Arkusz LIDZBARK WELSKI (287)

PAŃSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Arkusz LIDZBARK WELSKI (287)

Warszawa 2010 r.

Autor: Elżbieta Gawlikowska*, Krzysztof Seifert*, Paweł Kwecko*, Izabela Bojakowska*, Hanna Tomassi-Morawiec*,Jerzy Król**

Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Olimpia Kozłowska* Redaktor regionalny planszy A. Gabryś-Godlewska*

Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska*

* – Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsiębiorstwo Geologiczne PROXIMA SA, ul. Wierzbowa 15, 50 056 Wrocław

ISBN

Spis treści

I. Wstęp – K. Seifert ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – K. Seifert ...... 4 III. Budowa geologiczna – E. Gawlikowska, K. Seifert ...... 7 IV. Złoża kopalin – E. Gawlikowska, K. Seifert ...... 10 1. Piaski kwarcowe ...... 10 2. Kruszywo naturalne piaszczysto-żwirowe ...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – E. Gawlikowska, K. Seifert ...... 13 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – E. Gawlikowska, K. Seifert ...... 14 VII. Warunki wodne – E. Gawlikowska, K. Seifert ...... 16 1. Wody powierzchniowe ...... 16 2. Wody podziemne ...... 18 VIII. Geochemia środowiska ...... 20 1. Gleby – P. Kwecko ...... 20 2. Osady – I. Bojakowska ...... 22 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 25 IX. Składowanie odpadów – J. Król ...... 27 X. Warunki podłoża budowlanego – E. Gawlikowska ...... 33 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – E. Gawlikowska ...... 35 XII. Zabytki kultury – K. Seifert ...... 45 XIII. Podsumowanie – E. Gawlikowska ...... 45 XIV. Literatura ...... 47

I. Wstęp

Arkusz Lidzbark Welski Mapy geośrodowiskowej Polski (MGśP) w skali 1:50 000 został wykonany w 2010 roku. Składa się z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowaną treść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstwę informacyjną „Zagrożenia powierzchni ziemi”, opisującą tematykę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A została wykonana w Oddziale Dolnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego. Przy jej opracowywaniu wykorzystano informacje zamieszczone na arkuszu Lidzbark Welski Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykona- nego w 2004 r. w Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (Frankiewicz, 2004). Plansza B została wykonana w Przedsiębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA (odpady) i w Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (geochemia środowiska). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z instrukcją opracowania MGśP (Instrukcja..., 2005). Plansza A zawiera dane zgrupowane w następujących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoża są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogorszyć stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych są użyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opraco- waniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią

3 ogromną pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Do opracowania treści mapy zbierano materiały w archiwach: Państwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie, Mazowieckiego Urzędu Marszałkowskiego w Warszawie, w Warmińsko- Mazurskim Urzędzie Marszałkowskim w Olsztynie. Wykorzystano również informacje uzyskane w Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Warszawie i Olsztynie, w urzędach miast, gmin i w starostwach powiatowych. Informacje zweryfikowano podczas zwiadu terenowego. Dane dotyczące poszczególnych złóż zestawiono w kartach informacyjnych do bazy danych Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1: 50 000.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Granice arkusza Lidzbark Welski wyznaczają współrzędne geograficzne: 1945’–2000’ długości geograficznej wschodniej oraz 5310’–5320’ szerokości geograficznej północnej. Pod względem administracyjnym obszar arkusza jest położony w większości w woje- wództwie warmińsko-mazurskim (w powiecie Nowe Miasto Lubawskie – gmina Grodziczno oraz w powiecie Działdowo – gmina Płośnica i Rybno, miasto i gmina Lidzbark), jego część południowa znajduje się w województwie mazowieckim (powiat Żuromin, gmina Lubowidz), a niewielki fragment przy południowo-zachodniej granicy znajduje się w województwie kujawsko-pomorskim (powiat Brodnica, gmina Górzno). Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2002) południowo- wschodnia część obszaru arkusza położona jest w mezoregionie Wzniesienia Mławskie nale- żącym do makroregioniu Nizina Północnomazowiecka, w podprowincji Niziny Środkowopol- skie. Pozostałą część terenu zajmują mezoregiony: Garb Lubawski i Równina Urszulewska, należące do makroregionu Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie, w podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie (fig. 1). Wzniesienia Mławskie to obszar zdenudowanych równin morenowych oraz niewielkich równin sandrowych, wznoszących się do wysokości 155–180 m n.p.m, powstałych podczas zlodowacenia warty. Formami urozmaicającymi rzeźbę terenu są liczne suche doliny oraz dolinki i niecki denudacyjne, a także rozległe obniżenia bezodpływowe z równinami jeziornymi i torfowymi w okolicy Wylazłowa i Adamowa oraz kemy w okolicy Przełęku Dużego. Wysoczyznę rozcina pradolina Wkry o głębokości 10–15 m i szerokości 1–1,5 km. Dno pradoliny tworzy rozległa równina zastoiskowa, w której wycięta jest płytka i wąska dolina współczesnej Wkry. W jej obrębie występują dwa tarasy akumulacyjne (nadzalewowe) położone 3,0–5,0 m oraz 1,5–2,0 m n.p.rz.

Fig. 1. Położenie arkusza Lidzbark Welski na tle jednostek fizycznogeograficznych wg Kondrackiego (2002)

1  granice podprowincji, 2 – granice mezoregionów; 3 – większe jeziora

Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie Makroregion: Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie Mezoregion: 315.12 – Pojezierze Brodnickie, 315.13 – Dolina Drwęcy, 315.14 – Pojezierze Dobrzyńskie, 315.15 – Garb Lubawski, 315.16  Równina Urszulewska Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Makroregion: Nizina Północnomazowiecka Mezoregion: 318.62 – Równina Raciąska, 318.63 – Wzniesienia Mławskie

Pozostała część terenu, należąca w części północno-zachodniej do Garbu Lubawskiego, a w północno-wschodniej, centralnej i południowo-zachodniej do Równiny Urszulewskiej, charakteryzuje się bardziej urozmaiconą rzeźbą terenu, ukształtowaną w czasie zlodowacenia wisły. Najwyższym punktem jest wzgórze w okolicy Gralewa, o wysokości 177,4 m n.p.m., położone w północno-wschodniej części arkusza, a najniższy punkt znajduje się w dnie doliny rzeki Wel przy północnej granicy arkusza (112,3 m n.p.m). Przez środkową część obszaru przebiegała granica maksymalnego zasięgu lądolodu zlodowaceń północnopolskich, którego pozostałością są: wzgórza moren czołowych w okoli-

5 cy Słupa, Turzy Małej, Murawek i Lidzbarka oraz pierwszy (starszy) poziom sandrowy two- rzący rozległą równinę na wschód od Bryńska Kolonii. Niewielkie fragmenty tego poziomu sandrowego zachowały się także w okolicy Turzy Małej i Murawek. Równinę sandrową roz- cinają duże rynny subglacjalne: Jezior Bryńskich, Jeziora Lidzbarskiego i Jeziora Jeleńskiego. W środkowej i północnej części obszaru arkusza dominującym elementem rzeźby terenu jest równina związana z drugim (młodszym) poziomem sandrowym. W otoczeniu równin sandrowych występują fragmenty wysoczyzn morenowych – w okolicach Klonowa, Wlewska, Jamielnika, Lidzbarka, Jelenia, Wąpierska i Koszelew. Wznoszą się one do wysokości 150–170 m n.p.m. Ważnym elementem ukształtowania powierzchni terenu jest dolina rzeki Wel, która składa się z trzech różnych pod względem mor- fologicznym odcinków – na odcinku Jezioro Grądy – Cibórz jest słabo wykształcona z jednym erozyjno-akumulacyjnym tarasem nadzalewowym, na odcinku Cibórz-Lidzbark to typo- wa dolina rzeki meandrującej, a na odcinku Lidzbark-Chełsty powstała w wyniku przekształ- cenia rynny subglacjalnej. Do powszechnych form należą również równiny torfowe zajmujące dawne dna jezior oraz dna dolin rzecznych. Szczególnie rozległe równiny torfowe występują w okolicach Jelenia, Murawek i Koszelew. Obszar arkusza znajduje się w obrębie dwóch regionów klimatycznych: środkowopol- skiego i zachodniomazurskiego (Woś, 1999). W części należącej do regionu środkowopol- skiego średnia roczna temperatura mieści się w przedziale 6–8 o C. W ciągu roku notuje się 100–110 dni przymrozkowych, 30–50 dni mroźnych i 30–55 dni letnich. Okres wegetacji trwa 210–220 dni. Jest to obszar o najmniejszym w Polsce opadzie rocznym, nieprzekraczają- cym 550 mm (okresowo 500 mm). Pokrywa śnieżna zalega od 40 do 60 dni. Klimat regionu zachodniomazurskiego charakteryzuje się podobnymi średnimi opadami rocznymi (500– 530 mm) i dłużej zalegającą pokrywą śnieżną (średnio 70 dni) w stosunku do regionu środ- kowopolskiego. Liczba dni z przymrozkami wynosi 70–120. Okres wegetacyjny trwa 210– 220 dni. Średnia temperatura roczna wynosi około 7,5oC. Na obszarze arkusza Lidzbark Welski w większości występują gleby bielicowe, niskiej jakości, najczęściej zaliczane do klasy V i VI. Uprawia się na nich głównie żyto, kuku- rydzę i ziemniaki, a także wierzbę energetyczną. Około 20% obszaru arkusza zajmują użytki zielone, na których rozwinęła się hodowla bydła mlecznego. Liczne są też fermy drobiarskie. W Lidzbarku, siedzibie urzędu miasta i gminy, do największych zakładów przemysłowych należą: „PREFABET S.A.” – produkcja betonów komórkowych, Fabryka Mebli „Wolność”, Lidzbarskie Zakłady Przemysłu Skórzanego „Wel”, „Skórpol” – producent odzieży ochronnej, „SE-DA” – produkcja tkanin dekoracyjnych i Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska.

W Rejonie Gralewa wydobywane jest kruszywo naturalne piaszczysto-żwirowe, a w Lidzbar- ku piaski kwarcowe do produkcji betonów komórkowych. Na pozostałym terenie arkusza funkcjonują niewielkie zakłady usługowe i drobnej wytwórczości. Lidzbark jest znaną miej- scowością wypoczynkową, z dobrą infrastrukturą i bazą noclegową. Ze względu na walory środowiskowe w bardzo szybkim tempie rozwija się baza agroturystyczna. W Lidzbarku krzyżują się drogi wojewódzkie nr 544 (Brodnica–Lidzbark–Działdowo) i nr 541 (Dobrzyń n. Wisłą – Sierpc – Lidzbark – Lubawa). Dobrze rozwinięta jest także sieć dróg powiatowych i gminnych. Przez omawiany teren przebiega niezelektryfikowana linia kolejowa Brodnica–Lidzbark–Działdowo.

III. Budowa geologiczna Budowę geologiczną obszaru arkusza Lidzbark Welski przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 wraz z objaśnieniami, arkusz Lidz- bark Welski (Wysota, 2002, 2003). Cechą charakterystyczną obszaru jest występowanie w podłożu podczwartorzędowym rozległego i głębokiego obniżenia zwanego depresją Lidzbarka Welskiego, z którego znaczna część nieskonsolidowanych osadów trzeciorzędowych uległa erozji. Najstarszymi osadami nawierconymi na tym obszarze są osady starszego trzeciorzędu stwierdzone w dnie depresji Lidzbarka Welskiego. Utwory młodszego trzeciorzędu stwierdzono jedynie w obrębie elewacji oraz na stokach depresji. Osady trzeciorzędu wykształcone są jako: piaskowce margliste i margle piaszczyste z mikrofauną paleocenu (o miąższości ponad 13 m) oraz piaski margliste i piaski kwarcowo-glaukonitowe oligocenu (o miąższości od 9 do ponad 11 m), występujące w środkowej i północnej części obszaru. Osady czwartorzędu, o maksymalnej miąższości 297,7 m w okolicach Lidzbarka, od- słaniają się na całej powierzchni omawianego obszaru (fig. 2). Osady plejstocenu zaliczono do zlodowaceń: najstarszego, południowopolskich, środkowopolskich i północnopolskich. Osady zlodowacenia najstarszego (narwi) tworzą poziom gliny zwałowej o miąższości od 3,3 do ponad 20 m, nadbudowany piaskami i mułkami zastoiskowymi o miąższości 4,3 m w najniższej części depresji Lidzbarka. Osady interglacjału augustowskiego reprezentowane są przez piaski i mułki rzeczne, występujące w szerokiej dolinie rzecznej wyciętej do głębokości 25 m w glinach zwałowych i osadach zastoiskowych zlodowacenia narwi.

W obrębie osadów związanych ze zlodowaceniami południowopolskimi (nidy, sanu, wilgi) wyróżniono trzy poziomy glacjalne rozdzielone utworami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi (o łącznej miąższości 30–90 m). Kompleks osadów zlodowacenia nidy składa się z mułków i piasków zastoiskowych (o miąższości 0,7–2,2 m) oraz glin zwałowych (o miąż- szości 29 m). Osady zlodowacenia sanu to: gliny zwałowe (o miąższości 9,5–26,5 m) oraz mułki zastoiskowe (o miąższości 6,3 m). Kompleks osadów zlodowacenia wilgi tworzą: gliny zwałowe (o miąższości 13,3–36,4 m) oraz iły i mułki zastoiskowe (o miąższości 20 m). Osady interglacjału wielkiego reprezentowane są przez: piaski, mułki i iły rzeczne, rzeczno-jeziorne i jeziorne o miąższości od 60 do 90 m. Osady zlodowaceń środkowopolskich tworzą dwa kompleksy glacjalne, związane ze zlodowaceniami odry i warty (o łącznej miąższości 80–130 m). Osady zlodowacenia odry to: iły i piaski zastoiskowe dolne (o miąższości 24,8 m), gliny zwałowe (o miąższości 5–8 m), iły, mułki i piaski zastoiskowe górne (o miąższości 6,8 m), piaski i mułki wodnolodowcowe (o miąższości 14–22 m) stadiału dolnego oraz mułki i piaski zastoiskowe (dwa poziomy o miąższości 11,5 m i 15,2 m) i gliny zwałowe (o miąższości 5 m) stadiału górnego. Osady zlodowaceń odry i warty są rozdzielone piaskami rzecznymi wypełniającymi kopalną dolinę o głębokości 20–40 m, akumulowanymi w czasie interglacjału lubelskiego. Kompleks osadów zlodowacenia warty składa się z piasków i żwirów wodnolodowcowych (trzy poziomy o miąższości 11,3 m, 10–27 m i 4–19 m), glin zwałowych (dwa poziomy o miąższości 2– 25 m i 4–8 m), iłów, mułków i piasków zastoiskowych (o miąższości 5–11 m), piasków, żwi- rów i głazów lodowcowych (o miąższości od 1,5 do ponad 10 m) oraz piasków i żwirów ke- mów (o miąższości 5 m). Osady zlodowaceń północnopolskich (wisły) reprezentowane są przez piaski i żwiry wodnolodowcowe (o miąższości 5–15 m), gliny zwałowe (dwa poziomy o miąższości 1–10 m) iły i mułki zastoiskowe (dolne – o miąższości 4–10 m i górne – o miąższości ponad 10 m), piaski i żwiry moren czołowych (o miąższości ponad 7 m), piaski, żwiry i mułki kemów (o miąższości ponad 5 m), piaski, żwiry i głazy lodowcowe w spływach (o miąższości do 3 m), piaski i żwiry wodnolodowcowe (dwóch poziomów sandrowych: pierwszego – o miąż- szości od 1 m do ponad 20 m i drugiego – o miąższości od 1 do kilkunastu metrów). Naj- młodszymi osadami glacjalnymi są piaski i żwiry rzeczne tarasów nadzalewowych Wkry (o miąższości 2–6 m) i doliny pra -Welu (o miąższości do 3 m). Największe znaczenie dla ukształtowania powierzchni terenu miały procesy zacho- dzące w środkowym i górnym stadiale zlodowacenia warty oraz w czasie zlodowacenia wisły,

9 z którego pochodzą dwa poziomy glin, rozdzielone osadami akumulacji wodnolodowcowej i zastoiskowej, przykryte miejscami osadami czołowo morenowymi i wodnolodowcowymi. Osady holoceńskie są reprezentowane przez piaski pylaste i żwiry zwietrzelinowe (pokrywające płatami powierzchnię wysoczyzny), piaski i gliny deluwialne (występujące w dolnych partiach stoków doliny Wkry, w dnach suchych dolin, dolinek denudacyjnych oraz w obrębie niewielkich obniżeń bezodpływowych i młodych rozcięć erozyjnych), iły, mułki, piaski i żwiry tarasów zalewowych Wkry, piaski i mułki jeziorne (tworzące tarasy jeziorne nad Jeziorem Lidzbarskim, wypełniające misy dawnych jezior), gytie, piaski humusowe, na- muły torfiaste i torfy (wypełniające zagłębienia różnej genezy i w dolinie Wkry), piaski rzeczne delt (tworzące dawne i współczesne delty rzeczne poniżej przełomowych odcinków Welu od Lidzbarka po Chełsty), piaski i żwiry stożków napływowych (występują przy ujściu parowów i rozcięć erozyjnych rozcinających krawędzie i zbocza rynny Jeziora Lidzbarskiego) oraz namuły den dolinnych i zagłębień bezodpływowych (występujące powszechnie w więk- szości den dolinnych niewielkich cieków i zagłębień bezodpływowych).

IV. Złoża kopalin Na obszarze arkusza Lidzbark Welski udokumentowano złoża piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych „Lidzbark Welski”, piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Lidzbark Welski” oraz trzy złoża kruszywa naturalnego piaszczysto-żwirowego: „Gralewo”, „Gralewo II” i „Zieluń” (tabela 1).

1. Piaski kwarcowe Dwa złoża wodnolodowcowych piasków kwarcowych – do produkcji betonów ko- mórkowych i do produkcji cegły wapienno-piaskowej, o tej samej nazwie – „Lidzbark Wel- ski”, położone są częściowo w granicach miasta Lidzbark, a częściowo na gruntach wsi Ci- bórz, na południe od drogi asfaltowej i linii kolejowej z Lidzbarka do Działdowa. Złoże piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych „Lidzbark Welski” udokumentowano w 1974 roku w kategorii B+C1+C2 (Bujalska, 1974). W 1998 roku dodatkiem nr 1 zaktualizowano zasoby złoża i włączono do obszaru złoża fragment złoża piasków kwarcowych do produkcji cegły „Lidzbark Welski” (Przybylski, 1998a). Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej opracowano w związku z aktualizacją zasobów złoża, spowodo- waną eksploatacją kopaliny i określeniem zasobów w granicach własności koncesjobiorcy (Pomałecki, 2009). Obecnie złoże zajmuje 3 oddzielne pola o łącznej powierzchni 40,26 ha.

Pole północne udokumentowano w kategorii B i C1, środkowe (nie zaznaczone na mapie ze względu na jej czytelność) w kategorii C1, a trzecie pole – południowe, w kategorii B, C1 i C2. 10

Miąższość złoża wynosi 4,2–14,7 m; śr. 10,6 m. W nadkładzie występuje gleba, piaski pylaste i zaglinione o grubości 0,3–3,5 m; śr. 0,8 m. Parametry jakościowe kopaliny są następujące: za- wartość krzemionki 81,56–89,65%, śr. 85,72%, zawartość pyłów mineralnych 1,15–11,40%, śr. 4,18%. Złoże jest suche. Kopalina z tego złoża nadaje się do produkcji betonu komórkowego.

Na północny wschód od wyżej opisanego złoża udokumentowano w kategorii C1 zło- że piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Lidzbark Welski” (Gradys, 1989a). Dodatkiem nr 1 (Przybylski, 1998b) zaktualizowano granice i zasoby złoża po wyłą- czeniu części złoża, które przeszło do złoża piasków kwarcowych do produkcji betonów ko- mórkowych „Lidzbark Welski”. Obecnie złoże ma powierzchnię 1,48 ha. Miąższość kopaliny wynosi 11,5–14,6 m; śr. 13,1 m. W nadkładzie występuje gleba i piaski zaglinione o grubości 0,0–3,5 m; śr. 1,2 m. Parametry jakościowe kopaliny są następujące: zawartość krzemionki 85,79–89,64%, śr. 87,46%, zawartość pyłów mineralnych 1,8–4,8%, śr. 3,4%. Złoże jest suche. Kopalina z tego złoża może być wykorzystywana do produkcji cegły wapienno-piaskowej.

2. Kruszywo naturalne piaszczysto-żwirowe Złoże lodowcowych piasków i żwirów „Gralewo” zlokalizowane jest w odległości 0,5 km na północny wschód od drogi Koszelewy–Płośnica, w kierunku wsi Gralewo. Udo- kumentowano je kartą rejestracyjną w 1987 roku (Strzelczyk, 1987), uzupełnioną dodatkiem nr 1 do dokumentacji geologicznej (karty rejestracyjnej) w kategorii C1 (Palczuk, 1997). W dodatku nr 2 (Przybylski, 2007) rozliczono zasoby w związku z zakończeniem eksploatacji w ramach udzielonej koncesji. Powierzchnia złoża wynosi 1,66 ha. Seria złożowa o miąższości 0,0–12,2 m, średnio 6,7 m, przykryta jest glebą, piaskami gliniastymi i glinami zwałowymi o grubości 0,0–3,2; śr. 1,0 m. Parametry jakościowe kopaliny są następujące: zawartość ziarn poniżej 2 mm (punkt piaskowy) 16,3–68,8%, śr. 53,1%, zawartość pyłów mineralnych 2,1– 6,8%, śr. 4,4%, gęstość nasypowa w stanie utrzęsionym 1,850–1,900 t/m3, śr. 1,881 t/m3. Złoże jest suche. Kopalina z tego złoża może mieć zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Złoże „Gralewo II” udokumentowano na powierzchni 1,54 ha (Przybylski, 2009). Jest ono położone około 100 m na północ od złoża „Gralewo”. Serię złożową o miąższości 4,5–6,0 m, średnio 5,2 m stanowią czwartorzędowe piaski i żwiry moreny czołowej. Kopalina przykryta jest glebą i piaskami zaglinionymi o grubości 0,7–4,5 m, śr. 2,1 m. Parametry jakościowe kopaliny są następujące: punkt piaskowy 56,5–81,0%; śr. 69,9%, zawartość pyłów mineralnych 1,0– 2,1%; śr. 1,4%, gęstość nasypowa w stanie utrzęsionym 1,704–1,870 t/m3, śr. 1,805 t/m3. Złoże jest suche. Kopalina nadaje się do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie.

Tabela 1

Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan Wydo- Zastoso- Przyczyny Wiek geologiczne- Kategoria zagospoda- bycie Klasyfikacja wanie konfliktowości Numer złoża Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania rowania (tys. t, złoża kopaliny złoża na mapie złoża kopaliny litologiczno- (tys. t, tys. m3*) złoża tys. m3*) surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2008 (Wołkowicz i in. (red.), 2009) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Gralewo pż Q 198 C1 G* – Skb, Sd 4 A – 2 Lidzbark Welski* pki* Q 3 498,1* B, C1, C2 G 73* Sb 4 B K 3 Zieluń p Q 569 C1 N – Skb, Sd 4 A – 4 Gralewo II** pż Q 144,28 C1 G – Skb, Sd 4 A – 5 Lidzbark Welski pki** Q 149* C1 Z – Sb 4 B K

Rubryka 2: * – podano zasoby wg dodatku nr 2 do dokumentacji z 2009 r., ** – złoże nie figuruje w Bilansie zasobów, zasoby wg dokumentacji z 2009 r. Rubryka 3: p – piaski, pż – piaski i żwiry, pki* – piaski kwarcowe do produkcji betonów komórkowych, pki** – piaski kwarcowe do produkcji cegły wapienno-piaskowej Rubryka 4: Q – czwartorzęd Rubryka 7: złoża: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, * – w ramach koncesji uzyskanej w 2007 roku eksploatacja nie była prowadzona Rubryka 9: kopaliny: Sb – budowlane, Sd – kruszyw drogowych Skb – kruszyw budowlanych Rubryka 10: złoża: 4 – powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11: złoża: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: K – ochrona krajobrazu

Złoże kruszywa naturalnego „Zieluń”, zlokalizowane około 0,5 km na północny wschód od wsi Zieluń, przy drodze Zieluń-Wylazłowo, udokumentowano w kategorii C1 (Matuk-Trapczyńska, 1997). Powierzchnia złoża wynosi 7,30 ha. Serię złożową stanowią wodnolodowcowe piaski o miąższości 2,6–8,5 m; śr. 5,2 m, przykryte piaskami gliniastymi o grubości 0,8–1,1m, śr. 1,0 m. Parametry jakościowe kopaliny są następujące: zawartość ziarn poniżej 2,5 mm 33,3–99,2%, śr.78,48%, pyłów mineralnych 0,5–6,0%, śr. 2,6%, nasią- kliwość ziarn 1,1–1,2%. Złoże jest częściowo zawodnione. Kopalina może mieć zastosowanie do: produkcji betonów, zapraw i wypraw murarskich oraz podsypek drogowych. Pod względem konfliktowości złóż z chronionymi elementami środowiska naturalnego złoża piasków kwarcowych – do produkcji betonów komórkowych „Lidzbark Welski” i do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Lidzbark Welski” uznano za konfliktowe z uwagi na ich położenie w granicach Welskiego Parku Krajobrazowego.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Na obszarze arkusza Lidzbark Welski eksploatowane są dwa złoża: kruszywa naturalnego „Gralewo II” oraz piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych „Lidzbark Welski”. Użytkownikiem złoża „Gralewo II” jest Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjno Drogo- wych Sp. z o.o. z Działdowa, które posiada koncesję na eksploatację złoża ważną do końca kwietnia 2014 roku. Eksploatację rozpoczęto w 2009 roku w obszarze górniczym o powierzchni 1,58 ha oraz terenie górniczym o powierzchni 1,99 ha. Jest to złoże pokładowe. Kopalina jest eksploatowana w wyrobisku wgłębnym i sprzedawana odbiorcom bez przeróbki. Użytkownikiem złoża „Gralewo” jest Spółdzielnia Kółek Rolniczych z Płośnicy, która prowadziła w niewielkim zakresie eksploatację złoża na użytek własny oraz na potrzeby dróg w gminie Płośnica. Wydobycie rozpoczęto w 1988 roku, a wstrzymano w 2005 roku wraz z upływem terminu końca koncesji. Po uzyskaniu nowej koncesji w 2007 r., ważnej do końca 2017 roku, nie wznowiono wydobycia. Aktualnie obszar górniczy ma powierzchnię 1,66 ha, a teren górniczy 3,01 ha. Od południowego zachodu do złoża przylega stare, nie zrekultywo- wane wyrobisko, znajdujące się na wyeksploatowanej części złoża. Złoże piasków kwarcowych do produkcji betonów „Lidzbark Welski” użytkowane jest przez przedsiębiorstwo „Prefabet” SA z Lidzbarka, które posiada koncesję na jego eksploata- cję ważną do 21.12.2025 roku. Powierzchnia obszaru jest równa powierzchni terenu górni- czego i wynosi 24,98 ha. Złoże eksploatowane jest metodą odkrywkową (ścianową) od 1962

13 roku. Część wyrobiska w NW części złoża została zrekultywowana w kierunku leśnym. Za- kład produkujący betony komórkowe („Prefabet” SA) znajduje się w pobliżu złoża. Złoże piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Lidzbark Wel- ski eksploatowane było od lat 60. na potrzeby miejscowej cegielni przez Przedsiębiorstwo Produkcji Betonów z Lidzbarka, a potem przez prywatnego przedsiębiorcę. Wydobycie za- kończono w 1998 roku. Cegielnia została zamknięta, a w ramach rekultywacji wyrobisko za- sypane pyłami z warszawskich elektrociepłowni. W obrębie złoża piasków „Zieluń” nie było prowadzonej eksploatacji. Na obszarze arkusza występują także punkty niekoncesjonowanej eksploatacji kruszywa naturalnego piaszczysto-żwirowego, m.in. w rejonie Jamielnika, Lidzbarka, Małego Łęcka (fot. 1), Przerodków. Ponadto stare wyrobiska, w większości zarośnięte i wypełnione śmieciami, znajdują się m.in. w Zdrojku, Starym Dłutowie, Wąpiersku i Wlewsku.

Fot. 1. Mały Łęck – nielegalna eksploatacja piasków i żwirów

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin Na obszarze arkusza Lidzbark Welski na podstawie analizy archiwalnych materiałów geologicznych wyznaczono 23 obszary perspektywiczne: 3 piasków oraz piasków i żwirów, 7 piasków oraz 13 torfów. Ze względu na brak dokładnego rozpoznania geologicznego nie wyznaczono obszarów prognostycznych. Jako rejony perspektywiczne dla udokumentowania złóż piasków oraz piasków i żwi- rów, uznano, zaznaczające się w terenie, formy akumulacji wodnolodowcowej i lodowcowej, takie jak ozy i moreny czołowe.

Pomiędzy Dłutowem Starym a Zdrojkiem wykonano 9 otworów o głębokości 7,0– 16,5 m, w których stwierdzono występowanie serii piaszczystej, różnoziarnistej z przewagą piasków średnio- i drobnoziarnistych, z pojedynczymi ziarnami żwiru (Marciniak, 1975). W czterech otworach położonych w części południowo-wschodniej badanego obszaru stwierdzono przewarstwienia piasków różnoziarnistych o miąższości 0,5–2,0 m, zawierają- cych 16–29% frakcji żwirowej. W jednym z tych otworów występowała pospółka o miąższo- ści 1,8 m i zawartości ziarn <2,5 mm – 63,7%, pod nadkładem 6,2 m piasków. Obszar uznano jako perspektywiczny dla piasków. W rejonie Bryńska–Kolonii wykonano 12 otworów o głębokości 5,6–21,5 m (Marci- niak, 1975). W 6 otworach stwierdzono występowanie wodnolodowcowych piasków, miejscami zaglinionych lub z wkładkami mułków W 6 otworach, w obrębie serii piaszczystej, występują soczewki piaszczysto-żwirowe o miąższości 0,5–2,1 m (miąższość bilansowa wy- stępowała tylko w jednym otworze) i o punkcie piaskowym (zaw. ziarn<2,5 mm) 45,9– 67,5%. Wokół tych otworów wyznaczono obszar perspektywiczny piasków. W rejonie Jamielnika wykonano 8 otworów o głębokości 4,0–10,0 m (Marciniak, 1975). Występowały tam lodowcowe piaski różnoziarniste o miąższości 0,7–6,7 m. W ich obrębie spotyka się soczewki piaszczysto-żwirowe o miąższości 0,9–1,9 m i zawartości ziarn <2,5 mm – 51,9–67,6%. Jest to obszar perspektywiczny piasków. W rejonie Słup-Wlewsk wykonano łącznie 25 otworów o głębokości 6,0–11,4 m (Marciniak, 1975). W obrębie lodowcowej serii piaszczystej występują soczewki piasków i żwirów o miąższości 0,6–2,6 m i zawartości ziarn <2,5 mm od 32 do 61,1 %. Obszar uznano za perspektywiczny dla piasków oraz piasków i żwirów. W rejonie Chełsty–Kurojady w dwóch polach wykonano 7 otworów o głębokości 7,2– 10,0 m (Marciniak, 1975). Stwierdzono występowanie lodowcowych piasków różnoziarni- stych. W 4 otworach występują soczewki piaszczysto-żwirowe o miąższości 0,3–1,0 m i za- wartości ziarn <2,5 mm od 56,0 do 68,9%. Jest to obszar perspektywiczny piasków. W rejonie Wąpierska (dwa obszary) i na południe od Jelenia (jeden obszar) wykonano 17 otworów o głębokości od 7,0–12,2 i jeden otwór o głębokości 30,0 m (Marciniak, 1977). Stwierdzono występowanie piasków różnoziarnistych, a w ich obrębie, ale tylko na obszarach koło Wąpierska, soczewki osadów piaszczysto-żwirowych o miąższości 0,7–10,2 m i zawar- tości ziarn <2,5 mm od 63 do 68,2%. W związku z tym dwa obszary koło Wąpierska uznano jako perspektywiczne dla piasków oraz piasków i żwirów, a obszar koło Jelenia jako perspektywiczny dla piasków. W poszukiwaniu piasków i żwirów przebadano do głębokości 5–8,6 m dwa obszary w rejonie Zielunia (Liwska, Strzelczyk, 1972). Na obszarze położonym na wschód od Zielu- nia wykonano 14 otworów. We wszystkich z nich stwierdzono występowanie piasków. Po-

15 nadto w 5 otworach nawiercono na głębokości 0,2–2,8 m niewielkie soczewki piasków gru- boziarnistych ze żwirami o miąższości 0,6–3,9 m (miąższość bilansowa występowała tylko w jednym otworze) i o punkcie piaskowym 20–60%. Rejon uznano za perspektywiczny dla piasków. Na obszarze zachodnim wykonano 7 otworów, w których nawiercono osady piaszczysto-gliniaste, a tylko w trzech z nich stwierdzono warstwę piaszczysto-żwirową o miąż- szości 0,4–1,8 m i punkcie piaskowym 45–65%, występującą ona głębokości 0,2, 1,6 i 5,2 m. Z uwagi na niewielką miąższość kopaliny obszar uznano za negatywny. W rejonie Płośnicy wykonano 2 otwory o głębokości 10 m, w których występowały gliny zwałowe z otoczakami, piaski różnoziarniste gliniaste i pylaste. Domieszek frakcji żwi- rowej nie stwierdzono (Marciniak, 1977). Obszar uznano za negatywny dla poszukiwań pia- sków i żwirów. Podobnym rezultatem zakończyły się poszukiwania piasków i żwirów na zachód i północ od miejscowości Słup (Gradys, 1989b). W tym obszarze wykonano 68 otworów o głębokości 6,0–11,4 m. Pod glebą o grubości 0,2–0,5 m i piaskami gliniastymi o miąższości 2,5–10,0 m w większości otworów nawiercono serię osadów piaszczystych, najczęściej pia- sków z niewielką domieszką żwiru (punkt piaskowy 80–90%). Wśród tych utworów spora- dycznie występują niewielkie soczewki żwirów lub piasków i żwirów. Ze względu na duży nadkład obszar ten uznano za negatywny. Na omawianym obszarze znajduje się kilkanaście obszarów występowania torfów, które spełniają kryteria bilansowości (Ostrzyżek, Dembek, 1996). Nie wchodzą one jednak w skład potencjalnej bazy zasobowej ze względu na zlokalizowanie na obszarach chronionych. Są to torfowiska głównie typu niskiego, mieszanotypowe. Powierzchnia największego obszaru (między Ciborzem i Koszelewami) wynosi około 1 200 ha. Średnia miąższość torfów w tym obszarze wynosi 1,5 m, popielność 16,9% i stopień rozkładu 40%. Powierzchnia pozo- stałych wystąpień torfów wynosi od 6,5 ha w rejonie Jamielnika (średnia miąższość 2,5 m, popielność 7%, stopień rozkładu 25%) do 86 ha w okolicy Jelenia (średnia miąższość 1,6 m, popielność 1,5%, stopień rozkładu 20%)

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Lidzbark Welski znajduje się w dorzeczu Wisły. Północna i zachodnia część należy do zlewni dwóch dopływów Drwęcy – Welu i Brynicy (zlewnie III rzędu), a pozostała do dopływu Narwi – Wkry (zlewnia III rzędu). Wel jest największym lewostronnym dopływem Drwęcy. Całkowita długość rzeki Wel wynosi 95,8 km. Powierzchnia zlewni wynosi 799,1 km2. Dolina rzeki Wel ma generalnie przebieg południkowy. Przy czym od źródeł do Ciborza (koło Lidzbarka), rzeka płynie w kie-

16 runku południowo-zachodnim, a potem zmienia bieg na północno-zachodni i w okolicach miejscowości Bratian, znajdującej się już poza obszarem arkusza, wpada do Drwęcy. Wel jest typową rzeką pojeziorną, odznaczającą się stosunkowo wyrównanym przepływem w ciągu roku. Potwierdza to retencyjną rolę jezior, przez które przepływa rzeka. Najwyższe stany wody notuje się od lutego do końca kwietnia, zaś najniższe w czerwcu i lipcu. Średni spadek rzeki wynosi 1,24‰, kilka odcinków charakteryzuje się spadkiem powyżej 4,0‰. Lewo- stronnym dopływem Wela jest Płośniczanka. Wkra przepływa przez południowo-wschodnią część obszaru arkusza. Reżim hydrolo- giczny Wkry określany jest jako wyrównany, charakteryzujący się zasilaniem deszczowo- śnieżnym z przewagą zasilania śnieżnego. Maksimum stanów wody przypada na luty i ma- rzec (2,2–2,9 m), a minimum na lipiec i sierpień (1,56–1,58 m). Zarówno w miesiącach letnich jak i zimowych Wkra charakteryzuje się nieregularnością przepływu. W obrębie arkusza znajduje się pięć większych jezior: Lidzbarskie, Zwórzno, Jeleńskie, Grądy i Zakrocz. Jeziora te należą przede wszystkim do typu eutroficznego, czyli bogatego w substancje odżywcze i obserwuje się na nich zakwit glonów. Największe z nich to Jezioro Lidzbarskie – o powierzchni zwierciadła wody 121,8 ha i głębokości maksymalnej 25,5 m. Główny dopływ jeziora – rzeka Wel, przepływa przez północno-wschodnią część zbiornika. Ważnymi elementami hydrograficznymi są wysięki, wycieki, podmokłości i źródła. Podmokłości spotyka się w dnach dolin rzecznych, rynien subglacjalnych, zagłębień po mar- twym lodzie i zagłębień bezodpływowych, głównie w północno-wschodniej części obszaru. Wycieki, wysięki i źródła występują wokół Jeziora Lidzbarskiego oraz w przełomowych od- cinkach rzeki Wel na północ od Lidzbarka. W rejonie Koszelewy–Koszelewki–Murawy znaj- dują się liczne stawy hodowlane. Pomiarami jakości wód objęte są rzeki Wel i Płośniczanka. Stan jakościowy tych rzek był ostatnio badany w roku 2005 (Raport…, 2006). Jakość wód rzek Wel była badana w trzech punktach. W Ciborzu i w Chełstach odpowiadała IV klasie. Przyczyną były barwa, chlorofil, stan sanitarny (miano coli, fekalia), fosforany. Natomiast powyżej Jeziora Lidzbar- skiego odpowiadała III klasie ze względu na stężenie tlenu, zawartość azotu, manganu i ole- jów mineralnych. Jakość wód Płośniczanki badano w jednym punkcie. Prowadziła ona wody III klasy, ze względu na zawartość związków azotu, manganu i olejów mineralnych. W roku 2008, w ramach monitoringu rzek, określono ogólny jakościowy stan jednolitych części rzeki Wkry. Rzeka ta na całym odcinku w granicach obszaru arkusza prowadzi wody złej jakości (Monitoring..., 2009). Wody Jeziora Lidzbarskiego od 2002 roku nie były badane.

2. Wody podziemne Charakterystyka wód podziemnych została opracowana na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Lidzbark Welski wraz z objaśnieniami (Herbich, 2002). Na omawianym obszarze rozpoznane i ujmowane są tylko wody w utworach czwarto- rzędowych. Wody piętra czwartorzędowego występują w trzech poziomach wodonośnych: przy- powierzchniowym i dwóch poziomach międzyglinowych (dolnym i górnym). Poziom przypowierzchniowy, nie mający na ogół znaczenia użytkowego, związany jest z piaskami i żwirami sandrowymi o zwierciadle swobodnym, najczęściej na głębokości mniejszej niż 15 m. Jego miąższość najczęściej nie przekracza 10 m, lokalnie może dochodzić do 20 m. Poziom ten jest wrażliwy na zanieczyszczenia ze względu na ograniczoną izolację i nie spełnia kryteriów głównego poziomu użytkowego. Poziomu tego brak w południowo- wschodniej i wschodniej części arkusza (rejon Dłutowa i Małego Łęcka). Główny poziom użytkowy – międzyglinowy górny tworzą wodnolodowcowe osady piaszczyste i piaszczysto-żwirowe w spągu glin zwałowych i mułków zastoiskowych. Poziom ten, powszechnie ujmowany studniami wierconymi, stanowi główne źródło zaopatrzenia w wodę. Jego strop znajduje się generalnie na głębokości 20–40 m, jedynie w dolinie Welu i Brynicy na głębokości 5–15 m. Miąższość warstwy wodonośnej waha się od 20 do 40 m, jedynie w rejonie Wlewska, Koszelewek i na południe od Lidzbarka wynosi 10–20 m. Naj- wyższe wydajności potencjalne studni występują w części centralnej i wschodniej obszaru arkusza. Najniższe wydajności potencjalne osiągają ujęcia w rejonie doliny Welu oraz na terenach położonych na południe od Lidzbarka. Jest to w większości poziom wód naporowych zasilany poprzez infiltrację z poziomu wód gruntowych lub przesączanie opadów atmosfe- rycznych. Bazą drenażu tego poziomu są doliny rzek: Welu, Brynicy i Wkry. Poziom międzyglinowy dolny, o znaczeniu podrzędnym, składa się z piasków wodnolodowcowych. Miąższość warstwy wodonośnej wynosi 15–25 m. Poziom ten nie jest ujmowany na omawianym terenie. Największe ujęcia komunalne znajdują się w Lidzbarku, Chełstach, Słupie, Jeleniu, Łęcku Wielkim, Turzy Małej, Dłutowie Starym i Zieluniu. Ujęcie w Lidzbarku posiada wy- znaczoną strefę ochrony pośredniej. W Lidzbarku znajduje się także ujęcie przemysłowe. Na obszarze arkusza Lidzbark Welski wydzielono dwa główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP) (Kleczkowski, 1990) (fig. 3).

Fig. 3. Położenie arkusza Lidzbark Welski na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990)

1 – obszar najwyższej ochrony (ONO); 2 – granice GZWP o charakterze porowym; 3 – większe jeziora Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 214 – Zbiornik Działdowo, czwartorzęd (Q); 215 – Subniecka Warszawska, trzeciorzęd (Tr)

Południowo-wschodnia część obszaru arkusza Lidzbark znajduje się w obrębie trze- ciorzędowego zbiornika Subniecka Warszawska (GZWP nr 215), o szacunkowych zasobach dyspozycyjnych 250 tys.m3/d i średniej głębokości ujęcia 160 m. Prawie cały obszar, z wyjąt- kiem północno-zachodniego i południowo-zachodniego fragmentu, obejmuje Zbiornik Dział- dowo (GZWP nr 214). Jest to czwartorzędowy zbiornik miedzymorenowy oraz doliny kopal- nej Wkry. Szacunkowe zasoby dyspozycyjne zbiornika wynoszą 300 tys. m3/d, a średnia głę- bokość ujęć 100 m. Obszar tego zbiornika podlega najwyższej ochronie (ONO). Oba zbiorniki nie posiadają szczegółowych dokumentacji hydrogeologicznych.

VIII. Geochemia środowiska 1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń metali okre- ślone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Rozporządzenie …, 2002). Dopuszczalne war- tości pierwiastków dla poszczególnych grup użytkowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 287 – Lidzbark Welski, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawartości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Tabela 2 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przeciętnych tości w glebach ciętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 256 – dian) w gle- obszarów niezabu- Wartości dopuszczalne stężeń w glebie Lidzbark Welski bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporządzenie Ministra szu 256 – Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Lidzbark Welski Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 11–52 23 27 Cr Chrom 50 150 500 2–7 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 13–48 29 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1–3 1 2 Cu Miedź 30 150 600 1–8 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 1–7 2 3 Pb Ołów 50 100 600 4– 2 10 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 256 – Lidzbark 1) grupa A Welski w poszczególnych grupach użytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 7 wy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 grożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 7 szarów tych stężenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B – grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 7 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbani- sza 256 – Lidzbark Welski do poszczególnych grup zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, użytkowania (ilość próbek) użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostatecz- na do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów.

Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2). Przeciętne zawartości: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rtęci w badanych glebach arkusza są na ogół niższe lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady Osady powstają na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych. Osadzający się materiał pochodzi przede wszystkim z erozji skał i gleb na obszarze zlewni. Składnikami osadów są również substancje wytrącają- ce się z wody. W osadach zatrzymywane są także zawiesiny wnoszone do wód powierzchniowych wraz ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi oraz unieruchamiana jest w nich większość potencjalnie szkodliwych metali i związków organicznych trafiających do rzek i jezior. Zanieczyszczone osady mogą szkodliwie oddziaływać na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i często pośrednio na zdrowie człowieka. Wstępujące w osadach metale ciężkie i inne substancje niebezpieczne mogą akumulować się w łańcuchu żywieniowym do poziomu, który jest toksyczny dla oranizmów wodnych, zwłaszcza drapieżników, a także mogą stwarzać ryzyko dla ludzi. Osady o wysokiej zawartości szkodliwych składników są potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Część szkodliwych składników zawartych w osadach może ulegać ponownemu uruchomieniu do wody w następstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegających w osadach, jak również mechanicznego po- ruszenia na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu bądź bagrowania wcześniej odłożonych zanieczyszczonych osadów. Także podczas powodzi zanieczyszczone osady mo- gą być przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ciężkimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony (Rozporządzenie…, 2002). Dla oceny jakości osadów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartości PEL (ang. Probable Effects Levels) – określają- ce zawartość pierwiastka, powyżej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melio- racyjnych, obowiązujące w Polsce oraz wartości tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i wartości PEL. Tabela 3 Zawartość pierwiastków w osadach wodnych (mg/kg) Rozporządzenie Pierwiastek PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Miedź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* – ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D., 1994

Materiały i metody badań laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawierającej wyniki badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ). Próbki osadów jeziornych pobierane są z głęboczków jeziora. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnową drobniejszą niż 0,2 mm. Zawartości arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, oznaczenia kadmu wykonano metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS), także z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osa- dów wodą królewską, a oznaczenia zawartości rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie ozna-

23 czenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Państwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o przekroczonych wartościach PEL (niebieski) pod względem zawartości potencjalnie szkodliwych pierwiastków. Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość żadnego pierwiastka nie przewyż- szała górnej granicy wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego każdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydu- jących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spośród jezior znajdujących się na arkuszu zbadane zostały osady jeziora Lidzbarskiego. Osady tego jeziora charakteryzują się niskimi zawartościami potencjalnie szkodliwych pier- wiastków zbliżonymi do wartości tła geochemicznego, jedynie odnotowano nieznacznie pod- wyższoną zawartość chromu (tabela 4). Stwierdzone zawartości badanych pierwiastków są niż- sze od ich dopuszczalnych stężeń według Rozporządzenia MŚ, są one także niższe od ich warto- ści PEL, powyżej której obserwuje się szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umożliwiają jedynie ocenę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 4 Zawartość pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) J. Lidzbarskie Pierwiastek 2002 r. Arsen (As) <5 Chrom (Cr) 22 Cynk (Zn) 34 Kadm (Cd) <0,5 Miedź (Cu) 6 Nikiel (Ni) 3 Ołów (Pb) 7 Rtęć (Hg) 0,035

3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4.) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmują sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wynoszą od 26,5 nGy/h do 53,1 nGy/h. Średnia wartość wynosi 34,1 nGy/h i jest bardzo bliska średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości promieniowania gamma wahają się w podobnym zakresie: od 28,3 do 54,5 nGy/h i średnio wynoszą 37,7 nGy/h. W obydwu profilach obserwuje się niewielkie zróżnicowanie pomierzonych dawek promieniowania gamma – przeważają wartości z przedziału: (30–40 nGy/h), co świadczy o tym, że występujące wzdłuż profili utwory (osady wodnolodowcowe i gliny zwałowe) cha- rakteryzują się podobnymi wartościami promieniowania gamma. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż profilu zachodniego wahają się od 2,7 do 7,1 kBq/m2, a wzdłuż profilu wschodniego – od 0,6 do 10,5 kBq/m2. Wartości te są niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. 25

287 W PROFIL ZACHODNI 287 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5900727

5898737 m m5908784

5896849

5894645

0 10 20 30 40 50 0 5 10 15 20 25 30 35 nGy/h nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5900727

5898737 m m5908784

5896849

5894645

0 2 4 6 8 0 2 4 6 8 10 12 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Lidzbark Welski (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa …, 2001) oraz w Rozpo- rządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie …, 2003). W nielicznych przypad- kach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyżej wymienionych aktów praw- nych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzecz- ności z możliwością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania skła- dowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki inży- niersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nie posiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których możliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża, a także ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie w obrę- bie POLS: - warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 5; - zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m; miąższość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Omawiane wyżej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej wskazano lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne do- kumentują obecność warstwy izolacyjnej do głębokości 10 m.

Tabela 5 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Miąższość Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów (m) (m/s) N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 * 10-9 Iły, K – odpady inne niż niebezpieczne i obojętne 1 – 5 ≤ 1 * 10-9 iłołupki O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 * 10-7 Gliny Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia główne- go użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Lidzbark Welski Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Herbich, 2002). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznacza się w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (od- porności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym różne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego też obszarów o różnym stopniu zagrożenia nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o różnym zagro- żeniu jakości wód podziemnych. Informacje zaprezentowane na tej planszy zawierają elementy wiedzy o środowisku, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko przy projektowaniu składowisk odpa- dów, lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska lub mogących pogorszyć jego stan.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na terenie arkusza Lidzbark Welski bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegają: - obszary występowania osadów holoceńskich: namułów den dolinnych i zagłębień bezod- pływowych piasków den dolinnych i zagłębień bezodpływowych (podścielających namu- ły i torfy), piasków i żwirów stożków napływowych (występujących przy ujściu parowów i młodych rozcięć erozyjnych, rozcinających krawędzie i zbocza rynny Jeziora Lidzbar- skiego), piasków rzecznych delt (poniżej przełomowych odcinków Welu od Lidzbarka po Chełsty), piasków jeziornych (tworzących tarasy nad Jeziorem Lidzbarskim), piasków rzecznych, iłów i mułków, miejscami z domieszką piasków (mad) tarasów zalewowych (występujących w obrębie doliny Welu oraz Wkry), torfów i gytii (wypełniających dna

zagłębień wytopiskowych oraz rozległe obniżenia na sandrach, głównie w północno- wschodniej części obszaru arkusza); - tereny zabagnione i podmokłe oraz rozległe obszary łąk na glebach pochodzenia organicznego występujące głównie w dolinach rzeki Wel i mniejszych cieków, wzdłuż kana- łów i rowów oraz w zagłębieniach bezodpływowych wraz ze strefą o szerokości 250 m; - doliny rzek: Wel, Wkra (Działdówka), a także licznych drobnych cieków; - otoczenie jezior: Lidzbarskiego, Zwórzno, Klonowskiego, Jeleńskiego, Zakrocz, a także obszary wokół oczek wytopiskowych zlokalizowanych na południowym wschodzie arkusza wraz, ze strefą o szerokości 250 m od granicy ich zasięgu; - źródła, zlokalizowane w północno–zachodnim narożu arkusza oraz w rejonie Jeziora Lidzbarskiego i w okolicy Bryńska Szlacheckiego, wraz ze strefą 250 m; - obszar w obrębie strefy ochronnej komunalnego ujęcia wód podziemnych w Lidzbarku; - obszary zwartej zabudowy miasta Lidzbarka, będącego siedzibą gminy, a także miejsco- wości Stare Dłutowo; - tereny chronionego środowiska przyrodniczego w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000, w granicach specjalnego obszaru ochrony siedlisk PLH280015 „Przeło- mowa Dolina Rzeki Wel”, PLH280014 „Ostoja Welska”, PLH 280012 „Ostoja Lidzbar- ska”, a także w granicach obszaru specjalnej ochrony ptaków PLB 140008 „Doliny Wkry i Mławki”; - obszar rezerwatów przyrody: „Piekiełko”, „Bagno Koziana” i „Klonowo”; - zwarte kompleksy leśne o powierzchni powyżej 100 ha, obejmujące około 40% obszaru arkusza. Obszary bezwzględnie wyłączone zajmują ponad 70% waloryzowanego terenu. Za- znaczyć należy, że granice części wydzieleń, z uwagi na ich niewielkie powierzchnie zostały zgeneralizowane i weszły w obręb wyłączeń bezwzględnych, bądź w obręb określonego typu potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk. Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmują około 30% powierzchni arkusza. Do lokalizacji składowisk odpadów preferowane są obszary posiadające naturalną warstwę izolacyjną, zgodną z wymaganiami dotyczącymi naturalnej bariery geologicznej (tabela 5). Wskazane na mapie rejony POLS wydzielono na podstawie obrazu budowy geologicznej przedstawionego na arkuszu Lidzbark Welski Szczegółowej mapy geologicznej Pol- ski w skali 1:50 000 (Wysota, 2002, 2003). Podkreślić należy, że charakterystyka litologiczna

29 utworów stanowiących naturalną barierę geologiczną, przedstawiona w objaśnieniach do SMGP i profilach otworów archiwalnych jest bardzo ogólna i nie opisuje w pełni cech izolacyjnych warstwy. W obrębie omawianego terenu cechy izolacyjne spełniające warunki dla bezpośredniej lokalizacji składowisk odpadów obojętnych wykazują gliny zwałowe: stadiału górnego zlodowacenia warty (zlodowacenia środkowopolskie) oraz stadiału górnego zlodowacenia wisły. Tworzą one pakiet gruntów słabo przepuszczalnych. Gliny tworzą powierzchnię częściowo zde- nudowanej wysoczyzny morenowej. Analiza otworów wiertniczych i przekroju geologicznego wykazuje, że miąższość górnych glin zwałowych zlodowacenia warty wynosi od 4 do 12 m w rejonie Małego Łęcka i Dłutowa we wschodniej części arkusza. Gliny te miejscami podścielo- ne są starszymi glinami zwałowymi stadiału środkowego zlodowacenia warty. Kompleks osa- dów słabo przepuszczalnych osiąga w tych rejonach miąższość dochodzącą do 14–24 m. Gliny zwałowe zlodowacenia wisły tworzą powierzchnię wysoczyzn morenowych w północno-zachodniej części arkusza, a także na południe od Koszelewek i Koszelew. Są to przeważnie gliny piaszczyste, o miąższości nie przekraczającej 10 m. Z uwagi na niski sto- pień skonsolidowania glin najmłodszego zlodowacenia, mogą one posiadać mniej korzystne właściwości izolacyjne od starszych glin zlodowaceń środkowopolskich. Miąższość glin zwałowych występujących w granicach wyznaczonych POLS jest wy- starczająca i zgodna z wymaganiami dla utworzenia składowisk odpadów obojętnych. Obszary o zmiennych właściwościach izolacyjnych wyznaczono w miejscach, gdzie naturalna bariera geologiczna (NBG) zbudowana z glin zwałowych przykryta jest cienką po- krywą osadów przepuszczalnych. Tworzą je utwory reprezentowane przez lodowcowe i wodnolodowcowe osady piaszczysto-żwirowe. Lokalizacja składowisk odpadów w tych miejscach będzie wymagała usunięcia warstwy przepuszczalnej oraz wykonania badań geologicznych na etapie prac przygotowawczych w celu potwierdzenia występowania glin zwałowych i określenia ich właściwości jako NBG. Obszary przypowierzchniowego występowania piaszczysto-żwirowych osadów wodnolodowcowych i lodowcowych, piasków i żwirów moren czołowych akumulacyjnych oraz żwirów i mułków kemów określono jako pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej. Lokali- zacja składowiska na tych terenach wiąże się z koniecznością wykonania sztucznej bariery izolacyjnej jego dna i skarp. W zasięgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów obojętnych znajduje się czwartorzędowe piętro wodonośne (Herbich, 2002). Na terenie arkusza wyróżniono dwa główne użytkowe poziomy wodonośne wieku czwartorzędowego. Pierwszy z nich występuje

30 w piaszczysto-żwirowych utworach sandrowych, na głębokości do 15 m. W rejonie Dłutowa i Małego Łęcka poziom ten nie występuje. Zalegający niżej (20–40 m p.p.t., lokalnie w dolinie Welu i Brynicy 5–15 m p.p.t.) użytkowy poziom wodonośny związany jest z wodnolodowcowymi utworami piaszczysto-żwirowymi. Wody piętra czwartorzędowego, w obrębie obszarów POLS, w większości charakteryzują się niskim stopniem zagrożenia. W okolicach miejscowości Chełsty (na północnym zachodzie) oraz Klonowa i Jamielnika, w związku z występowaniem antropogenicznych źródeł zanieczyszczeń oraz słabą izolacją lub jej bra- kiem, wydzielono strefę o wysokim stopniu zagrożenia. Należy podkreślić, że w przypadku omawianego rejonu każdorazowa lokalizacja skła- dowiska odpadów wymagać będzie przeprowadzenia szczegółowych badań geologicznych (mających na celu potwierdzenie rozprzestrzenienia poziomego i pionowego naturalnej warstwy izolacyjnej), hydrogeologicznych oraz geologiczno-inżynierskich. W przypadku stwierdzenia zaburzeń glacitektonicznych, możliwych w strefach występowania moren czołowych, jak również niektórych obszarach wysoczyznowych, budowa składowiska odpadów będzie wymagała wykonania dokumentacji geologiczno-inżynierskiej. W obrębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunko- wań (RWU) wyróżnione na podstawie ograniczeń lokalizowania składowisk, wynikających z istnienia obszarów podlegających ochronie przyrody, wód oraz ze względu na bliskość zwartej zabudowy. Warunkowe ograniczenie z uwagi na ochronę przyrody (oznaczone indeksem „p”) do- tyczy rozległych terenów obejmujących: OChK Otulina Welskiego Parku Krajobrazowego – Słup (na północnym zachodzie), OChK Dolina Górnej Wkry (w części środkowej arkusza), Zieluńsko-Rzęgnowski OChK i OChK Międzyrzecze Skrwy i Wkry (na południu), Górznień- sko-Lidzbarski Park Krajobrazowy (południowo-zachodnia część arkusza) oraz Welski Park Krajobrazowy (w części północnej). Warunkowe ograniczenie oznaczone symbolem „w” wprowadzono prawie na całym obszarze arkusza (z wyjątkiem północno-zachodniej jego części), z uwagi na nieudokumen- towany dotychczas czwartorzędowy zbiornik międzymorenowy Działdowo (GZWP nr 214) podlegający najwyższej ochronie (ONO). Warunkowe ograniczenie oznaczone indeksem „b” obejmuje strefę w odległości do 1 km od zwartej zabudowy miejscowości Lidzbark, będącej siedzibą gminy. Lokalizacja składowisk w obrębie rejonów posiadających powyższe ograniczenia powinna być rozpatrywana w sposób zindywidualizowany, w ramach oceny jego oddziaływania

31 na środowisko, a w dalszej procedurze – w ustaleniach z jednostkami administracji lokalnej, odpowiednimi służbami ochrony przyrody i nadzoru budowlanego oraz gospodarki wodnej.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniających wymagania pod lokalizację składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (komunalne), ponieważ w przypowierzchniowej strefie nie występuje tutaj wymagana dla tego typu składowisk warstwa gruntów spoistych o współczynniku filtracji ≤1x10-9m/s i miąższości większej od 1 m. Budowa na tym terenie takiego składowiska będzie wiązała się z koniecznością wykonania sztucznych przesłon izolacyjnych. Na obszarze arkusza, w rejonie miejscowości Ciechanówko, zlokalizowane są dwa skła- dowiska odpadów komunalnych: nowe, eksploatowane od 2004 r. z pełną infrastrukturą, składa- jące się z jednej kwatery o pojemności 72 000 m3, oraz położone obok składowisko zamknięte.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk Spośród wydzielonych na mapie obszarów predysponowanych do składowania odpa- dów obojętnych najkorzystniejsze parametry geologiczne wykazują rejony pozbawione ogra- niczeń warunkowych, dla których wskazano możliwie najniższy stopień zagrożenia głównego poziomu użytkowego wód podziemnych, związany z istnieniem naturalnej bariery izolacyjnej o znacznej miąższości. Ponieważ ograniczenia wynikające z konieczności ochrony przyrody i wód podziemnych obejmują niemal całą powierzchnię arkusza, elementem decydującym o przydatności wyznaczonych rejonów POLS powinna być miąższość bariery izolacyjnej (niski stopień zagrożenie GPU) poza obszarami cennymi przyrodniczo. Tereny takie wskazać należy na południe od Małego Łęcka, gdzie miąższość naturalnej bariery geologicznej (glin zwałowych górnych zlodowacenia warty) dochodzi do 6 m. Dodatkowo na tym obszarze pod wspomnianymi glinami występuje kompleks utworzony przez starsze, mocniej skonsolidowane osady słabo przepuszczalne reprezentowane przez gliny zwałowe stadiału środkowego zlodowacenia warty o łącznej miąższości dochodzącej do 24 metrów. Jedynym ograniczeniem na tym obszarze jest konieczność ochrony wód podziemnych nieudokumentowanego GZWP nr 214.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobjętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano siedem wyrobisk mogących stanowić nisze umożliwiające składowanie odpadów. Zlokalizo-

32 wane są one w granicach: dwóch udokumentowanych złóż piasków kwarcowych o tej samej nazwie „Lidzbark Welski”, oraz dwóch złóż kruszywa naturalnego „Gralewo” i „Gralewo II”. Na złożach „Gralewo II” (kruszywo naturalne) i „Lidzbark Welski” (piaski do produkcji be- tonów komórkowych) aktualnie prowadzona jest eksploatacja, natomiast pozostałe dwa złoża obecnie nie są już eksploatowane. Ponadto na mapie zaznaczono odpowiednimi symbolami trzy odkrywki po niekoncesjonowanej eksploatacji kruszywa naturalnego w rejonie miejsco- wości Lidzbark Welski, Jamielnik i Zdrojek. Znajdują się one na obszarze pozbawionym naturalnej warstwy izolacyjnej, stąd ewen- tualne wykorzystanie tego miejsca pod składowisko odpadów będzie wiązało się z wykona- niem sztucznych zabezpieczeń dna i skarp wyrobiska przy użyciu izolacji syntetycznych lub barier gruntowych. Wyrobiska posiadają ograniczenie warunkowe wynikające z ochrony zaso- bów złóż kopalin, ochrony przyrody, ochrony wód podziemnych oraz sąsiedztwa zabudowy. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnio- nych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpadów lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan śro- dowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mogą być użyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania tere- nów zdegradowanych. Plansza B prezentuje więc zarówno wybrane aspekty odporności śro- dowiska jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią.

X. Warunki podłoża budowlanego Na obszarze arkusza Lidzbark Welski ocenę warunków podłoża budowlanego przeprowadzono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Lidzbark Welski (Wysota, 2002, 2003), Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Lidzbark Welski (Herbich, 2002) i mapy topograficznej. Z analizy warunków podłoża budowlanego wyłączone zostały obszary gleb chronionych klas I–IVa i łąk na glebach pocho-

33 dzenia organicznego, tereny leśne, obszary parków krajobrazowych i rezerwatów, obszary złóż kopalin i zwartej zabudowy miejskiej Lidzbarka. W wyniku tej analizy wydzielono dwa rodzaje obszarów: o warunkach korzystnych dla budownictwa i o warunkach niekorzystnych i utrudniających budownictwo. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa wyznaczono na gruntach spoistych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych oraz na gruntach niespoistych (sypkich): średnio zagęszczonych i zagęszczonych, na których nie występują zjawiska geodynamiczne, a poziom wody gruntowej znajduje się głębiej niż 2,0 m p.p.t. Obszary o warunkach niekorzystnych i utrudniających budownictwo wyznaczono w rejonie występowania gruntów słabonośnych organicznych, spoistych w stanie plastycznym oraz na gruntach niespoistych w stanie luźnym i wszystkich terenach, gdzie poziom wód gruntowych występuje płycej niż 2,0 m p.p.t. Korzystne warunki budowlane na omawianym obszarze związane są z występowa- niem gruntów sypkich i spoistych. Do gruntów niespoistych (średniozagęszczonych i zagęsz- czonych) należą piaski i żwiry lodowcowe oraz wodnolodowcowe ze zlodowaceń warty i wisły oraz piaski i żwiry tarasów nadzalewowych (3,0–5,0 m n.p. rzeki) ze zlodowacenia wisły. Na tych gruntach nie występują zjawiska geodynamiczne, a woda gruntowa znajduje się głębiej niż 2 m. Opisane grunty sypkie występują w okolicach: Koszelew, Jamielnika, Ciborza, Bełku, Nowego Dworu, Małego Łęcka, Zielunia, Adamowa. Do gruntów spoistych należą gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich (warty) i północnopolskich (wisły), któ- re generalnie uznajemy za małoskonsolidowane. Warunki korzystne zawiązane obecnością morenowych gruntów spoistych zostały wyznaczone w okolicach: Turzy Małej, Wielkiego Łęcka, Przełęku, Wylazłowa, Dłutowa Starego. Niekorzystne warunki budowlane na omawianym obszarze są związane przede wszystkim z gruntami organicznymi i spoistymi w stanie plastycznym oraz rejonami płytkie- go położenia poziomu wód gruntowych. Do gruntów słabonośnych należą holoceńskie grunty organiczne (torfy, gytie i namuły o miąższości do 4 m) w dnie doliny Wkry oraz w obniże- niach powierzchni równiny sandrowej. Grunty te są zawodnione, a woda niejednokrotnie zalega na ich powierzchni. Na obszarach zalegania torfów należy się liczyć z występowaniem wód agresywnych w stosunku do betonu. Grunty spoiste (w stanie plastycznym) to nieskonsolidowane mułki zastoiskowe ze zlodowacenia wisły (okolice Biernat, Zdrojek, Dłutowa Nowego) oraz gliny pylaste i gliny zwałowe ze zlodowaceń środkowopolskich (warty) i północnopolskich (wisły) (okolice: No- wego Dworu, Nicka, Wylazłowa, Dłutowa Starego, Marszczewnicy, Wronki i Wawrowa).

Niekorzystne warunki budowlane związane są z występowaniem piasków i glin deluwial- nych, wypełniających dolinki denudacyjne, rozcinające zbocza między wysoczyzną a san- drem (okolice Małego Łęcka, Wielkiego Łęcka, Przełęku Małego, Wylazłowa, Przerodek, Dłutowa Starego). Niekorzystne warunki budowlane (osuwiska, spływy błotne), występują także na stromych stokach doliny rzeki Wel oraz wzgórz czołowomorenowych (o spadkach powyżej 12%), zlokalizowanych w większości na obszarach niewaloryzowanych. Warunki niekorzystne wyznaczono również w obrębie gruntów niespoistych (średniozagęszczonych i zagęszczo- nych), gdzie stwierdzono występowaniu wód gruntowych płycej niż 2 m. Do gruntów tych należą piaski i żwiry wodnolodowcowe ze zlodowacenia warty i wisły oraz piaski i żwiry tarasów zalewowych położone w niższych częściach równiny sandrowej i dolin rzecznych. Opisane grunty występują w okolicach: Koszelew, Murawek, Miłostajek, Ciborza, Nowego Dworu, Przerodek i Zielunia. Obszary te są często podtapiane w czasie obfitych opadów. W dolinie Wela, pomiędzy Lidzbarkiem a północną granicą obszaru arkusza, wokół Jeziora Lidzbarskiego oraz w dolinie Brynicy koło Ostrowów, znajdują się tereny predysponowane do występowania i rozwoju ruchów masowych (Grabowski (red.), 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu Na obszarze arkusza Lidzbark Welski gleby w większości zaklasyfikowane zostały do średnich i niższych klas bonitacyjnych. Gleby klasy I w ogóle nie występują, a gleby klasy II w bardzo małej ilości, nieco więcej jest gleb klasy III–IV. Gleby chronione (klasy I-IVa) wy- stępują w postaci izolowanych obszarów w rejonie Wlewska, Wąpierska, Małego Łęcka, Wielkiego Łęcka i Wylazłowa. Łąki na glebach pochodzenia organicznego występują głównie na glebach torfowych na obszarach podmokłych w dolinach rzek i potoków we wschodniej części obszaru arkusza. Większe powierzchnie zajmują pomiędzy Koszelewami a Ciborzem i na prawym brzegu Wkry od Nowego Dworu do wschodniej granicy arkusza. Lasy zajmują około 40% powierzchni obszaru arkusza, tworząc zwarte kompleksy w jego południowo-zachodniej i północnej części. Porastają one słabe gleby piaskowe. Z ga- tunków lasotwórczych największe znaczenie ma sosna, która występuje w większości siedlisk i to w zdecydowanej przewadze. Do pozostałych podstawowych gatunków drzewiastych na- leżą: brzoza, olsza oraz dąb. Jako domieszki w drzewostanach sosnowych występują również takie gatunki jak: świerk, modrzew, grab, jesion, buk i topola.

Około 80% powierzchni obszaru arkusza znajduje się w granicach dwóch parków krajobrazowych i sześciu obszarów chronionego krajobrazu, pełniących funkcje ochronne parków. Południowo-zachodnią część obszaru arkusza zajmuje Górznieńsko-Lidzbarski Park Krajobrazowy (G-LPK) utworzony w 1990 roku. Pierwotnie jego powierzchnia wynosiła 18 966 ha, a jego strefy ochronnej 12 207 ha. W 1998 roku dokonano korekty granic, likwidu- jąc i włączając większość powierzchni strefy ochronnej do obszaru parku. Obecnie powierzchnia G-LPK wynosi 27 764,3 ha. Obszar parku wyróżnia się wysokimi wartościami przyrodniczo-krajobrazowymi. Charakteryzują go rozległe kompleksy leśne, duża powierzchnia gleb niskiej jakości, brak większych złóż surowców mineralnych, małe zaludnienie, pery- feryjne położenie oraz wysoka naturalna odporność środowiska na antropopresję, co wpłynęło na niewielkie przekształcenie przyrody. W północnej i centralnej części parku dominuje wysoczyzna morenowa porozcinana głębokimi rynnami, o deniwelacjach dochodzących do 50 m, natomiast w południowej płaski obszar sandrowy. Z obszarem morenowym wiąże się obecność licznych jezior, rzek, małych potoków i źródeł. Ponad 70% powierzchni parku zaj- mują kompleksy leśne. W północnej, wysoczyznowej części Parku przeważają żyzne lasy grądowe (różne zespoły). Na południu, gdzie występują obszary sandrowe, dominują bory sosnowe w typie boru mieszanego oraz dąbrowy. Względnie duże powierzchnie zajmują tereny bagienne i torfowiska, w tym liczne małe obniżenia z wysokim poziomem wód podziemnych. Częste są również wypływy wód podziemnych w postaci źródeł, wysięków i wycieków. W podmokłych obniżeniach charakterystyczne są lasy olszowe, w dolinkach mniejszych cie- ków częste są łęgi strumykowe. Na terenie parku stwierdzono obecność ponad 250 gatunków kręgowców, w tym ponad 200 objętych ochroną gatunkową przedstawicieli gadów, płazów, ptaków i ssaków. Część północną obszaru arkusza zajmuje Welski Park Krajobrazowy (WPK), utworzony w 1995 r., a poszerzony w 1996 r., o powierzchni 20 444 ha. Park powstał w celu ochrony walorów przyrodniczych, historycznych oraz kulturowych regionu, a przede wszystkim walo- rów przyrodniczych doliny rzeki Wel. Dominującym elementem rzeźby na terenie parku są piaszczyste równiny sandrowe, zajmujące ponad połowę powierzchni oraz wysoczyzna morenowa i rynny subglacjalne. Ważnym elementem przyrodniczym WPK są liczne jeziora polo- dowcowe, tereny bagienne i lasy. Obszary sandrowe WPK porastają subkontynentalne i subborealne bory mieszane oraz śródlądowe bory sosnowe. Na terenach morenowych prze- ważają lasy grądowe. Dość częste są dąbrowy świetliste. Urozmaiconą i licznie reprezento- waną grupę zwierząt stanowią ptaki, żerujące i gniazdujące głównie w dolinach rzecznych, przede wszystkim Welu i Działdówki (Wkry) oraz w rejonie jezior. Występują tu m.in.: ła-

36 będź niemy, żuraw, kaczka krzyżówka, perkoz rdzawoszyi, kormoran czarny, gęś gęgawa, bocian czarny, dzięcioł czarny. Z ptaków drapieżnych najczęściej spotkać można: myszołowa i błotnika stawowego, orlika krzykliwego rzadziej bielika oraz rybołowa. Środowisko po- wietrzne opanowały licznie również nietoperze. Występują tu także liczne gatunki gadów i płazów (wszystkie płazy są objęte ochroną całkowitą). Zróżnicowana i bogata w wiele ga- tunków jest fauna ryb. Rzeka Wel oraz niektóre jej dopływ zaliczane są do krainy pstrąga, gdzie występuje osiadła forma troci – pstrąg potokowy jak i forma podstawowa tj. troć wę- drowna. Spośród innych gatunków żyjących w rzece Wel, rzadkimi są głowacze i lipienie oraz minog strumieniowy. Północno-zachodnia część obszaru omawianego arkusza położona jest w obrębie Ob- szaru Chronionego Krajobrazu Otulina Welskiego Parku Krajobrazowego – Słup (OChKOWPK-S), utworzonego w 2005 r. Obszar ten położony jest między WPK a G-LPK, na powierzchni 2 137,8 ha. W środkowej części terenu arkusza znajduje się Obszar Chronionego Krajobrazu Do- lina Górnej Wkry (OChKDGW), utworzony w 2003 roku na powierzchni 4 097,5 ha. Od pół- nocy graniczy z WPK, a od zachodu z G-LPK. Obszar ten przechodzi ku południowi w Ob- szar Chronionego Krajobrazu Okolice Lidzbarka i Rybna (OChKOLiR), o powierzchni 715,6 ha, utworzony w 1990 roku. W północno-wschodniej części obszaru znajduje się fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu Grzybiny (OChKG), utworzonego w 2003 r., o powierzchni 2084,8 ha. W południowo-wschodniej części obszaru znajduje się fragment Zieluńsko- Rzęgnowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu (Z-RzOChK), utworzonego w 1990 roku, o powierzchni 34495,4 ha. Przy południowej granicy arkusza w okolicy Zielunia znajduje się jest niewielki fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu Międzyrzecze Skrwy i Wkry (OChKMSiW), utworzonego w 1990 roku, o powierzchni 28 206,9 ha. Na obszarze omawianego arkusza utworzono trzy rezerwaty przyrody, a projektowane jest utworzenie pięciu następnych (tabela 6). Na terenie WPK (w obrębie obszaru arkusza) utworzono dwa rezerwaty przyrody – „Piekiełko” i „Bagno Koziana”. Projektowane też jest utworzenie trzech rezerwatów: leśno- krajobrazowego – „Las Nadwelski”, torfowiskowego – „Bagna Jeleńskie” i torfowiskowo- leśnego – „Ostoje Koszelewskie”. Rezerwat leśny „Piekiełko”, cechuje się wysokimi walorami przyrodniczymi. Obej- muje on przełomowy odcinek rzeki Wel, gdzie występuje niemal górska rzeźba terenu. Wel

jest miejscem tarła ryb łososiowatych. Na kamienistym dnie występuje krasnorost Hilden- brandia rivularis – wskaźnik czystych i dobrze natlenionych wód. Z rzeką związany jest pluszcz, niewielki ptak występujący przeważnie w pobliżu potoków górskich. Rezerwat ornitologiczny „Bagno Koziana” utworzono dla zachowania ostoi ptactwa wodno-błotnego. Obejmuje kompleks bagien i torfowisk, zarastających zachodni kraniec Je- ziora Jeleń. Na obszarze G-LPK (w obrębie obszaru arkusza) utworzono w celu zachowania i ochrony fragmentu lasu mieszanego (200-letni drzewostan grądowy) rezerwat „Klonowo”. Projektuje się także utworzenie dwóch rezerwatów: leśnego – „Grąd Piaseczeński” oraz kra- jobrazowo-leśnego – „Bory Bryńskie”. Za pomniki przyrody żywej uznano szereg okazałych drzew: jesionów, świerków, klonów, lip i platanów (tabela 6). Na szczególną uwagę zasługują: grupy drzew w Lidzbarku i Nowym Zieluniu, aleja 345 drzew w Lidzbarku (fot. 2), sosna w Zieluniu (fot. 3) oraz aleje dębowe w Nadleśnictwie Lidzbark (52 drzewa), Klonowie (50 drzew) i Przełęku (131 drzew). Duże znaczenie dla środowiska przyrodniczego mają torfowiska, bagna, drobne zbiorniki wodne, kępy drzew i krzewów, skarpy itp. Niektóre z tych obiektów objęto ochroną w formie użytków ekologicznych. W północnej części obszaru arkusza znajduje się 5 użyt- ków ekologicznych (tabela 6). Użytek ekologiczny „Chełsty” obejmuje wysoko wciętą w wy- soczyznę rynnę subglacjalną (polodowcową) z pastwiskami i wilgotnymi, zarastającymi łą- kami. Użytek ekologiczny „Wąpiersk” obejmuje torfowisko wysokie z kilkoma dużymi wy- robiskami potorfowymi. W głęboko wciętej rynnie Welu znajduje się użytek ekologiczny „Kurojady”, chroniący szeroki pas szuwarów i łąk wokół meandrującej rzeki. Na wschód od Lidzbarka zlokalizowany jest użytek ekologiczny „Bladowo”, utworzony dla ochrony torfowiska niskiego, w znacznej części odwodnionego i przekształconego przez meliorację i eks- ploatację torfu. Na terenie G-LPK znajduje się użytek ekologiczny chroniący bagna położone przy Jeziorze Moczydło. Tabela 6 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i użytków ekologicznych Nr Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu Miejscowość ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) na mapie 1 2 3 4 5 6 Grodziczna L – „Piekiełko” 1. R Straszewy 2001 Działdowo (26,19)* Lidzbark Fn – „Bagno Koziana” 2. R Ciechanówko 1991 Działdowo (54,85) Rybno T, L – „Ostoje Koszelewskie” 3. R Ząbek * Działdowo (139,61)

1 2 3 4 5 6 Lidzbark K, L – „Las Nadwelski” 4. R Kurojady * Działdowo (122,90) Lidzbark T – „Bagna Jeleńskie” 5. R Jeleń * Działdowo (163,92) Lidzbark L – „Grąd Piaseczeński” 6. R Klonowo * Działdowo (101,31)* Lidzbark L – „Klonowo” 7. R Klonowo 1958 Działdowo (31,92) Lidzbark K, L – „Bory Bryńskie” 8. R Bryńsk-Szlachecki * Działdowo (156,65)* Lidzbark 9. P Wąpiersk 1989 Pż – grusza pospolita Działdowo Płośnica 10. P Koszelewki 1992 Pż – dąb szypułkowy Działdowo Płośnica 11. P Koszelewy 1994 Pż – lipa drobnolistna, klon pospolity Działdowo Lidzbark 12. P Kurojady 1993 Pż – dąb szypułkowy Działdowo Lidzbark 13. P Koty 1994 Pż – jałowiec pospolity trzypniowy Działdowo Płośnica 14. P Turza Mała 1977 Pż – dąb szypułkowy Działdowo Nadleśnictwo Lidzbark Pż – aleja drzew pomnikowych: 15. P 1989 Lidzbark Działdowo 52 dęby szypułkowe Nadleśnictwo Lidzbark 16. P 1977 Pż – dąb Lidzbark Działdowo Nadleśnictwo Lidzbark 17. P 1986 Pż – jesion wyniosły Lidzbark Działdowo Lidzbark 18. P Lidzbark 1953 Pż – dąb Działdowo Lidzbark 19. P Lidzbark 1995 Pż – klon pospolity Działdowo Pż – aleja 345 drzew pomnikowych: dąb szypułkowy, kasztanowiec biały, Lidzbark 263 lipy, 39 klonów pospolitych, 20. P Lidzbark 1993 Działdowo 27 jaworów, 13 klonów-jaworów, 2 olsze, 10 brzóz brodawkowatych, 2 sosny pospolite, 4 świerki pospolite Lidzbark 21. P Lidzbark 1989 Pż – klon pospolity Działdowo Lidzbark Pż – lipa drobnolistna 22. P Lidzbark 1989 Działdowo (336 cm) Lidzbark 23. P Lidzbark 1986 Pż – dąb szypułkowy Działdowo Lidzbark 24. P Lidzbark 1980 Pż – dąb szypułkowy Działdowo Lidzbark 25. P Lidzbark 1980 Pż – 2 lipy drobnolistne Działdowo Lidzbark 26. P Miłostajki 1996 Pż –lipa drobnolistna Działdowo Lidzbark 27. P Klonowo 1998 Pż – buk pospolity Działdowo Lidzbark 28. P Klonowo 1997 Pż – dąb szypułkowy Działdowo Lidzbark Pż – aleja drzew pomnikowych: 29. P Klonowo 1995 Działdowo 50 dębów szypułkowych Lidzbark 30. P Klonowo 1986 Pż – 5 dębów szypułkowych Działdowo

1 2 3 4 5 6 Lidzbark Pn – G 31. P Leśnictwo Klonowo 1994 Działdowo (obwód 735 cm) Lidzbark 32. P Klonowo 1989 Pż – dąb szypułkowy Działdowo Nad jeziorem Zwó- Lidzbark 33. P 1994 Pż – dąb szypułkowy rzno Działdowo Lidzbark Pn – G 34. P Jemielnik 1994 Działdowo (obwód 593 cm) Leśnictwo Nowy Lidzbark 35. P 1994 Pż – żywotnik olbrzymi Dwór Działdowo Płośnica Pż – aleja drzew pomnikowych: 36. P Przełęk Duży 1986 Działdowo 131 dębów szypułkowych Lidzbark 37. P Nowy Dwór 1999 Pż – lipa drobnolistna o trzech pniach Działdowo Lidzbark 38. P Bryńsk-Kolonia 1994 Pż – lipa drobnolistna Działdowo Lidzbark 39. P Bryńsk-Kolonia 1994 Pż – lipa drobnolistna Działdowo Lidzbark 40. P Nowy Zieluń 1978 Pż – 3 jałowce pospolite Działdowo Leśnictwo Lidzbark 41. P 1994 Pż – dąb szypułkowy Bryńsk Szlachecki Działdowo Leśnictwo Lidzbark 42. P 1994 Pż – żywotnik zachodni Bryńsk Szlachecki Działdowo Lubowidz 43. P Przerodki 1980 Pż – sosna pospolita Żuromin Lubowidz 44. P Zieluń 1997 Pż – lipa drobnolistna Żuromin Lidzbark 45. P Dłutowo Stare 1979 Pż – jesion wyniosły Działdowo Lidzbark „Chełsty” – dolina Welu z lasami 46. U Chełsty 1997 Działdowo (14,9 ha) Lidzbark „ Torfowisko Wąpiersk” 47. U Wąpiersk 1997 Działdowo (6,5 ha) „Kurojady” – łąki i zadrzewienia w za- Lidzbark 48. U Kurojady 1997 kolu Wela Działdowo (2,9 ha) Lidzbark „Bladowo” – bagno 49. U Cibórz 1998 Działdowo (139,04 ha) Lidzbark Bagno J. Moczydło 50. U Klonowo 1996 Działdowo (5,71)

Rubryka 2: R – rezerwat; P – pomnik przyrody; U – użytek ekologiczny Rubryka 5: * – projektowany Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – leśny, T – torfowiskowy, K – krajobrazowy, Fn – faunistyczny (ornitologiczny), rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej, Pn – nieożywionej; rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy; * – częściowo na obszarze sąsiedniego arkusza

Fot. 2. Aleja drzew pomnikowych nad Jeziorem Lidzbarskim

Fot. 3. Sosna o rzadkim pokroju w Przerodkach – pomnik przyrody

Według systemu ECONET (Liro, 1998) południowo-zachodni fragment omawianego terenu położony jest w krajowym obszarze węzłowym – Pojezierza Chełmińsko- Dobrzyńskiego (8K). Pozostała część terenu, poza niewielkimi fragmentami na wschodzie, położona jest w obrębie krajowego korytarza ekologicznego Górnej Wkry (20k) (fig. 5).

Fig. 5. Położenie arkusza Lidzbark Welski na tle systemu ECONET (Liro, 1998) 1 – granica międzynarodowego obszaru węzłowego, ich numer i nazwa: 13M – Obszar Zachodniomazurski; 2 – granica krajowego obszaru węzłowego, jego numer i nazwa: 8K – Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego; 3 – międzynarodowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 6m – Pojezierza Iławskiego, 4 – krajowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 19k – Skrwy, 20k – Górnej Wkry, 41k – Wkry; 5 – większe jeziora

Na terenie omawianego arkusza utworzono również 4 obszary Europejskiej Sieci Eko- logicznej NATURA 2000: obszar specjalnej ochrony ptaków „Doliny Wkry i Mławki” oraz

42 specjalne obszary ochrony siedlisk „Ostoja Lidzbarska”, „Przełomowa dolina rzeki Wel” i „Ostoja Welska” (tabela 7). Pierwszy z nich obejmuje przełomowy odcinek Wkry, porośnięty lasami łęgowymi i grądami. Stanowi on ostoję ptasią – jedną z 10 najważniejszych w Polsce lęgowisk błotniaka łąkowego oraz derkacza. Obszar „Ostoja Lidzbarska” obejmuje ponad 8 tys. ha zalesionego terenu z licznymi jeziorami, na którym zachowały się naturalne zbiorowiska leśne z 140–160- letnimi starodrzewami łęgowymi i grądowymi, 180-letnie sosny. Występują tu także rzadkie i zagrożone gatunki flory i fauny, spośród których 10 gatunków zwierząt i 7 gatunków roślin jest cennych dla Europy, m.in. takie zwierzęta jak: bóbr, traszka grzebieniasta, dwa gatunki nietoperzy – mopek i nocek duży oraz cztery gatunki ryb. Spośród roślin wyjątkowo cenne są m.in.: obuwik pospolity – bardzo piękny i okazały storczyk oraz mech – sierpowiec błyszczą- cy. Na terenie ostoi występuje również wiele rzadkich i chronionych gatunków roślin np. storczyki – listera jajowata, kruszczyk błotny, kruszczyk szerokolistny i kukułka krwista. Obszar „Przełomowa dolina rzeki Wel” obejmuje odcinek rzeki Wel o naturalnym charakterze, od Lidzbarku do mostu na rzece pomiędzy Grodzicznem a Mroczenkiem. Dno jest piaszczysto-kamieniste, a koryto jest tu bardzo kręte i towarzyszą mu starorzecza. Rzeka charakteryzuje się bystrym prądem oraz dużym spadkiem. Jest to obszar o bardzo zróżnicowanej młodoglacjalnej rzeźbie, gdzie deniwelacje przekraczają 50 m. Rosną tu lasy łęgowe wilgotne łąki. Rzeka Wel na tym odcinku jest bardzo istotną ostoją ichtiofauny typowej dla średniej rzeki krajobrazu młodoglacjalnego. Szczególne znaczenie ma populacja głowacza białopłetwego. Obszar „Ostoja Welska” obejmuje odcinek rzeki Wel i jej doliny wraz z przyległymi do niej obszarami. W znacznej części są to tereny, na których zarzucono użytkowanie. Rzeka meandrując płynie przez częściowo przesuszone torfowiska, w dużej części porośnięte lasem i zaroślami. Znajdujące się na tym terenie Torfowisko Kopaniarzy stanowi ewenement na skalę krajową – liczne są tu populacje rzadkich, typowych dla mechowisk gatunków roślin, znajdują się też stanowiska reliktów polodowcowych. Oczka wodne Ostoi Koszelewskch i stawy rybne przy rzece Wel są istotnym miejscem rozrodu kumaka nizinnego. Sama rzeka Wel jest ważnym biotopem ichtiofauny oraz ssaków – wydry i bobra.

Tabela 7

Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Nazwa Położenie centralnego Po- Typ Położenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Kod obszaru punktu obszaru wierzchnia ob- Lp. obszaru i symbol ozna- obszaru szaru Długość Szerokość Kod Woje- czenia na mapie (ha) Powiat Gmina geogr. geogr. NUTS wództwo 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Przełomowa Lidzbark warmińsko- Działdowo 1 E PLH280015 dolina rzeki Wel 19°46’53’’E 53°19’50’’N 1104,43 PL0E1 Grodziczno mazurskie Nowe Miasto Lubawskie (S) Ostoja Welska warmińsko- 2 B PLH280014 19°54’18’’E 53°20’27’’N 1591,53 PL0E1 Działdowo Rybno (S) mazurskie PL0E1 warmińsko- Działdowo Płośnica, Lidzbark Doliny Wkry mazurskie, 3 F PLB140008 i Mławki 20°15’38’’E 53°04’28’’N 28751,54 PL071 mazowieckie Żuromin Lubowidz (P)

PL071 warmińsko- Działdowo Lidzbark Ostoja Lidzbar- PL0E1 mazurskie 4 B PLH280012 ska 19o44’58’’E 53°12’12’’N 8866,9o PL022 kujawsko- Brodnica Górzno (S) pomorskie

Rubryka 2: B – wydzielone SOO (specjalne obszary ochrony), bez żadnych połączeń z innymi obszarami Natura 2000, F – obszar OSO (obszar specjalnej ochrony), całkowicie zawierający w sobie obszar SOO, E – SOO, który graniczy z innym obszarem Natura 2000 – OSO lub SOO Rubryka 4: S – specjalny obszar ochrony siedlisk, P – obszar specjalnej ochrony ptaków Rubryka 8: nazwa regionu: PL071 – Ciechanowsko-płocki, PL0E1 – Mławski, PL022 – Toruńsko-włocławski

XII. Zabytki kultury Większa część obszaru arkusza Lidzbark Welski nie została objęta Archeologicznym Zdjęciem Polski. Na mapie zaznaczono 9 stanowisk o dużej i średniej wartości poznawczej, wpisanych do rejestru zabytków archeologicznych. Są to: grodziska wczesnośredniowieczne z XI wieku w: Lidzbarku, Jamielniku, Nowym Dworze, Wielkim Łęcku, cmentarzyska z okresu wpływów rzymskich (I w p.n.e–II w n.e.) w Koszelewkach, Koszelewach oraz w Wielkim i Małym Łęcku, a także osada z XIV wieku w Koszelewkach. Lidzbark został założony przez Zakon Krzyżacki na początku XIV wieku (prawa miejskie uzyskał w 1325 roku). Od 1410 roku znalazł się w granicach państwa polskiego. W czasie rozbiorów miasto to należało do Prus, a w 1920 roku wróciło do Polski. W Lidzbarku ochroną konserwatorską objęto zabytkowy układ urbanistyczny miasta. W jego granicach znalazły się fragmenty murów obronnych i baszta zamkowa z XIV wieku, liczne domy mieszkalne oraz kościół gotycki pw. św. Wojciecha z XIV wieku. Poza tą strefą położony jest klasycystyczny kościół ewangelicki z początku XX wieku oraz zabytek tech- niczny – wieża ciśnień z 1909 roku. Na pozostałym obszarze arkusza do zabytkowych obiektów sakralnych należy wybu- dowany w 1927 roku kościół ewangelicki w Koszelewach oraz kościół w Starym Dłutowie wraz z cmentarzem przykościelnym z końca XIX wieku. W Bryńsku-Kolonii znajduje się kościół filialny pw. Matki Boskiej Anielskiej zbudowany w stylu późnogotyckim z początku XX wieku. W Wielkim Łęcku, w miejscu XIV-wiecznego kościoła drewnianego wybudowa- no na początku XX wieku kościół pw. św. Mikołaja. W Zieluniu znajduje się murowany ko- ściół z 1874 roku, postawiony w miejscu spalonego w 1807 roku. Do zabytkowych obiektów architektonicznych należy pałac neogotycki wraz z otacza- jącym go parkiem z przełomu XVIII i XIX wieku w Koszelewach. W Turzy Małej znajduje się zespół pałacowo-parkowy z XIX wieku, a w Ciborzu zespół zabudowań dworskich (ofi- cyna młyn, gorzelnia) z XIX wieku. Zabytkowym obiektem w Małym Łęcku jest zespół po- dworski (zabudowania z XIX wieku i park z początku XX wieku), w Chełstach zespół dwor- sko-folwarczny z XIX wieku z otaczającym go parkiem, a w Dłutowie Starym pałac i park z XIX wieku.

XIII. Podsumowanie Obszar arkusza Lidzbark Welski jest położony na styku trzech województw: warmiń- sko-mazurskiego, mazowieckiego i kujawsko-pomorskiego. Omawiany obszar ma charakter

45 rolniczo-przemysłowy. Na terenach zalesionych i nad jeziorami dominuje turystyka i agrotu- rystyka, a na pozostałych obszarach uprawa roślin, produkcja zbóż oraz hodowla drobiu i bydła mlecznego. Większość zakładów przemysłowych zlokalizowanych jest w Lidzbarku. Udokumentowano tu złoża: piasków kwarcowych do produkcji betonów komórko- wych „Lidzbark Welski”, piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Lidzbark Welski” oraz trzy złoża kruszywa naturalnego piaszczysto-żwirowego: „Gralewo”, „Gralewo II” i „Zieluń”. Aktualnie eksploatowane jest pierwsze z wymienionych złóż oraz złoże „Gralewo II”. Lokalna baza zasobowa jest w chwili obecnej zupełnie wystarczająca. W wyniku zwiadu terenowego i analizy materiałów archiwalnych wyznaczono 23 obszary perspektywiczne: 3 piasków oraz piasków i żwirów, 7 piasków oraz 13 torfów. Ze względu na brak dokładnego rozpoznania geologicznego obszarów prognostycznych nie wyznaczono. Obszar arkusza Lidzbark znajduje się w dorzeczu Wisły i należy do zlewni Welu, Brynicy oraz Wkry. Jakość wód rzek Wel i Płośniczanki badana była w 2005 r. Jakość wód rzek Wel odpowiadała IV klasie i III klasie, a Płośniczanki III klasie. W roku 2008, w ramach monitoringu rzek określono ogólny jakościowy stan jednolitych części rzeki Wkry – na całym odcinku w granicach obszaru arkusza prowadzi ona wody złej jakości. Głównym poziomem użytkowym jest czwartorzędowy międzyglinowy górny poziom wodonośny. Poziom ten, powszechnie ujmowany studniami wierconymi stanowi główne źró- dło zaopatrzenia w wodę. Eksploatacja ujęć na obecnym poziomie w pełni zaspokaja lokalne zapotrzebowanie na wodę. Warunki podłoża budowlanego dla omawianego arkusza określono z pominięciem obszaru zwartej zabudowy Lidzbarka, obszarów leśnych, gleb chronionych, łąk na glebach pochodzenia organicznego, parków krajobrazowych i obszarów złóż. Korzystne warunki budowlane występują w rejonie Wlewska-Słupa, Koszelewów i w południowo-wschodniej czę- ści terenu. Niekorzystne warunki występują w dolinie Wkry i innych cieków oraz na terenach podmokłych. W granicach arkusza Lidzbark Welski wyznaczono obszary predysponowane do bez- pośredniego lokalizowania wyłącznie składowisk odpadów obojętnych. Wymogi przewidziane dla projektowania tego typu składowisk spełniają gliny zwało- we różnego wieku: stadiału górnego zlodowacenia warty, występujące na obszarach wysoczyznowych w rejonie Małego i Wielkiego Łęcka, koło Wylazłowa, Dłutowa i Wawrowa, a także młodsze gliny piaszczyste zlodowacenia wisły, odsłaniające się na północny zachód od Lidzbarka oraz lokalnie w północnej części obszaru arkusza.

Najkorzystniejsze wskazania lokalizacyjne określono dla obszarów położonych w rejonie Małego i Wielkiego Łęcka, gdzie występują gliny zwałowe zlodowacenia warty o miąż- szości osiągającej 24 m. Leżący w ich spągu kompleks starszych utworów słabo przepuszczalnych dodatkowo zwiększa miąższość naturalnej bariery geologicznej do 14–24 m. Wy- stępujący na tych terenach czwartorzędowy użytkowy poziom wodonośny charakteryzuje się niskim stopniem zagrożenia wód podziemnych. Wyznaczone obszary POLS, z wyjątkiem niewielkich fragmentów w północno- zachodniej części arkusza, posiadają ograniczenia warunkowe wynikające z ochrony wód podziemnych, ochrony przyrody oraz bliskości zwartej zabudowy (okolice Lidzbarka). Na obszarze arkusza zlokalizowano siedem wyrobisk powstałych w wyniku eksploatacji kruszywa naturalnego, które mogłyby być rozpatrywane jako potencjalne miejsce skła- dowania odpadów. Posiadają one ograniczenia warunkowe wynikające z ochrony: przyrody, wód podziemnych, zasobów złóż kopalin oraz bliskości zabudowy. Większa część obszaru arkusza, za wyjątkiem wschodnich krańców, jest objęta ochro- ną w formie: parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu, rezerwatów i użyt- ków ekologicznych. Na omawianym obszarze znajdują się cztery obszary Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: specjalnej ochrony ptaków „Doliny Wkry i Mławki” oraz specjalne obszary ochrony siedlisk „Ostoja Lidzbarska”, „Przełomowa dolina rzeki Wel” i „Osto- ja Welska”. Cały teren arkusza znajduje się w granicach obszaru funkcjonalnego Zielone Płuca Pol- ski, którego celem jest zachowanie wielkiej wartości zasobów przyrodniczych i kulturowych Polski północno-wschodniej i rozwijanie regionu zgodnie z zasadami ekorozwoju. Ze wzglę- du na duże obszary leśne, świeże i nieskazitelne powietrze, czystą wodę, bliskość przyrody, szlaki kajakowe, szlaki przyrodnicze i ścieżki przyrodniczo-dydaktyczne obszar ten predys- ponowany jest do dalszego rozwoju turystyki i pełniejszego wykorzystania swoich unikato- wych walorów rekreacyjno-turystycznych.

XIV. Literatura

BUJALSKA M., 1974 – Dokumentacja geologiczna w kat. B+C1+C2 złoża piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych „Lidzbark Welski”. Centralne Archiwum Geologiczne, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. FRANKIEWICZ A., 2004 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Lidzbark Welski (287) wraz z objaśnieniami. Państwowy Instytut Geologiczny, War- szawa.

GRABOWSKI D. (red.), 2007 – System osłony przeciwosuwiskowej. Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie mazowieckim. Centralne Archiwum Geologiczne, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.

GRADYS A., 1989a – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 z rozpoznaniem jakości kopaliny w kat. B złoża piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Lidzbark Welski”. Centralne Archiwum Geologiczne, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. GRADYS A., 1989b – Sprawozdanie z badań geologicznych złoża kruszywa naturalnego w rej. miejscowości Słup. Centralne Archiwum Geologiczne, Państwowy Instytut Geo- logiczny, Warszawa. HERBICH P., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Lidzbark Wel- ski (0287) wraz z objaśnieniami. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Państwo- wy Instytut Geologiczny, Warszawa. KLECZKOWSKI A.S., 1990 – Mapa Obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LIWSKA H., STRZELCZYK G., 1972 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złóż kruszywa naturalnego w rejonach: I – Lubowidz–Sinogóra, II – Zieluń–Wronka. Centralne Archiwum Geologiczne, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MARCINIAK A., 1975 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złóż kruszywa naturalnego na południowy zachód i zachód od Działdowa w rej.: I. Dłutowo–Zdrojek, II. Bryńsk, III. Jamielnik, IV. Słup–Wlewsk, V. Chełsty–Kurojady. Centralne Archi- wum Geologiczne, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. MARCINIAK A., 1977 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złóż kruszywa naturalnego na zachód i północ od Działdowa. Centralne Archiwum Geologiczne, Pań- stwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.

MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.

MATUK-TRAPCZYŃSKA W., 1997 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego piaskowo-żwirowego „Zieluń”. Centralne Archiwum Geo- logiczne, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. Monitoring rzek w 2008 roku, 2009 – Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, War- szawa. OSTRZYŻEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem uwzględnie- niem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. IMUZ, Falenty. PALCZUK B., 1997 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej (karty rejestracyjnej)

w kategorii C1 złoża kruszywa naturalnego „Gralewo”. Archiwum Geologiczne War- mińsko-Mazurskiego Urzędu Marszałkowskiego, Olsztyn. POMAŁECKI L., 2009 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej złoża piasków kwar-

cowych do produkcji betonów komórkowych „Lidzbark Welski” w kategorii B+C1+C2. „Prefabet” S.A., Lidzbark Welski.

PRZYBYLSKI G., 1998a – Dodatek nr 1 do dokumentacja geologiczna w kat. B+ C1+C2 zło- ża piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych „Lidzbark Welski”. Cen- tralne Archiwum Geologiczne, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.

PRZYBYLSKI G., 1998b – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C1 z rozpoznaniem jakości kopaliny w kat. B złoża piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Lidzbark Welski”. Centralne Archiwum Geologiczne, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.

PRZYBYLSKI G., 2007 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego (piasków ze żwirem) „Gralewo”. Centralne Archiwum Geologiczne, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. PRZYBYLSKI G., 2009 – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego (piasków

ze żwirem) „Gralewo II” w kat. C1. Centralne Archiwum Geologiczne, Państwowy In- stytut Geologiczny, Warszawa. Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2005 r., 2006 – Woje- wódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony. DzU Nr 55, poz. 498 z 2002 r.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi. DzU Nr 165, poz. 1359 z 2002 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. DzU Nr 61, poz. 549 z 2003 r. STRZELCZYK G., 1987 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego wraz z planem racjonalnej gospodarki złoża „Gralewo”. Centralne Archiwum Geologiczne, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa stężenia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity, z późniejszymi zmianami). DzU, Nr 39, poz. 251 z 2007 r. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMIŃSKI M. (red.), 2009 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31 XII 2008 r. Państwowy Instytut Geologicz- ny, Warszawa. WOŚ A., 1999 – Klimat Polski. Wydawnictwo PWN, Warszawa. WYSOTA W., 2002 – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark. Lidzbark Welski (287). Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. WYSOTA W., 2003 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Lidz- bark Welski (287). Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.