerking gezocht tussen delegaties van lidstaten. mogelijk is. De procedures zijn eerder een zegen dan Coalitievorming heeft een geïnstitutionaliseerde klank, een vloek. maar in de praktijk is dit niet zo. Per dossier kan de Het goed hanteren van alle mogelijkheden die de samenwerking wisselen (zelfs per te bespreken artikel of procedures (nog net) bieden, blijft in het onderhande- subonderwerp). Lidstaten vinden elkaar op grond van lingsspel overigens niet onbenut. Sommige collega’s zijn het feit dat zij dezelfde oplossingen hebben gevonden hier zeer bedreven in. Frankrijk is bijvoorbeeld erg voor transportproblemen, een gelijksoortige manier van goed in het regisseren van verschillende fora. Zo is beleid maken hebben of in grote mate dezelfde proble- Parijs door de hiërarchische overheidsstructuur tijdens men ondervinden. Bij discussies over marktopening en het Frans voorzitterschap goed in staat geweest ook de financiële kwesties is er vaak sprake van de klassieke Europese Raad in te zetten op het moment dat de noord-zuidtegenstelling. Er komen echter ook veel Transportraad niet direct van goede Franse bedoelingen andere patronen voor. Zo wordt bij de maritieme dos- te overtuigen was op het gebied van maritieme veilig- siers goed samengewerkt tussen de meer maritieme heid en het Europese satelliet-navigatieprogramma Gali- naties Nederland, Verenigd Koninkrijk, Denemarken en leo. De duur van Europese beleidsvorming wordt niet ook Griekenland. alleen bepaald door wat de procedures voorschrijven, Voor het kiezen van concessies als regel voor con- maar hangt vooral af van hoe lang het duurt om poli- tracten in het Openbaar Vervoer staat Nederland weer tiek draagvlak voor een besluit te scheppen. Het contro- verrassend aan één kant met Italië en Spanje. Hier versiële gehalte zal dus vooral bepalen hoe lang het tegenover staat een krachtige Frans-Duitse samenwer- duurt voordat er overeenstemming kan worden bereikt. king. Bij de discussie over het harmoniseren van week- Als de politieke druk hoog is, kan het bovendien zeer end-rijverboden voor het vrachtverkeer over de weg snel gaan. Ook de onderhandelingen kunnen in een staan de letterlijk perifere landen tegenover de centrale hoog tempo verlopen, waardoor het soms in de hoofd- landen in Europa. Dit betekent dat Nederland in dit steden moeilijk kan zijn het proces steeds te volgen dossier aan dezelfde kant staat als Ierland en Portugal. en/of te sturen. Het vele geklaag over korte reactieter- Het is dus zaak goede contacten te hebben met de col- mijnen steekt schril af tegen de algemene gedachte dat lega-vertegenwoordigers van alle lidstaten. Het is onge- alles traag verloopt in de Europese Unie. De Haagse twijfeld zo dat Duitsland als buurland, zeker ook op coördinatie werkt onder deze druk dan nog zeer transportgebied, van eminent belang is. Veel van de

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 369 Nederlandse bilaterale contacten op transportgebied examen voor de Europese instellingen, verdienen iedere zijn dan ook op Duitsland (en België) gericht. In Brus- ondersteuning. Daarnaast is het ook van belang ambte- sel is het echter op ambtelijk gebied weer moeilijker naren voor beperkte tijd te detacheren. Na een korte samen te werken door het ingewikkelde Duitse coördi- inzinking begint het aantal gedetacheerde ambtenaren natiesysteem: de Duitse positie kan tussen de Raads- vanuit het ministerie van Verkeer en Waterstaat weer werkgroep en COREPER nogal eens veranderen. Geluk- toe te nemen. Dit versterkt niet alleen het netwerk dat kig bestaan er tussen de ministers goede duurzame con- tijdens de beleidsvorming in Brussel van groot belang tacten. is, maar helpt ook op langere termijn de Europese Met Frankrijk is de relatie moeizamer, door de vele expertise in Den Haag te versterken. Gezien de geringe belangen die haaks op elkaar staan. Ook dit is overigens aanwezigheid van Nederlanders in het Directoraat- geen zwart-witsituatie: bij binnenvaart-onderwerpen Generaal Transport en Energie (DG TREN), wordt er staan Nederland en Frankrijk weer op één lijn. Dit bete- vanzelfsprekend ook veel geïnvesteerd in de relatie met kent ook niet dat er weinig contacten zijn. Integendeel, Commissie-ambtenaren met een andere nationaliteit. Nederland wordt als belangrijke opponent nauwlettend Deze zijn soms van doorslaggevende betekenis voor de door Frankrijk in de gaten gehouden. Bovendien is er Nederlandse belangen. Zo worden thans bijna alle juist voor de compromisvorming vaak nader overleg Nederlandse steunzaken op transportgebied (goedkeu- nodig, hetgeen bijvoorbeeld over het Europese satelliet- ring van nieuwe subsidieregelingen, nieuwe Nederland- navigatieprogramma Galileo ook regelmatig gebeurt. se wetgeving en afwikkeling van buitenlandse klachten Deze lijst kan nog met talloze voorbeelden en variaties tegen investeringen in Nederlandse infrastructuur) afge- worden aangevuld. wikkeld door niet-Nederlandse Commissie-ambtenaren, De vraag of Nederland op transportgebied wel of met onder andere de Duitse, Oostenrijkse, Spaanse, Ita- geen middelgroot land is, speelt in de praktijk géén rol. liaanse en Zweedse nationaliteit. Desalniettemin worden Prestige is geen factor van betekenis. Wel van invloed is de meeste Nederlandse zaken (uiteindelijk) goedge- de grootte van de economische sectoren of de ernst van het keurd en bestaat er een open en plezierige werkrelatie. probleem in een lidstaat. Zo spelen Denemarken en Met de codecisie heeft het Europees Parlement een Griekenland op maritiem gebied een grote rol, omdat zware stem in het besluitvormingsproces. In de laatste deze sector in deze lidstaten omvangrijk is (denk vooral fase van besprekingen (de conciliatiefase) is het aan het aan de grote Griekse vloot). Nederland heeft waar- Voorzitterschap om het laatste compromis met het EP te schijnlijk ook een zwaarder gewicht dan de 5 stempun- sluiten. Het is dan vanuit de lidstaten moeilijk optimaal ten zouden rechtvaardigen. Als transport- en distribu- betrokken te zijn bij de laatste fase in dit proces. Op tieland heeft Nederland – met als bekende voorbeelden transportgebied is de Commissie nog het best inge- de haven van Rotterdam en het grote aandeel van speeld op de codecisie. Zij is actief betrokken bij de Nederland in het Europese wegvervoer – ook inderdaad beleidsvorming binnen de Raad, maar heeft ook een grote belangen op het spel staan. Dit is natuurlijk belangrijke informatieve en intermediaire functie rich- tevens in andere sectoren, zoals de Nederlandse land- ting het EP. Zo kunnen de eigen wensen van DG TREN bouw(export), het geval. Deze structurele belangen soms linksom en soms rechtsom verwezenlijkt worden. worden meegenomen in de manier waarop tegen iedere De Raad heeft hier nog een kleine achterstand in te lidstaat wordt aangekeken. halen. Het EP heeft daarom ook de volle aandacht. Zo heeft sinds kort het ministerie van Verkeer en Water- staat een ambtenaar gedetacheerd bij het secretariaat Europese Commissie en Europees Parlement van de transport-commissie van het EP. Daarnaast De meeste aandacht is uitgegaan naar de gang van bestaat er vanuit Nederland sinds jaar en dag goed zaken in het kader van de Raad van Ministers. Hier informeel overleg met de Nederlandse leden van de volgt ook een enkel woord over de Europese Commissie commissie Regionaal Beleid, Transport en Toerisme. en het Europees Parlement. Nederland probeert ook op Door informatie-uitwisseling blijft over en weer zicht transportgebied binnen deze instellingen de beleidsvor- bestaan op de ontwikkelingen binnen de instellingen. ming te beïnvloeden. Of hiervoor voldoende mensen De Nederlandse leden zijn zeer actief binnen de Com- aanwezig zijn in Brussel, is een actuele vraag binnen de missie en treden regelmatig op als rapporteur. Ook bin- overheid: ‘Mag het een Nederlander meer of minder nen de Europese federaties op transportgebied (lucht- zijn in Brussel?’ Overheidsbreed wordt er thans hard vaart, zeevaart, wegvervoer, openbaar vervoer) zijn aan gewerkt meer Nederlanders in vaste dienst te krij- Nederlanders actief om de Europese belangen van het gen van de Europese instellingen, in het bijzonder de bedrijfsleven uit te dragen. Europese Commissie. De onlangs genomen initiatieven (o.a. via Instituut Clingendael) om Nederlanders voor te bereiden op het ‘concours’, het vergelijkend toelatings-

INTERNATIONALE 370 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 echter geen sprake: de intensiteit hangt meestal af van Tot slot de verhouding tussen de zittende Duitse en Franse De vraag hoe groot de invloed is van Nederland op het minister van Transport en de noodzaak die af en toe Europese transportbeleid is niet objectief te beantwoor- bestaat voor het doen van ‘grootse politieke gebaren’. den. Met een te positief antwoord zou al te gemakkelijk De doorgaans relatief zware positie van Nederland de indruk worden gewekt van Narcissus, starend naar wordt vooral bepaald door het structurele gewicht van zijn eigen spiegelbeeld. Met de hierboven beschreven Nederland als belangrijk transport- en distributieland. impressies wordt beoogd het krachtenveld waarbinnen De mate waarin hieraan recht kan worden gedaan, hangt Nederland opereert in de praktijk te schetsen, met vooral af van de bereidheid op alle niveaus om binnen enige indrukken van mijn eigen positie. De meer dan alle Europese instellingen in Nederlandse human resour- gemiddelde Nederlandse invloed raakt soms een politie- ces, die hieraan vorm moeten geven, te investeren. ■ ke bovengrens. De grootste EU-lidstaten (Frankrijk, Duitsland, Verenigd Koninkrijk en Italië) hebben een Over de auteur enkele keer meer begrip voor elkaars (tegenstrijdige) DRS L.J. BAL is verkeersattaché bij de Nederlandse Permanente Vertegenwoordi- standpunten dan voor de consideratie van Nederland ging bij de Europese Unie. Hij schreef dit artikel op persoonlijke titel. als medestander. Van een continue Frans-Duitse as is

NGIZ Lezingenprogramma september 2001

Onderwerp: World Population Growth (Voordracht in de Van Bylandt Lezingserie over de Wereldbevolkingsgroei en de consequenties hiervan voor West-Europa Spreker: Prof. R. Lesthaeghe,Vrije Universiteit Brussel Taal: Engels Plaats: Hotel Sofitel (Babylon) Den Haag (naast NS-Centraal) Datum: dinsdag 11 september, aanvang 20.00 uur Inlichtingen: [email protected]

De lezing is voor leden van NGIZ en SIB en genodigden vrij toegankelijk, zonder aanmelden

Ons actuele programma vindt u op www.clingendael.nl/ngiz.htm

Lidmaatschap Het NGIZ-lidmaatschap biedt u een interessant lezingenprogramma, gratis toegang tot de bibliotheek van Instituut Clingendael en een exemplaar van de in druk verschenen Mullerlezing door Els De Temmerman over Africa in a vicious circle.

Jaarcontributie: ƒ 60,- (studenten: ƒ 30,-)

Aanmelden bij Secretariaat NGIZ, Postbus 93539, 2509 AM ’s-Gravenhage Fax 070 - 324 02 64; e-mail: [email protected]

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 371 Gidsland achter de dijken

ALFRED PIJPERS

‘NEDERLAND GIDSLAND’ IS AL JAREN EEN populair motief in onze buitenlandse Nederland wil nog steeds graag ‘gidsland’ zijn, politiek. Door een actief vredesbeleid, genereuze ontwikkelingshulp, een voor- zo lijkt het. Deze neiging heeft wel een aanstaande rol op het gebied van de overwegend binnenlandse functie gekregen, mensenrechten, en door voorbeelden te stellen op economisch en maatschappe- getuige de angst voor internationale discussie. lijk gebied, kan, zo wordt vaak gesteld, Nederland een baken vormen voor andere landen, en meer invloed uitoefenen dan zijn rend bestel met tal van regionale schakeringen. De anti- ‘objectieve’ machtspositie toelaat. these van socialisme en kapitalisme is nagenoeg ver- De voormalige leider van de Politieke Partij Radica- dwenen. Op een radicale vredespolitiek zit niemand len (PPR), Bas de Gaay Fortman, thans hoogleraar poli- meer te wachten. tieke economie van de mensenrechten in Utrecht, komt Maar het gidsland heeft het hoofd niet in de schoot vermoedelijk de niet geringe eer toe het concept ‘gids- gelegd. Op gebieden als ontwikkelingssamenwerking, land’ als zodanig te hebben gemunt, ook al zijn de vredeshandhaving en mensenrechten neemt Den Haag morele en ideële connotaties die met dit begrip samen- nog steeds een voorhoedepositie in. Praktisch geen land hangen van veel oudere datum. ter wereld verschaft verhoudingsgewijs zoveel ontwik- De Gaay Fortman pleitte in 1973 in de Internationale kelingshulp als Nederland. Ons aanbod van troepen Spectator voor een radicale omwenteling van zowel de voor vredeshandhaving is alleszins royaal te noemen. Oost-West- als de Noord-Zuidverhoudingen.1 Hij meen- Voortdurend hameren wij op de mensenrechten. Soms de dat Nederland bij deze veranderingen voorop diende nemen wij op dit gebied principiële standpunten in die, te lopen: ‘Nederland (moet) een gidsland zijn, het moet althans op korte termijn, ten koste lijken te gaan van in zijn beleid een weg wijzen die ook de andere lidsta- eigen economische en diplomatieke belangen (in bij- ten van EG en NAVO kan voeren naar een mondiaal voorbeeld Indonesië en China). Andere landen, ook verantwoord veiligheids- en ontwikkelingsbeleid.’ Vol- onze partners in de Europese Unie, plegen zich veel gens De Gaay Fortman is van de grote mogendheden opportunistischer op te stellen. Aan het streven naar een dergelijke rol niet te verwachten: ‘het gidsland zal een internationale rechtsorde wordt onverminderd een een klein land moeten zijn’. Een dergelijke rol is trou- hoge prioriteit toegekend. Den Haag, vestigingsplaats wens ook in ons eigen belang. Als klein, dichtbevolkt van het Internationale Hof van Justitie, van Europol, land is Nederland extra kwetsbaar voor massale-vernie- van het Joegoslavië-tribunaal, en straks misschien ook tigingswapens, en ‘voor een land dat meer dan de helft nog van een Internationaal Strafhof, werpt zich graag van zijn inkomen door handel met het buitenland ver- op als de juridische hoofdstad van de wereld. dient, ligt het streven naar een rechtvaardige internatio- En hierbij blijft het niet. Ook op maatschappelijk, nale economische orde eveneens voor de hand’, aldus medisch en sociaal gebied zijn wij graag een lichtend De Gaay Fortman. voorbeeld. Zeker de Paarse coalitie heeft wat dat betreft Er is intussen veel veranderd. De Koude Oorlog is niet stil gezeten. De nieuwe euthanasiewet die onlangs geschiedenis geworden, de dreiging van een nucleair door Tweede en Eerste Kamer werd geloodst, geldt bij- armageddon sterk verminderd, en de verzamelnaam voorbeeld als een unicum. Nergens ter wereld krijgen Derde Wereld heeft al lang afgedaan in een globalise- artsen zoveel ruimte om binnen een wettelijk kader het

INTERNATIONALE 372 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 leven van hun patiënten te beëindigen. Kennelijk meent Het antwoord heeft vermoedelijk minder te maken onze regering dat zij op dit zeer precaire medisch-ethi- met onze buitenlandse dan met onze binnenlandse poli- sche gebied een hoogwaardiger regeling heeft ontworpen tiek. De politieke en bestuurlijke elites van Nederland dan die in enig ander land. Onze regelingen aangaande gebruiken hun morele superioriteitsvertoon namelijk drugsgebruik, openstelling van het huwelijk, abortus, niet zozeer om indruk te maken in het buitenland, prostitutie, en de opvang van asielzoekers staan evenzeer maar om indruk te maken in het binnenland. In een bekend als de meest ‘liberale’ en ruimhartige in Europa. land met een lange traditie van godsdiensttwisten, kerk- Nederland wil nog steeds bijzonder graag gidsland scheuringen en door theologen geleide politieke bewe- zijn, zo lijkt het wel. Zeker wanneer de vooruitstreven- gingen, vormen morele interventies vanouds een inte- de standpunten gepaard gaan met zendingsarbeid in graal machtsinstrument in de nationale politiek. Ze Ierland of Afrika. Toch ligt het beeld op officieel niveau pacificeren de achterban, diskwalificeren zakelijke poli- genuanceerder. Het poldermodel, Schiphol en het Vre- tieke kritiek (die is per definitie moreel inferieur) en despaleis zijn nog wel goed voor de export, maar dat is voorzien de politieke leiding van een charismatisch veel minder het geval met de vele maatschappelijke gezag. Ethisch misbaar verdoezelt de tegenstellingen experimenten waarmee Nederland zich een geheel eigen binnen een coalitie en vormt een geschikte bliksemaflei- positie in de wereld heeft verworven. Die worden der voor schier onoplosbare beleidsproblemen. En na bepaald niet uitgedragen, althans niet door de regering. bijna acht jaar aan de regering te zijn geweest, heeft de Integendeel. De liberale minister Van Aartsen moet alle huidige coalitie er daarvan wel een paar: lange wacht- zeilen bijzetten om de liberale wetsvoorstellen waarmee lijsten in de ziekenhuizen; een onstuitbare toestroom Paars in het binnenland furore maakt, in het buitenland van asielzoekers; chaos in het openbaar vervoer; dicht- ‘uit te leggen’. Zijn ministerie is bezorgd over de Neder- slibbende autowegen; een overbelast politie- en justitie- landse internationale reputatie; het heeft onlangs een apparaat. onderzoek ingesteld naar de desbetreffende beeldvor- Paradoxaal genoeg heeft vooral Paars het wapen van ming. Hier is geen sprake van zendingsarbeid, maar van de ethische politiek in stelling gebracht, ondanks alle een defensieve opstelling. post-christelijke beleidspretenties van deze regerings- En daar is ook alle reden voor. Ons voorbeeldig coalitie. Die paradox verdwijnt echter zodra men beseft gedrag stuit in het buitenland namelijk veel vaker op dat Paars een monsterverbond is tussen twee partijen en onbegrip dan dat het navolging ondervindt. Coffeeshops twee maatschappijvisies die gescheiden zijn door een zijn buiten onze grenzen nog nergens te bekennen, welhaast onoverbrugbare ideologische kloof. Meer dan ondanks het feit dat in alle ons omringende landen al enige andere naoorlogse regering heeft de innerlijk ver- jaren regeringen van progressieve signatuur aan het deelde Paarse coalitie behoefte gehad aan (ideologische) bewind zijn. Op de nieuwe euthanasiewet is in Europa bindmiddelen, en meer dan ooit hebben (naast een bij- en Amerika alom met verbazing en afkeuring gere- rolletje voor D66) beleidsvoorstellen met een hoog ageerd, ook in links-liberale kring. Sommige commen- moreel intimidatiegehalte in deze leemte voorzien. tatoren zijn van mening dat deze wet, en trouwens ook De progressieve moraaltheologie heeft goed gewerkt. diverse Hollandse gedoogpraktijken, op gespannen voet Wie durft een minister van Volksgezondheid die de staat met bepaalde internationale verdragen. De meest meest humane en liberale wetgeving ter wereld lanceert open, tolerante, pluriforme en multiculturele hoofdstad op het gebied van leven en dood, nog lastig te vallen van de wereld geldt in de internationale kwaliteitspers met kritische vragen over wachtlijsten? En wie durft de al jaren als een ontmoetingscentrum voor de Europese burgemeester van de meest pluriforme, open, tolerante maffia’s. Het aantal drugsmoorden en liquidaties ligt in en multiculturele hoofdstad van de wereld het vuur aan Amsterdam verhoudingsgewijs hoger dan in andere de schenen te leggen over de georganiseerde misdaad in Europese hoofdsteden. Over onze reputatie als kam- zijn stad? Is het niet hoogst onwaarschijnlijk dat een pioen op het gebied van de vredeshandhaving kunnen land waarin de juridische hoofdstad van de wereld is we na Srebrenica maar beter zwijgen. Dat, toegegeven, gevestigd, Europese rechtsregels schendt? Kun je politici doet de regering trouwens ook. die het meest ruimhartige asielbeleid van Europa voeren Maar dan blijft de vraag: waarom nemen wij dan nog wel lastig vallen met vragen over groeiende jeugd- toch telkens weer van die unieke wetten aan? Waarom criminaliteit en hopeloze achterstanden in scholen en willen wij, of althans onze politici, toch zo vreselijk wijken? graag als het meest liberale, tolerante, progressieve en Dat ‘Nederland gidsland’ een overwegend binnen- humanitaire volk op aarde beschouwd worden? Van- landse functie heeft, mag ook blijken uit het eigenaardi- waar toch die zucht naar morele superioriteit, die vol- ge feit dat de regering zich angstvallig heeft afgeschermd gens de Leidse historicus Wesseling (en hij is niet de van enigerlei internationale discussie over heikele enige) ‘het meest bestendige element in de Nederlandse onderwerpen als euthanasie, de verruiming van de politieke cultuur is’?2 mogelijkheid tot zwangerschapsonderbreking of de

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 373 openstelling van het huwelijk. Terwijl voltallige Neder- de Europese. Maar het kabinet-Kok is in sommige landse gemeentebesturen zich doorgaans per gecharter- opzichten beducht voor een debat op Europese schaal. de Boeing naar Taiwan of Canada begeven om zich daar Want op die schaal blijkt bijvoorbeeld dat het CDA in te oriënteren op het meest effectieve systeem van vuil- menig opzicht dichter bij de Europese liberale partijen nisophaal of containeroverslag, hebben de grote ethi- staat dan de VVD of D66. Een ‘orthodoxe minderheid’ sche debatten zich de afgelopen jaren nauwgezet binnen blijkt dan ineens over een ruime meerderheid te de veilige polderdijken afgespeeld. Minister Borst van beschikken. Onder de ‘groothoeklens van de Europese Volksgezondheid durfde eerder dit jaar zelfs niet naar politeiek verschiet de Hollandse moraal, en gaat het een onschuldige hoorzitting van het Europees Parlement gidsland ten onder. ■ om haar unieke euthanasie-opvattingen toe te lichten. Die angst voor internationale discussie is merkwaar- Noten dig voor een regering die zich zo laat voorstaan op haar Europese gezindheid, en in andere opzichten naarstige 1 Bas de Gaay Fortman, ‘De vredespolitiek van de radicalen’, in: Inter- pogingen doet hier in Nederland zoiets als een Europa- nationale Spectator, 22 februari 1973, blz. 109 -113. (Zie ook zijn debat te entameren. Maar waarom zou de burger wél artikel in de huidige aflevering van de Internationale Spectator, over de uitbreiding van de Europese Unie gaan debatte- blz. 375-379). ren, of over het Verdrag van Nice, terwijl de regering 2 H.L. Wesseling, Indië verloren, rampspoed geboren, Amsterdam: Bert zelf zich oostindisch doof houdt voor kritische geluiden Bakker, 1988, blz. 308. vanuit het Poolse parlement en de Duitse Bondsdag? Voor een land dat zo hoog opgeeft van de internationale Over de auteur rechtsorde, zou het toch vanzelfsprekend moeten zijn DR A.E. PIJPERS is verbonden aan de afdeling Onderzoek van het Instituut Clin- (fundamentele) nationale normen mede te toetsen aan gendael.

Zojuist verschenen Europa en de mede-overheden - Clingendael A-4-publikatie verslag van het seminar, Den Haag, 23 november 2000

De Europese integratie dringt steeds dieper door binnen de nationale samenlevingen van de lidstaten.Als gevolg hiervan is Europees beleid niet langer het domein van het ministerie van Buitenlandse Zaken of van de rijksover- heid, maar krijgen ook andere bestuurslagen steeds meer met ‘Europa’ te maken. Ook voor de ‘mede-overheden’, dat wil zeggen de provincies en gemeenten, wordt de speelruimte steeds meer mede bepaald door de EU.Voor de Europese Beweging Nederland, het Instituut Clingendael en het voorlichtingsbureau van de Europese Commis- sie was dit reden een seminar te beleggen over de problematiek van ‘Europa en de mede-overheden’. Sprekers waren drs G. de Vries,staatssecretaris van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, mr B.J.M. van Voorst tot Voorst, Commissaris van de Koningin in Limburg, prof. dr J.Th.J. van den Berg, directeur van de Vereniging Neder- landse Gemeenten en prof. dr B.J.S. Hoetjes, research fellow Clingendael en bijzonder hoogleraar aan de Universi- teit van Maastricht. De bijdragen van deze sprekers zijn in dit verslag gebundeld.

Deze Clingendael-publikatie is beschikbaar bij het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen Clingendael door overmaking van ƒ 10,= op girorekening 924999 t.n.v. Instituut Clingendael o.v.v. Mede-overheden. Informatie bij de afde- ling Onderzoek van Instituut Clingendael, tel.: 070-3746605-606.

INTERNATIONALE 374 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 Nederland gidsland in Noord-Zuidbetrekkingen?

BAS DE GAAY FORTMAN

Het ‘gidsland’ van de jaren ’70

‘VOOR [RADICALEN] MOET NEDERLAND EEN gidsland zijn, het moet in zijn beleid een Wat moeten we nu nog met het ‘gidsland’-idee weg wijzen die ook de andere lidstaten van EG en NAVO kan voeren naar een uit de jaren ’70? De internationale behoefte aan mondiaal verantwoord veiligheids- en een voorhoede-rol ontbreekt. Wat rest is ontwikkelingsbeleid.’1 Met die zin intro- eventueel een voorbeeld-functie: gestalte geven duceerde ik dat aanmatigende woord ‘gidsland’, dat vervolgens werd opgeno- aan eigen verantwoordelijkheid jegens de men in de woordenschat der Neder- ontwikkelingslanden. landse taal.2 Niet bepaald iets om trots op te zijn; na een aanvankelijke ontken- ning waren het dan ook collegae die mij moesten herin- Het pleidooi is voor een buitenlandse politiek die niet neren aan dat stuk in de Internationale Spectator van reactief is, maar perspectief biedt. Buitenlands beleid februari 1973. Als politiek leider van de PPR was mij moet vredespolitiek zijn en daarin zou de hoop gestalte door de redactie verzocht de visie van ‘de radicalen’ op moeten krijgen dat aan ‘toenemende verpaupering in de de Nederlandse buitenlandse politiek uiteen te zetten. Derde Wereld’ nog valt te ontkomen. Onder het tussenkopje ‘Nederland gidsland’ reageerde Van dit gedachtengoed is, zoals bekend, niets gere- ik op het verwijt dat de PPR het Nederlands lidmaat- aliseerd en evenmin veel overgebleven. Illustratief is het schap van internationale organisaties zou verwaarlozen. lot van de Wet op de Investeringsrekening (WIR). Die Onterecht, zo was het verweer: ‘Radicalen kijken juist kwam er uiteindelijk, maar niet dan nadat het vergun- over de grenzen van organisaties als de NAVO en de EG ningenelement was omgezet in een investeringssubsidie heen.’ Als voorbeeld gold de verwijdering van kernwa- met zo’n algemeen karakter, dat de PPR tegen het wets- pens uit Nederland ‘om de hele kernwapenstrategie bin- ontwerp stemde. Ten slotte werd de WIR ingetrokken nen de NAVO in discussie te krijgen’. tegen de uitdrukkelijke wens van de werkgevers en met Dat artikel van bijna dertig jaar geleden ademt de de stemmen van de VVD-kamerleden tegen. Het meest geest van de maakbare samenleving en de morele voor- opmerkelijke is wel dat de PPR drie maanden na ver- hoedefunctie van Nederland. Zo zou in het ontwikke- schijning van dat gidsland-artikel werd opgenomen in lingsbeleid dit land voorop moeten lopen door via een het kabinet-Den Uyl (1973-1977). Andere tijden! vergunningenstelsel investeringen alhier te toetsen op de belangen van de Derde Wereld (sic!). De Europese Nederland in het Noord-Zuidberaad Gemeenschap zou dat dan mogen navolgen door met ‘een Europees investeringsbeleid’ in de richting te gaan Wat moeten we vandaag nog met dat vreemde gidsland- van ‘een geplande economie’. Opgemerkt wordt dat van idee uit de jaren ’70?3 Wel, op één punt lijkt het de de grote mogendheden een voorhoederol, zoals bepleit, moeite waard iets verder te kijken: Nederlands rol in de niet is te verwachten: ‘het gidsland zal een klein land Noord-Zuidverhoudingen. Ook het artikel uit 1973 legt moeten zijn’. In een land dat meer dan de helft van zijn daarop nadruk: ‘De kern van het ontwikkelingsvraag- inkomen door handel met het buitenland verdient, zou stuk ligt in de structuren van de wereldeconomie. Her- meer dan waar ook het besef kunnen postvatten dat de vorming van die structuren zien de radicalen dan ook internationale economische orde rechtvaardig moet zijn. als de belangrijkste opgave van het ontwikkelingsbe-

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 375 leid.’ Solidariteit was toen het sleutelwoord. Hier was delegatie opereerde wel degelijk in een ‘gidsland’-func- wel degelijk sprake van een praktisch vervolg. In de tie. Maar alle Nederlandse voorstellen voor compromis- besluitvorming tot het houden van twee Speciale Verga- sen die nog iets overeind hielden van de oorspronkelij- deringen van de Verenigde Naties in 1975 en 1976 en ke NIEO-doelstellingen, sneuvelden óf in het EG- in de organisatie daarvan speelde Nederland een hoofd- beraad óf in het OESO-overleg. Opland gaf het resultaat rol. Dat was vooral te danken aan de persoonlijke inzet van die conferentie destijds weer met een spotprent in van Jan Pronk, de Nederlandse minister voor Ontwik- de Volkskrant die een grote stapel documenten toont met kelingssamenwerking. Ook al leidden die pogingen tot aan de ene zijde een groep ondervoede en nauwelijks het scheppen van een ‘Nieuwe Internationale Economi- geklede mensen en aan de andere kant de afgevaardig- sche Orde’ (NIEO) uiteindelijk tot niet veel meer dan den in het door de Filipijnse president Marcos speciaal een in Amsterdam gevestigd Fonds dat fluctuaties in de voor die gelegenheid gebouwde conferentiecentrum van grondstoffenprijzen moet opvangen,4 de Nederlandse $ 200 miljoen. ‘Eten jullie dit dan maar op!’, is het inzet werd algemeen gezien en erkend. Op het terrein advies van de rijken aan de armen, wijzend op al dat van de ontwikkelingssamenwerking, zo signaleerde papier. In zijn beschouwing Nederland Gidsland? conclu- Voorhoeve in een overzicht in dit tijdschrift in 1981, deert Kuitenbrouwer als volgt: ‘De actieve rol die had Nederland méér internationale invloed gekregen.5 Nederland tussen 1975 en 1985 in het gelijkgezinden- Maar op het moment dat hij dit schreef, was de overleg speelde, is een eerste indicatie dat Nederland NIEO zelf al uit de internationale belangstelling verdwe- tijdens deze periode inderdaad als “gidsland” onder de nen. Inmiddels teruggezet tot de rol van oppositie- westerse landen optrad in de Noord-Zuid betrekkingen, woordvoerder, verweet Pronk zelf in de Kamer zijn zoals De Gaay Fortman in 1973 bepleit had. Weliswaar opvolger De Koning een verminderde Nederlandse was die voortrekkersrol onder Pronk geprononceerder invloed op het internationale ontwikkelingsbeleid. dan onder Schoo, maar binnenslands wijst de Neder- Emmerij, destijds rector van het Institute of Social Stu- landse deelname aan het gelijkgezindenoverleg toch op dies, ging nog wat verder in zijn kritiek op het nieuwe een zeer brede mate van steun voor een relatief progres- regeringsbeleid: de ‘neo-realistische’ koers had Neder- sief ontwikkelingsbeleid. land gedegradeerd van gidsland tot ‘schapenland’. Zelf Uiteindelijk wijst de mislukking van het gelijkgezin- had De Koning overigens Nederlands internationale denoverleg echter op de doorslaggevende rol die de oriëntering in het ontwikkelingsbeleid geenszins opge- grote, conservatief geregeerde westerse mogendheden in geven. Nederland bleef deelnemen aan het overleg van de betrekkingen met de Derde Wereld speelden. Toen hervormingsgezinde westerse landen ter voorbereiding zij de invoering van de NIEO blokkeerden, legden de op beraad in EG-, OESO- of VN-verband, waartoe meeste gelijkgezinde landen, waaronder Nederland, Pronk in 1975 het initiatief had genomen. zich daarbij neer....’7 In De Konings beleidsnota Ontwikkelingssamenwer- Het hoofdpunt is dus niet zozeer de rol van het een king in wereldeconomisch perspectief stond de notie van of andere gidsland, maar de onwil van de machtige lan- interdependentie centraal. Wel was de toon veranderd; den wezenlijke verbeteringen aan te brengen in de ‘un- de NIEO werd niet langer als een blauwdruk gepresen- equal terms of trade’, zoals belichaamd in de structuren teerd: ‘Het heeft geen zin om wenselijkheden te formu- van de wereldhandel. Niet ‘fair trade’ maar ‘free trade’ is leren, die niet gerealiseerd kunnen worden binnen de de leuze. Wat doet Nederland in dat klimaat van poli- bestaande orde; het heeft wel zin om te proberen bin- tieke onwil? Als de massa niet beweegt, verliest ook een nen die orde elementen van een nieuwe internationale zelfbenoemde voorhoede haar zin. In het voortreffelijk economische orde tot gelding te brengen.’6 Dat lijkt nog overzicht van vijftig jaar Nederlandse ontwikkelingssa- niet eens zover verwijderd van de keuze ‘voor een gelei- menwerking van Malcontent en Nekkers onder de spre- delijke afbraak van de oude en een gelijktijdige opbouw kende titel Doe wel en zie niet om valt op dat na de van nieuwe structuren’ uit mijn gidsland-artikel van ambtstermijn van De Koning de hele internationale 1973. oriëntering van het beleid buiten beeld raakt, laat staan dat nog van een voorhoede-functie zou kunnen worden gesproken. Discussies worden vooral intern gevoerd en De ‘NIEO’ exit gaan over concentratie van de hulpverlening, kwantiteit, Het was natuurlijk niet Nederland dat het streven naar vervuiling, kwaliteit, ontschotting, herijking en het good een Nieuwe Internationale Economische Orde om zeep governance-criterium.8 Wie die discussies nog eens hielp. Als lid van de Nederlandse delegatie naar UNC- naleest, is veeleer geneigd tot het schrijven van een stuk TAD V (Manilla, 1979) was ik zelf getuige van de totale onder de titel Nederland kikkerland: het verrassend ver- ontmanteling van het streven naar hervorming van de mogen grote mondiale vraagstukken terug te brengen structuren van de wereldhandel. Het ‘gelijkgezinden’- tot de proporties van dat kleine landje in de delta van overleg functioneerde nog steeds en de Nederlandse de grote rivieren.9

INTERNATIONALE 376 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 Ik weersta nu die verleiding en richt mij op de rol coördinatie vanuit de ‘multi’s’ (de multilaterale instellin- die bij het ontbreken van de internationale behoefte aan gen, Wereldbank, UNDP e.d.). Uitgangspunt daarbij een voorhoede nog rest: de voorbeeld-functie ofwel de al vormen de Poverty Reduction Strategy Plan (PRSP)-proce- of niet voorbeeldige wijze waarop door Nederland aan dures die door de internationale financiële instellingen de eigen verantwoordelijkheid jegens de ontwikkelings- nu worden gebruikt als moderne conditionele faciliteit landen gestalte wordt gegeven. Ik wil dit voor het op basis waarvan leningen kunnen worden verstrekt. heden kort nagaan op drie terreinen van ontwikkelings- Wat de praktijk op dit punt tot nog toe heeft laten zien, beleid, met elk een uitgesproken mondiale component: zijn door extern gefinancierde consultants opgestelde armoede, milieu en mensenrechten. plannen die zich vooral kenmerken door ‘benchmar- king’. Op macroniveau richt deze nieuwste gril zich op het jaar 2015: vergeleken bij 1995 (de Sociale Top van Armoede de VN in Kopenhagen) moet het aantal mensen dat leeft Dat ontwikkelingssamenwerking zou moeten bijdragen in extreme armoede, met de helft zijn teruggebracht. aan armoedebestrijding, is evident. Was aanvankelijk Willen zulke internationale doelstellingen zin hebben, nog sprake van een ‘twee-sporenbeleid’ - enerzijds ver- dan zal toch op zijn minst van jaar tot jaar moeten wor- betering van de economische structuur van het ontvan- den nagegaan of het de goede kant opgaat. Belangrijker gende land (‘economische verzelfstandiging’) en ander- immers dan optimisme of pessimisme zijn de feiten. zijds directe verlichting van armoede - sinds de nota (Ter herinnering: in 1991 voorspelde het UNDP Human Een wereld van verschil van Pronk II (1990) zijn die met Development Report dat in het jaar 2000 1,3 miljard elkaar verbonden in het begrip ‘arbeidsintensieve groei’, mensen in extreme armoede zouden verkeren. Dit werd zoals gelanceerd in het World Development Report 1990. toen als uiterst somber gezien, maar intussen is die Het scheppen van werkgelegenheid is immers recht- voorspelling wel uitgekomen. In hetzelfde rapport wor- streeks in het belang van de buiten de formele econo- den voor het jaar 2025 1,5 miljard armen voorzien.) mie staande armen. Nog steeds niet helder is evenwel Wat Nederland betreft valt op het terrein van de hoe de ‘baanloze groei’ (jobless growth, het kernthema armoedebestrijding de neiging op zich in alle opzichten uit het Human Development Report 1992) moet worden aan te sluiten bij internationale trends. Hoe dat ook zij, omgezet in groei die bijdraagt aan armoedebestrijding van een Nederlandse voorbeeld-functie is nog niet veel (pro-poor growth, het nieuwste streven van de internatio- zichtbaar. Die zou bijvoorbeeld tot uitdrukking kunnen nale financiële instellingen, dat inmiddels ook is komen in een grondige doorlichting van het eigen omarmd door het Development Assistance Committee van apparaat op het institutionele vermogen bij te dragen de OESO).10 aan armoedebestrijding. In interne departementale Aangezien sinds het bewezen failliet van het reëel nota’s op dit terrein klinkt herhaaldelijk vrees door dat bestaande socialisme de gedachte van een geplande eco- de Nederlandse capaciteit metterdaad bij te dragen aan nomie ook in het ontwikkelingsdenken overboord is armoedebestrijding uiterst beperkt is. In het licht van gezet, kan natuurlijk niet meer eenvoudigweg worden het in het algemeen zeer geringe effect van hulpverle- aangegeven hoe de overheid de economie zo kan stu- ning op armoedevermindering,12 is dat niet verwonder- ren, dat verhoging van produktiviteit de armen recht- lijk. Kortom, institutionele ontwikkeling, ten opzichte van streeks ten goede komt. De Nederlandse bijdrage krijgt de ontvangende landen zo’n evidente prioriteit in ont- hier als volgt gestalte: wikkelingsbeleid, zou ook voor het Nederlandse appa- • de keuze voor armoedebestrijding als ‘het alomvat- raat zelf een aanbevelenswaardig streven vormen. tende doel van ontwikkelingssamenwerking’; • gebruik van een armoedecriterium bij selectie van Milieu het beperkt aantal landen (17+4) waarop de bilatera- le hulpverlening is gericht; en Bij het feestje ter gelegenheid van vijftig jaar Nederland- • een ‘sectorale’ benadering (SB) in opzet en aanpak se ontwikkelingssamenwerking werd ook hulde van de samenwerkingsprogramma’s.11 betoond voor de opname van duidelijke doelstellingen Wat bij dit laatste treft, is allereerst het modewoord voor milieubeheer.13 Voor een voorbeeldfunctie is van- ‘benadering’. Niet sturen en plannen, maar benaderen is zelfsprekend essentieel wat aan het bereiken van die vandaag de dag het trefwoord in het ontwikkelingsvoca- doelstellingen wordt bijgedragen. In het kader van dit bulaire. Hoe benaderen ‘we’ ontwikkeling, maar vooral essay gaat het daarbij niet in de eerste plaats om de acti- armoede? Bij de SB gaat het om een ‘vraaggestuurde viteiten vanuit het door Pronk (tijdens zijn tweede benadering’, waarbij het ontvangende land kiest voor ministerschap) ingestelde ‘speerpunt’ milieu, maar min- concentratie van de Nederlandse hulpverlening in stens evenzeer om internationaal optreden. bepaalde sectoren, zoals onderwijs, gezondheidszorg of Bekend is Pronks activisme bij de United Nations milieu. Binnen zo’n sector wordt aangesloten bij donor- Conference on Environment and Development (UNCED) in

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 377 Rio de Janeiro 1992. Uitgangspunt vormde de stelling- landse ontwikkelingssamenwerking formuleerde pre- name dat de welstand van het Noorden volstrekt mier Kok het als volgt: ‘Unless governments are compe- onhoudbaar zou worden als het Zuiden een gelijk wel- tent, free from corruption and pursue serious develop- standsniveau met een evenredig beslag op de milieuge- ment policies, we will not get very far. There is plenty bruiksruimte zou opeisen. In een onder verantwoorde- of evidence for that. Which is why Dutch development lijkheid van Buitenlandse Zaken afgedrukte grafiek policy is placing so much emphasis on good policy and werd dat zelfs onomstotelijk duidelijk gemaakt.14 good governance.’19 Hier was inderdaad sprake van een analytische voor- Wie nu een blik werpt op de onderkant van de beeldfunctie: de waarheid wordt onder ogen gezien. Het ranglijst voor de Human Development Index (HDI), zoals daarmee tot uitdrukking gebrachte inzicht vormde de jaarlijks opgesteld door UNDP, ziet dat het daar gaat om achtergrond van de internationale overeenstemming, in landen met slecht bestuur. De vraag ligt voor de hand het Rio-document Agenda 21, dat de geïndustrialiseerde wat ten aanzien van deze landen het ontwikkelingsbe- landen met geld, technologie en kennis de ontwikke- leid is. Uitsluiting van het bilaterale kanaal is het lingslanden moeten steunen bij nakoming van hun ver- Nederlandse antwoord. Daarmee wordt de uitdaging plichtingen in het kader van de aanvaarde vragen, waar- juist ten aanzien van de ‘slechte plekken’ (een term van onder het klimaatverdrag (tegen de uitstoot van kool- Enno Hommes20) uit de weg gegaan. Nederland meent dioxyde). Bij monde van premier Lubbers werd aan dat het grote mondiale vraagstuk van de armoede ertoe additionele middelen voor internationaal milieubeleid noopt armoedebestrijding tot hoofddoelstelling van het 0,1% van het BNP extra toegezegd, mits voldoende beleid te maken. Maar Nederland meent ook het grote andere landen zouden volgen en er in ontwikkelings- mondiale vraagstuk van de slechte plekken uit de weg landen voldoende geschikte projecten te vinden zouden te kunnen gaan door die landen uit te sluiten van de zijn.15 Buiten een bescheiden Global Environmental Faci- bilaterale hulpverlening en over te dragen aan de parti- lity, waaraan Nederland 3,5% bijdraagt, kwam er overi- culiere kanalen. Alléén de landen met ‘competent’ gens van de in Rio gedane toezeggingen niets terecht. bestuur komen in aanmerking. Niet erg inventief.21 Zelfs het klimaatverdrag is thans in groot gevaar. Dit- Aansprekender is de wijze waarop mensenrechten maal als minister van VROM en voorzitter van de Haag- thans positief in het geding worden gebracht. Zo bepleit se vervolgconferentie, spant Pronk zich intussen voor- de pas verschenen Notitie inzake het Mensenrechtenbeleid beeldig in voor een redden wat er te redden valt. Van een integraler aanpak, waarbij invulling wordt gegeven Ontwikkelingssamenwerking is op dit terrein evenwel ‘aan de verwevenheid tussen burger- en politieke niet veel meer vernomen. Vraag is natuurlijk ook of (BuPo-)rechten en economische, sociale en culturele Pronks nadrukkelijke presentie als minister van VROM (ESC-) rechten’. Conflictbeheersing, mensenrechten en daar nog ruimte toe bood. ontwikkeling kunnen, zo wordt gesteld, slechts vanuit een samenhangende visie worden benaderd. Het recht op ontwikkeling betekent dat de burger subject van ont- Mensenrechten wikkeling is en recht heeft op participatie en medezeg- Reeds in de jaren ’70 verbond Nederland ontwikkeling genschap in het ontwikkelingsproces. Gepleit wordt met vrijheid en andere aspecten van menselijke waar- voor een human rights based approach to development, ‘die digheid en stelde het humaniteit boven soevereiniteit, momenteel internationaal veel opgang doet’. Die laatste ook in de ontwikkelingssamenwerking. Daarin liep het toevoeging is geheel in lijn met de conclusie van Helle- land evident voorop.16 Zo veranderde Japan pas na het ma uit het onderzoek naar vijftig jaar ontwikkelingssa- einde van de Koude Oorlog zijn beleid van niet-inmen- menwerking dat de Nederlandse intellectuele ontwikke- ging in de binnenlandse aangelegenheden van de ont- lingen in belangrijke mate ‘de internationale ideologi- vangende landen.17 Of het Nederlands beleid terzake sche conjunctuurbewegingen’ volgden.22 helder was en ook consistent werd uitgevoerd, is een Een op de rechten van de mens gebaseerde aanpak ander verhaal.18 van armoede – het woord ‘benadering’ is hier mis- Terecht worden tegenwoordig de rechten van de plaatst: bij rechten gaat het om corresponderende ver- mens ook in samenhang beschouwd met andere aspec- plichtingen en accountability – heeft vérgaande conse- ten van goed bestuur. In feite ligt op dat begrip good quenties voor het ontwikkelingsbeleid. Het betekent, governance zelfs alle nadruk. Achtergrond is een onder- om maar één ding te noemen, dat armoede niet meer in zoek van David Dollar van de Wereldbank, dat tot de de eerste plaats wordt gezien als een getalsmatige uitda- op zich zelf weinig verrassende conclusie leidde dat in ging waarbij de groep mensen die van minder dan landen met slecht bestuur de hele hulpverlening geen of zoveel moeten rondkomen, in aantal moet worden slechts averechtse effecten heeft. De conclusie lijkt voor teruggebracht, maar een beleid dat zich richt op de de hand te liggen: dan maar geen hulp naar die landen. armen zelf als mensen wier rechten op een redelijk Tijdens de al vermelde viering van vijftig jaar Neder- bestaan van dag tot dag worden geschonden. Dat vraagt

INTERNATIONALE 378 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 een centrale plaats in het beleid voor entitlements van Sectoral Document of Development Co-operation, Den Haag, blz. 24. mensen: concrete beschikkingsmacht en toegang tot pro- 15 Voor een treffende beschrijving van dit verhaal, zie Max van den Berg cessen van produktie, distributie en consumptie van goe- en Bram van Ojik, Kostbaarder dan koralen. Beschouwingen over ontwik deren en diensten.23 Ontwikkelingssamenwerking ont- kelingssamenwerking, Den Haag/Amsterdam: NOVIB/Van Gennep, 1995. komt niet aan confrontatie met politieke en sociaal-eco- 16 Zie bijv. C. Flinterman, Souvereiniteit en de rechten van de mens, nomische machtsverhoudingen. Als de jongste Notitie inza- Utrecht: SIM, 2000. ke het Mensenrechtenbeleid tot vervolg krijgt dat ook de 17 Zie Bolade M. Eyinla, ‘The ODA Charter and changing objectives of economische, sociale en culturele rechten van mensen Japan’s aid policy in Sub-Saharan Africa’, in: The Journal of Modern uitgangspunt van beleid gaan vormen, dan zou het in de African Studies, 37(3), 1999, blz. 409-430. komende jaren kunnen komen tot een echte voorbeeld- 18 Dat dit bepaald niet het geval was, wordt bijvoorbeeld aangetoond in functie. Ook hierin geldt natuurlijk dat niet het papier, de dissertatie van Peter Malcontent, Op kruistocht in de Derde Wereld, maar de werkelijke interventies het criterium vormen. ■ Utrecht, 1998. 19 Ministerie van Buitenlandse Zaken, a.w. noot 14, blz. 8. 20 Enno W. Hommes, ‘Ontwikkelingssamenwerking en buitenlands Noten beleid. Het pakket wordt nog zwaarder’, in: Internationale Spectator, 1 Bas de Gaay Fortman, ‘De vredespolitiek van de radicalen’, in: Inter- januari 1993, blz. 45-50. nationale Spectator, 22 februari 1973, blz. 112. 21 Deze kritiek staat nog los van de weinig consistente wijze waarop het 2 Zie M. Kuitenbrouwer, ‘Nederland gidsland?’, in: J.A. Nekkers en P.A.M. bestuurscriterium wordt gehanteerd. Zo staan Zambia en Pakistan, Malcontent, De geschiedenis van vijftig jaar Nederlandse ontwikkelingssa- om er een paar te noemen, allerminst bekend om hun goed bestuur. menwerking 1949-1999, Den Haag: Sdu Uitgevers, 1999, blz. 183. 22 D.A. Hellema, ‘Nederlands bijzondere rol in de wereld. Vijftig jaar 3 Ik moet bekennen dat het stuk van destijds ook een belangrijke inter- beleid van ontwikkelingssamenwerking’, in: Nekkers en Malcontent, ne functie vervulde. Binnen de PPR heerste sterk verzet tegen het a.w. noot 2, blz. 341. Nederlands lidmaatschap van de NAVO en – in mindere mate – de 23 Zie Bas de Gaay Fortman, Penibel Recht, Inaugurele oratie, Utrecht: EG. Mijn pleidooi was die internationale organisaties niet te verlaten, SIM, 2001. maar de Nederlandse participatie te gebruiken voor de ‘gidsland’- functie. Wat de NAVO betreft, mocht dit niet baten; op een zaterdag- Over de auteur middag in juni 1974 besloot het PPR-congres dat Nederland zijn lid- DR BAS DE GAAY FORTMAN is hoogleraar politieke economie van de mensenrech- maatschap zou moeten beëindigen. ‘PPR uit de NAVO’, kopten de ten aan de Universiteit Utrecht. kranten op maandagochtend. 4 De inzet van de geïndustrialiseerde landen voor een NIEO, zoals geformuleerd in het slotdocument, werd door Pronk omschreven als een ‘commitment to commit’. In juridische zin niet verplichtend dus. 5 Zie het artikel van Van Staden in dit nummer. 6 Zie voor deze episode P.A.M. Malcontent en J.A. Nekkers, Inleiding. ‘Doe wel en zie niet om’, in Nekkers en Malcontent, a.w. noot 2, blz. 42. 7 Kuitenbrouwer, a.w. noot 2, blz. 188. Amnesty zoekt vrijwillige landenspecialisten voor: 8 Zie Malcontent en Nekkers, a.w. noot 6. Kroatië/Bosnië/Slovenië, Macedonië/Albanië/Joegosla- 9 Typerend voorbeeld is de Nederlandse reactie op de opzienbarende vië, Russische Federatie, Cambodja/Laos, Filippijnen, rede van De Klerk in de Zuidafrikaanse ‘Volksraad’ van februari 1990, Algerije, Dem. Rep. Congo, Kenia, Ethiopië en Soedan. waarin de vrijlating van Nelson Mandela, de legalisatie van het ANC en het definitieve einde van apartheid werden aangekondigd. Maan- denlang gingen de discussies in de media nog uitsluitend over de Als landenspecialist verdiep je je in de mensenrech- vraag of premier Lubbers en minister van Buitenlandse Zaken Van tensituatie van een land, geef je voorlichting en den Broek nu in Zuid-Afrika op officieel bezoek konden gaan. onderhoud je contact met andere organisaties. Het 10 Zie de DAC Guidelines on Poverty Reduction, Parijs: OECD, 2000. werk als landenspecialist doe je van huis uit. 11 Zie het werkdocument Sectorale benadering van de Steungroep Sector- ale Benadering, een zogeheten ‘groeidocument’ waarvan ten departe- mente voortdurend nieuwe versies verschijnen. Voor de verschillende functies wordt gevraagd: 12 Ben Arimah, in een publikatie die binnenkort bij het ISS verschijnt, buitengewone belangstelling voor een van deze vindt een correlatie van nog geen tiende van een procent armoedever- landen en affiniteit met mensenrechten. mindering per procent ontwikkelingshulp (ODA) in Afrika. 13 O.a. in de speech van de Noorse minister Hilde Johnson. Zie de uit- Interesse? Bel de Afdeling Landen & Thema’s bij gave van het ministerie van Buitenlandse Zaken, Fifty years of Dutch Amnesty via 020-6264436 of e-mail naar: Development Cooperation, Den Haag, 1999. 14 Ministerie van Buitenlandse Zaken (s.a.), Sustainable Energy Economy, [email protected]

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 379 Niet Nederland, maar de Wereldbank kan beter stoppen met ontwikkelingshulp

LEO VAN MAARE

HET MEINUMMER VAN DE INTERNATIONALE Spectator bevat aanzetten voor een Nederland zou een belangrijke rol kunnen spelen nieuw debat over ontwikkelingssamen- werking. Het gaat daarbij om de vraag bij het op gang brengen van een radicale of er wel voldoende bekend is over de wijziging en vernieuwing in het beleid van de resultaten en over de wenselijkheid van Wereldbank. specialisatie van hulp.1 Met zijn opval- lend pleidooi voor afschaffing van de ontwikkelingshulp in de Volkskrant van 10 mei jl. heeft ambassadeur Marres dat debat in een in de weg zat. Dat is jammer, want het is zeker niet alle- veel hogere versnelling gezet en een discussie aange- maal onzin wat Meltzer c.s. te berde had te brengen. zwengeld die lange tijd in Nederland niet voor mogelijk Bovendien zijn we nog niet af van het rapport-Meltzer, werd gehouden. Niet alleen de auto, maar ook ontwik- nu het nieuwe Amerikaanse Congres daarover hoorzit- kelingshulp heeft hier het karakter van een heilige koe. tingen organiseert en wetgeving voorbereidt. Dat ambassadeur Marres in zijn pleidooi te veel over- Belangrijke aanbevelingen van Meltzer zijn dat de drijft en te weinig nuanceert, past bij het aanpakken Wereldbank zou moeten stoppen met hulpleningen aan van zo’n onaantastbaar geacht verschijnsel en is in ieder rijkere ontwikkelingslanden en dat het IMF geen hulp- geval goed voor de discussie. In plaats van de voor- en leningen meer aan arme ontwikkelingslanden zou moe- nadelen van de radicale lijn van Marres uit te diepen, ten verstrekken. De achterliggende gedachten daarbij zou in die discussie de aandacht vooral uit moeten gaan zijn dat rijkere ontwikkelingslanden zich zelf op de naar het eindelijk eens serieus nemen van de noodzaak internationale kapitaalmarkt kunnen redden en dat de tot een veel grotere selectiviteit in de ontwikkelingshulp. Wereldbank voor hen dan financieel niet meer nodig is, Het Nederlandse beleid is, met zijn nadruk op armste terwijl het IMF geen verstand heeft van armoedebestrij- landen die een goed beleid voeren, daarmee een flink ding en dat vak en de daarbij behorende leningen aan eind op streek. Internationaal is dat nog lang niet zover. de Wereldbank zou moeten overlaten. Te veel inspanningen zijn nog gericht op rijkere ontwik- De Wereldbank heeft het moeilijk met die conclu- kelingslanden. De wijze van opereren van de Wereld- sies. Zowel voor de Jaarvergadering, herfst 2000 in bank is daarvan een voorbeeld. Praag, als voor de eind april in Washington gehouden Vorig jaar bracht een door het Amerikaanse Congres Voorjaarsvergadering zijn uitgebreide documenten ingestelde Commissie van onafhankelijke deskundigen opgesteld met de boodschap dat de Wereldbank wel onder leiding van professor Meltzer een rapport uit over degelijk ook financieel betrokken moet blijven bij rijke- de toekomst van de Wereldbank, het IMF en andere re ontwikkelingslanden. We hebben het dan ruwweg internationale financiële instellingen. Dit rapport kreeg over landen met een inkomen per hoofd van meer dan in Nederland, afgezien van een kleine kring van des- 1.000 US $ per jaar. De inhoudelijke verdediging van kundigen, geen aandacht. De commissie-Meltzer had de Wereldbank loopt langs twee lijnen. Allereerst wordt het daar deels zelf naar gemaakt door een verdeeld vastgesteld dat een zeer groot deel (afhankelijk van het advies naar buiten te brengen. Maar het lijkt er toch al of niet meerekenen van China en India tussen 80 en ook sterk op dat het al snel opgeplakte etiket, namelijk 40%) van de echt arme mensen nota bene in de rijkere van een rabiate Republikeinse aanval op de Wereldbank ontwikkelingslanden leeft. Serieus bezig zijn met de en het IMF, een serieus bezien van Meltzers conclusies hoofddoelstelling van armoedebestrijding kan in die

INTERNATIONALE 380 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 visie niet zonder financiële betrokkenheid van de wikkelingslanden te rechtvaardigen. De Wereldbank Wereldbank bij die rijkere ontwikkelingslanden. De heeft de opbrengsten van dat programma gewoon nodig tweede verdedigingslinie van de Wereldbank is dat parti- om te kunnen blijven functioneren. Maar dat is dan culiere kapitaalstromen Wereldbankleningen niet kun- natuurlijk wel de wereld op zijn kop zetten. Een derge- nen vervangen, omdat de beschikbaarheid van particu- lijk argument mag natuurlijk niet een inhoudelijke lier kapitaal zowel naar omvang als looptijd beperkt is beoordeling van het al of niet wenselijk zijn van voort- en voorts onzeker: wel beschikbaar in goede tijden, zetting van een programma bij voorbaat onmogelijk maar in slechte tijden ook zo weer gevlogen. maken. Het is een argument dat hoogstens opgaat voor Op het eerste gezicht lijkt de verdediging van de een commerciële bank. Voor een ontwikkelingsbank als Wereldbank waterdicht. Maar is dat ook echt zo? Is het de Wereldbank kan het argument dat een programma feit dat er echte armen zijn in een land voldoende uitsluitend moet worden voortgezet omdat eraan ver- reden, ongeacht het gemiddelde inkomensniveau, voor diend wordt, niet doorslaggevend zijn. Tot welke een directe financiële betrokkenheid van de Wereld- vreemde consequenties dit ‘we moeten winst maken’- bank? Mij dunkt van niet als, zoals in het huidige ont- argument leidt, bewijst het nieuwe voorstel van de wikkelingsdenken, ervan wordt uitgegaan dat ontwik- Wereldbank voor een zogenaamde ‘deferred draw- keling, en dus structurele armoedebestrijding, primair down’-voorziening in leningen. Daarmee wordt beoogd een zaak van het betrokken land zelf is, van het aanwen- ontwikkelingslanden die, omdat zij toegang hebben tot den van eigen middelen en capaciteit en van het eigen de particuliere kapitaalmarkt, de Wereldbank niet meer beleid. Of een land doet dat goed, en dan zal het in het zo nodig hebben, toch weer terug te lokken. Met die geval van de rijkere ontwikkelingslanden in het alge- voorziening kunnen deze landen leningen met de meen zijn eigen middelen op de ‘geglobaliseerde’ parti- Wereldbank afspreken, zonder deze echter onmiddellijk culiere kapitaalmarkt kunnen aanvullen. Of een land te laten uitbetalen. doet het niet goed, maar dan geldt de andere hoofdstel- Betekent dit nu dat de Wereldbank zich niet meer ling in het huidige ontwikkelingsdenken, dat beleids- met de rijkere ontwikkelingslanden bezig moet houden? veranderingen ten goede niet met hulp van buiten Natuurlijk niet, daarvoor is de Wereldbank een te waar- ‘gekocht’ kunnen worden. Hulp helpt immers alleen als devolle en unieke bron van ontwikkelingservaring en ondersteuning in een goede beleidsomgeving. Ont- kennis. Maar die capaciteit zou anders moeten worden breekt die eigen inzet, dan is hulp dweilen met de ingezet. Niet meer om een leningprogramma voor rijke- kraan open. In al zijn eenvoud is dit ook de breed re ontwikkelingslanden van jaarlijks gemiddeld tussen onderschreven basis voor het nieuwe gestroomlijnde de 20 en 40 miljard gulden uit te voeren. Na een over- landenbeleid van minister Herfkens. Er kunnen dus op gangsperiode, waarin zoveel mogelijk landen met aan- zijn minst forse vraagtekens gezet worden bij het eerste gepaste instrumenten de kapitaalmarkt worden opge- argument van de Wereldbank. holpen, zou de Wereldbank zich moeten concentreren De tweede verdedigingslinie lijkt meer solide, maar op advisering van (uiteraard tegen betaling) in plaats ook zij is bij nadere beschouwing niet onneembaar. Er van lenen aan de betrokken ontwikkelingslanden. Dan is zeker geen sprake van een automatisme in het over- gaat het niet alleen om specifiek economisch en sector- nemen door de particuliere kapitaalmarkt bij terugtre- werk, maar ook, breder, om globale ontwikkelingsstra- den van de Wereldbank, zoals het rapport-Meltzer lijkt tegieën. En waarom niet, naar analogie van de Artikel te veronderstellen. Daarvoor zijn er nog te veel onvol- IV-consultaties van het IMF, een periodieke ontwikke- komenheden op de internationale kapitaalmarkt. Maar lingsdialoog met de Wereldbank om ontwikkelingslan- het groeiend inzicht daarin en in de wenselijke aanpas- den op het goede spoor te brengen en te houden, ook singen van de internationale financiële architectuur en als er niet meer de stok van al-of-niet-verstrekking van van de structurele voorwaarden op nationaal niveau lei- leningen achter de deur staat. den ertoe dat het steeds minder noodzakelijk wordt Het ‘uitfaseren’ van een leningenprogramma voor de (goedkopere) Wereldbankleningen als alternatief voor rijkere ontwikkelingslanden brengt met zich dat meer particuliere kapitaalmarktfinanciering aan rijkere ont- stafcapaciteit van de Wereldbank voor de echt arme wikkelingslanden aan te bieden. Voor die ontwikke- ontwikkelingslanden zou kunnen worden ingezet. Dat lingslanden die dit in een overgangsfase nog nodig heb- betekent op termijn de mogelijkheid van een aanzien- ben, zijn andere instrumenten denkbaar, zoals garanties lijk groter hulpprogramma van de IDA (International voor operaties op de internationale kapitaalmarkten en Development Association), het door overheidsgiften technische ondersteuning bij het op orde brengen van gevulde ‘zachte’ loket van de Wereldbankgroep voor de de nationale financiële sector. armste landen. Op korte termijn kan dat programma al Het is tegen deze achtergrond niet zo verwonderlijk worden vergroot door het samen te voegen met het ook dat de Wereldbank ook nog een derde argument van stal door overheidsgiften gevulde fonds van het IMF voor moet halen om zijn leningprogramma voor rijkere ont- de armste landen, de Poverty Reduction and Growth Faci-

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 381 lity. Er kan dan een serieuze aanval op de armoede in De eind april gehouden Voorjaarsvergadering van de wereld worden gedaan. Die serieuze aanval is nodig IMF en Wereldbank bood een mogelijkheid van om te kunnen voldoen aan de doelstelling van het hal- gedachten te wisselen over de toekomst van de Wereld- veren van de mondiale armoede in het jaar 2015, die de bank. Dat is er weer niet echt van gekomen, ook al internationale gemeenschap zich vorig jaar als een van omdat de nieuwe Amerikaanse administratie haar de ‘zeven ontwikkelingsbeloften’ heeft gesteld. gedachten nog aan het formuleren was. Voorlopig heeft Nederland zou een belangrijke rol kunnen spelen bij de status quo het gewonnen met een beetje lipservice aan het op gang brengen van zo’n radicale wijziging en ver- de noodzaak van selectiviteit in het slotcommuniqué. nieuwing in het programma van de Wereldbank. Van- De Jaarvergadering in oktober biedt een nieuwe kans. ouds staat het multilateralisme hoog in het vaandel van Indachtig het pleidooi van ambassadeur Marres kan een het Nederlandse beleid. De voordelen van multilaterale beetje durf om nieuwe paden te betreden daarbij geen hulp zijn hier niet alleen altijd naar waarde geschat, kwaad. Het dichterbij brengen van oplossingen voor het maar Nederland heeft ook altijd de financiële conse- armoedevraagstuk is niet gediend bij de status quo. ■ quenties van die opstelling aanvaard. Voor vele multila- terale organisaties is Nederland een van de grootste Noot geldverschaffers. Dat betekent dat er naar Nederland wordt geluisterd en het betekent in ieder geval dat bij 1 Zie respectievelijk Rob D. van den Berg, ‘Leert de hulp van lessen uit het doen van radicale voorstellen niet de verdenking het verleden? Doe wel en zie niet om’, en Annelies Zoomers, ‘Van van een dubbele, anti-multilaterale agenda een rol zal geïntegreerde plattelandsontwikkeling tot sectorale benadering: een kunnen spelen. Het past bovendien in de constructief- pleidooi voor meer specialisatie’, respectievelijk blz. 253-260 en blz. kritische beleidslijn van de huidige Nederlandse minister 261-267 in: Internationale Spectator, mei 2001. voor Ontwikkelingssamenwerking, die een verhoging van het multilaterale aandeel in de Nederlandse hulp voor- Over de auteur staat, maar daar wel eisen van kwaliteit en consistentie DRS L.VAN MAARE, econoom, is als gastonderzoeker verbonden aan het Instituut van de multilaterale instellingen tegenover stelt. Clingendael.

Het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen "Clingendael" organiseert van 15 oktober 2001 tot 18 januari 2002 de Leergang Buitenlandse Betrekkingen

De leergang is een post-doctorale opleiding van drie maanden voor academici die pas zijn afgestudeerd. De opleiding is bestemd voor diegenen die een meer dan gemiddelde belangstelling hebben voor internationale ontwikkelingen en samenwer- king, hetgeen onder meer moet blijken uit de samenstelling van het studiepakket.

Doel van de Leergang is: het verwerven van inzicht in de internationale positie van Nederland in het internationale krachten- veld; analyse van de achtergronden van internationale vraagstukken; training van individuele rapportage-, presentatie- en onder- handelingsvaardigheden.

Onderdelen van de Leergang zijn o.a.: Nederlands buitenlands beleid; Internationale economische betrekkingen; ontwikkelings- samenwerking; Europese integratie; internationale veiligheidsvraagstukken; ontwikkelingen in de afzonderlijke landen en regio’s.

De kosten van de cursus zijn voor individuele deelnemers ƒ 8000,-.Voor recent universitair afgestudeerden stelt het Nuffic beurzen beschikbaar. Om daarvoor in aanmerking te komen dient u voor 1 juni a.s. een vragenformulier in te vullen en op te sturen naar ons Instituut. Het formulier is nu reeds te downloaden van onze website of op te vragen via het secretariaat oplei- dingen.

Verdere informatie is verkrijgbaar op onze website: www.clingendael.nl of bij Instituut Clingendael Afdeling Opleidingen Postbus 93080 2509 AB Den Haag tel: 070 374 6648 fax: 070 374 6666 e-mail: [email protected]

INTERNATIONALE 382 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 Kosovo en het democratisch gehalte van Nederlands buitenlands beleid

WARD FERDINANDUSSE

De valkuil tussen meeregeren en controle

HEEFT DE NEDERLANDSE REGERING NU WEL of niet Franse hulp afgewezen om de Omtrent de NAVO-actie in Kosovo blijven vluchtelingen in Srebrenica te redden? Het is een vraag die recentelijk weer allerlei vraagtekens bestaan. De Nederlandse werd opgerakeld, ditmaal bij het ver- regering heeft onvoldoende openheid van zaken hoor van de Franse oud-premier Juppé gegeven en koos ervoor het toepasselijke door de parlementaire commissie die in Frankrijk onderzoek doet naar de val internationale recht te verdraaien of te negeren van Srebrenica. Dat nu – meer dan vijf waar dat uitkwam. jaar later, na een debriefingsrapport van Defensie, drie onderzoeksrapporten (van de commissie-Van Kemenade, de Verenigde Naties derd door de wens tot geheimhouding. Het gebrek aan en de parlementaire onderzoekscommissie-Bakker) en openheid manifesteert zich dus in alle fasen van het verscheidene getuigenissen van Dutchbat-militairen beleid. Het vermogen lessen te trekken uit opgedane voor het Joegoslavië-tribunaal – nog zoveel onduidelijk- ervaringen wordt verder beperkt doordat juist de geval- heid bestaat over de gang van zaken en de rol van len die het bestuderen het meeste waard zijn, de inci- Nederland destijds, zegt veel over de gebrekkige inzet denten waarbij het Nederlands beleid faalde, aanvullen- van de overheid om volledige opening van zaken te de motieven opleveren zuinig om te gaan met de geven. beschikbare informatie. Volledige openheid van zaken kan dan immers leiden tot politieke averij, beschadiging van de relatie met andere betrokkenen, zoals het leger Gebrek aan openheid aspect van buitenlands beleid en buitenlandse partners, en zelfs tot civiel of strafrech- Dit gebrek aan openheid is bepaald niet uniek. Buiten- telijk aansprakelijk stellen van de betrokkenen. lands beleid is, veel sterker dan binnenlands beleid, tra- Tegelijkertijd wordt er na incidenten op de overheid ditioneel het domein van een kleine groep actoren, die druk uitgeoefend tot een openbaar zelfonderzoek te weinig transparant en democratisch opereert. Verklarin- komen. Deze pressie wordt doorgaans uitgeoefend door gen voor het ondoorzichtig karakter van het buiten- de publieke opinie, het gedeelte van de politiek dat niet lands beleid worden doorgaans gezocht in de complexe betrokken was bij de totstandkoming van het gewraakte en gevoelige aard van de buitenlandse politiek, de prak- beleid en, minder vaak doeltreffend, door buitenlandse tische eisen van snelheid en vertrouwelijkheid voor de betrokkenen aan de slachtofferkant. Deze tegengestelde betrokkenen, en het emotionele en kortzichtige karakter krachten vormen een dilemma voor de overheid: zij van de publieke opinie.1 Al in de negentiende eeuw moet wel een schijn van zelfonderzoek ophouden, maar concludeerde Alexis de Tocqueville daarom dat de de uitkomsten ervan mogen geen vitale (eigen) belan- democratie als staatsvorm te kort schoot voor het bui- gen raken. tenlands beleid.2 Het resultaat is te zien in de nasleep van de Neder- Het gevolg van deze situatie is niet alleen dat de landse rol in Indonesië en Nieuw-Guinea, Srebrenica en concrete invulling van het buitenlands beleid doorgaans Kosovo: het afleggen van verantwoordelijkheid door de in relatieve afzondering vorm wordt gegeven door een overheid verloopt niet snel en doelmatig, maar bestaat elite, maar tevens dat de evaluatie ervan wordt gehin- uit verscheidene, op zich zelf onvoldoende maatregelen

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 383 met een beperkte samenhang, die door de publieke opi- bij de Joegoslavische burgerbevolking, zonder dat daar nie min of meer moeten worden afgedwongen. veel concrete resultaten tegenover stonden. Het blad Zowel regering als parlement lijkt meer gestuurd te Newsweek concludeerde dat de bombardementen effec- worden door de wens het publiek te behagen dan door tief waren tegen burgerdoelen, maar niet tegen het mili- een werkelijk verlangen van de gemaakte fouten te taire apparaat.3 De Servische repressie in Kosovo werd leren en, waar nodig, daaraan consequenties te verbin- aanvankelijk zelfs opgevoerd, ongehinderd door enige den. Maatregelen met pijnlijke gevolgen worden zo lang binnenlandse oppositie, doordat de Servische bevolking mogelijk uitgesteld, waardoor hun effectiviteit wordt zich als gevolg van de NAVO-actie aanvankelijk massaal verminderd. De Excessennota over het Nederlands achter Milo˘sevi´c schaarde. optreden in Indonesië kwam pas tot stand na publieke Natuurlijk werden de betrokken bewindslieden voor ophef over een televisiereportage in 1969, bijna twintig een lastig dilemma geplaatst, en hun motief om een bij jaar na de politionele acties, en als het nog komt tot een herhaling misdadig Servisch regime een halt toe te roe- parlementaire enquête over de val van Srebrenica, zal pen verdient onze instemming. Daarnaast is het de het meer dan zes jaar na dato zijn. Het tijdsverloop vraag of de publieke opinie ten tijde van het optreden bemoeilijkt niet alleen een accurate evaluatie, maar ver- eenzelfde vastberadenheid had getoond ten koste van zacht tevens de consequenties voor de betrokkenen. Nederlandse slachtoffers als zij achteraf toonde ten aan- zien van Srebrenica. Ook kan worden gesteld dat het ingrijpen in Kosovo op de lange termijn een gunstig Nederlandse betrokkenheid bij NAVO-actie in Kosovo effect heeft gehad op de politieke situatie in Joegoslavië, Hetzelfde patroon ontpopt zich ten aanzien van de zij het dat dit doel beslist met minder ingrijpende mid- Nederlandse betrokkenheid bij de NAVO-actie in Koso- delen was te bereiken. Toch blijft, als wij kijken naar vo. Tevreden kunnen we constateren dat vrijwel direct het verloop van het NAVO-optreden en de manier in de Tweede Kamer een uitgebreide evaluatie heeft waarop de vormgeving tot stand kwam, een wrange plaatsgevonden en dat de Nederlandse rol onder de smaak over. loep is genomen door de commissie-Bakker. Bij kriti- Uit de evaluatie in de Kamer en het rapport van de sche beschouwing van deze evaluaties blijkt echter dat commissie-Bakker blijkt dat de Servische misdrijven in de werkelijk controversiële en pijnlijke vragen niet of Kosovo niet het hoofddoel van de actie vormden, maar onvoldoende zijn behandeld, of zonder gevolg zijn gela- vooral een welkome aanleiding waren. Minister De ten. Bij gebrek aan druk door de publieke opinie blijft Grave noemde in de Kamer het tegengaan van Servische dit voorlopig zo, zodat niet denkbeeldig is dat de pijn- misdrijven zelfs ‘een soort van nevendoelstelling’.4 De punten van de NAVO-actie, pas de komende jaren weer planning van militair ingrijpen tegen het Servische regi- incidenteel aan de oppervlakte komen. me begon al ver voor de Servische acties die uiteindelijk Illustratief is de reactie op het nieuws dat contact de aanleiding vormden. Zo liet de Nederlandse missie met het verarmd uranium dat gebruikt is in munitie bij bij de NAVO op 11 augustus 1998, ruim een half jaar de NAVO-actie wellicht toch kanker veroorzaakt. Ter- vóór het begin van de bombardementen, aan het minis- wijl de burgerbevolking van verscheidene gebieden in terie van Buitenlandse Zaken weten: ‘bij de planning Joegoslavië nog steeds wordt blootgesteld aan ernstige wordt er gemakshalve van uitgegaan dat “de relevante verontreiniging van drinkwater en van de leefomgeving juridische grondslag” op het moment van ingrijpen als gevolg van de bombardementen, maakt onze over- voorhanden zal zijn’.5 Maar, zoals directeur Algemene heid zich slechts zorgen om de militairen die de Beleidszaken van Defensie, De Winter, op 8 september gewraakte bommen hebben vervoerd. Over onze ver- 1998 in een nota aan minister De Grave liet weten: ‘er antwoordelijkheid en aansprakelijkheid als NAVO-part- moet een concrete aanleiding zijn in verband met de ner wordt niet gesproken. geloofwaardigheid’.6 Maar het NAVO-optreden geeft in verscheidene Dat de militaire interventie meer te maken had met opzichten nog veel stof tot nadenken. Over een aantal de wens het regime-Milo˘sevi´c de oorlog te verklaren punten werd bij de evaluatie niet alleen tamelijk opper- dan het redden van acuut bedreigde levens, kan ook vlakkig gesproken, maar tevens op basis van onvolledi- direct uit de vorm van de actie worden afgeleid. De ge informatie. Het rapport van de commissie-Bakker NAVO voerde bombardementen uit in geheel Servië, biedt belangrijke aanvullingen, die echter vrijwel geruis- waarbij naar schatting 500 burgers het leven lieten. De loos in de la zijn verdwenen. Er zijn dan ook diverse bedreigde Kosovaren waren daar weinig mee geholpen, aspecten van de NAVO-actie waarover in onvoldoende want ook toen de Servische misdrijfcampagne werd mate openbare rekenschap is afgelegd. opgevoerd, hield de NAVO vast aan haar aankondiging In de eerste plaats is er, om slachtoffers aan NAVO- dat geen grondtroepen zouden worden ingezet om kant te voorkómen, gekozen voor een vorm van optre- Albanese levens te redden. den die enorme schade veroorzaakte, in het bijzonder

INTERNATIONALE 384 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 min iets om luchthartig overheen te stappen. Machtspolitiek en prestige Ieder optreden dat in strijd is met het internationaal Daarom mag de NAVO-actie niet alleen als een succes- recht, betekent een uitholling van de internationale volle militaire operatie de geschiedenis ingaan. Wat nog rechtsorde. Waarom zouden andere landen zich wel aan steeds verdedigd wordt als een humanitaire interventie internationale bepalingen moeten houden als die door in Kosovo, was voornamelijk een strafactie tegen Servië, de NAVO-landen naar keuze buitenspel kunnen worden waarover geen internationale overeenstemming bestond, gezet? Wat kunnen wij zeggen als tien Arabische landen en die deels werd ingegeven door overwegingen van besluiten dat een aanval op Israël om ‘politieke en machtspolitiek en prestige. Veelzeggend voor deze onei- morele redenen’ geoorloofd is, of indien zes Afrikaanse genlijke beweegredenen is een ongedateerd memoran- landen besluiten in Congo te ‘interveniëren’? Acties als dum van directeur-generaal Politieke Zaken, Van Eenen- die van de NAVO in Kosovo brengen de wereld een naam, van het ministerie van Buitenlandse Zaken, als stap dichterbij een wereldorde die sterker en openlijker reactie op het advies van de Directie Veiligheidsbeleid dan nu beheerst wordt door het recht van de sterkste. van zijn ministerie om pas met troepenopbouw te Als inwoners van een klein land moeten wij dat een beginnen als er een helder politiek doel voor de actie is onbehaaglijke conclusie vinden, hoe veilig wij ons nu geformuleerd: ‘Dit is wel erg afhoudend. We hoeven ook nog voelen in de schaduw van de Verenigde Staten. toch niet precies het einddoel te weten om met de sabel Dat betekent niet dat ieder optreden in strijd met te rinkelen.’7 het recht automatisch verworpen moet worden, maar Toen de NAVO eenmaal begonnen was met dreigen, wel dat van de betrokken partijen maximale inspanning moest er, om gezichtsverlies te voorkomen, ook gehan- gevraagd mag worden om die onrechtmatigheid te voor- deld worden. Aanvankelijk nog twijfelende partners komen. In dit geval valt het te betwisten of de NAVO- werden daarom, vooral vanuit Amerika, onder druk partners wel aan die inspanningsplicht hebben voldaan. gezet om in te stemmen met actie. Zo liet Washington Rusland is immers vrijwel geheel buiten de diplomatie- op 30 september 1998 aan het ministerie van Buiten- ke contacten gehouden die aan de interventie vooraf- landse Zaken weten ‘zeer verontrust’ te zijn over de gingen, omdat men huiverig was voor meer Russische voorzichtige Nederlandse opstelling ten aanzien van invloed in Europa. Om dezelfde reden ging de NAVO militair ingrijpen.8 Het strategisch belang van loyaliteit vrij gemakkelijk voorbij aan het ontbreken van de aan de voor Nederland belangrijke NAVO-partners kan benodigde instemming van de Veiligheidsraad. In de ons echter niet ontslaan van onze eigen verantwoorde- Defensienota van 8 september 1998 wordt daarover lijkheid, te minder daar verscheidene andere NAVO- gesteld: ‘Ook moet het niet zo zijn dat Rusland een veto landen deze druk wel hebben weerstaan. kan uitspreken over NAVO-optreden in kwesties die het Prestige-overwegingen speelden eveneens een rol bij NAVO-grondgebied rechtstreeks raken. Bovendien moet de uitbreiding van de aanvankelijk beperkte luchtacties de politieke schade door protesten uit Rusland niet tot massale bombardementen, waarvan nut en nood- worden overschat.’10 zaak steeds twijfelachtiger werden. In dit verband rap- De schade voor de internationale rechtsorde had porteerde Nederlands NAVO-ambassadeur Biegman sterk beperkt kunnen worden als de NAVO-partners over een bijeenkomst met zijn collega’s op 3 april 1999 open kaart hadden gespeeld. Als ze hadden toegegeven al dat ‘algemeen de opinie bestond dat het noch voor dat het ingrijpen een rechtsschending behelsde die naar Kosovo zelf, noch voor de toekomst van de NAVO ver- hun mening verdedigbaar was vanwege de misdrijven antwoord is om dit conflict niet te winnen, al kan dat die in Kosovo werden gepleegd, was er wellicht een langer duren dan wij hadden gehoopt’.9 vruchtbare discussie ontstaan over de ontoereikendheid van het internationaal recht op het gebied van de humanitaire interventie. Maar, en dat is een derde punt Schade aan internationale rechtsorde dat onbevredigend is afgehandeld, dit is niet gebeurd. Een tweede punt waar de evaluatie van het NAVO- Geheel overeenkomstig de hier geschetste praktijk van optreden te kort schiet, betreft het rechtskarakter van de uitstel en gebrek aan openheid wordt het onrechtmatig actie. Er heerst brede overeenstemming over het feit dat karakter van het optreden ontkend, ten koste van ver- het ingrijpen plaatsvond in strijd met het VN-Handvest dere aantasting van de internationale rechtsorde. en daardoor onrechtmatig was. Het is niet realistisch te stellen dat met die vaststelling van onrechtmatigheid de Verdraaien of negeren van het internationale recht kwestie-Kosovo kan worden afgedaan. Als de wereld in brand staat, is het internationaal recht in de praktijk nu Zo stelt de Nederlandse regering zich op het standpunt eenmaal niet de hoogste autoriteit, en bij de huidige dat er een rechtsbasis voor de actie te vinden was in stand van het recht is het ook maar de vraag of dat Veiligheidsraadresolutie 1199, waarin wordt aangekon- wenselijk zou zijn. Die onrechtmatigheid is echter even- digd dat ‘nadere actie en aanvullende maatregelen over-

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 385 wogen zullen worden’. Die overweging heeft inderdaad wordt onderkend – een kernpunt van het humanitair plaatsgevonden, waarbij China en Rusland een veto recht – als dat voor een professionele en moderne orga- hebben uitgesproken over militair ingrijpen. De betrok- nisatie als de NAVO te moeilijk blijkt, wordt in de ken ministers zouden zich daarom zonder verder verlies Tweede Kamer niet gevraagd. Ook het feit dat onze aan geloofwaardigheid kunnen beroepen op de voor- bewindslieden bewust belangrijke informatie achterhou- spellingen van Nostradamus als rechtsbron, want er is den om het draagvlak voor een evident onrechtmatig niemand met kennis van het internationaal recht die ingrijpen niet aan te tasten, leidt niet tot consequenties. hun claim van rechtmatigheid serieus neemt. Dat weten Hoe belangrijk die informatie over het rechtskarak- zij zelf ook wel, want in de debatten met de Tweede ter van de actie was, mag alleen al blijken uit het finan- Kamer die hierover gevoerd zijn, spreken de ministers ciële belang. Onder het internationaal recht leidt de nu eens van een rechtmatige actie, dan weer van ‘nood onrechtmatigheid van een actie direct tot staatsaanspra- breekt wet’.11 kelijkheid en een verplichting tot schadevergoeding. Bovendien blijkt uit het rapport van de commissie- Dat Nederland als NAVO-partner daarom tot een toren- Bakker dat in totaal ten minste drie keer door de juridi- hoge schadevergoeding tegenover Joegoslavië veroor- sche afdelingen van de ministeries van Buitenlandse deeld zou kunnen worden, is een overweging die waar- Zaken en Defensie bij de ministers aan de bel is getrok- schijnlijk niet of onvoldoende is meegewogen door ken over de onrechtmatigheid van de NAVO-actie.12 De Kamerleden en de ministerraad. ministers hebben die waarschuwingen consequent ach- Of de betrokken ministers hierop zijn gewezen in de tergehouden, zowel voor het Kabinet als voor de Twee- ambtelijke adviezen, is onbekend, daar deze niet open- de Kamer. Op 2 oktober 1998, nota bene vier dagen na baar zijn gemaakt. Mocht zo’n schadevergoeding alsnog ontvangst van zo’n negatief juridisch advies, hielden de worden toegewezen, dan zal de Kamer waarschijnlijk ministers Van Aartsen en De Grave hun collega’s in de minder genegen zijn het gedrag van de ministers door ministerraad zelfs voor dat er géén juridisch probleem de vingers te zien. Ook zonder rechterlijke uitspraak was, om vervolgens een machtiging te vragen om zelf- kan men zich trouwens afvragen of het logisch is dat de standig verdere besluiten te kunnen nemen.13 NAVO wél schadevergoeding betaalt voor het bombar- Er blijven dus voldoende vraagtekens over ten aan- dement op de Chinese ambassade, maar niet voor de zien van onze rol in Kosovo om te verwachten dat ook aanvallen op andere civiele doelen. dit optreden met de inmiddels vertrouwde vertragings- factor van ten minste vijf jaren tot hernieuwde publieke Rol van het parlement discussie zal leiden. Niet alleen had men het optreden een vorm kunnen en moeten geven op een manier die Een verklarende factor voor de lauwe reacties van de veel minder schade toebracht aan de burgerbevolking, Tweede Kamer op de bevindingen van de commissie- vooral hadden de betrokkenen moeten beseffen dat een Bakker inzake Kosovo is, naast het feit dat de aandacht dusdanig omstreden actie als die in Kosovo veel uitleg vooral was gericht op het gedeelte over Srebrenica, gele- vraagt, en bovenal eerlijkheid, wil zij geen ernstige gen in de rol van de Kamerleden zelf. De regering vroeg schade toebrengen aan de internationale rechtsorde. voor deelname aan de bombardementen expliciet toe- In plaats daarvan kozen de Nederlandse bewindslie- stemming aan de Kamer. Bij het debat daarover bleken den ervoor het toepasselijk internationaal recht te ver- verscheidene Kamerleden wel degelijk op de hoogte van draaien of te negeren waar dat uitkwam. Zo vertelde het gebrek aan rechtsgrond van de actie, maar alleen de minister De Grave de Tweede Kamer bij de Evaluatie Socialistische Partij zag om deze reden af van instem- Kosovo dat het bij het ingrijpen voortdurend ging om ming. Zo werd de Kamer medeverantwoordelijk ‘een politiek doel met het instrumentele gebruik van gemaakt, waardoor zij achteraf minder reden had hoog militaire middelen’.14 Bij dezelfde gelegenheid meldde van de toren te blazen. minister Van Aartsen dat bij de doelensystematiek van Voor dergelijke situaties werd al in 1979 gewaar- de NAVO ‘niet zo’n strikt onderscheid’ gemaakt kon schuwd door Voorhoeve in zijn studie Peace, Profits and worden tussen militaire en civiele doelen, daarmee voe- Principles. A Study of Dutch Foreign Policy. De neiging het ding gevend aan de verdenking dat de NAVO zich door parlement te betrekken in de totstandkoming van het het aanvallen van civiele doelen schuldig heeft gemaakt beleid leidt tot vermenging van uitvoerende en contro- aan oorlogsmisdrijven.15 lerende bevoegdheden, stelde Voorhoeve.16 Zo gaat de Wie zou verwachten dat er ophef ontstaat over wens tot democratisering van de uitvoering van het bui- ministers die zonder gêne de kern van de internationale tenlands beleid ten koste van de openbare controle op rechtsorde negeren – het verbod geweld aan te wenden dat beleid, doordat Kamerleden in zekere zin ‘gecom- voor politieke doeleinden – komt bedrogen uit. Hoe promitteerd’ raken. Nederland kan eisen dat in gecompliceerde burgeroor- Het parlement zou zich meer bewust moeten zijn logen het verschil tussen militaire en civiele doelen van dit mechanisme, en moeten beseffen dat democrati-

INTERNATIONALE 386 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 sering van het buitenlands beleid niet noodzakelijker- ke bereidheid van gemaakte fouten te leren, lijken daar- wijs het meeregeren van de Tweede Kamer vereist. Van voor een vereiste. ■ de regering mag gevraagd worden, zeker in situaties als Noten het ingrijpen in Kosovo, dat zij het parlement vanaf het begin openheid verschaft over de voorgenomen beleids- 1 Zie: Philip Everts, Laat dat maar aan ons over! (1996), blz. 250; Joris lijn, en zo in een vroeg stadium controle mogelijk Voorhoeve, Peace, Profits and Principles. A Study of Dutch Foreign Policy maakt, zonder een mandaat te vragen om de verant- (1979), blz. 83. woordelijkheid te delen. Daarmee wordt voorkomen dat 2 Alexis de Tocqueville, De la démocratie en Amérique, vol.1 (ed. 1951), de Tweede Kamer zich op basis van onvolledige informa- blz. 356. tie verbindt aan een beleidslijn waarover zij pas achteraf, 3 ‘The Kosovo Cover-Up’, in: Newsweek, 15 mei 2000. op grond van een volledig overzicht, hoort te oordelen. 4 Handelingen Tweede Kamer (hierna H) II 18 mei 2000, TK77-5031. De gebrekkige evaluatie van het buitenlands beleid 5 TK 1999-2000, 26 454, nrs. 7-8, blz. 303. staat niet alleen in de weg van het nemen van verant- 6 Ibid., blz. 304. woordelijkheid voor gemaakte fouten, maar vormt 7 Ibid., blz. 306. tevens een bedreiging voor de buitenlandse politiek op 8 Ibid., blz. 309. de lange termijn. Het onvermogen van de eigen fouten 9 Ibid., blz. 363. te leren, maakt herhaling van deze fouten waarschijnlijk 10 Ibid., blz. 304. en ondermijnt het benodigde zelfvertrouwen. Voormalig 11 H II 18 mei 2000, TK77-5010. Nederlands vertegenwoordiger bij de Veiligheidsraad 12 TK 1999-2000, 26 454, nrs 7-8, blz. 300, 307 en 313. Peter van Walsum sprak in dit verband van een ‘patiën- 13 Ibid., blz. 311. tenrol’ van ons land na het debâcle in Srebrenica.17 14 H II 18 mei 2000, TK77-5031. Of Nederland na dit debâcle en de dubieuze NAVO- 15 H II 18 mei 2000, TK77-5029. actie in Kosovo een actieve rol blijft nastreven, of in zijn 16 Voorhoeve, a.w. noot 1, blz. 79. schulp kruipt en zich toelegt op het risicoloos ophou- 17 ‘Nederland is soms net een patiënt’, in: NRC Handelsblad, 10 februari den van de schone schijn, is onder meer afhankelijk 2001. van de bereidheid van de politieke actoren hun eigen belangen op te offeren voor het snel en grondig zelfon- Over de auteur derzoek dat nodig is om de buitenlandse politiek haar MR W. FERDINANDUSSE is als promovendus werkzaam aan het Center for Interna- vitaliteit terug te geven. Meer openheid en een werkelij- tional Law van de Universiteit van Amsterdam.

Nieuw in Clingendael Notitie reeks Notitie 14 On Cores and Coalities in the European Union door Alfred Pijpers (ed) The position of some smaller member states Prijs: ƒ 15,=

Kerngroepen, directoraten,‘innercircles’ en bilateralisme zijn geen nieuwe verschijndselen in en rond de Europese Unie, maar Joschka Fischer, Jacques Chirac, Jacques Delors en anderen hebben de discussie hierover wel weer nieuw leven ingeblazen.

In deze (Engelstalige) bundel wordt geprobeerd de bewuste tendensen nader in beeld te brengen. Daarbij is mede aandacht geschonken aan de positie van enkele middelgrote en kleine EU-lidstaten. Het project is tot stand gekomen in samenwerking met de Trand European Policy Studies Association (TEPSA) in Brussel. Met bijdragen van: Steven Everts (Londen); Stephan Keukeleire (Leuven); Paul Luif (Wenen); Iain Begg en Dermot Hodson (Londen); Felipe Basabe Llorens (Madrid); Gunilla Herolf (Stockholm); Niels-Jorgen Nehring (Kopenhagen); Danielle Bossaert en Sophie Vanhoonacker (Maastricht).

Deze notitie is verkrijgbaar bij het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen Clingendael of door overmaking van ƒ 15,= per notitie op giro 924999 t.n.v. Instituut Clingendael te Den Haag o.v.v.‘Notitie 14’. Informatie bij de afdeling onderzoek van het Instituut Clingendael, tel.: 070-3746605-606.

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 387 De tweede intifada en het Palestijnse politieke spectrum

HANS SCHIPPERS

VÓÓR VERLEDEN NAJAAR DE TWEEDE INTIFADA op de Westelijke Jordaanoever en de Waarom hebben de Palestijnen de vredes- Gazastrook uitbrak, bestond vrij alge- meen de opvatting dat, na de nodige voorstellen van Camp David en Sharm el Sjeich problemen en vertragingen, er op afgewezen en is er welbewust gekozen voor de afzienbare termijn een overeenkomst gewelddadige weg van de intifada? tussen de Palestijnen en Israël tot stand zou komen. Zeker, er waren de nodige Een kijkje binnen het Palestijnse kamp. tegenstanders van een dergelijk verge- lijk. Maar, zo was de redenering, de Palestijnse leider Yasser Arafat stuurde aan op een com- Palestijnse gebieden gehouden opiniepeilingen toonde hij promis en ten slotte zou een meerderheid van de Pale- namelijk aan dat de steun voor de in 1993 gesloten Oslo- stijnen hem – al dan niet tegenstribbelend – volgen. Het akkoorden geleidelijk aan afnam. Was in september 1995 uitbreken van de tweede intifada vormde dan ook een nog 71% van de Palestijnen het met deze Akkoorden grote schok. eens, en in juni 1996 zelfs 81%, in het voorjaar van 1998 Hierbij bleef het echter niet. Uit berichten van, aan- was de steun gedaald tot onder de 70%.1 vankelijk, vooral de zijde van Hamas, maar later ook uit Shikaki wees er in zijn artikel op dat de steun voor meer officiële Palestijnse bronnen, werd geleidelijk dui- ‘Oslo’ vooral werd bepaald door de idee via de opbouw delijk dat de opstand nauwelijks een spontane actie van een onafhankelijke Palestijnse staat de gehate Israëli- was, althans niet in hoofdzaak, maar een al langer voor- sche bezetting te kunnen beëindigen. Economische over- bereide zaak. wegingen speelden slechts een beperkte rol bij het steu- In dit artikel wordt getracht een antwoord te geven nen van het vredesproces. op de vraag waarom de Palestijnen de vredesvoorstellen Aanhangers van een vergelijk met Israël waren vol- van Camp David en later Sharm el Sjeich afwezen en gens de hoogleraar vooral te vinden in het kamp van de welbewust kozen voor de gewelddadige weg van de door Arafat geleide Fatah-beweging. De organisatie kon intifada. Hoewel bij beantwoording van deze vraag ook rekenen op een aanhang van tussen de 60 en 80% van de Israëlische politiek ten aanzien van de Palestijnen de Palestijnen. De oppositie tegen de Akkoorden van een belangrijke rol speelt, ligt hier de nadruk op de Oslo bestond uit een links gerichte marxistische stroming interne politieke ontwikkelingen in het Palestijnse rond het Volksfront en het Democratische Front voor de kamp. Bevrijding van Palestina en de fundamentalistische mos- lims verenigd in Hamas en de veel kleinere Islamitische Jihad. De linkse groepen konden rekenen op de steun De lange aanloop naar de opstand van 5 à 10% van de Palestijnen. De aanhang van de fun- In de zomer van 1998 publiceerde de aan de Universi- damentalisten bewoog zich, afhankelijk van de politieke teit van Nabloes docerende hoogleraar in de politieke situatie, tussen de 15 en 30%.2 wetenschappen, Khalil Shikaki, in Foreign Affairs een Shikaki publiceerde zijn artikel in de nadagen van de artikel met de onheilspellende titel ‘Peace Now or door Benjamin Netanyahu geleide centrum-rechtse rege- Hamas later’. Hierin zette hij uiteen dat Israël en de ring, die de voortgang van het vredesproces zoveel moge- Palestijnse Autoriteit (PA) haast moesten maken met het lijk vertraagde. De komst in de zomer van 1999 van een sluiten van vrede. Aan de hand van regelmatig in de door de socialist Ehud Barak geleide centrum-linkse rege-

INTERNATIONALE 388 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 ring leek betere perspectieven te bieden. Maar de nieuwe Volgens Barry Rubin, Amerikaans deskundige op het premier gaf prioriteit aan het bereiken van vrede met terrein van het Israëlisch-Palestijnse vredesproces, kun- Syrië, het enige land in de regio dat een directe militaire nen de tegenstanders in de PLO en Fatah worden bedreiging voor Israël kan vormen. Toen dit na acht onderscheiden in twee groepen: de radicale outsiders en maanden mislukte, kwamen de Palestijnen pas aan de de Fatah-militanten. De eerste groep bestaat uit oud- beurt. Zij waren in deze periode niet alleen geconfron- gedienden die in de jaren ’60 en ’70 tot de PLO en teerd met een voortdurende bezetting, met alle vernede- Fatah zijn toegetreden. Zij zijn vooral afkomstig uit ringen en beperkingen van dien, maar ook met de uit- vluchtelingenkampen in het buitenland en hebben daar breiding van joodse nederzettingen in de bezette gebie- ook hun grootste aanhang. Een deel van deze radicalen den en de versnelde aanleg van zogeheten by-pass-wegen is niet naar de PA gekomen, maar verblijft in Syrië en rond Palestijnse plaatsen. Libanon. Hun voorman is de in Damascus wonende Deze laatste maatregelen waren concessies van Barak Faroek Kadoemi. Hij was een van de vier oprichters van aan zijn coalitiepartners om hun steun voor zijn vredes- de PLO en lange tijd ‘minister van buitenlandse zaken’ beleid te behouden. Uitstel van de verwezenlijking van van de organisatie.4 dit beleid leidde in de loop van 2000 echter tot toene- De oppositionele Fatah-militanten hebben hun mende frustraties bij de Palestijnen. Bij een in het najaar machtsbasis veelal onder de gewone Fatah-leden in de door de Bir Zeit Universiteit van Ramallah gehouden vluchtelingenkampen en enkele steden op de Westelijke onderzoek verklaarde 60% van de ondervraagden geen Jordaanoever, zoals Nabloes en Ramallah. Zij hebben mogelijkheden te zien voor een vreedzaam naast elkaar deze posities meestal verworven als leiders van de intifa- bestaan van Israëliërs en Palestijnen.3 De frustraties vorm- da van de jaren ’80. De Fatah-militanten opereren min den mede een bron van de tweede intifada, maar zijn er of meer los van de centrale Fatah-organisatie, maar ook niet de belangrijkste oorzaak van. Deze ligt in hoofdzaak ten aanzien van de door Arafat benoemde burgemees- in de politieke verhoudingen binnen het Palestijnse ters en leiders van de veiligheidsdiensten stellen zij zich kamp. zo onafhankelijk mogelijk op. Volgens Rubin nemen zij vaak een militanter standpunt in dan de officiële partij- lijn, omdat zij op deze wijze hun positie willen waar- Het Palestijnse politieke spectrum borgen. De militanten verwerpen de Oslo-akkoorden Vanaf de oprichting bestond de PLO uit een aantal los niet, maar pleiten voor een hardere lijn ten aanzien van met elkaar verbonden facties onder leiding van Arafat. Na Israël. Hun belangrijkste representant is Marwan het tot stand komen van de Palestijnse Autoriteit heeft Barghoeti, secretaris van het politiek comité van Fatah deze ernaar gestreefd dit betrekkelijk onsamenhangend op de Westelijke Jordaanoever.5 geheel tot een coherent functionerende politieke formatie Een vergelijkbare kritische houding ten aanzien van te maken. Dit is in belangrijke mate gelukt. Fatah, de de politieke lijn van Arafat wordt ingenomen door de grootste factie binnen de PLO, heeft een ruime meerder- communisten en de Democratische Partij. Deze laatste heid in het parlement en domineert het politiek en maat- groep is voortgekomen uit het marxistische Democrati- schappelijk leven in de Palestijnse gebieden. De PA is sche Front voor de Bevrijding van Palestina (DFLP). Zij daarmee geworden tot, wat is te noemen, een een-partij- verwijten Arafat dat hij te veel concessies doet, maar zij democratie met een officieel toegelaten oppositie, zoals die aanvaarden de uitgangspunten van Oslo. Beide groepen ook bestaat in bijv. Egypte en Jordanië. Geen democratie nemen ook deel aan het bestuur van de Palestijnse naar Westers model dus, maar een gematigde dictatuur, Autoriteit. waar (politieke) tegenstanders worden geïntimideerd en, Van samenwerking tussen de genoemde binnenland- wanneer dit niet voldoende is, gemarteld of vermoord. se en buitenlandse oppositie is overigens nauwelijks Het is echter geen bloedige dictatuur zoals het Irak van sprake. De radicalen buiten de PA beschouwen zich als Saddam Hoessein of Syrië onder nu wijlen Assad sr. de pioniers van het verzet tegen Israël en bezien de Dit betekent overigens niet dat alle stromingen bin- Fatah-militanten, die zij ervan verdenken vooral uit nen Fatah de politieke lijn van Arafat hebben overgeno- eigen belang te handelen, met wantrouwen.6 men. Zo’n 20% van de leden van het Centrale Comité Dan is er natuurlijk nog de echte oppositie, in de van Fatah verwerpt de Akkoorden van Oslo en streeft eerste plaats bestaande uit de moslim-fundamentalisti- nog steeds naar het verdwijnen van Israël en de vestiging sche groeperingen Hamas en Islamitische Jihad. De door van een Palestijnse staat van de Jordaan tot de Middel- de blinde geestelijke, sjeik Ahmed Yasin, geleide Hamas landse Zee. Zij vertolken dit standpunt binnenskamers en nam de eerste tijd na het tot stand komen van de PA oefenen druk uit op Arafat en andere onderhandelaars (eind 1993) een sterke positie in. Bijna 30% van de om inzake Jeruzalem, de grenzen van de bezette gebie- Palestijnen gaf aan het streven van de fundamentalisten den en de terugkeer van de vluchtelingen géén concessies naar een islamitische staat te steunen. Na de zelfmoord- aan Israël te doen. aanslagen die de beweging eind 1995 en begin 1996 in

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 389 Israël uitvoerde en die de rechtse Likoed de verkie- koord hadden dan ook weinig kans van slagen. Van de zingsoverwinning bezorgden, trad Arafat hard op. Tien- drie hoofdpunten bleken vooral de kwestie-Jeruzalem tallen Hamas-leden werden gevangen genomen en de en de Palestijnse vluchtelingen onoverkomelijke obsta- aanhang liep daarna snel terug tot zo’n 15%, begin kels. Arafat weigerde een gedeeld bestuur over de Tem- 1998. pelberg te aanvaarden en bleef bij zijn eis op het recht Hierna heeft Arafat geprobeerd Hamas zoveel moge- van terugkeer voor alle circa 3 miljoen Palestijnse lijk te neutraliseren en te controleren. Bekende terroris- vluchtelingen. Vooral dit laatste punt was voor Barak ten belandden in de gevangenis, maar andere kaderle- volkomen onaanvaardbaar, omdat dit de veiligheid van den konden toetreden tot een van de veiligheidsdien- Israël direct zou bedreigen. In Palestijnse kring had sten van de PA. Een gematigd lid van de beweging men de indruk dat Barak Arafat een vredesverdrag mocht zitting nemen in Arafats regering. Hamas mag wilde opleggen en dat van echte onderhandelingen geen verder op beperkte schaal politiek en sociaal actief zijn. sprake was.8 De Izzedin al Kassem-brigades, de gewapende arm van In december 2000, toen de tweede intifada al was de beweging, mag enige activiteiten ontplooien in de begonnen, deed Clinton in een uiterste poging vrede te PA. bereiken Barak en Arafat de volgende voorstellen: De Arafats stick-and-carrot-politiek leidde tot verdeeld- Palestijnen zouden ongeveer 95% van de bezette gebie- heid binnen Hamas. De leiding vermeed een openlijke den terugkrijgen, inclusief vrijwel geheel Oost-Jeruza- confrontatie en probeerde zoveel mogelijk een twee- lem en het grootste deel van het oude centrum, met sporenbeleid te volgen. Hierbij is een deel van de leden inbegrip van de Tempelberg. Voor de niet teruggegeven actief binnen de PA, overigens meestal zonder de eigen 5% zou Israël compensatie bieden in de vorm van standpunten op te geven. Anderen werken in kringen grenscorrecties of een weg tussen de Westelijke Jordaan- van de oppositie. Deze laatste stroming heeft de steun oever en Gaza. Een later te bepalen aantal vluchtelingen van Yasin en Hamas-leiders buiten de PA in Syrië en zou mogen terugkeren naar hun oude woonplaatsen. Jordanië, die aandringen op confrontaties met Israël. Barak gaf zijn voorwaardelijke steun aan dit voorstel. Dit is ook het standpunt van de kleine Islamitische Arafat deed hetzelfde, maar zijn onderhandelaars kwa- Jihad-beweging en enkele linkse splintergroepen, met men vervolgens met zoveel bezwaren, dat de besprekin- als voornaamste het Volksfront voor de Bevrijding van gen in het Egyptische Sharm el Sjeich al na korte tijd Palestina. Hun aanhang binnen de PA is beperkt. De lei- vastliepen.9 ders van deze organisaties bevinden zich voornamelijk Bij zijn terugkeer uit de Verenigde Staten in juli in Syrië. De Jihad daarentegen zou nauwe banden met 2000 kreeg Arafat in Gaza een heldenontvangst. Volgens Iran onderhouden.7 Israëlische en Palestijnse bronnen zouden leden van Fatah vrijwel direct hierna zijn begonnen met voorbe- reidingen voor de tweede intifada. In hoeverre de leiding Camp David (juli 2000) en daarna van de PA hiervan op de hoogte was, is onduidelijk. Bij de hervatting van de besprekingen tussen Israël en Het provocerende bezoek van Likoed-politicus Ariel de Palestijnen in het voorjaar van 2000 moest over drie Sharon aan de Tempelberg, eind september 2000, en hoofdpunten overeenstemming worden bereikt. De sta- het harde optreden van de Israëlische politie tegen tus van Jeruzalem, de definitieve grenzen tussen Israël en demonstranten, van wie er vier werden gedood, vorm- de Palestijnse gebieden en de positie van de Palestijnse den wel de aanleiding voor het begin van de tweede vluchtelingen. Volgens ‘Oslo’ diende vóór medio septem- opstand. ber 2000 een vredesverdrag te worden getekend. Inlei- Het begin en vooral het voortduren van de intifada dende besprekingen in Stockholm hadden geen resul- zijn een gecompliceerde zaak, waarbij verscheidene fac- taat. Toen echter details over de concessies die Barak toren een rol spelen. De belangrijkste oorzaak was wilde doen, uitlekten, trok een deel van zijn coalitie- waarschijnlijk de toenemende weerstand in kringen van partners zich uit zijn regering terug. Fatah tegen een overeenkomst met Israël. De jarenlang Een andere ontwikkeling, de terugkeer van het voortslepende onderhandelingen deden de ‘magie van Israëlische leger uit Zuid-Libanon eind mei 2000, ver- Oslo’ verdwijnen. De conferentie van Camp David zag zwakte Baraks positie verder. De terugtocht verliep men als een Israëlische poging de greep op de bezette soms chaotisch. Een en ander kon door de shi’itische gebieden en Jeruzalem te behouden. Van de vluchtelin- terreurorganisatie Hezbollah worden voorgesteld als een gen zou bovendien minder dan 1% mogen terugkeren.10 vlucht. De ‘bevrijding van Zuid-Libanon’ maakte grote Het verzet tegen een vergelijk groeide verder toen Arafat indruk op de Palestijnse tegenstanders van vrede met onder druk van de Verenigde Staten medio september Israël en ging als voorbeeld dienen voor de eigen strijd. afzag van het eenzijdig uitroepen van een zelfstandige De in juli 2000 in het Amerikaanse Camp David Palestijnse staat. Palestijnen noemden hun leider tegen- gehouden besprekingen over een alomvattend vredesak- over buitenlandse correspondenten een ‘lakei van de

INTERNATIONALE 390 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 zionisten’. De methode-Hezbollah werd als voorbeeld terug naar de Westelijke Jordaanoever, waar hij als poli- gesteld. tiek leider een machtspositie verwierf via de Tanzim. Voor het voortduren van de intifada was vooral de Barghouti ziet voor zichzelf twee even belangrijke brute Israëlische reactie op de eerste demonstraties van taken: de Israëlische bezetting bestrijden en Arafat steu- belang. Veiligheidstroepen gebruikten met rubber nen bij zijn beleid.12 bedekte metalen kogels en scherpe munitie tegen de Wat dit laatste betreft lijkt de PA-leider echter aanvankelijk stenen en molotov-cocktails gooiende, gemengde gevoelens te hebben. Arafat, die eerst nauw vaak zeer jeugdige demonstranten. De verontwaardiging met Barghouti samenwerkte, heeft de laatste jaren hierover maakte het voor radicalen mogelijk de opstand getracht Barghouti’s positie te ondergraven. Hij verbood te intensiveren en te escaleren met aanslagen en gewa- Barghouti op de Fatah-lijst deel te nemen aan de parle- pende acties. Om greep op de gebeurtenissen te hou- mentsverkiezingen. Hierop liet deze zich als onafhanke- den, zette Arafat op zijn beurt de Tanzim, de gewapende lijk kandidaat kiezen. Barghouti voerde verder in 1998 partijmilitie van Fatah, in. scherp campagne tegen de corruptie en vriendjespoli- Bij het afwijzen van Clintons compromis van decem- tiek in kringen van de PA en de veiligheidsdiensten. ber 2000, dat een eind had kunnen maken aan de Een vorm van indirecte kritiek op Arafat. opstand, speelde waarschijnlijk echter ook Arafats falen- Dezelfde Arafat spoorde echter ook via Barghouti de de politieke beoordelingsvermogen, dat hem bijvoorbeeld Tanzim aan om de intifada te intensiveren. De licht in 1990 als vrijwel enige Arabische leider de zijde van bewapende en slecht getrainde militieleden mengden Saddam Hoessein deed kiezen, een rol. De als pro-Israë- zich onder de demonstranten om Israëlische militairen lisch beschouwde Clinton zou begin 2001 worden te beschieten. Hun militaire prestaties waren zeer matig, opgevolgd door de Republikein George W. Bush, van maar hun optreden betekende een duidelijke escalatie wie een kritischer houding ten aanzien van Israël werd van de opstand.13 Pogingen van de Palestijnse politie om verwacht. Dit laatste is wellicht het geval, maar ook vervolgens de rol van de Tanzim te beperken, misluk- Bush is evenzeer allergisch voor elke vorm van terroris- ten. me, inclusief dat uit fundamentalistisch-islamitische Barghouti gaf zijn prominente positie in de intifada hoek. niet op. Hij kent de frustraties die onder de gewone Een vierde intern Palestijnse factor die echter op de Palestijnen leven over de bezetting uitstekend. Precies achtergrond van groot belang was, is de grote onvrede zoals Hezbollah erin slaagde de Israëliërs uit Zuid- over het wanbeleid en de corruptie binnen de PA. Het inko- Libanon te verdrijven, zo zal de tweede intifada ertoe men van de doorsnee-Palestijn is in zes jaar de facto leiden dat Israël de bezette gebieden verlaat, aldus ver- zelfstandigheid met geen cent gestegen. Daarentegen klaarde Barghouti tegenover Newsweek.14 Volgens waar- zijn veel ‘Tunesische’ Palestijnen binnen korte tijd zeer nemers kijkt de Tanzim-leider al verder dan de huidige rijk geworden. De opstand zou de aandacht van deze opstand en heeft hij het oog gericht op Arafats opvol- problemen afleiden en de binnenlandse eenheid kun- ging. Wat betreft zijn houding ten aanzien van Israël nen herstellen, zo zal de redenering in leidende kringen geldt hij overigens als realist. Hij is bereid de grenzen van de PA zijn geweest. van 1967 te accepteren en moet niets hebben van radi- Vanaf de eerste dagen van de opstand vormden cale groepen als Hamas en Jihad. leden van Fatah met aanhangers van Hamas, de Jihad en de linkse oppositiegroepen een Verbond van Nationale Arafat als leider en Islamitische Krachten, dat de intifada, althans de eer- ste tijd, coördineerde.11 De Fatah-radicaal Marwan Een belangrijke factor bij het voortduren van de tweede Barghouti speelde een leidende rol in dit geheel. Hij is intifada is Arafat zelf. Hij is in feite altijd blijven optre- in veel opzichten representatief voor de strijders van de den als de guerrillaleider/politicus die zich staande tweede intifada. Barghouti is de 42-jarige leider van moet houden in de moeilijke omstandigheden van de Fatah op de Westelijke Jordaanoever. Hij is een veteraan Arabische politiek. De mogelijkheid na 1993 uit te van de strijd tegen de Israëlische bezetting uit de twee- groeien tot een staatsman, waarbij vaak de naam van de helft van de jaren ’70. In 1980 kreeg hij zeven jaar Mandela valt als voorbeeld, heeft hij niet gegrepen. Ara- gevangenisstraf. Hij leerde in die tijd goed Ivriet spre- fat bleef de manipulator, de man van het compromis, ken. Na het uitzitten van die straf volgde zijn uitwijzing die rekening houdend met zoveel mogelijk stromingen naar Jordanië. Barghouti vertrok van daaruit naar het binnen de PLO en later de PA, zijn beleid uitstippelde. PLO-hoofdkwartier in Tunis. Hier trok de vlot pratende De groeiende weerstand binnen Fatah tegen een verge- en resoluut optredende jongeman de aandacht van Ara- lijk met Israël zal daarop zeker van invloed zijn fat, die hem benoemde in de Revolutionaire Raad van geweest. Fatah, het belangrijkste besluitvormende orgaan van de Een ernstiger verwijt aan Arafat is dat zijn beleid organisatie. In 1994 keerde hij met de PLO-leiding nooit was gericht op verzoening met Israël en de Israë-

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 391 liërs. In Palestijnse schoolboeken wordt het bestaan van Vooral in radicale kringen in de Arabische wereld, Israël nog altijd niet vermeld. Op kaarten staat vaak nog maar ook wel daarbuiten, menen sommigen dat Arafat het oude mandaatgebied Palestina afgebeeld of het VN- een juiste analyse heeft gemaakt van de krachtsverhou- delingsplan van 1948. Kinderen krijgen een militaire dingen in de regio. Het ogenschijnlijk sterke Israël zou, training die in het teken staat van de komende bevrij- zoals in Zuid-Libanon is gebleken, niet bestand zijn ding van Palestina. tegen de voortdurende druk van aanslagen en scher- De Palestijnse autoriteiten zijn evenmin opgetreden mutselingen. De economie zou worden uitgehold, waar- tegen de islamitische geestelijken die haat tegen Israël na investeerders en beter opgeleiden zouden vertrekken en de joden prediken. Vaak worden deze preken via en het land in een neerwaartse spiraal belandt. Het aan- radio en televisie verspreid. Arafat zelf en andere Pale- treden van de onverantwoordelijke havik Sharon kan stijnse leiders hebben de Oslo-akkoorden enkele malen worden geduid als het begin van deze ontwikkeling. vergeleken met de wapenstilstand die de profeet Wat betreft deze laatste opvatting is het misschien Mohammed in 628 sloot met een niet-islamitische stam, goed om na te gaan wat Arafat tot nu toe heeft bereikt om die stam een aantal jaren later alsnog te kunnen met de tweede intifada. Hij is er zonder twijfel in onderwerpen. Van het basisprincipe van ‘Oslo’: land geslaagd zijn grote populariteit onder de Palestijnen voor vrede, kwam op deze wijze niets terecht. terug te winnen. Ook in delen van de Arabische wereld Eenzelfde houding, die is te omschrijven als onver- is zijn aanzien gestegen. Veel Arabieren zouden een zoenlijk, maar misschien nog beter als onverantwoorde- intifada tegen de eigen corrupte regeringen geen slecht lijk, blijkt uit Arafats opstelling ten aanzien van de idee vinden. De vervanging van Barak als Israëlisch kwestie van de Palestijnse vluchtelingen. Hij heeft hun regeringsleider door Likoed-leider Sharon kan eveneens nooit willen of durven vertellen dat terugkeer naar hun op het conto van de intifada worden geschreven, maar vroegere woonplaatsen onmogelijk is. De reden daar- dit is moeilijk als een succes voor de Palestijnse zaak te voor is eenvoudig. Geen enkele Israëlische regering, hoe beschouwen. progressief ook, zal daarin toestemmen. Onder de regeringsleiders in de regio is Arafat echter In het verlengde van deze opstelling ligt het gebruik heel wat minder populair. Natuurlijk, Saddam Hoessein van geweld door Arafat als middel om druk uit te oefe- heeft de Palestijnen direct volledige steun toegezegd. nen bij onderhandelingen. In 1996 en 1999 greep hij Een miljoen Irakezen zou zich inmiddels hebben niet, of pas geruime tijd later, in toen ernstige onlusten gemeld voor de strijd tegen de ‘zionistische entiteit’. uitbraken bij de opening van een toeristische tunnel Andere landen hebben hun diplomatieke betrekkingen dicht bij de Tempelberg en bij de kwestie van de vrijla- met Israël bevroren en financiële hulp beloofd. Maar ting van Palestijnse politieke gevangenen. Arafat wist op daar blijft het bij. Egypte en Jordanië dringen aan op deze wijze belangrijke concessies van Israël los te hervatting van de besprekingen en werken aan eigen weken wat betreft terugtrekking van het leger uit vredesvoorstellen. De groot-moefti van Saoedi-Arabië Hebron en de situatie bij Jeruzalem, waar de Palestijnse heeft de zelfmoordaanslagen veroordeeld. De Syrische positie werd versterkt door het onder gezag van de PA president Bashar Assad levert wat verbaal vuurwerk, brengen van enkele dorpen vlakbij die stad.15 maar houdt zich verder afzijdig en staat niet toe dat Hezbollah grootschalige acties tegen Israël onderneemt. In Washington is Arafat pas welkom wanneer hij serieus De tweede intifada en daarna probeert een eind te maken aan de gewelddadigheden.17 Sommige waarnemers menen dat Arafat na een periode De tweede intifada duurt nu een klein jaar, maar lijkt van min of meer gecontroleerd geweld opnieuw aan de aan kracht en vooral richting te verliezen. Wat dit laat- conferentietafel zal plaatsnemen om alsnog een vredes- ste betreft, speelt de structuur van het Palestijnse veilig- verdrag met Israël te sluiten. De huidige geweldsuit- heidsapparaat een belangrijke rol. Een tiental veilig- barsting zou vooral zijn bedoeld om de Palestijnen en heidsdiensten, Arafats lijfwacht, de Tanzim en de politie moslims in de Arabische wereld en daarbuiten duidelijk houden zich bezig met de opstand. Na de opheffing van te maken dat hij tot het uiterste is gegaan om Israël tot de coördinerende comités, die de demonstraties de eer- concessies te bewegen inzake Jeruzalem, de bezette ste maanden organiseerden, is hierbij vaak sprake van gebieden en de vluchtelingen. competentiekwesties en tegenstrijdige opdrachten. Wat Anderen stellen dat Arafat om psychologische rede- de ene dienst verbiedt, staat de andere toe of organi- nen geen vrede kan sluiten. De man die jarenlang heeft seert dit zelfs. Politiemensen zijn na diensttijd actief in verklaard dat Israël zou verdwijnen, de vrome moslim, strijdgroepen en doen dan mee aan acties die ze officieel de man die door de bewoners van de vluchtelingen- moeten bestrijden.18 Het resultaat is een soort chaoti- kampen als een heilige wordt vereerd, zou, nu hij oud sche mini-guerrilla op individuele en groepsbasis, waar- en ziek is, niet in staat zijn de concessies te doen om bij Tanzim-leden en Hamas-extremisten een hoofdrol een compromisvrede te sluiten.16 spelen.

INTERNATIONALE 392 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 Volgens de politieke analist Shikaki bepalen zij nu in een direct ingaande bevriezing van alle bouwactiviteiten feite wat Arafat moet doen en niet omgekeerd. Haidar in de bezette gebieden, wat in het rapport pas in de Abdel-Shafi, een onafhankelijke politicus uit Gaza, die tweede fase is voorzien. Daarnaast hebben radicale mos- de eerste Palestijnse delegaties naar de vredesbesprekin- limgroepen verklaard door te gaan met geweld. Om dit gen leidde, bekritiseert het gebrek aan politieke strate- te onderstrepen zijn inmiddels nieuwe aanslagen gie achter de opstand, die in feite slechts duidelijk gepleegd. Israël heeft een bestand afgekondigd, maar maakt dat de Palestijnen bereid zijn voor hun rechten te het voert wel operaties uit tegen vermeende terroristen. vechten. Sharon heeft verder verklaard voorlopig door te gaan Andere liberale Palestijnse intellectuelen zien de met eerder aanvaarde uitbreidingsplannen in nederzet- richtingloosheid van de intifada als een gevaar, vooral tingen. omdat het extremisme à la Hamas en de Jihad altijd Kortom, een weinig gunstig begin voor doorbreking dreigt. Van de burgerlijke vrijheden is in de PA inmid- van de geweldsspiraal. De belangrijkste vraag lijkt hier- dels zo goed als niets meer over. Anderen menen dat bij te zijn of de leiding van de PA in staat is groepen als Arafat en andere PA-leiders niet ontevreden zijn met het Hamas, de Islamitische Jihad en het Volksfront in resultaat, dat kan worden voorgesteld als een breed bedwang te houden. Volgens kolonel Hoessein Al- gesteunde volksopstand, waarvoor zij in feite niet ver- Sjeich, politie-commandant van de regio-Ramallah, is antwoordelijk zijn. Pas wanneer er een brede consensus dit geen enkel probleem, omdat de PA de volledige con- bestaat over het beëindigen van de opstand, zal Arafat trole heeft.21 Of dit ook echt zo is, valt evenwel nog te terugkeren naar de onderhandelingstafel, zo luidt bij- bezien. voorbeeld de mening van Ghassan Khatib, een bekende Israël zou Arafat een goede steun in de rug kunnen Palestijnse politicoloog en publicist.19 geven door, al dan niet op termijn, een bouwstop in de bezette gebieden aan te kondigen. Of Sharon daartoe bereid is, is echter de vraag. Menig Israëlisch politicus Het Mitchell-rapport als uitweg? zou er geen enkel bezwaar tegen hebben wanneer Ara- Wanneer Khatib een consensus bedoelt waarin óók fat, die naar verluidt de Tanzim inmiddels bevel heeft Hamas en andere radicalen zich kunnen vinden, kan de gegeven niet meer aan gewapende acties deel te nemen, intifada nog heel lang duren. Er zijn echter duidelijke verder in de problemen komt. tekenen dat Arafat, mede door het beperkte succes van Het zou een goede zaak zijn wanneer de Amerikaan- de opstand, de onderhandelingen wil hervatten. Het se president Bush ernst maakt met zijn voorzichtig toe- medio mei gepubliceerde rapport van de door de vroe- gezegde bemiddeling. Dit vooral omdat in de politiek gere Amerikaanse senator en bemiddelaar in de Noord- instabiele regio het gevaar van escalatie altijd aanwezig Ierse kwestie George Mitchell geleide fact-finding-com- is. Met de Akkoorden van Oslo zijn resultaten bereikt missie, biedt mogelijk een uitweg uit de impasse. Het die tien jaar geleden niet voor mogelijk waren gehou- rapport gaat niet in op de schuldvraag, maar doet voor- den. Maar ‘Oslo’ is uitgewerkt. Er moet een nieuw, al aanbevelingen de spiraal van geweld en haat te door- breed gesteund initiatief komen om de laatste moeilijke breken. Uitgangspunten hierbij zijn Israëls behoefte aan fase af te ronden. Clintons voorstellen van Sharm el veiligheid en het Palestijnse streven naar onafhankelijk- Sjeich kwamen op een ongelukkig moment, maar ze heid. bieden een goede basis om via hervatte onderhandelin- Het rapport-Mitchell geeft drie stappen aan die kun- gen tot een vredesverdrag te komen. nen leiden tot hervatting van het vredesproces. In de eerste plaats moeten beide partijen het geweld beëindi- Noten gen en de samenwerking op veiligheidsgebied hervat- ten. Tijdens een afkoelingsperiode dienen Israël en de 1 Khalil Shikaki, ‘Peace Now or Hamas Later’, in: Foreign Affairs, PA vervolgens te werken aan herstel van vertrouwen juli/augustus 1998, internet editie, blz. 8. tussen de twee volken. De PA moet hierbij onder meer 2 Ibid., blz. 1-5. alle provocaties en terrorisme bestrijden en bekende 3 David Makofsky, ‘Middle East Through Partition’, in: Foreign Affairs, aanslagplegers arresteren. Israël dient o.a. de bouw van april/maart 2001, internet editie, blz. 5. nederzettingen te bevriezen, de blokkade van Palestijnse 4 Barry Rubin, ‘The Future of Palestinian Politics: Factions, Frictions, steden op te geven en niet met overmatig geweld te and Functions’, in: Meria (4), no 3, september 2000, internet editie, reageren op demonstraties. Wanneer deze eerste twee blz. 3-6. stappen zijn gezet, moeten de vredesonderhandelingen 5 Ibid., blz. 5-7. zo snel mogelijk worden hervat.20 6 Ibid., blz. 6, 7. Het rapport-Mitchell is, zoals kon worden verwacht, 7 Ibid., blz. 8-10. Ook Ely Karmon, ‘Hamas’ Terrorism Strategy: Opera- door beide partijen en ook in gematigde Arabische krin- tional Limitations and Political Constraints’, in: Meria (4), no 1, gen gunstig ontvangen. Arafat heeft echter gevraagd om maart 2000, internet editie, blz. 1-14.

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 393 8 ‘The Mitchell Report on the Middle East’, in: The Miami Herald, 17 sche militairen en 65 Palestijnen, hoofdzakelijk politiemensen. mei 2001, internet editie. 16 Fareed Zakaria, ‘The Middle East After Arafat’, in: Newsweek, 9 april 9 Makovsky, a.w. noot 3, blz. 3, 8, 9. In diverse andere bronnen is het 2001. Arafat is 71 jaar; verondersteld wordt dat hij leidt aan de ziek- cijfer genoemd van circa 100.000 vluchtelingen die naar Israël zou- te van Parkinson. den mogen terugkeren. 17 Opvallend is dat eind april 2001 het State Department wel bereid was 10 ‘The Mitchell Report’, a.w. noot 8. Faisal Husseini in Washington te ontvangen. 11 Khaled Abu Toameh, Isabel Kershner, ‘Anatomy of rage’, in: The 18 Luft, a.w. noot 13, blz. 4, 5. Jerusalem Report.com, 12 maart 2001. 19 Toameh, Kershner, a.w. noot 11, blz. 3, 4. 12 Judy Dempsey, ‘Marwan Barghouti, The leader of the Palestinian 20 ‘The Mitchell Report’, a.w. noot 8. Insurrection’, in: FT.com, People in Focus, 13 oktober 2000. 21 Toameh, Kershner, a.w. noot 11, blz. 5. 13 Gal Luft, ‘Palestinian Military Performance and the 2000 Intifada’, in: Meria, (4), december 2000, internet editie, blz. 5, 6. Over de auteur 14 Ibid.; Christopher Dickey, ‘The Power Brokers’, in: Newsweek, 11 DR H. SCHIPPERS, historicus, is verbonden aan de Technische Universiteit Eindho- december 2000, blz. 18-20. ven. Sinds 1985 publiceert hij in dit blad regelmatig artikelen over de proble- 15 Makovsky, a.w. noot 3, blz. 4. Bij de gevechten sneuvelden 15 Israëli- matiek in het Midden-Oosten.

Nieuw in Clingendael Notitie reeks door J.Q.Th. Rood, Notitie 15 P.C.J. van Grinsven, Europa onvoltooid? B.J.S. Hoetjes, A.E. Pijpers, Beschouwingen over de finaliteit van de Europese integratie A. van Staden Prijs: ƒ 25,=

Is het moment voor vaststelling van het einddoel van de Europese integratie aangebroken? En zou dat een federaal Europa moeten zijn? Sinds het pleidooi van Joschka Fischer voor vaststelling van de politieke finaliteit van de EU figureren deze thema’s prominent in het debat over de toekomst van de Europese integratie.Angst voor verlamming als gevolg van uitbreiding en zorg over het gebrek aan publiek draagvlak voor de integratie, waren voor Fischer reden voor zijn oproep. Een oproep die in Nice door de Europese Raad is beantwoord met het besluit een brede discussie te entameren over de toekomstige vorm van de Europese Unie.

Volgens sommigen is daarmee de doos van Pandora geopend. Geen onderwerp verdeelt de lidstaten meer dan de vraag naar het einddoel. Anderen menen dat de Unie geen andere keuze heeft op straffe van stagnatie en erger. Zeker is dat er veel vragen en onduidelijkheden zijn rond dit onderwerp. Één vraag is waarom dit thema nu op de agenda is verschenen.Wat moet anno de 21e eeuw onder een federale vorm van finaliteit worden verstaan? Ligt een finalisering in het onmiddellijk verlengde van de dynamiek van het integratieproces? Dwingt de EMU tot verdere eenwording? Welke is de meest realistische ontwikkelingsrichting van de Unie? En, tot slot, hoe valt de Nederlandse opstelling in de finaliteitsdiscussie te typeren?

Deze vragen vormen het perspectief van waaruit in deze notitie de politieke finaliteit van de EU wordt besproken. De notitie wordt afgesloten met een aantal afwegingen over verder te nemen stappen op de weg naar de finalisering van de Europese integratie.

Deze notitie is verkrijgbaar bij het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen Clingendael of door overmaking van ƒ 25,= per notitie op giro 924999 t.n.v. Instituut Clingendael te Den Haag o.v.v.‘Notitie 15’. Informatie bij de afdeling onderzoek van het Instituut Clingendael, tel.: 070-3746605-606.

INTERNATIONALE 394 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 BESPREKINGSARTIKEL

Zorreguieta: méér dan technocraat

A.C.G.M. ROBBEN

IN HET DIEPSTE GEHEIM VROEG PREMIER de Koninklijke Wim Kok in september 2000 de familie, noch de Michiel Baud: Militair geweld, burgerlijke directeur van het in Amsterdam eenheid van het verantwoordelijkheid. Argentijnse en Nederlandse gevestigde Centrum voor Studie en Nederlandse volk perspectieven op het militaire bewind in Argentinië Documentatie van Latijns Amerika ten goede komen. (1976-1983). (CEDLA), prof.dr Michiel Baud, een De karakterisering ’s-Gravenhage: Sdu Uitgevers, 2001; II + 208 blz.; onderzoeksrapport te schrijven over ‘fout’ was al in ƒ 29,50; de heer Jorge Zorreguieta. Het rapport een eerder stadi- ISBN: 09-1204275-2 moest zich toespitsen op de politieke um door minister functies die de heer Zorreguieta tus- Zalm gemaakt en sen 1976 en 1981 bekleedde gedu- werd door premier Kok overgenomen landbouw en veeteelt gedurende de rende de militaire dictatuur in Argen- tijdens de presentatie van het rapport, periode 1976-1981. Deel II gaat in op tinië. De directe aanleiding voor dit dat, zoals hij met nadruk zei, een de militaire onderdrukking; op de verzoek was de mogelijke verloving geheel onafhankelijk wetenschappe- oppositie van mensenrechtenorganisa- van prins Willem Alexander van lijk onderzoek was. Paul Rosenmöller ties; en op de rechtsvervolging tegen Oranje met Máxima Zorreguieta, de van GroenLinks viel premier Kok bij Argentijnse militairen na de terugkeer dochter van Jorge Zorreguieta. Het en zei dat de mate waarin Zorreguieta van de democratie in 1983. Michiel onderzoeksrapport Militair geweld, ‘fout’ was er nu niet meer toe deed: Baud geeft in deze twee delen een hel- burgerlijke verantwoordelijkheid werd ‘fout’ is ‘fout’. dere en goed geschreven verhandeling op 30 maart 2001 door premier Kok Ondanks de goede afloop van het over de staatsterreur, de martelingen gepresenteerd bij de aankondiging dreigend koningsdrama is het desal- en verdwijningen, alsmede de onver- van de verloving van de kroonprins. niettemin belangrijk bij de inhoud moeibare strijd van de mensenrech- Het rapport-Baud en een aantal van het rapport-Baud stil te staan. De tenorganisaties tegen een militaire dic- indringende gesprekken van Minister beeldvorming die van het Argentijnse tatuur die het heft in handen nam om van Staat Max van der Stoel met de militaire bewind wordt geschapen en orde op zaken te stellen in een land heer Zorreguieta overtuigden de aan- de morele oordeelsvorming over de verscheurd door politiek geweld, een staande schoonvader van de kroon- heer Zorreguieta roepen immers vra- incompetente burgerregering en een prins dat zijn aanwezigheid bij de ver- gen op over de gehanteerde onder- desastreuze economische situatie. lovingsaankondiging en het daarop zoeksmethode, de selectie van Deel III beschrijft de reactie in volgende huwelijk niet gewenst was. beschikbare gegevens, de presentatie Nederland op de staatsgreep van Het politieke doel van het onder- van de bevindingen, de gebruikte 1976; de perikelen rond het wereld- zoeksrapport was bereikt en de woordkeuze en de conclusie. kampioenschap voetbal in 1978; de wetenschappelijke inhoud diende Het rapport bestaat uit drie delen rol van Nederlandse solidariteitsbewe- slechts ter ondersteuning van de alge- en een uitgebreide conclusie. Deel I gingen; en de politieke koers van de mene conclusie, samengevat door pre- bespreekt de politieke context rond- Nederlandse regering ten aanzien van mier, pers en politici: de heer Zorre- om de staatsgreep van maart 1976; de het Argentijnse bewind, die vooral guieta was ‘fout’ geweest gedurende economische politiek van het bewind; gericht was op het waarborgen van de het militaire bewind in Argentinië en en de positie van de landbouw en in nationale economische belangen. zijn aanwezigheid bij verloving en het bijzonder de rol van de heer Zor- De conclusie begint met een ver- huwelijk zou noch zijn dochter, noch reguieta als (onder)staatssecretaris van gelijking tussen de Tweede Wereld-

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 395 oorlog als het morele ijkpunt van de bisschoppen, hoge ambtenaren, gema- scheidene openbare archieven, zoals Nederlandse en de Vuile Oorlog als tigde militairen) heeft geïnterviewd, het CELS (Centro de Estudios Legales y het ijkpunt van de Argentijnse samen- die zeker tot het verschijnen van het Sociales). De staatsterreur op het plat- leving. Tot slot worden er zeven korte rapport de vertrouwelijkheid van deze teland verdiende een apart hoofdstuk conclusies getrokken over Jorge Zor- gesprekken bewaard zouden hebben. om de functie van de heer Zorreguieta reguieta, gevolgd door een korte reac- Deze gesprekspartners hadden inzicht in de juiste politieke context te plaat- tie van laatstgenoemde. kunnen verschaffen in de specifieke sen. Het rapport Militair geweld, burger- context en het politiek karakter van Het gevolg van de keuze deze lijke verantwoordelijkheid levert geen de functies van de heer Zorreguieta. informatie niet te presenteren is dat enkel nieuw wetenschappelijk of his- Het rapport-Baud verhult en minima- het rapport toewerkt naar het beeld torisch inzicht op over de Vuile Oor- liseert de regeringsverantwoordelijk- van de heer Zorreguieta als een toege- log. De verdienste van Baud ligt daar- heid van burgers op hoge ambten wijde, apolitieke technocraat. Laat ik om vooral in het schrijven van een gedurende de dictatuur. duidelijk zijn: ik zeg niet dat Jorge toegankelijke algemene inleiding over Typerend voor deze benadering is Zorreguieta persoonlijk aan de militai- de Argentijnse dictatuur voor een het hoofdstuk over het economisch ren opdracht heeft gegeven tot het groot Nederlands publiek. Vergelijk- beleid. Er wordt slechts ingegaan op onderdrukken van de boerenbewegin- bare beschrijvingen zijn alleen ruim- de technische aspecten van de mone- gen en vakbonden. Deze specifieke schoots aanwezig in de Engelse en taire politiek, de inflatie en de staats- informatie is niet beschikbaar. Even- Spaanse taal. Desalniettemin vergroot schuld, maar niet op de directe gevol- min bekritiseer ik Michiel Baud en het rapport de bestaande kennis op gen voor de arbeidsverhoudingen, de zijn team dat zij niet naar dergelijk twee terreinen: de specifieke rol van werkomstandigheden en de ontman- belastend materiaal hebben gezocht. de heer Jorge Zorreguieta tijdens het teling van de vakbonden. Het hoofd- Het rapport schetst voor de argeloze militair bewind en de diverse Neder- stuk ‘Technocraat van de landbouw’ lezer echter een beeld van mensen- landse reacties op de mensenrechten- zet deze benadering verder door. De rechten schendende militairen en schendingen. Het hoofdstuk ‘Techno- woorden ‘technisch’, ‘technocratisch’ neutrale technocratische burgerminis- craat van de landbouw, 1976-1981: en ‘technocraat’ zijn veelgenoemde ters en staatssecretarissen, die niets Zorreguieta sprak over vlees en graan’, woorden in dit hoofdstuk. Zorreguieta anders deden dan het uitvoeren van alsmede de slotconclusie van het rap- was volgens Baud uitsluitend geïnte- een neoliberaal groeimodel dat ook in port, roepen de meeste vragen op. resseerd in verbetering van de land- veel Westerse landen werd aangehan- Michiel Baud begint zijn rapport bouw, hogere produktie en grotere gen. De lezer kan niet anders dan met de opmerking dat zijn onderzoek export. Hij was een technocraat, een concluderen dat economie en staats- naar de heer Zorreguieta ‘uitsluitend man die weliswaar de anti-communis- terreur volkomen gescheiden beleids- betrekking [heeft] op zijn officiële tische opvattingen van de militairen domeinen waren en dat daarom Zor- functioneren’ (blz. 3). Dit is een deelde, maar die zich in de praktijk reguieta weinig meer te verwijten valt vreemd uitgangspunt. Het rapport alleen bezighield met het uitvoeren dan een pro forma morele verantwoor- schenkt wél uitgebreid aandacht aan van een beleid dat in democratie en delijkheid als lid van een militaire de schaduwzijden van het militaire dictatuur hetzelfde zou zijn. regering. regime in het algemeen (martelingen, De werkelijkheid was gecompli- Had de auteur van het rapport verdwijningen, verstoorde rechts- ceerder. De burgerministeries waren besloten invulling te geven aan de gang), maar het vermijdt een dergelij- niet uitsluitend technische organen. relatie tussen het Staatssecretariaat ke belichting van het Ministerie van Het Ministerie van Economie infor- van Landbouw en Veeteelt en de mili- Economie en het Staatssecretariaat meerde de militairen over lastige vak- tairen (zoals de rol van de vijf-koppi- van Landbouw en Veeteelt. De bondsleden en mogelijke stakingen. ge adviescommissies waarvan drie gebruikte bronnen zijn dan ook uit- De repressie van vakbonden en boe- leden door de strijdkrachten werden sluitend kranten en tijdschriften, renbewegingen is ook algemeen benoemd), de onderdrukking op het gepubliceerd in een periode van strik- bekend, maar niets hierover verschijnt platteland en de consequenties van te censuur. Er is natuurlijk begrip in het rapport-Baud. Het volstaat met het economisch beleid voor kleine voor het korte tijdsbestek waarin en het enkele zinnetje: ‘Tegelijkertijd boeren en landarbeiders, dan zou het de geheimhouding waaronder dit rap- begon er een meedogenloze repressie beeld waarheidsgetrouwer en het port geschreven moest worden. Baud tegen het kader van de arbeidsbewe- morele oordeel harder uitgevallen kreeg van het ministerie van Algeme- ging, zowel in de stad als op het platte- zijn. Zorreguieta was geen technocraat ne Zaken niet de opdracht een straf- land’ (blz. 92, mijn cursivering). Toch die abstracte economische modellen rechtelijk vooronderzoek uit te voe- zijn de gegevens over de onderdruk- ontwikkelde op een kantoor in het ren, maar toch is het vreemd dat hij king in de agrarische sector ruim toe- Ministerie van Landbouw, maar hij niet enkele hooggeplaatsten (rechters, gankelijk in de literatuur en in ver- speelde een duidelijke politieke rol.

INTERNATIONALE 396 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 Deze rol begon al tijdens de voorbe- schema’s gebruikelijk tijdens alle Nederlandse bezettingstijd is volstrekt reiding van de coup d’état, zoals gedo- gewelddadige conflicten, maar ze niet van toepassing op de heer Zorre- cumenteerd door Argentijnse onder- kunnen niet zomaar overgenomen guieta. zoeksjournalisten, en zette zich voort worden in een wetenschappelijk De schrijver van het rapport kan in zijn beleid. Zorreguieta bepaalde betoog. Ten derde zijn de Nederland- door de gekozen ‘goed-fout’- benade- het landbouwbeleid en trof maatrege- se oorlogscategorieën niet op weten- ring voorbijgaan aan de reikwijdte len die het leven van alledag op het schappelijk verantwoorde wijze toe- van de morele, staatsrechtelijke, juri- platteland op ingrijpende wijze trof- pasbaar op Argentinië, net zomin als dische en volkenrechtelijke verant- fen. de toenmalige Argentijnse maatstaven woordelijkheid van de hooggeplaatste Mijn tweede punt van kritiek richt relevant zijn voor Nederland in oor- burgers in een genadeloos militair zich op de conclusie van het rapport. logstijd. De twee vriend-vijand-inde- bewind. Máxima Zorreguieta merkte De auteur schrijft over de heer Zorre- lingen overlappen elkaar niet. Ten tijdens haar persconferentie terecht op guieta’s politieke functie in het militai- vierde was er binnen de Argentijnse dat Argentinië een gecompliceerd land re regime: ‘In de Nederlandse oorlogs- samenleving géén overeenstemming is. Het is ook een land met vele gehei- terminologie zou het vervullen van over wie ‘goed’ of ‘fout’ was. Voor de men en vele gesloten deuren en don- zo’n positie als “fout” worden bestem- linkse guerrilla-bewegingen waren kere nissen. Het goed geschreven rap- peld.’ (blz. 195) Baud maakt wel dui- industriëlen en grootgrondbezitters, port-Baud gunt ons een blik in enkele delijk dat hij zich bewust is van de zoals José Martínez de Hoz en Jorge reeds bekende hoeken, maar het laat historische bepaaldheid van het Zorreguieta, zelfs ‘fouter’ dan de mili- andere onbelicht, die een volwaardi- Nederlandse goed-foutschema, maar tairen, omdat de eersten de arbeiders- ger en waarheidsgetrouwer beeld van besluit desalniettemin dit oordeel te klasse metterdaad uitbuitten, terwijl de heer Jorge Zorreguieta hadden vellen. Deze stellingname maakt het de tweeden slechts optraden als hun kunnen verschaffen. rapport politiek uiterst doeltreffend, beschermheren. De militairen, op hun maar tast het wetenschappelijk beurt, beschouwden vele journalisten, Over de auteur gewicht aan. advocaten en academici zelfs ‘fouter’ DR A.C.G.M. ROBBEN is hoogleraar culturele antro- Noch de Tweede Wereldoorlog, dan de guerrilla-strijders, omdat – in pologie en comparatieve sociologie van Latijns- noch de Duitse bezetting van Neder- de woorden van generaal Chasseing – Amerika aan de Universiteit Utrecht. Hij houdt zich land is op historisch zorgvuldige wijze ‘de ideoloog degene is die vergiftigt, onder meer bezig met politiek geweld. Een van vergelijkbaar met de Vuile Oorlog in degene die onze kinderen steelt, dege- zijn laatste publikaties op dit terrein is: Antonius Argentinië. Het gaat om totaal ver- ne die het gezin vernietigt, degene die C.G.M. Robben en Marcelo M. Suárez-Orozco (red.), schillende gewapende conflicten in chaos schept’ (geciteerd in La Nación Cultures under siege. Collective violence and trau- totaal verschillende tijdperken. Ten van 19 september 1978). Kortom, het ma (Cambridge: Cambridge University Press, 2000). tweede zijn dergelijke manicheïstische morele schema-‘goed-fout’ uit de

Deze rubriek bevat beknopte aankondigingen van bijeenkomsten op het terrein van de internationale betrekkingen die een openbaar karakter hebben. Kopij, bij voorkeur in voorbewerkte vorm, kan uiterlijk de vijfde dag van de maand voorafgaande aan de maand van verschijning van beoogd nummer van de Internationale Spectator worden ingeleverd bij mevr. S. van Ankeren, Instituut Clingendael, Post- bus 93080, 2509 AB Den Haag, fax. 070-3282002; tel. 070-3245384.

Activiteit New European Borders and Security Activiteit Migration and Integration in Europa, Cooperation: Promoting Trust in an Enlarged the Role of Citizenship Education European Union (Europese conferentie) (conferentie, met als gast Chris Patten, EU-Commissaris voor Plaats Kultur & Bildungszentrum des Bezirks Oberbayern, Klosterweg 1, Plaats Externe Betrekkingen) Seeon, BRD Centre for European Policy Studies (CEPS), 1 Place du Congrès, Organisator Bundesministerium für Bildung, Wissenschaft und Kultur (Oosten- Organisator Brussel rijk), Bundeszentrale für politische Bildung (Duitsland) en Instituut Kosten CEPS Stefan Batory Foundation voor Publiek en Politiek (Nederland) Datum 120 euro (voor CEPS-leden: 75 euro) Kosten onbekend Aanmelding 6-7 juli Datum 6-8 juli CEPS, Anne-Marie Boudou (tel. 00-32.2.2293925) Aanmelding Cultural & Educational Management Anja Ostermann, Teichstrasse 3, Gevelsberg, BRD (tel. 00-49.23324199; e-mail: ostermann@ apex-management.de The Economic Development of European Ter- Activiteit ritories in the 21st Century: the Role of European Public Procurement and Policy Activiteit Regional and Local Instruments and policies (inleidend seminar) (The 2001 EIPA-ECR Round Table) European Institute of Public Administration (EIPA), O.L. Brussel Plaats Vrouweplein 22, Maastricht Plaats EIPA i.s.m. European Centre for the Regions (ECR) Organisator EIPA Organisator 200 euro Kosten 600 euro Kosten Datum Agenda 19-20 juli 13-14 sep. Datum EIPA (e-mail: [email protected]) Aanmelding Mw. Gediz Cleffken, programma-organisatie (tel. 043-3296279) Aanmelding

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 397 RESPONS De interpretatie van het beeld van de positie van Zorreguieta

MICHIEL BAUD

DE BESCHOUWING VAN MIJN ZEER GEWAAR- onder de regering van Isabel Perón had komen? In Nederland bestond een vrij deerde collega Robben verdient een het leger de vrije hand gekregen om de algemeen aanvaard goed-foutschema, serieus antwoord. Elke recensent heeft oppositie op het platteland, in het bij- dat binnen de Nederlandse context wel- recht op zijn eigen interpretatie, maar ik zonder in de provincie Tucumán, met iswaar aan veranderende interpretaties zou graag een paar opmerkingen willen harde hand te onderdrukken. Ook na onderhevig is geweest, maar dat nauwe- maken die kunnen voorkomen dat er 1976 ging de repressie door en er lijks fundamenteel ter discussie is misverstanden zouden ontstaan over de bestaat geen twijfel dat Zorreguieta zijn gesteld. Dergelijke categorieën kunnen inhoud en aard van mijn rapport. werk als staatssecretaris deed in de con- niet eenvoudigweg op een andere Het is inmiddels genoegzaam text van die repressie. samenleving toegepast worden, maar bekend dat het rapport in het diepste Het grote discussiepunt is de relatie dat moet ons er niet van weerhouden geheim geschreven moest worden. Het tussen burgers en militairen. Wie had om oordelen te vellen. Dat is toch ook was mij daarom onmogelijk de inter- nu uiteindelijk de touwtjes in handen? precies wat Robben doet als hij wijst op views te houden die Robben voorstelt. Wie controleerde wie? Dergelijke vragen ‘de morele, staatsrechtelijke, juridische De aandacht voor de zaak-Zorreguieta zijn niet eenduidig te beantwoorden. Ik en volkenrechtelijke verantwoordelijk- was tijdens mijn onderzoek al zodanig heb in het rapport mijn interpretatie heid van hooggeplaatste burgers in een groot geworden, dat het interviewen geformuleerd. Robben kan een andere genadeloos militair bewind’. van betrokken Argentijnen de geheim- visie hebben, maar ik voel me niet aan- Uiteindelijk concludeer ik dat in de houding te zeer in gevaar zou hebben gesproken door zijn conclusie dat mijn Nederlandse morele schema’s Zorre- gebracht. Misschien hadden dergelijke rapport ‘de regeringsverantwoordelijk- guieta ‘fout’ genoemd zou worden, maar interviews meer inzicht kunnen geven heid van burgers op hoge ambten ver- dat het Nederlandse schema in een in de dagelijkse gang van zaken op het hult en minimaliseert’. Het rapport is er internationale context niet algemeen staatssecretariaat waar Zorreguieta werk- nu juist op gericht die verantwoordelijk- geaccepteerd is. Daarom voegde ik aan te. Erg optimistisch ben ik daar overi- heid zo goed mogelijk in kaart te bren- deze observatie de volgende zin toe: gens niet over. Te veel betrokkenen heb- gen. ‘Het zou daarom aanbeveling verdienen ben er vandaag de dag nog steeds En daarmee komen we dan bij de zo’n moreel oordeel te spiegelen aan belang bij om niet te praten of om een conclusie van mijn rapport, waarin ik internationaal geaccepteerde criteria verdraaide voorstelling van zaken te probeer te komen tot een beoordeling zoals die bijvoorbeeld in het handvest geven. Een indicatie daarvoor is dat van het gedrag van Zorreguieta in die van de Verenigde Naties of internationa- onderzoek van journalisten, die natuur- periode. Natuurlijk zijn de Argentijnse le verdragen zijn vastgelegd’. Met die lijk wél in alle openheid hun werk kon- ‘Vuile Oorlog’ en de Duitse bezetting zinsnede zal Robben het niet oneens den doen, nog nauwelijks nieuwe feiten van Nederland in 1940-45 niet direct zijn. Het is daarom jammer dat zijn heeft opgeleverd. met elkaar te vergelijken. Dat is juist het recensie een schijntegenstelling tussen Over de positie van Zorreguieta het uitgangspunt van mijn concluderende onzer beider posities tot uitgangspunt volgende. In wezen bevestigt Robben beschouwing. Iedereen die mijn lange heeft. het beeld dat in het rapport geschetst conclusie (van 20 pagina’s) leest, zal wordt. Alleen zijn interpretatie is enigs- moeten inzien dat de vragen die Rob- Over de auteur zins anders. Wij zijn het erover eens dat ben opwerpt, precies de kern van mijn DR J.M. BAUD is directeur van het Centrum voor de militairen er alles aan hebben gedaan afweging vormen. Mijn vraag was: hoe Studie en Documentatie van Latijns-Amerika om de oppositie in de stad en op het kunnen we ondanks het feit dat er altijd (CEDLA) te Amsterdam en hoogleraar studie van platteland de mond te snoeren. Op het historische en culturele verschillen zul- Latijns-Amerika aan de Afdeling culturele antropo- platteland was dat project vóór 1976 len zijn tussen samenlevingen, toch tot logie/niet-westerse sociologie van de Universiteit eigenlijk al zo’n beetje voltooid. Al ‘grensoverschrijdende’ morele oordelen van Amsterdam.

INTERNATIONALE 398 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 boekbesprekingen Journalistiek op het randje

BERT KREEMERS

DIT BOEK GAAT OVER NEDERLANDSE De vraag is of journalisten die gewild, of ongewild Karskens wel Arnold Karskens: Pleisters op de ogen. De door een samenloop van omstandig- terecht iedereen Nederlandse oorlogsverslaggeving van Heiligerlee heden, voor een korte of lange perio- over dezelfde kam tot Kosovo. de de titel oorlogsverslaggever hebben scheert. Al vanaf Amsterdam: Meulenhoff, 2001; 376 blz.; ƒ 45,=; gedragen. Zo begint Pleisters op de de Tachtigjarige ISBN: 90-290-6912-0 ogen, de omvangrijke en kritische Oorlog vertonen zoektocht van oorlogsverslaggever journalisten in de Arnold Karskens naar het antwoord ogen van de auteur alle denkbare stre- 1999 – echt op aankomt, vormt heel op de vraag of de Nederlandse oor- ken, ‘zoals liegen, verdraaien, eenzij- journalistiek Nederland ‘een colonne logsverslaggevers in de loop der eeu- dige berichtgeving, opruiing en pro- [...] die allemaal dezelfde colonne wen hun werk naar behoren hebben paganda bedrijven’. Vanuit deze tractoren met vluchtende Albanezen gedaan. invalshoek ontstaat weinig begrip erop interviewen, filmen en fotografe- Karskens laat de lezer maar kort in voor degenen die onder vaak onver- ren. Men leeft mee, loopt mee en spanning zitten. Zijn boek is een wachte, steevast moeilijke omstandig- huilt. De rest van de ongeveer tien ellenlange aanklacht tegen de ‘onwe- heden de pen als hun enig wapen oorlogen die op datzelfde moment tendheid, (zelf-)censuur, intimidatie hanteren. In de vele door Karskens ergens op de wereld woeden, zijn in en onwil om de waarheid te brengen’ beschreven episoden van de Neder- het voorjaar van 1999 vergeten.’ Alle- onder zijn vakbroeders en -zusters. landse oorlogsjournalistiek valt op dat maal waar, maar het leidt tot niets, Zelf is Karskens vaandeldrager van aan dit genre journalistiek hoge eisen behalve tot een reeks schimpscheuten deze journalistieke beroepsgroep. Zijn moeten worden gesteld, maar dat de in de richting van wat minder ervaren eigen ervaringen in meer dan vijfen- beoefenaren geenszins aan dit soort collega’s. Dat schuurt bij het lezen van twintig gewapende conflicten en oor- hoge normen hoeven te voldoen. Zelf de drie slothoofdstukken, waar Kars- logen zijn een solide bodem onder schrijft Karskens dat ‘oorlogsjournalis- kens de moorden op Nederlandse zijn kritische aanpak. Dit verklaart tiek belangrijk [is], naar mijn stellige journalisten in El Salvador en op San- wellicht ook Karskens’ drijfveer bij overtuiging zelfs de belangrijkste tak der Thoenes in Oost-Timor reconstru- het schrijven over de vraag wat van de journalistiek’. Wie vervolgens eert. Het zet de onbevangen lezer aan Nederlandse journalisten bezielt om de lange lijst door Karskens geportret- het denken over de onverschilligheid zich vaak volslagen onvoorbereid in teerde oorlogsjournalisten de revue en het gemak waarmee de media in de verslaglegging van oorlogen en ziet passeren, ontwaart een bonte het veilige Nederland belangrijk conflicten te storten. Waar Karskens stoet vaak goedwillende, soms onno- nieuws uit oorlogen halen. Het roept ongetwijfeld van zichzelf vindt dat hij zele en zelden uiterst professionele ook de vraag op of de Nederlandse de nuance zoekt en vooringenomen- mannen en vrouwen met een journa- media zich niet eens moeten bezinnen heid mijdt, kan hij zijn ergernis niet listieke roeping. Van kastelein Dirk op de wijze waarop zij hun oorlogs- onderdrukken zodra zijn collega’s in Gool in 1600 tot veldartillerist Gerrit journalistiek vaak uitbesteden en hun journalistieke produkten partij Boldingh in 1900, van cabaretier organiseren. Nederlandse oorlogsjour- kiezen of het niet zo nauw nemen met Jean-Louis Pisuisse tot aan de in El nalistiek is in haar huidige opzet te het uitpluizen van gebeurtenissen en Salvador vermoorde gereformeerd vaak te veel journalistiek op het rand- achtergronden van de conflicten waar- theoloog Koos Koster blijkt het jour- je. Op die beurse plek legt Karskens in ze verzeild zijn geraakt. Ze krijgen nalistieke handwerk een onuitroeibare terecht de vinger. ‘Iemand van de er allemaal van langs in Karskens’ tira- aantrekkingskracht uit te oefenen. redactie plukken, naar Skopje sturen de. En fors. Als het er – zoals in Kosovo in en daar iedere avond voor de camera

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 399 laten vertellen dat-ie lichtflitsen aan samenwerking tussen de afzonderlijke gen aan de meeste van zijn Neder- de horizon heeft gezien,’ is inderdaad Nederlandse media, in Hilversum, landse collega’s uitreikt. niet de meest zinvolle besteding van tussen de krantenredacties en ter het redactiebudget. Een goede, profes- plaatse, kunnen de Nederlandse oor- BERT KREEMERS is verbonden aan de afdeling Onder- sionele voorbereiding, inhoudelijk en logsjournalistiek wellicht bevrijden zoek van het Instituut Clingendael. uiteraard ook op de vaak gevaarlijke van het brevet van onvermogen dat omstandigheden gericht, een goede Arnold Karskens met zichtbaar genoe-

Scherpenzeelprijs is goed terechtgekomen

J.R. SOETENHORST

Het was een goed idee van de voor- ne, hoofd nieuws- malige hoofdredacteur van het week- dienst, trekt Arian Max Arian e.a.: Redactie Binnenland,Wat nieuws is blad en opinieblad de Groene Amster- naar diens voor- in Papua Nieuw-Guinea, Indonesië, Vietnam, dammer, Gerard van Westerloo, zijn ouderlijk dorp, Nigeria, Kazachstan, Oeganda en Brazilië. redacteuren uit te laten zwermen naar waar Kanekane Amsterdam: Uitg. Mets en Schilt, 2001; 207 blz.; de redacties van kranten in ‘diverse een traditioneel ƒ 34,90; buitenlanden’, ver van Europa, om mannenhuis heeft ISBN: 90-5330-307-3 vandaar te berichten over wat die gebouwd. Want kranten bezighield. Het blijft een goed hoewel een idee als men nu, in zekere zin ver na modern mens, is Kanekane vooral reportage uit Djakarta, waaraan de dato, die artikelen leest in het boek geïnteresseerd in de verhoudingen in tand des tijds behoorlijk heeft Redactie Binnenland. zijn voorvaderlijk dorp. Arian maakt geknaagd, juist omdat hier onvermij- Dit boek moet het eerste worden er kennis met de rechtspraak, de delijk de grote politiek en de omwen- in een reeks over journalistiek in ont- geringe rechten van de vrouw, de teling na het regime-Soeharto voort- wikkelingslanden en is genoemd naar lokale guerrilla, hij hoort over durend om de hoek kijken. Dick Scherpenzeel, die in de jaren ’60 gewoonten van clans, die van zichzelf Dat neemt niet weg dat bij lezing een voortrekker werd van verant- zeggen dat ze veertig jaar geleden nog van Redactie Binnenland vooral de woorde journalistieke kennisvergaring in het stenen tijdperk leefden, ver weg kracht van de gedachte erachter bijna over de Derde Wereld. Een opgeruim- van de blanke beschaving en het voortdurend wordt bevestigd. Het is de man, die ik leerde kennen op de christendom. Het levert soms ontroe- een originele benadering, waar kapi- redactie van Radio Nederland Wereld- rende passages op, afgewisseld met taalkrachtiger bladen dan De Groene omroep, waar hij de vrijheid nam, en lyrische landschapsbeschrijvingen. met hun correspondentencorps toch van harte kreeg, zich te verdiepen in En juist die kijkjes in een samen- niet aan toe komen. Die correspon- die toen nog o zo ver weg zijnde leving die nog betrekkelijk geïsoleerd denten hebben hun tijd hard nodig Derde Wereld. leeft van het mondialisme, geven om politieke en gewichtige economi- Wat dat betreft valt op te merken Redactie Binnenland een onvermoede sche catastrofen te beschrijven. In dat Redactie Binnenland de geest ademt kracht. Dat geldt voor de meeste ver- Redactie Binnenland wordt gedemon- van Dick Scherpenzeel. Dat blijkt al halen, al bieden ze soms, bijvoorbeeld streerd hoeveel witte plekken er op uit de eerste reportage, waarvoor Max in Nigeria en Kazachstan, veel minder onze kaart nog zijn. Dick Scherpen- Arian naar Port Moresby in Papoea idyllische beelden. De redacteur die zeel zou enthousiast zijn geweest. Nieuw-Guinea reisde om onder de samenwerkte met de redactie van O hoede van de redactie van The Inde- Dia in Rio de Janeiro wordt gecon- DRS J.R. SOETENHORST is oud-hoofdredacteur van pendent aldaar land en problemen te fronteerd met golven van geweld, onder meer het dagblad de Haagsche Courant. verkennen. Het resultaat is verras- waar de krant min of meer van leeft, send. De contouren doen bekend aan: maar hij raakt zelf in de ban van het één van de prachtigste landen ter carnaval. wereld wordt hopeloos geteisterd Die tegenstellingen en in zekere door vicieuze cirkels van geweld, cor- zin de kleinschaligheid van de ruptie, werkloosheid en gebrek aan beschreven onderwerpen maken het economische produktiviteit. lezen van Redactie Binnenland boeiend. Maar aan de hand van Joe Kaneka- Dat geldt nog het minste voor de

INTERNATIONALE 400 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 Aspecten van geschiedenis van de diplomatie

ANIQUE VAN GINNEKEN

Diplomatieke geschiedenis kon zich een of andere decennialang nauwelijks op enige manier met religie Peter van Kemseke (red.): Diplomatieke cultuur. belangstelling verheugen, ook niet in te maken hebben: Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2000; 331 blz.; de Engelstalige literatuur over interna- de Spaanse inqui- 1.495 Bfr./37,06 euro; ISBN: 90-5867-086-4 tionale betrekkingen. De laatste jaren sitie en de Engel- is daar gelukkig verandering in geko- se ambassade in men. In 1994 begon het Centre for the Madrid, de pauselijke nuntius in deld, maar de nadruk ligt vooral op study of Diplomacy van de Universiteit Brussel en de afkomst, carrières en de Belgische diplomatie. Door de van Leicester met publikatie van een lotgevallen van enkele pauselijke nun- nieuwe oriëntatie van de Belgische serie Discussion papers, die de diplo- tii. politiek op meer zelfstandigheid in matie in al haar facetten tot onder- Ook de thematiek van deel II over het internationale Concert nam de werp had. De reeks heeft inmiddels de diplomatieke cultuur in de 19de betekenis van het Brusselse ministerie 72 publikaties (van gemiddeld zo’n eeuw en in het Interbellum (Het ‘corps van Buitenlandse Zaken alleen maar 30 pagina’s) opgeleverd. diplomatique’ floreert) loopt nogal uit- toe. Dat gold ook voor de Belgische In de Nederlandstalige literatuur een: de lotgevallen van de diplomatie- ambassades tijdens de crises van de kwam de diplomatie er eveneens ke wijk en westerse diplomaten in jaren ’30: Mantsjoerije, Ethiopië en de bekaaid af, maar in december 1997 Peking begin 20ste eeuw, de diploma- opkomst van Stalin en Hitler: het arti- publiceerde de Internationale Spectator tieke activiteiten van Poolse adellijke kel geeft het voorbeeld van de een thematisch cahier: Diplomatie. ballingen in Parijs van 1830-1850 en berichtgeving uit Berlijn. Onmisbare Schakel of Overbodige Luxe, de opvattingen van de eerste Belgische Een ander fenomeen dat na de terwijl in juni 1998 op het Instituut koning Leopold I over de internatio- Eerste Wereldoorlog in de diplomatie Clingendael een conferentie plaats- nale politiek. zijn intrede deed, was dat van de toe- vond die de Europese diplomatie na De laatste twee artikelen van dit genomen betekenis van de multilate- de Westfaalse vrede onder de loep deel brengen ons dichter bij huis. Het rale diplomatie, natuurlijk vooral ge- nam. De bijdragen werden vervolgens artikel van Romain van Eenoo over initieerd door de nieuwe wereldorga- onder redactie van Jan Melissen uitge- ‘Diplomatieke cultuur tijdens het nisatie, de Volkenbond. De bijdrage geven onder de titel In de schaduw van Interbellum’ signaleert de gewijzigde van Ingeborg Vijgen geeft een uiteen- Westfalen: Europese Diplomatie (Assen: omgeving waarin diplomaten hun zetting van de nieuwe tendensen die Van Gorcum, 2000). Melissen redi- werk moesten doen. Ze werden in zich na de Eerste Wereldoorlog geerde in 1999 ook de bundel: Diplo- toenemende mate onderhevig aan wat begonnen af te tekenen: de oude spe- matie. Raderwerk van de internationale o.a. Gordon Craig en Alexander Geor- lers op het internationale toneel, de politiek (eveneens bij Van Gorcum uit- ge in hun Force and Statecraft. Diplo- koning, de ministers van buitenlandse gegeven). matic Problems of our time (3rd edition, zaken en een elitaire kring van adellij- En nu is er dan Diplomatieke cul- New York/Londen, 1995) de diploma- ke diplomaten, moesten hun positie tuur, onder redactie van Peter van tieke revolutie hebben genoemd: grote delen met democratisch gekozen poli- Kemseke. Het is een bundel opstellen veranderingen in transport en com- tici, die verantwoording aan het volk van merendeels jonge Belgische histo- municatie; de opkomst van massapar- moesten afleggen, waardoor de rol rici, die uit drie delen bestaat. De tijen, belangengroeperingen en van de publieke opinie groter werd rode draad door de bundel is diplo- publieke opinie; en nieuwe ideolo- dan voorheen. De Volkenbond speel- matieke cultuur; dat begrip wordt gieën als communisme en fascisme, de daarop in door er als eerste inter- ruim opgevat. Zo treffen we in deel I, alsmede het in de 19de eeuw opgeko- nationale organisatie een informatie- De opkomst en consolidatie van de per- men nationalisme verhoogden de afdeling op na te houden, die de manente diplomatie. Een cultuur krijgt internationale frictie. Regeringsleiders wereldpers van alle vergaderingen op vorm, 1450-1800, bijdragen aan over gingen in toenemende mate zelf op de hoogte hield en die deze zelfde diplomatieke onschendbaarheid in de pad en de ministeries van buitenland- pers als propaganda-kanaal gebruikte. 16de en 17de eeuw, een gedetailleerde se zaken moesten hoe langer hoe Daarnaast vonden diverse non-gover- case-study over de Oostenrijkse meer taken afstaan aan de andere nmental organizations, waaronder ambassade in Constantinopel in de ministeries. enkele mensenrechtenorganisaties, tweede helft van de 16de eeuw en Een aantal van deze verschijnselen een gewillig oor bij de Volkenbond. maar liefst drie artikelen die op de wordt ook door Van Eenoo behan- Nieuw was zeker ook het feit dat

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 401 de op Turken en Duitsers veroverde overigens bol van de anecdotes over ring, maar het is, dunkt mij, maar één gebieden niet langer als oorlogsbuit diplomaten, die hun representatieve van de factoren die in het maken van geannexeerd konden worden, maar verplichtingen in het buitenland voor- beleid worden meegenomen. als mandaten onder Volkenbondscon- al als een financiële aderlating ‘Publieke opinie’ blijf ik overigens trole bestuurd zouden worden. Daar- beschouwden. een moeilijk hanteerbaar begrip vin- toe werd door de Volkenbond een Patrick Pasture werpt een blik op den. Hoe betrekkelijk de invloed van aparte, onafhankelijke, mandatencom- een ander nieuw fenomeen in de ‘publieke opinie’ op buitenlands missie in het leven geroepen, adminis- internationale betrekkingen: dat van beleid is, bewijst de tegenstelling tus- tratief bijgestaan door de mandaten- de invloed die lobby’s op internatio- sen ‘het publiek’, dat meer aandacht sectie, onderdeel van het Secretariaat. nale besluitvorming trachten uit te voor mensenrechten wil, en het feite- Dat Secretariaat genereerde op zijn oefenen. In dit geval is dat de rol van lijke beleid, dat vooral op nationale beurt weer een nieuwe internationale de internationale vakbeweging, die belangen is gestoeld. Voor Buyse is functie: die van de international civil enkele desiderata bij de EGKS wilde daarmee bewezen dat de democratise- servant, met totaal andere loyaliteiten verwezenlijken. Deze pogingen lever- ring van het buitenlands beleid nog dan de nationale ambtenaren. Over den echter per saldo weinig op. niet goed van de grond is gekomen en het algemeen gedroegen ook de leden Het artikel van Jo Deferme over de wat hem betreft moeten journalisten van de mandatencommissie zich (de diplomatieke cultuur van de Europese niet nalaten dergelijke tegenstellingen Italianen vormden de uitzondering) Politieke Samenwerking ziet diploma- aan de kaak te stellen. Buyses consta- als onafhankelijke experts, die zich tieke cultuur vooral als ‘diplomatieke tering dat journalisten zich na het niet langer voor de nationale belangen communicatie en omgang’; dat geeft falen van de Volkenbond tot en met van hun moederland inzetten. De Bel- hem de gelegenheid zulke uiteenlo- het einde van de Koude Oorlog voor- gische diplomaat Pierre Orts was pende zaken als institutionele proble- namelijk als patriot of soldaat opstel- daarop geen uitzondering. In feite men, onderhandelingslocaties, com- den, kan ik niet delen. Overigens is vormde Orts een levende illustratie municatiekanalen en toenemend de ook hier weer geponeerde stelling van veranderende tijden. Als uitge- belang van persoonlijke relaties tussen dat de Vietnam-verslaggeving een sproken nationalist teleurgesteld in de de deelnemers aan de orde te stellen. ommekeer bij de Amerikaanse publie- grote politiek, die België na de Eerste De journalist Axel Buyse wijdt een ke opinie teweegbracht, al lang gele- Wereldoorlog nauwelijks compenseer- artikel aan de wisselwerking tussen den van kanttekeningen voorzien (zie de voor de geleden verliezen, putte hij media en buitenlands beleid. Hij sig- bijvoorbeeld de inaugurele rede van nieuwe inspiratie uit zijn functie als naleert het verschijnsel dat het grote Harvard Sitkoff, Vietnam Revisionism. voorzitter van een internationale com- publiek nauwelijks in buitenlandse Bad wine in attractive bottles, Nijmegen missie binnen een internationale orga- politiek geïnteresseerd is. Toch voelen 1989). Het is waar dat CNN-beelden nisatie, aldus de overgang van een beleidsmakers wel de behoefte dat de druk op politici vergroten, maar nationale naar een internationale aan- beleid aan het publiek te ‘verkopen’. zelfs wanneer tot actie wordt besloten, pak van politieke problemen marke- Een van zijn stellingen is dat, omge- zijn er andere motieven in het spel rend. keerd, media alleen invloed op beleid dan alleen die van de publieke opinie. Elementen van de diplomatieke kunnen uitoefenen als dat beleid De Adjunct Directeur-Generaal revolutie vinden we ook terug in het zwak is. Het is de vraag of dat in alle van de Politiek op het Belgische derde deel van de bundel (Diplomatie- gevallen zo is. Er zijn inderdaad voor- ministerie van Buitenlandse Zaken, ke cultuur onder druk), dat de periode beelden van regeringen die hun beleid Johan Verbeke, behandelt ten slotte de na de Tweede Wereldoorlog behan- doorzetten ondanks protesten van de diplomatieke cultuur in de postmo- delt. Claude Roosens geeft een over- publieke opinie en van regeringen die derniteit, een gevaarlijke term, die zicht van de veranderingen die plaats- hun beleid, meestal achteraf, legitime- hier geïnterpreteerd wordt als een aan vonden bij de rekrutering van Belgi- ren met de dwang van de publieke elkaar gerelateerde serie crisisverschijn- sche diplomaten. Vanwege het toene- opinie, maar om het ene beleid nu selen, in dit geval de crisis van de mend belang van economische en sterk en het andere zwak te noemen, moderne natiestaat. Aan bod komen ‘technische’ zaken, die specialistische dat gaat misschien wat ver. De prak- hier uiteraard de multinationale kennis vereisten, werd opleiding in tijk zal er meestal hierop neerkomen ondernemingen en de wereldomvat- plaats van (adellijke) afkomst een cri- dat regeringen altijd uit een veelvoud tende informatietechnologie, die de terium voor toelating. Aangezien deze van opties moeten kiezen en de ene soevereiniteit van de natiestaat onder- nieuwe kandidaten lang niet altijd een keer wel en de andere keer niet de mijnen, maar ook de erosie van familievermogen konden aanspreken, oren naar de media en pressiegroepen ideeën als bijv. het non-interventiebe- werden de toelagen voor diplomaten laten hangen. De steun van een wel- ginsel. Ook Verbeke erkent het naast in de loop van de 20ste eeuw aan- willende pers is uiteraard van groot elkaar bestaan van enerzijds de nei- zienlijk verhoogd. De bundel staat belang voor een organisatie of rege- ging hoe langer hoe meer thema’s over

INTERNATIONALE 402 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 te hevelen naar supranationale orga- selen is mijns inziens niet zo nieuw Al bij al is het een vlot leesbaar nen en anderzijds de tendens van par- als wel gedacht wordt. Net als vroeger geheel geworden, dat mikt op een ticularisme, de grotere rol van NGO’s, gebruiken regeringen nu eenmaal alle breed publiek – de artikelen hebben de zg. track-two diplomacy van niet- beschikbare middelen om het doel te geen voetnoten, maar een beknopte statelijke actoren, alsmede het feno- bereiken, en dat doel is ondanks alle literatuuropgave. De bundel biedt aar- meen van de procesdiplomatie, waar- postmoderniteit toch het nationale be- dige inkijkjes en anecdotes en heeft bij internationale organisaties, regerin- lang. De tijden waarin nationale rege- ons toch wat wijzer gemaakt over de gen en NGO’s onderling zaken rege- ringen opereren veranderen, en het is internationaal-politieke en diplomatie- len, en dat alles in wisselende samen- in deze veranderende context dat zich ke geschiedenis vanaf de Middeleeu- stellingen. de diplomatieke cultuur heeft ontwik- wen. Want daar gaat de bundel eigen- Bij deze neiging tot grotere flexi- keld, in de Inleiding gedefinieerd als lijk over. biliteit hoort het verschijnsel van de een ‘historisch gegroeid geheel van speciale gezanten. Dit pragmatisme ideeën, tradities en normen die diplo- DR A.H.M.VAN GINNEKEN is verbonden aan de afde- kan ook als teken van afwezigheid maten uitdragen bij het uitoefenen ling geschiedenis van de internationale betrekkin- van grote ideeën en totaalprogramma’s van hun activiteiten’. Zoals we hierbo- gen van de opleiding geschiedenis, Universiteit worden beschouwd. Een aantal van ven hebben gezien, heeft de bundel Utrecht. de door hem gesignaleerde verschijn- deze definitie ruim geïnterpreteerd.

Ontspoorde internationale betrekkingen

DANIËL PRINS

Aan het eind van de 19de eeuw wer- kingen en zijn den de eerste schilderijen van de toevallige ervarin- Frans A.M. Alting von Geusau: Sporen van de Impressionisten, door de toenmalige gen in enkele ste- Twintigste Eeuw. kunstcritici als nieuwlichterij afge- den belangrijk Nijmegen: WLP/Vidya Publishers, 2000; 251 blz.; daan. Wel vaker komt het voor dat genoeg om als ƒ 29,95; ISBN: 90-5850-005-5 een werk pas later de waardering kader te dienen krijgt die het verdient. Dat is altijd voor algemene een goede relativering om in het ach- richtinggevende lijnen naar de toe- ‘Het verloop van gebeurtenissen terhoofd te houden wanneer je een komst van de wereld. En dus laat hij wordt niet bepaald door historische boek leest dat aan geen enkele van je gedachten over onderwerpen die hij krachten, maar door levende mensen.’ eigen standaarden voldoet. Misschien in zijn werkzame leven bestreek, En de conclusie is tegelijk verbluffend heeft de lezer immers een mentale voorafgaan door een absurd ambitieu- tegenstrijdig en onbegrijpelijk: ‘De infrastructuur ontwikkeld waarmee de ze vraagstelling, namelijk welke spo- Westerse democratieën hebben te tekst die hij onder ogen krijgt nu een- ren de twintigste eeuw zal nalaten in vaak en te lang de overwinningen van maal niet spoort, maar wordt de waar- het nieuwe millennium. de onmenselijkheid aangezien of de ervan later door anderen wel Niet verrassend is dat die vraag- tevergeefs gepoogd door onderhande- begrepen. stelling onbeantwoord blijft. De lingen het kwaad in te dammen, tot- Voor mij is Frans A.M. Alting von auteur biedt een samenvatting van dat het gebruik van geweld als enig Geusaus Sporen van de Twintigste eeuw zijn verspreide bezigheden en gedach- middel overbleef. [...] Het gebruik zo’n boek dat aan geen standaard vol- ten, die overigens geen logisch ver- van geweld op morele gronden blijft doet. De auteur heeft de onderwerpen band hebben. Hoe verbijsterend ook, echter geweld, dat het gevaar in zich die hem uit zijn academische loop- hij doet naar zijn vraagstelling verder bergt zinloos te zijn en geen sporen baan vertrouwd zijn, op papier gezet. geen nader onderzoek. Alting von achter te laten. [...] De nieuwe fase in Die liggen op het gebied van interna- Geusau gebruikt als bron zijn ver- het tijdperk van de democratische vol- tionaal recht en wapenbeheersing. trouwde boekenkast – let wel: non- keren is het nieuwe millennium inge- Daardoorheen weeft hij ervaringen fictie en fictie – en brouwt daaruit zijn gaan als een onvoltooide symfonie.’ van zijn verblijf in Warschau, Jeruza- ‘toestand in de wereld’. Die krijgt Alting von Geusau lardeert zijn lem en de Verenigde Staten. vorm in pijnlijk naïeve stellingen als: betoog met gedichten en proza-frag- Vervolgens maakt Alting von ‘De menselijke neiging tot het kwade menten die indruk op hem hebben Geusau een denkfout. Hij acht zijn zal de mensheid ook in het nieuwe gemaakt. Voor mij was het vooral ver- wandel door de internationale betrek- millennium bezig blijven houden’, of rassend weer eens geconfronteerd te

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 403 worden met de beperkte autonomie Is het illustrerend gebruik van vriendelijke woorden te vinden voor van de kunsten: zoals een verkeerd proza en poëzie in dit boek al niet dit werk (‘gedurfd [...] Het boek gekozen lijst een schilderij kan beder- verheffend, het verwarren van feit en brengt [...] een aantal ontwikkelingen ven, zo gaan Szymborska, Brecht en fictie is erger. De auteur is oud-hoog- in beeld die de nevelen verdunnen Ignatieff ten onder in deze woorden- leraar maar heeft niet begrepen dat waarin de toekomst gehuld is’). kraam. Uiteindelijk blijkt alles weer- het verslag door ‘Jossel Rackower’ van Natuurlijk, net als ooit bij de loos tegen stellingen als: ‘Zo lieten [de de vernietiging van het Warschause Impressionisten kan het zo zijn dat grote mogendheden] een erfenis van getto fictie is, bedacht achter een we kwaliteit over het hoofd zien. de Koude Oorlog achter, die wordt schrijftafel in Buenos Aires door de Maar wie in dit geval nog een dubito gekenmerkt door het bestaan van tallo- journalist Zwi Kolitz – en voert het op volhoudt, moet van goeden huize ze onopgeloste conflicten. Die erfenis als historische bron. komen. verklaart de buitengewoon ingewikkel- Het is oud-premier Van Agt als de veiligheidssituatie van de wereld na erkend taalkunstenaar wel gegeven DANIEL PRINS is verbonden aan het ministerie van het einde van de Koude Oorlog.’ om in een voorwoord nog enkele Buitenlandse Zaken te Den Haag.

Indonesië: ‘radeloosheid, redeloosheid en reddeloosheid’

ROB ASPESLAGH

Een analyse van actuele politieke ont- geestelijk leider wikkelingen is geschiedschrijving. In van deze gematig- Kees van Dijk: A country in despair. Indonesia een land waar de politieke gebeurte- de moslimbewe- between 1997 and 2000. nissen elkaar zó snel opvolgen, gaat ging – zou bezoe- Leiden: KITLV Press, 2001; 396 blz.; ƒ 70,=; deze stelling in nog sterkere mate op. ken. Niettemin ISBN: 90-6718-160-9 (Verhandelingen van het In het boek A country in despair illus- pasten deze bij- Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde, treert de aan het KITLV verbonden eenkomsten door no 186) islamoloog Kees van Dijk dit door in haar aanwezig- de ondertitel jaartallen te vermelden: heid ook in de ‘Indonesia between 1997 and 2000’. campagnestrategie van de Golkar, de lingspartij), die wél tot de verkiezin- Niet alleen gebeurtenissen bepalen partij van Soeharto en Habibie. In elk gen was toegelaten. De verschillen het verloop van de geschiedenis. Het geval zaaide Wahid door deze tussen beide politieke groeperingen zijn de personen, de actoren in de manoeuvre verwarring, omdat hij waren echter groot. De PPP was een gebeurtenissen, die invloed uitoefe- steeds de kant van de oppositie had vrij streng gelovige moslimpartij, ter- nen op de loop van de actuele poli- gekozen en zelfs aan Megawati Sukar- wijl de PDI-P een seculiere politieke tieke ontwikkelingen. Al voordat het noputri, de belangrijkste opposante partij was. De rood-groene Mega-Bin- duidelijk zou zijn wie de opvolger van Soeharto, zijn steun had toege- tang-combinatie, een aanduiding van de Indonesische president Habi- zegd. waarin de symbolen van beide poli- bie zou worden, krijgen we een De andere belangrijke politieke tieke groeperingen voorkwamen, indruk van de toekomstige president speler tijdens de campagne van 1997 namelijk Mega voor Megawati, die en van de wijze waarop hij zijn ambt was deze Megawati Sukarnoputri, het symbool van de oppositie was, en zou gaan vervullen. dochter van de voormalige president de ster die de PPP als beeldmerk met Abdulrahman Wahid gaf tijdens Soekarno, die door Soeharto was de bijbehorende kleuren had geko- de verkiezingscampagnes voor het opgevolgd na een coup op 30 sep- zen, had succes. De keuze van Mega- parlement in 1997 al blijk van zijn tember 1965. Zij was uitgesloten van wati bracht aan het licht dat zij ook onnavolgbare natuur. Hoewel hij tot de PDI-kandidatenlijst voor het parle- toen al zeer flexibel was als het ging de opposanten van Soeharto behoor- ment door haar opponent in de par- om het kiezen van politieke mede- de, begeleidde hij Tutut, de dochter tij, Soerjardi, die door het regime- standers. van de president, toen zij Java en Soeharto als partijleider was ‘aange- De verkiezingen van mei 1997 ver- Sumatra bezocht. Hij had weliswaar steld’. Als reactie op de machtsover- toonden het bekende gewelddadig een motief doordat zij de istighotsah,1 name in haar partij had zij de PDI-P patroon van het in brand steken van de groots opgezette gebedsbijeen- (Indonesische Democratische Partij in kerken, aanvallen op Indonesische komsten van de Nahdlatul Ulama Strijd) opgericht. Zij sloot een allian- Chinezen en andere incidenten met (NU) – Wahid was al lange tijd de tie met de PPP (Verenigde Ontwikke- en tussen vooral jonge activisten met

INTERNATIONALE 404 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 een voorliefde voor motoren. De situ- bouwd – de auteur geeft een aardig woordde echter dat hij nu niets meer atie liep zodanig uit de hand, dat de overzicht van economische verstren- kon doen; dan had men maar eerder grote partijen besloten hun laatste gelingen tussen de familie en Indone- naar hem moeten luisteren. De chef- bijeenkomsten alleen binnen gesloten sië en de familieleden onderling – staf van het leger, generaal Wiranto, muren te houden, met een beperkt en was gedwongen nieuwe projecten uit trok zijn steun aan Soeharto in. Het geselecteerd publiek. Mede door of af te stellen en bedrijven te sluiten. vormen van een regering die econo- Megawati werd de PPP, met 40% van In deze situatie doet de staatsinstel- mische hervormingen zou moeten de stemmen, tweede, achter de rege- ling voor logistieke zaken, bekend doorvoeren, lukte niet, doordat sleu- ringspartij Golkar met 60%. De PDI, onder het acroniem Bulog (eigenlijk telfiguren weigerden zitting te nemen. de oorspronkelijke partij van Mega- Buro Logistik), al van zich spreken en Op 21 mei 1998 trad Soeharto af en wati, werd weggevaagd. zeker niet op een positieve wijze. werd hij opgevolgd door Habibie. De positie van Soeharto stond in Wahids omgang met Bulog, die hem De positie van Habibie als presi- deze periode, ondanks de overwin- in 2001 zó veel problemen in het dent ad-interim was verre van een- ning van Golkar, al onder druk. Ver- Volkscongres opleverde, dat hij alle voudig. Hij nam een voorraad ‘lijken ontrustend voor hem waren vooral zeilen moest bijzetten om niet afgezet in de kast’ over die hem dreigden te geluiden uit de rijen van de veteranen te worden, was in zekere zin logisch bedelven. Oost-Timor was slechts één van de onafhankelijkheidsoorlogen in het licht van de corrupte voorge- ‘lijk’. Belangrijke figuren van de zg. tegen Nederland, de Verdedigers van schiedenis van deze instelling. ‘Nieuwe Orde’, die ook Habibies het Vaderland. Een zevende termijn De economische crisis bedreigde machtsbasis vormde, waren in diskre- als president voor Soeharto leek van- het presidentschap van Soeharto, diet geraakt. De familie-Soeharto was zelfsprekend, maar deze was het niet zodat hij uiteindelijk genoodzaakt niet bereid haar posities op te geven. meer. Binnen andere kringen sprak was zich neer te leggen bij de eisen De ‘familie’ was puissant rijk, het men al min of meer openlijk over van het IMF om in aanmerking te land rampzalig arm en de economie suksesi. Men betoonde zich echter komen voor financiële hulp. De foto ging verder ten gronde. Het IMF en meer legalistisch door daaraan toe te die de auteur hierbij plaatst, geeft de andere donoren aarzelden om in dit voegen dat het Volkscongres hierover verhoudingen duidelijk weer: Soehar- politieke en economische moeras te moest beslissen. Soeharto vroeg zich to zit aan een tafel gebogen over het stappen. Megawati, Habibies geducht- in zijn speeches eveneens af of hij akkoord om dit te ondertekenen, ste tegenstander, keerde terug aan de nog wel voor een nieuwe ambtster- Camdessus van het IMF staat naast leiding van de PDI. Zijn eigen partij, mijn moest opteren. Olie op het vuur de tafel als een strenge schoolmeester Golkar, was nog lang niet zijn eigen van al diegenen die hem liever van- met de armen over elkaar. De gevol- politieke basis. De buitengewesten daag dan morgen zagen terugtreden. gen voor de familie-Soeharto waren begonnen zich te roeren. Lokaal Amien Rais, de huidige parlements- desastreus, omdat vooral hun zakelij- geweld stak de kop op. Nog voordat voorzitter, destijds voorzitter van de ke belangen – en dus hun machtsba- de Molukken ‘ontploften’, vormde andere grote moslimorganisatie, sis – met het akkoord werden getrof- een conflict tussen inwoners van Muhammadiyah, sprak zich zelfs fen. Niettemin zag Soeharto nog kans Jakarta en een christelijke Molukker, openlijk uit tegen Soeharto en het zich 10 maart 1998 door het Volks- een criminele bewaker van een gok- nepotisme van de Soeharto-clan, ook congres bij acclamatie tot president huis, het lont dat Jakarta in vuur en al zette hij daardoor zijn positie als met nog meer bevoegdheden voor vlam zette. Habibie redde het niet: op voorzitter van deze beweging op het zijn zevende termijn te laten verkie- 20 oktober 1999 koos het nieuwe spel. Daarmee trad de derde belang- zen. Habibie werd zijn vice-president, Volkscongres Wahid tot president. rijke speler op het huidige politieke en niet de in het westen populaire Voor Megawati en haar aanhang was toneel aan. Emil Salim, die zich eveneens kandi- dit een grote teleurstelling. Zij uitte De crisis waarin Soeharto terecht- daat had gesteld. zich in rellen en vernielingen. Mega- kwam, was niet alleen zíjn crisis. Hij Hoewel voor Soeharto alles op wati werd als pleister op de wonde had het misschien nog tot zijn rolletjes leek te verlopen, bleef het Wahids plaatsvervanger. Indonesië ‘dementie’ gered, indien de Aziatische IMF als het zwaard van Damocles kon een nieuw begin maken. crisis, die een monetair en econo- boven zijn hoofd hangen en duurde De eerste hobbel voor de nieuwe misch karakter had, zich niet had de nationale onrust voort. Het tij regering van Wahid was, wonderlijk voorgedaan. De roepia viel in een bleek voor Soeharto niet meer te genoeg, een conflict over het aangaan duizelingwekkende vaart ten opzichte keren. Overal in het land deden zich van economische en culturele betrek- van de Amerikaanse dollar en werd ernstige gewelddadigheden voor. Soe- kingen met Israël. De nieuwe minis- nog meer mickey-mouse-geld dan deze harto’s schoonzoon, generaal Prabo- ter van buitenlandse zaken Alwi Shi- al was. De familie-Soeharto, die grote wo, riep zelfs de hulp van Wahid in hab zag zich door de straatprotesten economische belangen had opge- om de onrust te dempen. Deze ant- genoodzaakt deze relaties op te

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 405 schorten. De grootste hobbels werden moeilijkheden en wordt nu met afzet- terecht tot een beschrijving en een echter gevormd door de erfenis van ting bedreigd. In augustus 2001 komt analyse van de ontwikkelingen. Zelfs de ‘Nieuwe Orde’: het Bank Bali- het Volkscongres bijeen om over zijn in zijn epiloog waagt hij zich aan schandaal en de onrust in de buiten- afzetting te besluiten. Wahid klampt geen enkel toekomstperspectief. gewesten. In Indonesië bestond door zich echter hardnekkig vast aan zijn Anderen, zoals Pramoedya Ananta de onrust ook een omvangrijk vluch- positie en meldt dat hij zijn ambtster- Toer, breken zich echter wél het telingenvraagstuk. Wahids minister mijn zal volmaken. Intussen vervangt hoofd over wat er na Wahid moet Kwik Kian Gie leek meer op een hij ministers in zijn regering in een gebeuren. Hij ziet geen argumenten minister voor bestrijding van fraude steeds hoger tempo – sinds oktober om uit het reservoir van bekende lei- en bedrog dan van economische 1999 hebben al elf wisselingen ders van Indonesië een nieuwe presi- zaken. Het leger (ABRI), met Wiranto plaatsgevonden – in een vergeefse dent te installeren.3 Toer ziet slechts aan het hoofd, bleef een onzekere fac- poging zijn hachje te redden. De pre- één politicus met kop en schouders tor. Amien Rais, de gekozen voorzit- sident heeft intussen veel macht ver- boven de anderen uitsteken: Budiman ter van het Volkscongres, liep Wahid loren. Het ontslag van het hoofd van Sudjatmiko, voorzitter van de Demo- voortdurend voor de voeten. Wahid de politie, Bimantoro, werd door deze cratische Volkspartij (PRD). Van Dijk bleef met onduidelijke uitspraken genegeerd. Vervolgens arresteerde de vermeldt Sudjatmiko in het begin van verwarring zaaien, hoewel deze aan- politie ook nog buitenlandse deelne- zijn volumineus boek slechts twee vankelijk nog gezien werden als een mers aan een conferentie over solida- maal en dan nog kort: één keer in aangename verbijzondering van zijn riteit tussen Azië en de Pacific op een voetnoot, een tweede keer omdat politieke aanpak. Ongestraft konden grond van een verordening uit de tijd hij in 1996 werd gearresteerd en tot zijn soms tegenstrijdige uitspraken van Soeharto. Aan de roerige tijden is 13 jaar gevangenisstraf werd veroor- niet blijven. Successievelijk verloor geen einde gekomen en dit zal ook deeld. hij de steun van de voornaamste poli- nog even op zich laten wachten. Hier tekent zich dan ook het grote tici en belangrijke delen van de Wahids opvolgster, Megawati dilemma af voor Indonesië. De huidi- bevolking. Sukarnoputri, staat al klaar in de ge politieke elite behoorde evenzeer De dijk van het verzet tegen coulissen. Tot dusverre had zij veel tot de politieke elite van het tijdperk- Wahid brak door met het ontslag van gezwegen, maar eind mei 2001 kwam Soeharto. De Muhammadiyah werd twee bekwame ministers van onbe- zij tot het inzicht dat zwijgen niet bevoorrecht door Soeharto, de massa- sproken gedrag, Laksamana Sukardi altijd goud is. In een toespraak tot beweging Nahdlatul Ulama werd door en Yusuf Kalla. Op de vergadering het Instituut voor Nationale Weder- hem achtergesteld. Rais en zijn van het parlement op 20 juli 2000 opbouw (Lemhanas) nam zij duide- Muhammadiyah hadden vele banden vroegen de afgevaardigden om ophel- lijk afstand van het streven naar abso- met de oude ‘Nieuwe Orde’. Megawa- dering. Wahid weigerde deze te ver- lute macht en erkende zij de rol die ti heeft een echtgenoot die zich tij- schaffen. Steeds vaker beriep hij zich het parlement in een moderne demo- dens het regime-Soeharto heeft ver- op zijn presidentiële voorrechten om cratie diende te spelen.2 Toch zou zij rijkt. Akbar Tanjung, voormalig zich niet behoeven te verantwoorden. Indonesië, ondanks haar grote popu- ABRI-generaal, is de voorzitter van Zijn verhouding met Megawati leek lariteit onder de bevolking, wel eens Golkar, de oude partij van Soeharto. vertroebeld. Wahids politieke lot ein- niet veel goeds kunnen brengen. Als Sudjatmiko is een van de weinigen digt in een open einde. De geschiede- er problemen opdoemen, laat zij met een aanvaardbaar curriculum nis van de politieke ontwikkelingen nogal eens verstek gaan, zij leunt vitae, maar hij staat vrij geïsoleerd. gaat door. Op 30 april 2001 stond sterk op militairen die zeer nationa- Ondanks al zijn verdiensten is Su- Wahid opnieuw in het parlementair listisch zijn, en haar echtgenoot is djatmiko echter ook nog meer een beklaagdenbankje, ter verantwoor- herhaaldelijk beschuldigd van cor- activist dan een politicus aan wie het ding voor twee corruptieschandalen ruptie. Kan zij de problemen waarin landsbestuur kan worden toever- voor het parlement. Indonesië zit, oplossen; zal zij niet trouwd. Een tegendraadse ontwikke- Indonesië heeft sinds 1997 roerige veel geweld in de provincies veroor- ling lijkt het om weer terug te grijpen jaren doorgemaakt. In vier jaar tijd zaken; en biedt haar echtgenoot niet op de bestuurlijke ervaring van het werd een oude, dictatoriale president haar tegenstanders de stok waarmee huidige leger (TNI). Dit zou dan niet tot terugtreden gedwongen. Zijn zij ook Wahid hebben geslagen? dienen te gebeuren via een eventueel opvolger werd een jaar later na nieu- Hoewel Kees van Dijks beschrij- presidentschap van Megawati, die op we verkiezingen niet meer door het ving en analyse van de jaren 1997- de verkeerde factie binnen de TNI Volkscongres herkozen. De roerige 2000 nog zó dichtbij liggen, is de steunt. Zij heeft contacten met mili- jaren zetten zich ook na het dicht- situatie in Indonesië zó fluïde, dat tairen die zeer nationalistisch en cen- slaan van A country in despair voort. deze een geringe voorspellende waar- tralistisch zijn. Binnen en buiten de De nieuwe president kwam al snel in de hebben. Van Dijk beperkt zich TNI bevinden zich echter ook hervor-

INTERNATIONALE 406 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 mingsgezinde (ex-)militairen, zoals lopende tekst zeer veel bruikbare Noten één van de twee voormalige coördi- informatie, die een analyse van de natoren van de regering-Wahid, Susi- huidige ontwikkelingen kan onder- 1 Deze bijeenkomsten spelen voor de NU lo Bambang Yudhoyono. Zij zouden steunen. Zijn boek besluit met een een grote rol. Zo werd op zondag 29 april de TNI wellicht in bedwang kunnen overzicht van de belangrijkste partijen 2001 een grote istighotsah gehouden om de houden met behulp van hun netwer- en organisaties, de samenstelling van tegenstanders van president Wahid ervan te ken binnen het leger. Zij zouden ook de Indonesische regeringen van 1993 weerhouden hem op 30 april een tweede met door Wahid ontslagen, maar tot 2000, de personen die in het berisping te geven, omdat hij zich onvol- bekwame ministers, zoals Yusuf Kalla Indonesische leger (eerst ABRI, later doende verantwoord zou hebben na de eer- en Laksamana Sukardi, de noodzake- TNI) sleutelposities hebben bekleed, ste berisping aangaande vermeende corrup- lijke stappen kunnen zetten om Indo- alsmede een overzicht van verdachten tie. nesië uit zijn bestuurlijk en econo- van geweldpleging in Oost-Timor. 2 The Jakarta Post, 11 juni 2001. misch slop te halen. Een onmisbare hulp bij het volgen 3 Pramoedya Ananto Toer, ‘Zonder nieuwe Kees van Dijk heeft met zijn boek van de gebeurtenissen in Indonesië is leider kan Indonesië uiteenvallen’, in: NRC A country in despair uitgebreid de lijst met acroniemen, waarvan men Handelsblad, 28 april 2001, blz. 9. beschreven in welke toestand van in dat land een onuitputtelijke voor- ‘radeloosheid, redeloosheid en redde- raad bezit. Ten slotte volgen nog een ROB ASPESLAGH is verbonden aan het Instituut Clin- loosheid’ Indonesië zich thans bibliografie, een zaken-, een geografi- gendael. bevindt. Hij verschaft niet alleen in de sche en een personenindex.

Het buitenland en de mensenrechten in Indonesië

LEONTINE VISSER

Juist voor een onderwerp als mensen- se van vier prak- rechten, dat zich bij uitstek leent voor tijkgevallen met Marlies Glasius: Foreign Policy on Human Rights; een politieke discussie, is het noodza- betrekking tot Its Influence on Indonesia under Soeharto. kelijk te kunnen beschikken over Indonesië en hier- Antwerpen/Groningen/Oxford: Intersentia-Hart, 2000; gedegen wetenschappelijke studies die mee een lange- xvi + 423 blz.; ƒ 129,=; ISBN: 90-5095-089-2 ook de ermee verbonden economi- termijnperspectief sche, sociale en culturele belangen van zo’n dertig (strijd) in de context van bepaalde jaar: 1 de arbitraire politieke gevan- van de mensenrechten, de wenselijk- cases belichten. Het hier besproken genhouding in verband met de coup- heid ervan voor het politiek voortbe- boek is het vierde in de serie van The poging van 1965; 2 de executies van staan van staat en regime en de afhan- School of Human Rights Research en ter dood veroordeelde politieke kelijkheid van de internationale ont- voorziet in deze behoefte. gevangenen (1985-1990); 3 de schen- wikkelingssamenwerking een rol. Het Marlies Glasius (internationaal dingen van de arbeidsrechten, onder- sleutelwoord van het hele boek is recht en Engelse literatuurstudie) stelt zocht door de Verenigde Staten in het invloed, dat wordt gebruikt in de zin zich twee taken: a zij wil inzicht krij- begin van de jaren ’90; en 4 Oost- van de politicoloog R. Dahl (1984), gen en verschaffen in de invloed van Timor: het bloedbad van Santa Cruz maar met een accent op de manifeste het mensenrechtenbeleid van Wester- (12 november 1991) en de nasleep invloed op de staat die het doelwit is se staten op bepaalde andere staten, ervan. van de internationale actie, dat wil in dit geval Indonesië; en b zij wil uit- In haar behandeling van de cases zeggen voor zover deze invloed zoeken welke factoren bijdragen tot of zien we steeds dezelfde aandachts- gedragsverandering teweegbrengt in afbreuk doen aan die invloed. Vooral punten terugkomen, zoals – aan de de door de Westerse beleidsmakers deze tweede vraag is behalve weten- zijde van de Westerse beleidsmakers – gewenste richting. schappelijk ook maatschappelijk rele- de hardheid en geloofwaardigheid van De conclusie van het boek is dat vant. Om de complexiteit van factoren de maatregelen tegen Indonesië, even- harde internationale actie effectiever is en omstandigheden enigszins beheers- als de precisie van de formulering en dan ‘constructieve dialoog’. Dit gaat baar te maken, heeft zij duidelijke de timing ervan. Aan de zijde van de dan vooral op indien deze actie methodologische keuzen gemaakt in staat die het doelwit vormt, in dit gepaard gaat met geloofwaardige drei- de behandeling van het onderwerp. geval dus Indonesië, spelen factoren gementen, zoals het stopzetten van de Zij kiest voor een nauwkeurige analy- als de redenen voor de schendingen ontwikkelingssamenwerking of het

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 407 loslaten van tariefafspraken. De studie van het leger, die in Glasius’ analyse dat er een betere achtergrondanalyse is in de eerste plaats gebaseerd op de niet altijd even expliciet is, blijkt dan moet worden geboden van de redenen analyse van de mensenrechtenschen- van des te meer betekenis te zijn, waarom mensenrechtenschendingen dingen in het Indonesië onder de getuige de recente mensenrechten- plaatsvinden in specifieke gevallen, ‘Nieuwe Orde’ (Orde Baru) van presi- schendingen in Aceh, de Molukken zodat op basis van gedegen kennis dent Soeharto. De centrale hypothese en Irian Jaya/Papua. Factoren als poli- van de situatie de eisen ondubbelzin- over de balans tussen de vermeende tieke strijd, prestige en eveneens het niger en harder gesteld kunnen wor- wenselijkheid van de schendingen en vermogen tot afleiding en misleiding den, teneinde de effectiviteit van de hardheid van de actie (blz. 365) van de tegenstanders moeten wellicht maatregelen en acties te vergroten. Zij lijkt dan ook vooral geldig in de con- ook in dit verband opnieuw worden heeft kans gezien een grote hoeveel- text van een sterke staat en een auto- beschouwd. heid veelsoortig bronnenmateriaal en ritair regime, waarbij de macht van de Aan het eind van het boek maakt allerlei interviewgegevens te verwer- president interne of regionale machts- Glasius een merkwaardige draai, wan- ken tot zeer bondige, bijna proces- strijd in de schaduw plaatst. Toch neer zij pleit voor internationale soli- verbaal-achtige, beschrijvingen. Het acht de auteur haar stelling breder dariteit en moraliteit: de erkenning boek is daarom van belang voor ieder- toepasbaar. Van doorslaggevend van de mensenrechten als universele een die zich verdiept in de internatio- belang is dan op welke manier de waarde. In staten als Indonesië kun- nale dimensies van de mensenrechten. balans tussen de harde actie van Wes- nen deze rechten namelijk best Maar evenzeer voor degenen die zich terse beleidsmakers en de wenselijk- erkend worden in hun algemeenheid. bezighouden met de sociaal-economi- heid van de schendingen voor het Dit neemt niet weg dat er in een sche en politieke ontwikkelingen in politieke voortbestaan van de ‘aange- bepaalde plaats en tijd een lagere prio- het Orde Baru-regime in Indonesië, klaagde’ staat, wordt beïnvloed door riteit aan wordt toegekend dan aan de met de geschiedenis van de Tapol de hier reeds genoemde factoren, wenselijkheid van schendingen ten (politieke gevangenen) en met zoals timing; afhankelijkheid van de behoeve van het politieke voortbe- arbeidsvraagstukken en ongelijkheid. ontwikkelingssamenwerking; en inter- staan van de staat en de machtheb- ne machtsstrijd en oppositie. bers. DR LEONTINE VISSER, cultureel antropologe, is univer- We kunnen deze vraag na de val Alles bij elkaar biedt de analyse sitair hoofddocent Indonesische studiën aan de van Soeharto in 1998 opnieuw stel- van de gevalstudies een goede illustra- afdeling Sociologie en Antropologie van de Univer- len. De sociale en economische rol tie voor het pleidooi van de auteur siteit van Amsterdam.

Nieuw licht op Dien Bien Phu-debâcle

JOHN KLEINEN

Holle ogen, verwilderde gezichten. een van de groot- Achterdochtige blikken van soldaten ste nederlagen die P.A.J. Meulendijks: Verschuivende beelden van de die in schier eindeloze rijen de lange een Westerse mili- Dien Bien Phoe-crisis van 1954. mars beginnen naar een onbekend taire macht leed Nijmegen: Nijmegen University Press, 2000, 523 blz.; aantal jaren krijgsgevangenschap. tegen een Aziati- ƒ 54,=; ISBN: 90-5710-085-1 Schimmen die op een halfronde com- sche tegenstander. mando-bunker een vlag planten. Hoewel de over- Het zijn beelden waarmee de Russi- winning vaststaat, zijn de filmbeelden film Victory at Dien Bien Phu. sche cineast Roman L. Karmen, geassi- van de slag grotendeels gemanipuleerd, De historicus Meulendijks heeft steerd door de Vietnamees Nguyen ‘re-enacted’, opnieuw opgevoerd. Voor zoveel jaar na dato een interessante, en Tien Loi, de overwinning van de Viet een deel is dat verklaarbaar. Er was bij vlagen boeiende, verhandeling Minh op Frankrijk bij Dien Bien Phu nauwelijks beeldmateriaal aan Franse geschreven over deze 56 dagen duren- heeft vastgelegd. kant meer over na de moordende artil- de slag, die Frankrijk naar schatting De namen van Karmen en Loi lerie-bombardementen met door China 12.000 doden kostte, voor een belang- komen in het lijvige proefschrift van buitgemaakte Amerikaanse houwitzers. rijk deel afkomstig uit zijn eigen kolo- Pieter Meulendijks, Verschuivende beel- De Viet Minh beschikte nauwelijks niën, en die aan Vietnamese kant ver- den van de Dien Bien Phoe-crisis van over camera’s en de weinige beelden moedelijk een dubbel aantal slacht- 1954, niet voor. Ze hadden als een wel- die zij maakten, zouden spoedig hun offers eiste. Op 7 mei 1954 eindigde de kome metafoor kunnen dienen voor weg vinden naar Karmens propaganda- facto de eerste Indochinese oorlog,

INTERNATIONALE 408 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 maar het zou nog tot november duren den van de al dan niet direct betrok- Dien Bien Phu, behalve dan over de voordat de laatste Franse troepen het ken tijdgenoten over Dien Bien Phu, schuldvraag, beheerst door nog twee noorden van het land hadden verlaten. vervolgens de beeldvorming achteraf, kwesties die bij nader inzien in elkaars Hoeveel slachtoffers dit koloniale avon- zonder dat deze door archiefbronnen verlengde lagen: hield de voorberei- tuur heeft gekost, is nog steeds niet werden ondersteund, de eerste archiva- ding van een militaire en politieke met zekerheid te zeggen. Officieel kwa- lische bronnen die in de jaren ’60 toe- interventie van Amerikaanse kant ook men er 172.000 Fransen om in de acht gankelijk werden en die zich vooral een aanbod van inzet van atoombom- jaar dat de oorlog duurde. Aan Vietna- met de schuldvraag en met het beheer- men in? Het was de Amerikaanse jour- mese kant bedroeg het aantal slacht- sen van de opgelaaide oorlog in Viet- nalist Chalmers M. Roberts die, naar offers ongeveer drie keer zo veel, ter- nam bezighielden (in het bijzonder de aanleiding van een bezoek van de wijl waarschijnlijk een kwart miljoen Pentagon Papers), en de gevolgen die Franse generaal Ely, rapporteerde dat burgers omkwam. dat alles weer had voor de ‘revisie’ van de Amerikaanse admiraal Arthur R. De overwinning bij Dien Bien Phu, de tot dan vigerende geschiedschrij- Radford voorstellen had gedaan lucht- 150 kilometer ten westen van Hanoi ving. Telkens ontstonden daardoor aanvallen op Dien Bien Phu uit te voe- gelegen op een doorgangsroute naar weer andere beelden en werden de ren. Het bewijs daarvoor zou vice-pre- Laos, betekende voor de Verenigde Sta- Westerse hoofdrolspelers van toen (de sident Richard Nixon op 16 april 1954 ten, Groot-Britannië en Frankrijk het politici Eisenhower, Laniel, Eden, en leveren in een geruchtmakende rede einde én het begin van een crisis die in de militairen Radford en Navarre, om over de inzet van grondtroepen. Dank de internationale verhoudingen in het de belangrijkste te noemen) in een zij de weigering van de Britse regering kader van de Koude Oorlog belangrij- ander daglicht geplaatst dan waartegen kon een geallieerde actie voor een ke gevolgen zou krijgen. Tot op heden zij voordien waren gehouden. En ten luchtaanval worden voorkomen. heeft ‘Dien Bien Phu’ niet alleen jour- slotte is er nog de zoektocht naar het Tegenover deze visie stond de bericht- nalisten en historici, maar ook politici ‘echte’ verleden in de archiefbronnen geving van het regeringsgetrouwe U.S. en militairen beziggehouden. Sinds de en de commentaren van historici op News and World Report, dat een inter- archieven in het Westen, maar recente- Dien Bien Phu, maar ook op de Viet- ventie nooit serieus was overwogen en lijk ook die in Moskou, Peking en zelfs nam Oorlog van de jaren ’60 en ’70, de dat ‘slechts’ de algehele politiek voor Hanoi, toegankelijk zijn geworden, ver- strijd in Algerije, de ambivalente bewa- Zuidoost-Azië aan de orde was. Deze schijnen er met grote regelmaat nieuwe peningspolitiek van de regering-Eisen- ‘verenigde actie’ was het geesteskind en vaak verrassende inzichten. En hower, en de Koude Oorlog in het van de niet van retoriek gespeende daarmee evenzeer nieuwe beelden. Het algemeen. Meulendijks ordent ze histo- Foster Dulles, de toenmalige minister is Meulendijks’ verdienste dat hij deze riografisch in stromingen en ‘scholen’, van buitenlandse zaken, die zodoende literatuur voor zowel de leek als de volgens thema en auteur, te beginnen de kans kreeg de militaire verdragsor- specialist toegankelijk heeft gemaakt. bij de ‘orthodoxen’ en eindigend bij de ganisatie ZOAVO op te richten. Met de deconstructie van de ‘post-revisionisten’. Voor elke onder- De vraag of en hoe de Amerikaanse geschiedbeelden die in de Verenigde verdeling gelden weer nieuwe criteria regering atoombommen aan Frankrijk Staten, het Verenigd Koninkrijk en al naar gelang periode en thema. Het (les oeufs de Pâques, zoals ze enigszins Frankrijk over ‘Dien Bien Phu’ zijn duo-Eisenhower/Dulles krijgt een apar- misplaatst werden genoemd) heeft aan- ontstaan, sluit de auteur aan bij mede te behandeling, waardoor het boek het geboden, is zo mogelijk nog een grote- onder invloed van de sociale weten- karakter heeft van een diplomatieke re bron van verwarring. Het staat vast schappen gevormde opvattingen over geschiedenis. (gebaseerd op de vrijgegeven notulen geschiedschrijving als een wetenschap Over twee kwesties zijn de meeste van de vergaderingen van de National die met een ‘conceptuele diversiteit’ historici het inmiddels eens: onder lei- Defense Council) dat het Pentagon plan- (de term is afkomstig van de Amster- ding van de weinig krachtdadige rege- nen heeft laten maken voor het werpen damse historicus Chris Lorenz) te ring-Laniel vocht Frankrijk een verlo- van nucleaire implosiebommen of van maken heeft en als gevolg daarvan uit- ren slag, omdat de Franse legerleiding een aantal 31-kiloton atoombommen, eenlopende soorten ‘verleden’ zal moe- ter plaatse foutieve besluiten had geno- afhankelijk van de gestelde gronddoe- ten bestuderen. Op basis van de men, maar daarmee is dan ook alles len, maar het is ook een feit dat het beschikbare bronnen zal de historicus gezegd. Hoe en waarom generaal gebruik op groot verzet stuitte van het verleden analyseren en vastleggen Navarre en de lokale bevelhebbers De Dulles en Eisenhower. Volgens zijn in geschiedenisboeken, maar het staat Castries, Cogny en Langlais het ketel- biograaf zou de Amerikaanse president de lezer vrij het verleden te gebruiken dal bij Dien Ben Phu uitzochten om er tegen zijn staf de opmerking hebben als voorraadkamer voor analogieën en te vechten tegen een in aantal superi- gemaakt: ‘You boys must be crazy. We wijze lessen. eure overmacht, is nog steeds stof voor can’t use those awful things against In acht kernhoofdstukken behan- beschouwingen, debatten en verwijten. Asians for the second time in less than delt Meulendijks de eigentijdse beel- Vele jaren werd de discussie over ten years. My God.’ Onder de code-

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 409 naam Operation Vultur (Operatie-Gier) de geheel op eigen kracht opererende zen te volgen van zijn collega, Luo werd een aanvalsactie met vliegtuigen Viet Minh doorprikken. Sinds de Guibo, hoofd van de Chinese militaire en grondtroepen overwogen om de grensoorlog met Vietnam heeft China adviseursgroep die de militaire plan- belegerde vesting te ontzetten. Strategi- belangrijke informatie vrijgegeven over ning vanuit Peking begeleidde. Met sche, operationele en diplomatieke zijn aandeel in de strijd rond Dien Bien instemming van Ho Chi Minh werd redenen, waaronder de weigering van Phu, en daarmee officieel erkend wat vervolgens besloten zich op het noord- de Britten hun goedkeuring te geven in kringen van inlichtingendiensten al westen te richten, in plaats van op de aan enige interventie, maakten dat veel langer bekend was. Vietnam is Rode Rivier-delta. Dat offensief bracht deze zeer tot de verbeelding sprekende minder scheutig geweest met dergelijke Navarre in de verleiding Dien Bien Phu Amerikaanse militaire actie in de prul- gegevens, hoewel de sinds 1990 op te versterken. Giaps Chinese adviseur lenbakken van de beleidsmakers ver- gang gekomen uitwisselingen tussen Wei Guoqing overtuigde de Vietname- dween. Amerikaanse en Vietnamese historici se generaal ervan de vesting te omsin- Na een zo ruime hoeveelheid litera- langzamerhand hun vruchten beginnen gelen. tuur is er aan ‘Dien Bien Phu’ waar- af te werpen. Maar ook westerse histo- Daarmee is het beeld blijven han- schijnlijk weinig meer toe te voegen. rici die toegang hebben tot Vietnamese gen van een besluiteloze Viet Minh-lei- Toch zullen veel lezers van het boek bronnen kunnen zo langzamerhand ding, maar het is maar de vraag of dat met verbazing over de juiste toedracht een goed inzicht verschaffen in wat de inderdaad het geval was. In de herfst van het debâcle lezen, vooral over de Vietnamese leger- en partijleiding in van 1953 had Giap zijn Chinese advi- nieuwe feiten als de majeure steun van 1953 en 1954 bezielde toen zij in seurs een ambitieus plan voorgelegd China aan de Vietnamezen. november 1953 hun hoofdmacht uit dat de Rode Rivier-delta en het gebied Verschuivende beelden van de Dien de delta dirigeerde naar het strategisch bezuiden daarvan als doelwitten had. Bien Phoe-crisis van 1954 is, ondanks de onbelangrijke noordwesten. Giap en Dat plan werd vervangen door een heldere stijl, geen gemakkelijk boek. zijn staf hadden géén aanval op Laos bescheidener Chinees voorstel om in De lezer moet over een behoorlijke op het oog en Navarre’s besluit de vij- het noordwesten aan te vallen. Het hoeveelheid kennis van zaken beschik- and naar Dien Bien Phu te lokken, was hoge aantal slachtoffers dat vervolgens ken om de behandeling van de talloze gebaseerd op de veronderstelling dat te betreuren viel als gevolg van de Chi- auteurs op hun juiste waarde te schat- het beslissende offensief elders zou nese tactiek van menselijke vloedgol- ten. Het siert de auteur dat hij geen plaatsvinden. Toen de hoofdmacht van ven – met wisselend succes in Korea exclusieve Amerika- en Gallocentrische de Viet Minh zich toch bleek samen te toegepast – moet Giap echter sceptisch visie heeft willen geven op Dien Bien trekken rondom Dien Bien Phu, wei- hebben gemaakt over de Chinese Phu en op de nasleep ervan binnen de gerde Navarre de vesting te evacueren adviezen. Het Chinese verwijt dat de internationale verhoudingen. Maar de en gebeurde datgene wat hij juist had Viet Minh in mei 1954 aarzelde of de vraag is of er ook voldoende gezocht is willen vermijden: een beslissend slotaanval wel de gewenste overwin- naar auteurs en opvattingen die uitge- gevecht. We weten nu dat Navarre op ning zou kunnen opleveren, moet rekend de belangrijkste tegenstander de hoogte was van Giaps plannen, vooral in het licht van die ervaring van de Fransen (en later de Amerika- maar van deze kennis geen gebruik worden gezien. nen), de Viet Minh, weergeven. Deze maakte omdat zijn strategische priori- De onderhandelingen in Genève indruk van onderbelichting wordt door teiten elders lagen. Dat kostte hem dus liepen voor de Viet Minh minder voor- de archaïsche fonetische spelling van zijn kop, want de vesting moest tot spoedig toen bleek dat zij onder druk Vietnamese eigennamen (Dien Bien iedere prijs behouden blijven. Maar van vooral Peking genoegen moest Phoe; Ho Tsji Minh) en de geringe aan- Navarre was zeker niet de hoofdschul- nemen met een gedeeld Vietnam. De dacht voor het Vietnamese aandeel in dige: de fouten van hem en andere gevolgen waren vérstrekkend. Alleen al de strijd (aan beide kanten) versterkt. militairen kwamen deels voort uit de daarom zouden de verschuivende beel- Ook de gevolgen voor het Franse expe- besluiteloosheid en ambivalente hou- den van de Chinees-Vietnamese ditieleger (CEFEO) en de rol van de ding van de regering-Laniel, die wei- samenwerking niet hebben mogen ont- duizenden deserteurs (Fransen, maar gerde versterkingen en materieel te stu- breken in Meulendijks boek. Niettemin vooral ook Marokkanen, die later een ren. is dit boek alleszins het lezen waard belangrijke rol in de onafhankelijkheid Maar het had ook niet veel voor wie de ware toedracht van het van hun eigen land zouden spelen) gescheeld of Giap had verloren in Dien Dien Bien Phu-debâcle nog eens wil komen nauwelijks aan bod. Bien Phu. Meulendijks vermeldt op nalezen. Aan het eind van het boek komen basis van recente Chinese bronnen -– kort de opvattingen van enkele Chine- die voor een deel de gegevens van de DR JOHN KLEINEN is verbonden aan de afdeling Cul- se en Amerikaans-Chinese historici aan Hongaarse overloper Janoi Radvanyi turele Antropologie/Niet-Westerse Sociologie van de het woord, die dank zij archivalia uit uit 1968 bevestigen – dat de Vietname- Universiteit van Amsterdam. Peking, de lang gekoesterde mythe van se generaal gedwongen werd de advie-

INTERNATIONALE 410 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 Tropisch Afrika vanuit een geografisch perspectief

MARCEL RUTTEN

Onder aanvoering van Utrechtse binnen en tussen geografen is onlangs een boek versche- de subregio’s van O. Verkoren en E.J.A. Harts-Broekhuis (red.): nen voor het Nederlandse taalgebied het continent Tropisch Afrika. met de titel Tropisch Afrika. Het is een komen aan de Assen: Van Gorcum, 2000; 255 blz.; ƒ 49,50; Van Gorcum-uitgave in een reeks die orde. Het platte- ISBN: 90-232-3405-7 eerder boeken over Latijns-Amerika en land en de Afri- Pacifisch Azië voortbracht. Het boek kaanse landbouw- heeft een klassieke opbouw; een the- sector worden apart onder de loep zondering wordt gemaakt voor Zuid- matische behandeling van bevolking, genomen. Onderstreept wordt dat Afrika, dat een duidelijk leidende posi- landbouw, de stad en internationale ondanks alle inspanningen de Afri- tie inneemt op allerlei gebieden. De betrekkingen na een fysisch-geografi- kaanse landbouw niet langer in staat is verslechterende situatie van de overige sche, historische en politieke inleiding. maat te houden met de groeiende landen doet de redacteuren in de epi- Op deze wijze trachten de auteurs, bevolking. Aandacht is er voor de loog dan ook verzuchten dat er van het allen geograaf op een politicoloog en benodigde intensivering van de land- ontwikkelingsoptimisme van de jaren een historicus na, een sociaal-econo- bouw en institutionele aanpassingen ’60 nu weinig meer over is. Zij stellen misch beeld te presenteren van het om de groeiende kwalitatieve en kwan- dat vooral de groei van de bevolking huidige Tropisch Afrika. titatieve ondervoeding te bestrijden. en etnische conflicten hiervoor verant- De beschrijving van de natuurlijke Vervolgens wordt een beeld woordelijk zijn. Met een blik naar de omgeving start met de behandeling geschetst van de snelle gedaanteveran- toekomst stellen de auteurs dat van het oercontinent Pangea & Gon- dering van de Afrikaanse stad. Hoewel ondanks de pessimistische ondertoon dwanaland. Er is aandacht voor de Tropisch Afrika enkele oude steden van de vele hoofdstukken er toch geologie, het klimaat, de vegetatie en kent, is Afrika een nieuwkomer op het enkele lichtpuntjes zijn. De economi- bodems. Nadrukkelijk wordt stilge- terrein van massale verstedelijking. De sche groei lijkt zich, weliswaar op een staan bij de vele fysische obstakels die auteurs staan stil bij het typisch Afri- bescheiden niveau en in een beperkt het continent kent, zoals de weinige kaanse patroon van verdeling van ste- aantal landen, te herstellen. De toege- natuurlijke havens, de geringe bevaar- den met het primaat van één zeer grote nomen vrijheid van meningsuiting en baarheid van de Afrikaanse rivieren, de stad en op grote afstand overige stede- democratisering worden ook toege- grote schommelingen in neerslag en de lijke kernen. In de laatste decennia juicht. Kwijtschelding van schulden kwetsbare ecosystemen. In een volgend constateert men een versterking van de lijkt inmiddels ook bespreekbaar te hoofdstuk wordt een schets gegeven secundaire steden, deels als gevolg van zijn. van het prekoloniale Afrika, veronder- binnenlands beleid alsook ten gevolge Het boek is rijkelijk van fraaie stelde bakermat van de mensheid, de van structurele-aanpassingsprogram- kaartjes en vele kaders voorzien. Ove- koloniale periode en de opkomst van ma’s. Migratie naar de stad, als gevolg rigens is de plaats van de figuren en onafhankelijke Afrikaanse staten aan van enerzijds grote(re) armoede op het tabellen niet altijd gelukkig gekozen. het eind van de jaren ’50. Dit laatste platteland, anderzijds de aantrekkings- En een kaartje bij de tekst over de Ban- aspect wordt uitgediept en aangevuld kracht van het stedelijke voorzienin- toe-expansie (blz. 42) zou verhelde- in het vierde hoofdstuk, waarin de genniveau; de (informele) stedelijke rend geweest zijn. Belangrijker is dat onafhankelijkheid en de omslag van economie; en ten slotte worden ook men gemeend heeft de opzet van het het oorspronkelijke optimisme in een stedelijke planologische en manage- boek te moeten beperken tot Tropisch afro-pessimisme centraal staan. Ook de mentproblemen besproken. Afrika. Waar de keuze voor het wegla- toegenomen afhankelijkheid van wes- Het laatste hoofdstuk belicht de ten van Noord-Afrika – gezien de spe- terse donoren en de democratiserings- betrekkingen van Afrika met de rest cifieke kenmerken van dit gebied in golf van de jaren ’90 worden uitvoerig van de wereld, in het bijzonder West- historisch, politiek en sociaal opzicht - behandeld. Europa. De auteurs constateren na een begrijpelijk is, lijkt die voor het uitslui- Na deze inleidende hoofdstukken analyse van de aanwezigheid van ten van de Republiek Zuid-Afrika in verschuift de aandacht naar de Afri- diplomatieke posten, vliegverbindin- het geheel niet logisch. Het leidt ook kaanse bevolking in haar sociaal-eco- gen, ex- en import en hulprelaties dat herhaaldelijk tot verwarring bij de nomische verscheidenheid. De diffe- Afrika’s positie in de wereld op vele lezer, wanneer in de tekst of tabellen rentiatie in economische groei, de terreinen verder gemarginaliseerd is gesproken wordt over of verwezen infrastructuur, migratie en armoede sinds de onafhankelijkheid. Een uit- wordt naar Sub-Sahara Afrika: omvat

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 411 de analyse of het gepresenteerde cijfer bloemen, enz.), toerisme en industrie. Maasai-oorlogen (Iloikop Wars) vonden nu wel of niet Zuid-Afrika? Een andere Een behandeling met meer reliëf van echter veel eerder plaats: 1820, 1840, reden om Zuid-Afrika wel op te de geweldige rijkdom aan natuurlijke 1870-80; ze waren vooral het gevolg nemen, zou zijn dat na de afschaffing hulpbronnen zou een beter tegenwicht van een strijd om weidegebied. van de Apartheid de rol van het land hebben kunnen bieden aan het door Het samenstellen van het boek lijkt niet alleen in zuidelijk, maar zelfs oos- de auteurs omarmde pessimisme, dat een lange tijd in beslag te hebben telijk en centraal Afrika zeer snel is zij voornamelijk baseren op Afrika’s genomen: zo spreekt men nog over de toegenomen; denk in dit kader aan de bevolkingsgroei en interne conflicten. verdragen van Lomé, en niet van het in rol van Mandela in de Congo. Zo ook zal men vrijwel geen informatie juni 2000 getekende verdrag van Coto- Ook in economisch opzicht is aantreffen over regionale economische nou. Dit verklaart wellicht ook waarom Zuid-Afrika duidelijk koploper. Vele samenwerkingsverbanden, zoals men rijkelijk citeert uit More People lokale bedrijfstakken (vooral drank en COMESA, SADC, Cross Border Less Erosion, het hierboven al aange- fruit) in zuidelijk en oostelijk Afrika Initiative, EAC of ECOWAS. haalde erosiebestrijdingsonderzoek van zijn om zeep geholpen of staan onder Dit zijn overigens ernstiger lacunes Tiffen en Mortimore, terwijl in 1997 de grote druk door Zuid-Afrikaanse dan de enkele onjuistheden die in de Britse geograaf John Murton in een import. Andere branches (zoals toeris- tekst geslopen zijn. Zo stelt men dat de alom geprezen dissertatie (Coping with me) ondervinden ook steeds meer con- Kenia-Oeganda- en de Usambara- more people: population growth, non-farm currentie van Zuid-Afrikaanse aanbie- spoorlijnen louter prestigeprojecten income and economic differentiation in ders. Mede door deze uitsluiting van waren (blz. 64). Niets is minder waar: Machakos District, Kenya) en in het Zuid-Afrika is het boek voornamelijk het voorstel tot aanleg van de Oegan- Geographical Journal (jaargang 165, nr gericht op westelijk Afrika. De meeste da-spoorweg was afkomstig van de 1, 1999, blz. 37-46) aantoonde dat de gedetailleerde verwijzingen en illustra- Britse Conservatieve partij en werd conclusies van eerstgenoemde onder- ties verwijzen naar dit deel van het gedaan vanuit economische (Oegande- zoekers genuanceerd dienen te wor- continent, op een behandeling van se exportprodukten) en politieke den. De analyse op districtsniveau armoedebestrijding en landgebruik in (beheersing van de Nijl en daarmee maskeert de toegenomen armoede, Zimbabwe (blz. 128-131), erosiebe- Egypte en het Suezkanaal) motieven. vooral van de landarbeiders. Ten slotte strijding in Kenia (blz. 148-149) en De aanleg van de Usambara-spoorweg kan in dit verband worden opgemerkt een korte beschrijving van stadsver- moest het transport voor de export van dat men in de hoofdtekst iets frequen- nieuwing in Addis Abeba (blz. 192) koffie vanaf nieuw aangelegde koffie- ter had mogen refereren aan gehanteer- na. plantages mogelijk maken. De runder- de literatuurbronnen. Desondanks is Naast geografische omissies mist pest die, te zamen met een enorme de Nederlandse lezer een inleidend men in het bijzonder gedetailleerde droogte, in oostelijk Afrika rond 1890 boek over Afrika rijker, dat als een eer- informatie over de rol van multinatio- naar schatting 90% van het vee dood- ste introductie zeker nuttig is. nale ondernemingen in Afrika, zoals de, zou verantwoordelijk zijn voor het die werkzaam zijn in bijvoorbeeld de uitbreken van ‘de savanneoorlogen van DR MARCEL RUTTEN is verbonden aan de Stichting mijnbouw, exportlandbouw (ook vee, de pastoralistische Masai’ (blz.61). De Afrika-Studiecentrum te Leiden.

Islam en grondrechten

P.S. VAN KONINGSVELD

Sinds de Islamitische Revolutie in Iran horende opper- (1979) is sprake van een niet aflatende vlakkigheid. Zo Katja Noordam, Roemer van Oordt en Coskun stroom van discussies over de verhou- werd in het geval Cörüz (red.): Mensen, rechten en islam. Beschou- ding tussen islam en mensenrechten. van de debatten wingen over de grondrechten. Het recente debat over de uitlatingen over El Moumni Amsterdam: Uitgeverij Bulaaq/SBLI, 1998; 221 blz.; van de Rotterdamse imam Khalil El- nauwelijks gebruik ƒ 29,50; ISBN: 90-5460-033-0 Moumni over homoseksualiteit vormt, gemaakt van stu- goed beschouwd, slechts een betrekke- dies van El lijk korte episode in deze lange reeks. Moumni’s gedrukte preken (in drie Afgezien van het feit dat het tv-pro- Vele van de discussies in kwestie wor- bundels) en fatwa’s (in één bundel), die gramma NOVA bepaalde uitlatingen den gekenmerkt door een hoge mate al in 1998 binnen de islamologische van El Moumni (bijvoorbeeld zijn ver- van ideologische geladenheid en bijbe- vakpers waren gepubliceerd. oordeling van het lastigvallen van

INTERNATIONALE 412 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 homoseksuelen door Marokkaanse jon- De bijdrage van Arkoun, die als eer- wijze te werk door de vraag te beant- geren) ten onrechte onuitgezonden had ste de Amsterdamse Bijzondere Leer- woorden welke elementaire rechten gelaten, kwam in het debat onvoldoen- stoel Islam heeft bezet, is in essentie door het klassieke islamitische recht de tot uitdrukking wat men hem, juist een samenvatting van ideeën die hij worden beschermd binnen de betrek- ook op grond van zijn eigen islamiti- reeds herhaaldelijk naar voren bracht. kingen tussen echtgenote en echtge- sche normatieve perspectief, terecht Dit blijkt onder meer uit de noten, noot enerzijds en heer en slaaf ander- zou kunnen verwijten: dat hij homo- waarin vrijwel uitsluitend naar eigen zijds. Een kritische opmerking die men seksualiteit, op pseudo-medische wijze, publikaties wordt verwezen. Zoals vele bij zijn bijdrage kan plaatsen, is dat zijn als ziekte had gekwalificeerd. Een van zijn publikaties is ook dit artikel reductie van de islamitische geschriften bevriende Marokkaanse imam die mij moeilijk toegankelijk, haast ‘hermetisch’ tot de categorie ‘apologetisch’ te weinig onlangs bezocht, merkte over die kwa- geschreven. Daarbij komt dat de verta- recht doet aan de zeer grote verschillen lificatie op dat El Moumni hiermee vol- ler (of wellicht de auteur zelf?) de tekst die binnen deze publikaties kunnen ledig buiten zijn boekje was gegaan. De onvoldoende op inconsistenties heeft worden aangewezen. Ayman Shabana, Koran draagt ons op, zo stelde hij, in nagelopen. Zo zegt Arkoun (blz. 44): die voorjaar 2000 in Leiden afstudeer- dergelijke zaken deskundigen te raad- ‘Als laatste manifestatie van de Openba- de, onderscheidt in zijn scriptie, Muslim plegen. De vraag of homoseksualiteit ring heeft de koran de Geschiedenis Discourses on Human Rights: An Analyti- een ziekte is, kan dus slechts door een van het Heil, die onze chronologie op cal Study of Modern Intellectuals, drie medicus, niet door een imam worden aarde omspant (mijn cursivering, VK), islamitische vertogen over mensenrech- beantwoord. ‘Vraagt de deskundigen ingedeeld in een voor en een na de ten: het ‘islamistische’, het ‘radicaal- indien gij het niet weet!’, aldus Soera Openbaring.’ De islamitische heilsge- reformistische’ en het ‘afwijzende’ dis- xx : xx. Dit koranvers wordt bijvoor- schiedenis omvat derhalve de gehele cours. Bovendien schenkt hij aandacht beeld ook binnen hedendaagse islamiti- menselijke geschiedenis en valt uiteen aan fundamentele rechtsfilosofische en sche discussies over de besnijdenis van in een periode voorafgaand en een rechtstheoretische discussies van meisjes aangehaald om aan artsen een andere, volgend op de Openbaring. Dat hedendaagse islamitische juristen over belangrijke stem te geven bij de beant- is te begrijpen. Maar enkele zinnen de samenhang van relevante grondbe- woording van de vraag of, en zo ja hoe, later heet het: ‘De hele menselijke grippen van het islamitische recht, aan bestaande ingrepen in de integriteit geschiedenis op aarde wordt onderwor- zoals die van haqq (recht), hukm (regel, van het vrouwelijk lichaam een einde pen aan een Tribunaal dat goddelijk oordeel), ‘adl (rechtvaardigheid) en moet worden gemaakt. wordt genoemd, hoewel het wordt maslaha (algemeen belang), die in de Dat de westerse samenlevingen, bezet door mannen die zijn opgestaan bijdrage van Peters vrijwel geheel bui- inclusief de Nederlandse, grote behoef- uit de rangen van de Imams (bij de ten beschouwing blijven. te hebben aan verdieping van kennis sji’ieten) of, naderhand, uit die van de Het artikel van Riffat Hassan ver- van en inzicht in het islamitische nor- gekwalificeerde Leermeesters (bij de dient vooral te worden gewaardeerd als matieve denken, staat vast; hetzelfde soennieten). Dit Tribunaal zal blijven aanzet tot een feministische bevrij- geldt voor meer empirisch georiënteer- bestaan tot aan de dag dat de aardse dingstheologie van de hand van een in de kennis over de feitelijke positie van geschiedenis overgaat in de Geschiedenis Amerika werkzame islamitische gods- islamitische minderheidsgroepen in de van het Heil’ (mijn cursivering, VK). dienstwetenschapper. Hassan is er vast westerse samenlevingen. Tegen deze Hier is dus de ‘Geschiedenis van het van overtuigd dat de oorspronkelijke, achtergrond verdient de door de Bij- Heil’ een buitenaardse categorie gewor- ook voor vrouwen bevrijdende bood- zondere Leerstoel Islam in Amsterdam den. Dat de vertaler (Gijs von der schap van de Koran in de latere patriar- gepubliceerde bundel Mensen, rechten Fuhr) geen kennis heeft van islamiti- chale islamitische cultuur vergeten en en islam. Beschouwingen over de grond- sche begrippen, blijkt onder meer uit verloren is geraakt. Ze stelt daarom rechten onze aandacht. de wijze waarop hij, herhaaldelijk, het voor in de huidige tijd islamitische Het boek bestaat uit twee hoofdon- mysterieuze Arabische begrip ‘Moesjaaf’ vrouwen bij de strijd om emancipatie te derdelen. Deel I, ‘Internationale Con- gebruikt. Dit is in feite de ‘Mushaf’, een helpen door hun de weg naar de oor- text’, bevat bijdragen van Mohammed bij alle moslims bekend Arabisch spronkelijke boodschap van de Koran Arkoun (‘De menselijke persoon in de begrip waarmee de Koran in boekvorm te tonen. In plaats van een instrument islamitische overlevering’), Riffat Has- wordt aangeduid. ter onderdrukking moet de Koran, san (‘Gelijk voor God, ongelijk op De meest heldere en erudiete van aldus Hassan, een machtig wapen wor- aarde? Islamitische vrouwen en men- de drie ‘internationale’ bijdragen is die den voor de bevrijding van de islamiti- senrechten’) en Ruud Peters (‘Islami- van Peters, die een alternatief probeert sche vrouw. Het interessante perspectief tisch recht en mensenrechten: een bij- te ontwikkelen voor de stroom van van Hassans boodschap is dat zij een drage aan een voortdurend debat’). ‘partijdige’ (‘beschuldigende’ ofwel ‘apo- oplossing lijkt te bieden voor het door Deel II handelt over de Nederlandse logetische’) benaderingen van het haar beschreven dilemma van de keuze situatie. thema. Peters gaat hierbij op originele tussen moderniteit of islam, waarin vele

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 413 islamitische vrouwen zich tegenwoor- een moeder en van moederlijke liefde maken van ontwikkelingsprojecten die dig bevinden: in haar oplossing vallen en mededogen zijn eveneens verbon- gericht zijn op emancipatie van de isla- islam en emancipatie immers samen. den met de twee eigenschappen die het mitische vrouw, zoals zij zelf voorstelt. Het grote risico dat hier wordt gelopen, meest karakteristiek zijn voor God, Het tweede deel van het boek richt hangt echter samen met de vraag of de namelijk Rahiem en Rahman [respectie- zich op de ‘Nederlandse situatie’. De Koran werkelijk de bevrijding en gelijk- velijk Barmhartig en Erbarmer, VK]. vijf bijdragen van dit gedeelte zijn in stelling van de vrouw in moderne zin Beide zijn afgeleid van de wortel rahm, hoofdlijnen te beschouwen als geslaag- heeft beoogd. hetgeen baarmoeder betekent. De de samenvattingen van publikaties die Hassan stelt bijvoorbeeld: ‘Volgens ideale oemma koestert al haar leden in de afgelopen jaren over elk van de de leer van de Koran heeft iedere man zoals een ideale moeder zich om al haar behandelde thema’s werden gepubli- en iedere vrouw recht op werk, of dit kinderen bekommert’, aldus Hassan. ceerd. In drie van de vijf gevallen kon- nu bestaat uit betaalde werkzaamheden Ik wil hier geen roet in het eten den de auteurs zich hoofdzakelijk base- of vrijwillige diensten. De opbrengsten gooien, maar wijs erop dat het Korani- ren op eigen werk, zoals Renske van behoren tot degene die ervoor gewerkt sche begrip oemma volgens een reeks Ekdom in haar bijdrage ‘Godsdienst- heeft – ongeacht of dit een man of een van oriëntalisten (o.a. Ahrens, Jeffery en vrijheid op de werkvloer’, Susan Rutten vrouw is.’ Als bewijs hiervoor haalt zij Paret) een leenwoord is uit het in haar hoofdstuk over ‘Islamitisch een gedeelte van een koranvers (4:32) Hebreeuws of Syrisch, terwijl lexicogra- familierecht in de Nederlandse rechts- als volgt aan: ‘De mannen krijgen een fen van het Klassiek-Arabisch als Ibn orde’ en Abdulwahid van Bommel in aandeel van wat zij hebben verdiend en Manzur dit woord in verband brengen zijn bijdrage over ‘Islam, ethiek en de vrouwen krijgen een aandeel van met de verbale stam amma, in de bete- gezondheidszorg’. In de beide andere wat zij hebben verdiend.’ De door Has- kenis van ‘zich richten tot’, ‘be-ogen’. gevallen hebben de auteurs vooral het san geciteerde passage wordt echter in Een oemma kan volgens hen zijn: elke werk van anderen samengevat: Katja de Koran zelf voorafgegaan door de gelijkgerichte groep van mensen of die- Noordam en Roemer van Oordt in volgende regel: ‘En begeert niet wat ren; zo kan men spreken van een ‘Godsdienstvrijheid en islam in Neder- God aan sommigen uwer meer gegeven bepaalde diersoort als oemma, en ook land’, en Rachid Bal en Ismail Taspinar heeft dan aan anderen’ (vertaling Kra- van een bepaalde groep mensen van in ‘De islam voor de klas’. In alle geval- mers). De betekenis van het complete dezelfde generatie of van een groep len waren de auteurs echter in staat vers is veeleer dat vrouwen in de mensen die dezelfde profeet volgen, interessante opmerkingen over recenter bestaande (ongelijke) verdeling van enz. Wie nu vervolgens, met Hassan, ontwikkelingen toe te voegen, hetgeen inkomsten tussen mannen en vrouwen erkent dat er in de Arabische taal aan hun bijdragen een duidelijke meer- moeten berusten, zonder dat hun echter nauwe samenhang bestaat tussen de waarde verleent. het hun toekomende aandeel in hetgeen zij woorden waarmee enerzijds ‘Baarmoe- Ondanks de kritische vragen die zelf hebben gepresteerd mag worden afge- der’ en anderzijds ‘Barmhartigheid’, men bij sommige van de hoofdstukken nomen. De Koran heeft zeker, vanuit ‘Medelijden’ e.d. wordt aangeduid, in dit boek naar voren kan brengen, zijn eigen tijd beschouwd, de strekking heeft daarmee nog niet gezegd dat moet worden erkend dat de Stichting van een betere bescherming van vrou- Gods eigenschappen van barmhartig- Bijzondere Leerstoel Islam in Amster- wenrechten, over de gehele linie. Maar heid en erbarmen ‘met de symbolen dam hiermee een nuttige en waardevol- van een gelijkstelling in moderne zin is van een moeder en moederlijke liefde le bijdrage aan de kwaliteitsverbetering geen sprake. Wie daar wil uitkomen, verbonden zijn’. Ten eerste moet wor- van het voortdurende maatschappelijke ontkomt, geloof ik, niet aan een vrijzin- den bedacht dat in het Arabisch op de debat over de islam in Nederland heeft nig-liberale ‘vertaalslag’ à la Abu Zayd glijdende schaal van betekenissen tus- geleverd. En nu maar hopen dat de en moet dus op zoek naar de ‘diepere sen de begrippen voor ‘Baarmoeder’ en deelnemers aan dat debat de tijd vin- bedoelingen’ van de Koran, op langere ‘Erbarmen’ nog het begrip voor ‘Bloed- den om van boeken als het onderhavige termijn. verwantschap’ (rahm; het Arabisch kennis te nemen. Aanvechtbaar zijn ook sommige equivalent voor baarmoeder is veeleer suggestieve opvattingen van Hassan rahim) gelegen is. Het is eerder dit DR P.S.VAN KONINGSVELD is hoogleraar godsdienstge- over het oorspronkelijke, op vrouwelij- begrip, dat naar zijn betekenis gender- schiedenis van de Islam in West-Europa en voorzit- ke of feministische waarden geënte neutraal is, dat de semantische ontwik- ter van de vakgroep godsdienstgeschiedenis en karakter van de islam en de islamitische keling van ‘Baarmoeder’ naar ‘Erbar- vergelijkende godsdienstwetenschap aan de Theolo- maatschappij. Wanneer zij spreekt over men’ verklaart. Dit zijn slechts enkele gische Faculteit van de Universiteit Leiden. de ‘ideale maatschappij of gemeen- voorbeelden van Hassans opvattingen schap’, zoals de Koran die schetst, wijst die een kritische discussie verdienen en ze erop dat het desbetreffende Arabi- die, geloof ik, het riskante van haar sche begrip (oemma) ‘komt van de wor- positie illustreren, vooral wanneer men tel oemm of moeder. De symbolen van haar ideeën concreet tot basis zou

INTERNATIONALE 414 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 Kathleen Christison: Perceptions of Boekaankondigingen Palestine. Their Influence on U.S. Middle East Policy. Deze rubriek staat onder redactie van Fenna van den Burg. De bijdra- Berkeley, Los Angeles, Londen: University gen aan deze aflevering werden verzorgd door Rob Aspeslagh (R.A.), of California Press, 1999; ix + 370 blz.; van Instituut Clingendael, en Fenna van den Burg (F.v.d.B.). De aan- ƒ 105,= winstenlijst van de bibliotheek van Instituut Clingendael wordt maan- ISBN 0-520-21717-9 delijks gepubliceerd op de Clingendael-website: www.clingendael.nl>library>publications De ‘frame of reference’ van Amerikaanse beleidsvoerders in het Midden-Oosten- conflict speelt volgens Christison een van het conflict had gehad en wanneer Max van der Stoel over de rol bij con- belangrijke rol bij de beleidsvorming. de Verenigde Staten in concrete gevallen flictpreventie van de Hoge Commissaris Haar stelling is dat Amerikaanse politici anders zouden hebben gehandeld. Toch inzake Nationale Minderheden in Euro- dit conflict al jarenlang benaderen met tekent zij aan dat bij een ‘more open, pa. In een ander artikel wordt, naar een bepaalde - eenzijdige - opvatting die and more all-encompassing frame of aanleiding van de kwestie- niet meer getoetst wordt, met als gevolg reference’ vele oorlogen misschien zou- Burundi/Rwanda, aandacht gevraagd een natuurlijke neiging de heersende den zijn vermeden en de vrede eerder voor de toename van het aantal particu- opinie te volgen die leeft bij het Con- gesloten zou zijn. Vrede in het Midden- liere spelers op diplomatiek niveau en gres, de pers en het geïnteresseerde Oosten is, zo betoogt zij, onmogelijk als voor het verschijnsel van de ‘parallelle publiek. Christison baseert zich op de de Verenigde Staten slechts steun verle- diplomatie’. In het geval-Burundi/Rwan- ideeën van de inmiddels overleden ara- nen aan een van beide partijen in een da leidde het tot fragmentatie van de bist Malcolm Kerr, die meent dat de conflict dat schreeuwt om verzoening. internationale respons, terwijl de tegen- ‘convential wisdom’ inzake het conflict De studie bevat een bibliografie en strijdige definities van de problematiek in het Midden-Oosten gebaseerd is op register. (F.v.d.B.) en de daaruit resulterende ‘mismatch of twee elementen: 1 de opvatting dat de responses’ aanleiding gaven tot foutieve Palestijnse nationale claims kunstmatig Chester A. Crocker, Fen Osler diagnoses. Deel III, ‘Ending Violent zijn en gebaseerd op kwaadaardige Hampson, Pamela Aall (red.): Her- Conflict: The Road to Settlement’, bedoelingen; en 2 de opvatting dat het ding Cats. Multiparty Mediation in a behandelt o.a. het proces dat leidde tot enige wat er aan de hand is, de onrede- Complex World. de Namibië-Angola-regeling van 1988, lijke weigering aan Arabische kant is het Washington, D.C.: United States Institute het vredesproces in Kambodja en de bestaan van Israël te erkennen. De per- of Peace Press, 1999; xxi + 735 blz.; ‘Goede Vrijdag’-overeenkomst in Noord- ceptie dat de (verdreven) Palestijnen $ 29,95 Ierland. Dit deel bevat ook een bijdrage geen rationele basis hebben voor hun ISBN 1-878379-92-5 van Richard Holbrooke over het proces vijandschap en bitterheid jegens Israël dat leidde tot de Dayton-vredesakkoor- en dat ze geen legitieme nationale aan- Bemiddeling in conflicten is na het den, waarvan hij als Amerikaans onder- spraak maken op het Palestijnse land, einde van de Koude Oorlog veelvuldi- minister van buitenlandse zaken de acht zij fundamenteel voor de ‘miscon- ger en complexer geworden. Er is spra- architect van was. Deel IV gaat over ‘set- ceptions’ aan Amerikaanse zijde. Steeds ke van een veelheid en diversiteit aan tlement and implementation’ en bevat hebben Amerikaanse beleidsmakers het conflicten; zowel personen uit de prak- onder meer een artikel van de Noor Jan conflict door de Israëlische bril beke- tijk, politici, wetenschapslieden, genera- Egeland, die, in zijn hoedanigheid van ken. Bij een analyse van de Amerikaan- listen als specialisten houden zich staatssecretaris van buitenlandse zaken, se ideeën en het daarop gebaseerde ermee bezig. Dit laatste blijkt ook uit de een belangrijk aandeel had in het berei- beleid vindt de schrijfster ampel bewijs variëteit aan auteurs in deze bundel: ken van de Akkoorden van Oslo tussen voor haar stellingen. Met teruggrijpen diplomaten, regeringsfunctionarissen, Israël en de PLO. In Deel V trekt de op de ideeën van Woodrow Wilson, vertegenwoordigers van niet-gouverne- redactie enkele conclusies. Zij wijst op wordt in haar studie achtereenvolgens mentele en internationale organisaties, de uiteenlopende vormen van bemidde- het Midden-Oostenbeleid van Roose- personen uit de wetenschap en de prak- ling en benadrukt dat veel afhangt van velt, Truman, Eisenhower, Kennedy, tijk. De bundel bestaat uit vijf delen. het karakter, de bekwaamheid en de Johnson, Nixon, Ford, Carter, Reagan Deel I houdt zich bezig met de concep- kennis van zaken van het leiderschap in en George Bush (Sr.) geanalyseerd. In ten van bemiddeling, de kwesties waar- bemiddelingspogingen. Naast inzicht in het slothoofdstuk (‘The Pictures in our in bemiddeld wordt, de strategieën, de bemiddelingsprocessen verschaffen de Head’) wordt verwezen naar meer actoren en het perspectief van degenen 25 artikelen in deze bundel ook veel fei- recente ontwikkelingen. Christison wil die bemiddelen. Deel II is gewijd aan telijke informatie over de conflicten niet ingaan op de vraag wat er gebeurd conflictpreventie en -management. In waarin werd bemiddeld. (F.v.d.B.) zou zijn als men een realistischer beeld dit deel treft men een artikel aan van

INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 415 Henrikki Heikka: Beyond the Cult of ten nodig voor een ‘credible military afstand, en normatieve oriëntatie en the Offensive. The Evolution of signalling’. Het lidmaatschap van de EU identiteitsvorming. Het onderzoeksver- Soviet/Russian Strategic Culture and is daarom geen substituut voor een slag wordt afgesloten met een algemene its Implications for the Nordic-Baltic NAVO-lidmaatschap. Er zijn dan ook beschouwing over maatschappelijke Region. voor de Baltische landen slechts twee integratie en het integratiebegrip. De Helsinki/Berlijn: Ulkopoliittinen opties: lid te worden van de NAVO, ‘or uitkomsten van het onderzoek zijn niet instituutti/Institut für Europäische Politik, to continue saying “nice doggie” and bepaald hoopgevend. In het voorlaatste 2000; 148 blz.; hope for the best’. Heikka is tevens van hoofdstuk gaat Veenman in op de al ISBN 951-769-114-9 mening dat het belangrijkste argument door de commissie-Verwey-Jonker voor het buiten de NAVO houden van (1959) bij Molukkers gesignaleerde De auteur gaat in deze studie nader in de Baltische staten, nl. dat lidmaatschap ambivalentie ten opzichte van de wes- op de vroegere Sovjetrussische militaire de Russisch-Westerse betrekkingen terse cultuur. Het advies van deze com- cultuur en strategie, alsmede op de (niet negatief zou beïnvloeden, niet wordt missie leidde ertoe dat de woonoorden onbeduidende) wijzigingen die daarin ondersteund door wat we inmiddels (feitelijk kampen) werden opgeheven, tijdens het nieuwe Russische regime zijn weten over het Russisch strategisch den- waarvoor collectieve huisvesting in opgetreden. Hij analyseert wat hiervan ken. (F.v.d.B.) open woonwijken in de plaats kwam. de consequenties zijn voor de Noords- De conclusie van dit hoofdstuk is dat de Baltische veiligheid. Zo tracht hij ant- Justus Veenman: Molukse jongeren in zelfidentificatie nog overwegend tradi- woord te geven op de volgende vragen: Nederland. Integratie met de rem tioneel is. Ze vertoont ook nauwelijks wat zijn de grote strategische doelein- erop. een samenhang met de sociaal-econo- den van de Russische nationale veilig- Assen: Van Gorcum, 2000; viii + 168 blz.; mische integratie. Er is wel sprake van heidselite en waarin onderscheiden die ƒ 35,= (paperback) sterke sociale integratie binnen de eigen zich van de vroegere Sovjetrussische; ISBN 90-232-3706-4 gemeenschap, maar ook van een zekere hoe en door wie worden ze geconci- sociale afstand tot de Nederlandse pieerd; hoe worden ze in de praktijk In Nederland volgt al een derde genera- samenleving. Op basis van de integratie- gebracht; en wat zijn de implicaties van tie Molukkers onderwijs of zij heeft dit theorieën – de ‘three generation assimi- de evolutie van de Russische strategi- al voor een deel verlaten. Daarin lopen lation cycle’ – zou de derde generatie sche cultuur voor de Noord-Baltische zij voor op andere minderheden. Hun Molukse jongeren verder moeten zijn in regio? Heikka constateert een veel grote- lange aanwezigheid heeft hun onder- het proces van integratie dan zij op re mate van realisme in de Russische wijsachterstand en maatschappelijk pro- grond van het onderzoek is. Het onder- benadering van internationaal-strategi- blematische positie echter niet wegge- zoek geeft het beeld van een stagneren- sche machtsverhoudingen dan in de nomen. Deze twee bevindingen vormen de integratie. Een verklaring vindt Veen- Sovjetrussische van weleer. ‘Put simply, aanleiding voor het onderzoek onder man in het uitgangspunt van ‘selectieve the Russian elite seems to be respon- deze bevolkingsgroep. De probleemstel- integratie’: naar gelang de eigen wensen ding more to structural pressures arising lingen van Veenman zijn: ‘Wat is de en behoeften, kan gekozen worden voor from the shift in the international distri- maatschappelijke positie van de derde- één van drie niveaus van integratie: bution of power than to imagined generatie Molukse jongeren in Neder- sociaal-economische, sociale en norma- threats arising from a deficient ideology.’ land?’, en ‘Hoe verhoudt deze positie tieve integratie. Veenmans onderzoek (blz. 91) Maar vooral het streven naar zich tot die van de eerste- en tweede- verheldert de positie van Molukse jon- regionale hegemonie en naar een multi- generatie Molukkers in Nederland?’ De geren in Nederland. Het is goed onder- polaire wereld en balans levert gevaren onderzoeker hanteert de methode van zoek, omdat het belangrijke vragen op voor de veiligheid in de Baltische een selecte steekproef in elf gemeenten oproept. Deze nopen niet alleen tot ver- regio, die in internationaal-strategisch waar zich Molukse gemeenschappen der onderzoek, maar ze vragen ook om opzicht tot een soort ‘grijze’ zone tussen bevinden. Het aantal respondenten zelfreflectie over de houding van Rusland en het Westen is verworden. bedraagt 1.186 personen in de leeftijd autochtone Nederlanders ten opzichte Volgens de auteur kunnen deze ambi- tussen 15 en 65 jaar. Na de inleiding, van Molukse jongeren. Belangstelling ties, die zowel de Russische militaire als waarin de onderzoeksmethode wordt voor hun zaak en meer aandacht voor niet-militaire leiders onderschrijven, uiteengezet, volgen twee algemene de situatie van hun familie in de Moluk- niet worden verzacht door uitbreiding hoofdstukken over de maatschappelijke ken dienen ook zonder verder onder- van de NAVO met Noordse landen op integratie van Molukkers en hun demo- zoek opgebracht te worden. In algeme- een laag pitje te zetten. De Europese grafische kenmerken. In hoofdstuk 4 ne zin is het onderzoek van Veenman Unie is niet bij machte paal en perk te begint de rapportage van het onderzoek interessant. Het brengt de gangbare stellen aan bovengenoemde Russische met een hoofdstuk over het onderwijs, sociale integratietheorieën naar voren en strevingen, wegens het ontbreken van gevolgd door paragrafen over arbeid en bevindt deze te licht als verklaring voor de politieke en institutionele instrumen- inkomen, sociaal contact en sociale de rem op hun integratie. (R.A.)

INTERNATIONALE 416 spectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 INTERNATIONALEspectator Juli-Augustus 2001 - LV - nr 7/8 417