Naslovna Prazna.Fm

YU ISSN04406826 HEMIJSKIgod. 45 UDC 54.001.93 PREGLED br. 6 (decembar) CHEMICAL REVIEW HEMIJSKI PREGLED Editor-in-Chief Volume 45 RATKO M. JANKOV NUMBER 6 Deputy Editor-in-Chief (December) DRAGICA ÅIÅOVIÕ Honorary Editor STANIMIR R. ARSENIJEVI] Publisher broj 6 SERBIAN CHEMICAL SOCIETY Godi{te 45. decembar Belgrade/Yugoslavia, Karnegijeva 4

Izdaje S A D R @ A J SRPSKO HEMIJSKO DRU[TVO

Telefon 3370-467 ØLANCI KATARINA MILOVANOVIÕ, NATALIJA Karnegijeva 4 POLOVIÕ KATARINA MILOVANOVIÕ, NATALIJA POLOVIÕ izlazi dvomese~no UBIKVITINOM POSREDOVANA DEGRADACIJA ODGOVORNI I GLAVNI UREDNIK UNUTARÕELIJSKIH PROTEINA Ratko M. Jankov UBIQUITIN MEDIATED DEGRADATION OF INTRACELLULAR PROTEINS ______126 POMOÕNIK ODGOVORNOG I GLAVNOG SNEŸANA BOJOVIÕ UREDNIKA SNEŸANA BOJOVIÕ Dragica Åiåoviõ STRUØNI ISPIT IZ HEMIJE IZ 1884. GODINE Izdavawe ~asopisa „HEMIJSKI PREGLED” po- PROFESSORIAL EXAM IN CHEMISTRY IN 1884 _ _ _ _ _ 131 ma‘u: Tehnolo{ko-metalur{ki fakultet, Hemij- DRAGICA ÅIÅOVIÕ ski fakultet i Fakultet za fizi~ku hemiju u DRAGICA ÅIÅOVIÕ Beogradu. ZAÅTO je HEMIJA deo OSNOVNOG/OBAVEZNOG OBRAZOVAÑA URE\IVA^KI ODBOR WHY IS CHEMISTRY A PART OF BASIC/COMPULSORY EDUCATION ______134 Nikola Blagojeviõ, Ivan Gutman, Sneÿana Za- riõ, Jovan Jovanoviõ, Slavko Kevreåan, Dragan Markoviõ, Rado Markoviõ, Vladimir Pavloviõ, VESTI IZ ÅKOLA Slobodan Ribnikar, Radomir Saiøiõ, Ÿivorad OLIVERA STANOJEVIÕ Øekoviõ (predsednik). Olivera Stanojeviõ SCENARIO ØASA: POVEZANOST OKSIDA, Godi{wa pretplata za studente i uøenike koji nisu KISELINA, HIDROKSIDA i SOLI ølanovi SHD 400 din, za pojedince koji nisu øl- A SCENARIO FOR ELABORATION anovi SHD 800 din, za radne organizacije 1100 din., OF THE THEME: THE CONNECTIONS AMONG za inostranstvo 30 US $. Pretplatu prima Srpsko OXIDES, ACIDS, BASES AND SALTS ______141 hemijsko dru{tvo, Beograd, Karnegijeva 4/III. Teku}i ra~un: Komercijalna Banka AD, Beograd, 205-13815-62. VESTI IZ SHD ______146

Web site: www.shd.org.yu/hp.htm e-mail redakcije: [email protected]

Priprema za åtampu: Jelena i Zoran Dimiõ, Svetozara Markoviõa 2, 11000 Beograd

[tampa: Zavod za grafi~ku tehniku Tehnolo{ko- metalur{kog fakulteta Beograd, Karnegijeva 4

Naslovna strana i Internet verzija øasopisa: Slobodan i Goran Ratkoviõ, RatkovicDesign www.ratkovicdesign.net [email protected] UVODNIK

Zapazili ste verovatno da se svaki put kad je to li odgovorni u Ministarstvu imaju ovaj podatak, od- moguõe trudimo da budemo aktuelni. Brzo reago- nosno treba li ovu (vekovnu) praksu meñati bez de- vañe (sa odgovarajuõim ølankom) na dodeçivañe taçnijeg udubçivaña u problem? Nobelove nagrade za hemiju je naåa ÿeça svake godine. Neke godine uspemo, a neke, uprkos ÿeçama i * * * naporima, ne uspemo. NOBELOVA nagrada za hemiju otiåla je ove Dragica Åiåoviõ, metodiøar nastave hemije na godine u ruke trojice laureata koju su ÿivotni vek Hemijskom fakultetu, pokuåala je da da ubedçiv proveli u istraÿivañu proteina: Arona Øikano- odgovor na pitañe: Zaåto svi uøenici treba da uøe vera(57) i Avrama Heråka(67) sa Izraelskog in- hemiju? Traÿeõi odgovor na ovo pitañe prouøila stituta za tehnologiju i ñihovog kolege Amerikan- je, u okvirima ciçeva nastave hemije i ñihovih ku- ca Irvina Rouza(78) sa Kalifornijskog univerzi- rikuluma Moderna reø danas), kako se hemija uøi u teta u Irvinu. Åta su oni zapravo otkrili? Biohe- okvirima obrazovnih sistema sedam razliøitih ze- miøari o kojima govorimo, raåøistili kako se unu- maça (od kojih su tri iz naåeg okruÿeña). tar õelije odreæuje koji su proteini "odsluÿili" * * * svoj vek i kako se oni razgraæuju. Aktuelni nobe- lovci su prepoznali mali protein ubikvitin, koji U Srpskom hemijskom druåtvu kraj kalendar- se vezuje za proteine spremne za rashod. Oznaøeni ske godine je uvek prilika da se i zvaniøno osvrne- proteini sa zakaøenim ubikvatinom, zatim bivaju mo na sve ono åto smo tokom te godine uradili. preneseni na jedan proteinski kompleks - protea- Prilika je utoliko boça poåto je 15. novembar (po zom, koji ih razgraæuje. Sve se to deåava unutar starom kalendaru) datum koji je, po tradiciji SHD, õelije. izabran za Sveøanu sednicu Srpskog hemijskog Stoga mi je zadovoçstvo da je na stranicama druåtva. To je ona sednica na kojoj se proglaåavaju ovog broja dat i rad o problemu na kome su radili najboçi. Podseõamo vas da svake godine Srpsko he- dobitnici Nobelove nagrade za ovu godinu. Ølanak mijsko druåtvo (na osnovu svog Pravilnika o na- su napisale dve mlade koleginice sa Katedre za bio- gradama i javnim priznañima) raspisuje Konkurs za hemiju Hemijskog fakulteta. najboçe. Za ovu godinu je tekst konkursa iziåao u 4. (septembar) broju, na str. 99, u okviru Vesti iz * * * SHD. U rubrici Vesti iz SHD õete biti u prilici Oøigledni je da problemi obrazovaña domini- da, u okviru Izveåtaja sa sveøane skupåtine SHD, raju u ølancima ovog broja Hemijskog pregleda. Kao naæete imena svih ovogodiåñih dobitnika razli- da smo ÿeleli da napravimo tematski broj, posve- øitih priznaña, ukçuøujuõi i Medaçu za trajan i õen obrazovañu. Tako je jednostavno ispalo, vero- izvanredan dorpinos nauci, kao i Medaçu za prega- vatno zato åto su problemi u obrazovañu veliki, a laåtvo i uspeh u nauci. reåavaju se sporo! U istoj rubrici naõi õete i izveåtaj sa Skupa * * * ICOSECS-4, koji je odrÿan jula 2004. godine, a data je i osnovna informacija o Veløovoj fondaciji. Posledñih godinu dana na nivou Ministarstva prosvete Srbije lome se kopça oko toga da li, i na * * * koji naøin, treba proveravati osposobçenost dip- lomiranih struøñaka razliøitih struka za rad u Za ovaj broj obezbedili smo i ølanak o tome ka- åkolama sistemom "spoçne procene" (ili eksterne ko se polagao profesorski ispit pre 120 godina. Ko evaluacije, ako treba koristiti savremene termi- ga je polagao, ko je bio u komisiji koja je ispitivala, ne). Ako proøitate ølanak "Struøni ispit iz hemi- sve õete to naõi u ølanku pod naslovom "Struøni je iz 1884. godine" saznaõete da je struøni ispit in- ispit iz hemije iz 1884. godine". Za sve nas je ove po- stitucija koja u ovom podnebçu traje viåe od 120 go- datke iz arhive iskopala Sneÿana Bojoviõ. dina: uveden je u Srbiju zakonom iz 1880. godine. Da Ratko M. Jankov

Godi{te 45. broj 6 (2004) 125 ØLANCI

KATARINA MILOVANOVIÕ, student biohemije, Hemijski fakultet Univerziteta u Beogradu, (katarina_milovanovic¼yahoo.com) i NATALIJA POLOVIÕ, Katedra za biohemiju, Hemijski fakultet Univerziteta u Beogradu, (polovicn¼chem.bg.ac.yu)

OVAJ TEKST JE POSVEÕEN OVOGODIÅÑIM DOBITNICIMA NOBELOVE NAGRADE ZA HEMIJU

NOBELOVA NAGRADA ZA HEMIJU, 2004. GODINE Za otkriõe degradacije proteina posredovane ubikvitinom

Aron Øikanover Avram Heråko Irvin Rouz (Aaron Ciechanover) (Avram Hershko) (Irwin Rose) Izrael Izrael SAD

Technion – Izraelski institut za Technion – Izraelski institut za Kalifornijski Univerzitet tehnologiju tehnologiju Irvine, CA, SAD Haifa, Izrael Haifa, Izrael roæen 1947. godine u Izraelu roæen 1937. godine u Maæarskoj roæen 1926. godine u SAD

UBIKVITINOM POSREDOVANA DEGRADACIJA UNUTARÕELIJSKIH PROTEINA

U eukariotskoj õeliji je prisutno od 6000 do fiøno u lizozomu i potiøu, uglavnom, iz spoçaåñe 30000 gena koji kodiraju (nose informaciju za bio- sredine. sintezu) bar isto toliko proteina sa veoma razli- Ove godine Nobelovu nagradu za hemiju dobila . øitim funkcijama Proteini u õeliji imaju svoj posu trojica nauønika, Aron Øikanover (Aaron Ciec- luÿivot koji moÿe trajati od par minuta do viåe hanover) i Avram Heråko (Avram Hershko) sa Izra- od nekoliko nedeça. Biosinteza i degradacija pro- elskog instituta za tehnologiju i ñihov kolega teina do aminokiselina u õeliji se paralelno odvi- (Irwin Rose), jaju. Kontrolisana i specifiøna degradacija prote- Amerikanac Irvin Rouz sa Kalifor- ina ubikvitin-proteazom sistemom sluÿi za elimi- nijskog univerziteta, koji su svojim otkriõima dali nisañe abnormalnih proteina øija bi akumulacija u veliki doprinos razumevañu procesa unutarõelij- õeliji bila åtetna, i za regulaciju õelijskog meta- ske degradacije proteina. Prvenstveno na osnovu bolizma degradacijom kratkoÿiveõih regulator- ñihovih radova doålo se do zakçuøka da je citop- nih proteina. Na poøetku se sa dosta paÿñe istra- lazmatiøna razgradña proteina visoko specifiøan ÿivao naøin na koji se proteini sintetiåu, a tek i kontrolisan proces, neophodan pri regulaciji ni- kasnije se istraÿivaña usmeravaju i na prouøavañe za biohemijskih procesa kao åto su imuni odgovor, procesa razgradñe proteina. Pored ovog sistema õelijski ciklus, transkripcija gena, kontrola kva- degradacije, postoji i lizozomalni sistem degrada- liteta novosintetisanih proteina, reparacija cije proteina. Proteini se hidrolizuju nespeci- DNK itd. 126 Hemijski pregled Prva otkriõa u oblasti hidrolize proteina za- beleÿena su otkriõem uloge tripsina i lizozomal- nog sistema. Godine 1953. utvræeno je da, pored ova dva sistema koja ne zahtevaju utroåak energije, postoji i treõi energetski zavistan sistem za degradaciju proteina Š1Ð. Øikanover, Heråko i Rouz su oka- rakterisali ATR zavisne komponente citoplazma- tiønog sistema za degradaciju proteina Š2, 3, 4, 5Ð. Sedamdesetih godina otpoøela su intenzivna istra- ÿivaña u ovoj oblasti i utvræeno je da proteini bivaju razgraæeni posle obeleÿavaña malim protei- nom ubikvitinom Š4,6,7Ð. Ubikvitin je izolovan i okarakterisan 1975. godine Š8Ð. Ubikvitin je mali protein koji se sastoji od 76 aminokiselina, visokokonzervirane sekvence1. Sintetiåe se u formi prekursora koji se potom Slika 1. Åema trodimenzionalne strukture procesuje pomoõu deubikvitinacionih proteina polipeptidnog lanca ubikvitina (DUB) kako bi se oslobodila Gly-Gly C-terminalna Spiralom je predstavçen α-heliks, a strelicama β-ploøice. sekvenca koja je neophodna za inicijalnu fazu akti- vacije ubikvitina (Slika 1). E1 : ubikvitin-aktivirajuõi enzim (koliøina u Proteazom koga grade 32 subjedinice predstav- õeliji-samo jedan ili nekoliko) ça najveõi õelijski proteolitiøki kompleks i ima E2 : ubikvitin-koñugujuõi enzim (viåe od 40) dominantnu ulogu u razgradñi kratkoÿiveõih regu- E3 : ubikvitin-protein ligaza2 (viåe od 500 latornih proteina kod eukariota Š9Ð. Prepoznavañe strukturno razliøitih) supstrata od strane proteazoma se ostvaruje obele- ÿavañem ubikvitinom u procesu koji se naziva MEHANIZAM UBIKVITINACIJE ubikvitinacija. Ovaj proces se sastoji od tri raz- PROTEINA: liøita dogaæaja u kojima uøestvuju tri enzima: E1, E1: formira visokoenergetsku tioestarsku ve- E2 i E3 (Slika 2). zu izmeæu C-terminalne karboksilne grupe Gly ubikvitina i Cys u aktivnom mestu E1 Š10,11,12Ð.

Slika 2. Åema unutarõelijske degradacije proteina posredovane ubikvitinom Enzimi E1, E2 i E3 vråe specifiøno vezivañe ubikvitina (Ub) za protein koji treba degradirati (supstrat) uz utroåak energije u formi ATR-a. Nastale poliubikvitinom obeleÿene proteine degradira proteazom do peptida koje peptidaze razlaÿu do aminokiselina. Ubikvitin se ne degradira u proteazomu.

1 Kada proteini iste funkcije, a iz razliøitih organizama imaju visok procenat sliønosti u aminokiselinskoj sekvenci smatra se da im je sekvenca visokokonzervirana. 2 Ligaze su grupa enzima koji katalizuju povezivañe dva supstrata kovalentnom vezom.

Godi{te 45. broj 6 (2004) 127 Slika 3. Åema mehnizma ubikvitinacije Objaåñeñe u tekstu. E2: ubikvitin se prebacuje na E2-Cys i formi- PROTEAZOM ra se nova tioestarska veza – transesterifikacija 26 Š13Ð. Eukariotski S proteazom predstavça centralnu proteazu u ATR-zavisnoj degradaciji ubikvi- E3: formira izopeptidnu vezu izmeæu C-termi- tiniranih proteina. Ceo kompleks ima molekulsku nalne karboksilne grupe ubikvitina i ε-amino gru- masu oko 2,5 MDa, a grade ga dva subkompleksa: 20S pe Lys sa ciçnog proteina (Slika 3) Š14Ð. jezgro i 19S regulatorna partikula. 19S subkom- Proteini mogu biti obeleÿeni ubikvitinskim pleks prepoznaje supstrat-protein, raspliõe ga i lancima razliøite duÿine, ali se u svakom lancu usmerava u 20S subkompleks koji vråi razgradñu tj. Lys48 prethodnog ubikvitina vezuje za C-terminalnu proteolizu (Slika 4) Š9,15,16Ð. karboksilnu grupu narednog formirajuõi izopeptidnu vezu. Protein-poliubikvitin kompleks prepoznaju 19S regulatorne subjedinice proteazoma; ove subjedinice odstrañuju ubikvitin i transpor- tuju protein u proteolitiøko jezgro proteazoma. Ubikvitin se ne razgraæuje u proteazomu. Monoubikvitinirani proteini uøestvuju kao regulatori u procesima internalizacije receptora, sortiraña vezikula, reparacije DNK itd. Š15Ð Poliubikvitinski lanci koji su formirani ve- zivañem preko Lys63 uøestvuju u aktivaciji protein kinaza, DNK reparaciji, usmeravañu vezikula itd. Š15Ð Ubikvitin vezujuõi domeni naæeni su kod velikog broja razliøitih proteina: onih koji su ra- stvorni u citoplazmi (solubilnih), ili integrisa- nih u neke õelijske strukture, kod razliøitih faktora transkripcije1, kod tumor supresora i cikli- na2 itd. Sve ovo ukazuje na to da put degradacije ubikvitin-proteazom reguliåe åirok spektar õe- lijskih procesa. Slika 4. Struktura proteazoma Supstrat Funkcija Objaåñeñe u tekstu. p53 Tumor supresor 20S proteazom ima molekulsku masu 700 kDa, di- Mitotiøki ciklini Regulacija õelijskog ciklusa jametar cilindra je 11 nm, a visina 15 nm. Sastoji se NF Transkripcioni faktor od 4 sedmoølana prstena od kojih su dva spoçaåña c-Jun Transkripcioni faktor izgraæena od α-subjedinica, a dva unutraåña od β- Transkripcioni faktor subjedinica koji oblaÿu centralnu åupçinu dija- MAT 2 (kvasac) metra ~5 nm i sadrÿe proteolitiøki aktivna mesta. IgE, T õelijski receptori Imuni odgovor Aktivno mesto sadrÿi N-terminalni Thr koji G proteini Transdukcija signala se nalazi na β-subjedinicama, i to samo na tri: â1, â2 i β5, åto znaøi da na jednom proteazomu postoji 6 Ser/Thr protein kinaza ooc- Mos ita aktivnih mesta. Aktivni Thr se izlaÿu u åupçinu tek nakon autokatalitiøkog odstrañivaña ñiho- 6 ( ) Ste Eksport feromona kvasac vih propeptida. Neaktivne β-subjedinice: β3, β6, i β7 sluÿe za prihvatañe i pozicionirañe supstrata.

1 Faktori transkripcije su proteini koji odreæuju koji õe se proteini sintetisati u datom trenutku u õeliji. 2 Tumor supresori i ciklini su proteini koji uøestvuju u regulaciji õelijskog ciklusa, odnosno definiåu da li õe i kada õelija krenuti da se deli.

128 Hemijski pregled Tri aktivne subjedinice imaju razliøitu specifiø- Supstrat vezujuõe mesto ima dva regiona odgo- nost za supstrat: himotripsinu-sliønu (chymotry- vorna za vezivañe supstrata: ’’senzor-1’’ na C-ter- psin-like), tripsinu-sliønu (trypsin-like) i peptidil- minusu i ’’argininski prst’’ na N-terminusu koji se sliønu (peptidyl-like). Himotripsin, tripsin i N- nalaze na spoçaåñoj ivici heksamernog prstena peptidaza su enzimi pankreasa koji vråe hidrolizu (Slika 6) Š17Ð. proteina hrane u tankom crevu. Pokazano je i da himotripsinu-sliøne i peptidil-sliøne subjedinice meæusobno reguliåu svoju aktivnost. Prilikom formiraña proteazoma pokazano je da se katali- tiøke β-subjedinice prvo nalaze u formi propeptida koji se nakon udruÿivaña autokatalitiøki ukla- ñaju i ostaju katalitiøki aktivne subjedinice sa slobodnim Thr koji su deblokirani. Propeptidna forma åtiti N-terminalne katalitiøki aktivne Thr od N-acetilovaña koje bi dovelo do inhibicije aktivnih subjedinica (Slika 4). 19S regulatorni subkompleks prepoznaje i vezuje supstrat, vråi deubikvitinaciju, razvijañe proteina i translokaciju u jezgro proteazoma. Regula- torni subkompleks se sastoji, kod eukariota, od baze i poklopca. Poklopac se sastoji od 8 ne-ATR-aznih subjedinica. Baza se sastoji od 6 subjedinica, ATR- Slika 6. Struktura supstrat vezujuõeg mesta baze aza (Rpt1-6) i dve velike ne-ATP-azne subjedinice 19S proteazoma (Rpn1-2). Baza nije potrebna u razgradñi ubikvitinom obeleÿenih proteina, ali je neophodna u ATR- Na osnovu prikazane strukture i ATR-azne zavisnoj razgradñi neubikvitiniranih proteina, dok je poklopac odgovoran za interakcije sa ubikvi- funkcije regulatornih partikula moÿe se uoøiti tinima (Slika 5). ñihova velika sliønost sa åaperonima. Åaperoni su proteinski kompleksi koji katalizuju proces uvijaña proteina u pravilnu tercijarnu strukturu. Energija potrebna za uvijañe proteina se dobija hi- drolizom ATR-a. Åaperoni se nikada ne asosuju sa katalitiøkim jezgrom proteazoma, niti uøestvuju u proteolizi. Kao zakçuøak sledi da se holoenzim ponaåa kao proteaza, dok se izdvojena regulatorna partikula ponaåa kao åaperon (chaperon-like aktivnost) Š17Ð. Usmerena eliminacija ubikvitiranih regulatornih proteina pomoõu 26S proteazoma ima fun- damentalnu ulogu u kontroli mnogih procesa ukçu- øujuõi i aktivaciju transkripcionih faktora, regulaciju õelijskog ciklusa i apoptozu. Slika 5. Elektronska mikrografija proteazoma Defekti u sistemu za proteolizu su moguõi uzroønici mnogih bolesti. U prouøavañu mehani- Regulatorne komponente ATR-zavisnih protea- zama na koji ubikvitin-proteazom sistem utiøe na za su organizovane u formi prstena koji formira razvoj kancera kod çudi, doålo se do zakçuøka da prolaz do centralne åupçine. Za otvarañe katali- neregulisana razgradña ciklina ili ciklin-regu- tiøke åupçine je neophodno prisustvo regulator- latora (koji su odgovorni za normalno odvijañe õe- nih partikula. lijskog ciklusa) Š18,19Ð, tumor supresora i onkogena Vezivañem supstrata za regulatorne subjedi- moÿe rezultovati razvojem kancera Š20Ð. Ovakvi nice dolazi do konformacionih promena α-subjedi- zakçuøci su uticali da se poøne sa istraÿivañem nica jezgra koje dovode do otvaraña centralne åup- inhibitora proteazoma kao potencijalne anti-kan- çine. Produkti proteolize proteazoma su veliøine cer terapije Š21Ð. od 3 do 30 amino kiselina u zavisnosti od organizacije aktivnog mesta. Pokazano je da inhibicija razgradñe navedenih proteina vodi õeliju u apoptozu åto je iskoriåõe- Proteolitiøki aktivne subjedinice pripadaju razliøitim klasama proteaza dok su sve ATR-azne no u anti-tumor terapijama tj. uniåtavañu tumor- subjedinice iz iste superfamilije proteina: AAA skih õelija. ATR-aze (ATPases Associated with a variety of cellular Jedan od inhibitora proteazoma je peptidil- Activities) Š17Ð. borna kiselina PS-341 (Slika 7).

Godi{te 45. broj 6 (2004) 129 4. Hershko, A., Ciechanover, A., Heller, H., Haas, A.L. and Rose, I.A. Proposed role of ATP in protein breakdown: Coñugation of proteins with multiple chains of the polypeptide of ATP-dependent proteolysis. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 77 (1980) 1783-1786. 5. Ciechanover, A., Heller, H., Katz-Etzion, R., and Her- shko, A. Activation of the heat-stable polypeptide of the ATP-dependent proteolytic system. Proc. Natl. Ac- ad. Sci. USA, 78 (1981) 761-765 6. Hershko, A., Ciechanover, A., and Rose, I.A. Identifi- Slika 7. Struktura inhibitora proteazoma cation of the active amino acid residue of the polypep- peptidil-borne kiseline PS-341 tide of ATP-dependent protein breakdown. J. Biol. Chem. , 256 (1981) 1525-1528. Laktacistin, visokospecifiøni inhibitor 7. Hershko, A., Eytan, E., Ciechanover, A., and Haas, eukariotskog proteazoma inhibira rast Plasmodium A.L. Immunochemical analysis of the turnover of ubi- falciparum izazivaøa malarije, kao i rast sisarskih quitin-protein coñugates in intact cells. J. Biol. Chem. tumorskih õelija, pogotovo limfocita. , 257 (1982) 13964-13970 Zakçuøak 8. Goldstein, G., Scheid, M.S., Hammerling, V., Boyse, E.A., Schlesinger, D.H., and Niall, H.D. Isolation of a Ubikvitinom posredovana degradacija protei- polypeptide that has lymphocyte-differentiating prona je visoko specifiøan mehanizam za odrÿavañe perties and is probably represented universally in li- fizioloåkog staña õelije. Ukçuøena je u kontrolu ving cells. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 72 (1975) 11-15 kvaliteta proteina, kao i u regulaciju koliøine 9. Baumeister, W., Cejka, Z., Kania, M., and Seemuller, E. odreæene vrste proteina u datom trenutku. Ukoliko The proteasome – a macromolecular assembly desig- neka õelija izgubi kontrolu nad koliøinom i fun- ned to confine proteolysis to a nanocompartment. Biol. kcionalnoåõu regulatornih proteina, ona poøinje Chem., 378 (1997) 121-130 nekontrolisano da se deli i gubi svoju fizioloåku 10. Ciechanover, A., Elias, S., Heller, H., and Hershko, A. funkciju åto moÿe dovesti do patoloåkih stanja “Covalent affinity” purification of ubiquitin activating na nivou celog organizma. enzyme. J. Biol. Chem. , 257 (1982) 2537-2542 11. Haas, A.L., Rose, I.A., and Hershko, A. Purification of ABSTRACT the ubiquitin activating enzyme required for ATP-dependent protein breakdown. Fed. Proc., 40 (1981) 1691. UBIQUITIN MEDIATED DEGRADATION OF INTRA- 12. Haas, A.L., and Rose, I.A. The mechanism of ubiquitin CELLULAR PROTEINS activating enzyme. J. Biol. Chem., 257 (1982) 10329- Katarina Milovanoviõ, Student of Biochemistry, Faculty of 10337 Chemistry, University of Belgrade, (katarina_milovano- 13. Goebl, M.G., Yochem, J., Jentsch, S., McGrath, J.P., vic¼yahoo.com) and Natalija Poloviõ, Department of Bi- Varshavsky, A., and Byers, B. The yeast cell cycle gene ochemistry, Faculty of Chemistry, University of Belgrade, CDC34 encodes a ubiquitin-coñugating enzyme. Sci- (polovicn¼chem.bg.ac.yu) ence, 241(1988) 1331-1335 Eukaryotic cells, from yeast to human, contain some 14. Hershko, A., Heller, H., Elias, S., and Chiechanover, A. 6000 to 30000 protein-encoding genes and at least as many Components of ubiquitin-protein ligase system. J. Biol. proteins. While much attention and research had been devo- Chem., 258 (1983) 8206-8214 ted to how proteins are synthesized, the reverse process, i.e. 15. Hochstrasser, M. Ubiquitin, proteasomes, and the regu- how proteins are degraded, long received little attention. lation of intracelular protein degradation. Curr. Opin. The Nobel Prize in Chemistry for 2004 is shared betwe- Cell Biol., 7 (1995) 215-223 en three scientists: Aaron Ciechanover, Avram Hershko and 16. Voges, D., Zwickl, P., and Baumeister, W. The 26S pro- Irwin Rose who discovered ubiquitin-mediated proteolysis. teasome: A molecular machine designed for controlled Numerous cellular processes regulated by ubiquitin-media- proteolysis. Annu. Rev. Biochem., 68 (1999) 1015-1068 ted proteolysis include the immune response, cell cycle, 17. Schmidt, M, Lupas, A.N, Finley, D. Structure and mec- DNA repair and transcription and protein quality control. hanism of ATP-depndent proteases. Curr. Opin. Chem. Biol., 3 (1999) 584-591 LITERATURA 18. DeSalle, L.M., Pagano M. Regulation of the G1 to S 1. Simpson, M.V. The release of labeled amino acids from transition by the ubiquitin pathway. FEBS Lett., 490 the proteins of rat liver slices. J. Biol.Chem., 201 (1953) (2001) 179-189 143-154 19. Glotzer, M., Murray, A.W., and Kirschner, M.W. Cyclin 2. Ciechanover, A., Hod, Y., and Hershko, A. A heat-stab- is degraded by the ubiquitin pathway. Nature, 349 le polypeptide component of an ATPdependent proteol- (1991) 132-138 ytic system from reticulocytes. Biochem. Biophys. 20. Honda, R., Tanaka, H., and Yasuda, H. Oncoprotein Res. Commun., 81 (1978) 1100-1105 MDM2 is a ubiquitin ligase E3 for tumor suppressor 3. Hershko, A., Ciechanover, A., and Rose, I.A. Resolu- p53. FEBS Lett., 420 (1997) 25-27 tion of the ATP-dependent proteolytic system from re- 21. Adams J. Preclinical and clinical evaluation of protea- ticulocytes: A component that interacts with ATP. Proc. some inhibitor PS-341 for the treatment of cancer. Curr. Natl. Acad. Sci. USA, 76 (1979) 3107-3110 Opin. Chem. Biol., 6 (2000) 493-500

130 Hemijski pregled SNEŸANA BOJOVIÕ, Hemijski fakultet, Beograd ([email protected]) STRUØNI ISPIT IZ HEMIJE IZ 1884. GODINE

Posledñih dana govori se o struønom ispitu za davao prirodne nauke (hemiju, fiziku i mineralo- profesore osnovnih i sredñih åkola - da li ga za- giju) u Beogradskoj gimnaziji kao suplent, a od 1881. drÿati ili ukinuti. Struøni ispit je institucija godine hemiju na Vojnoj akademiji kao honorarni koja traje preko 120 godina: uveden je u Srbiju zako- profesor. Da bi postao profesor morao je da pola- nom iz 1880. godine. ÿe struøni ispit iz hemije i mineralogije. Struøni Kako je izgledalo polagañe stuønog ispita iz ispit polagao je u aprilu 1882. godine, pred Komi- hemije osamdesetih godina 19. veka? sijom øiji je predsednik najpre bio Josif Panøiõ, Marko Leko (1853-1932) Š1Ð, jedan od naåih naj- kasnije Kosta Alkoviõ Š2Ð, a ølanovi komisije Sima znaøajnijih hemiøara, polagao je struøni ispit iako Lozaniõ, Svetislav Vuloviõ, Çubomir Kleriõ i je doktorirao u Åvajcarskoj i bio asistent Emila Jovan Ÿujoviõ. Kopa i Viktora Majera. Leko je od 1880. godine pre-

Slika 1. Zapisnik sa struønog ispita Marka Leka

Godi{te 45. broj 6 (2004) 131 Slika 2. Izveåtaj Koste Alkoviõa ministru prosvete o odliøno polo- ÿenom ispitu Marka Leka Da ispit nije bio lak svedoøe dokumenta saøu- 14og aprila u sredu posle podne u 4 sahata vana u Arhivu Srbije, meæu kojima je i zapisnik s prethodni ispit iz srpskog i stranog jezika (øl. 4 polagaña ispita i Lekovi pismeni radoviŠ3Ð. i 5. zakona) Poøetkom aprila predsednik Komisije Panøiõ poslao je ministru prosvete raspored polagaña ispita Š4Ð:

Slika 3. Marko Leko Slika 4. Sima Loazniõ

132 Hemijski pregled 16'. apr. u petak u 8 sah. pre podne raæeñe pisme- Dva dana kasnije, 16. aprila, Leko je radio pi- nog zadatka u hemiskom laboratorijumu (øl. 12. v. smeni ispit iz hemije. Od tri ponuæene teme iza- zakona) brao je Benzol: konstitucija, supstitucioni de- 21. apr. u sredu u 3 sah. posle podne usmeni rivati, karakter ovih, koju je radio od 830 do 1215 ispit (øl. 12. v. zak.) øasova pre podne. I ovaj Lekov rad je saøuvan, pisan 29. apr. u øetvrtak od 3- sah. posle podne prak- rukom na øetiri stranice velikog formata, s for- tiøno predavañe (øl. 12. g. zakona) mulama benzola i ñegovih orto-, meta- i para-nitro disupstitcionih derivata. Po pregledañu rada jed- Pre pristupaña ispitu, 5. aprila, Leko je pod- noglasno je reåeno da se kandidat pusti na daçi neo pismeni rad pod nazivom Gvoÿæe: gde se i kako usmeni ispit. se nalazi u prirodi, ñegovo dobijañe – liveno i Usmeni ispit iz hemije (neorganske i organske) kovno gvoÿæe, napisan rukom, na 27 stranica veli- s hemijskom tehnologijom i mineralogije s geologi- kog formata. Rad su oceñivali Lozaniõ i Ÿujoviõ. jom odrÿan je 21. aprila, a ispitivaøi su bili Sima Pri polagañu stranog jezika Leko je øitao i Lozaniõ i Jovan Ÿujoviõ. Iz hemije i hemijske teh- prevodio iz Roskovçevog uœbenika za hemiju Š5Ð. nologije Leko je odgovorao na sledeõa pitaña: Kako u hemiji dolazimo do pojma: element, jedi- ñeñe? Kako se jedine elementi meæusobno gledeõi na zapreminu ili na teÿinu? Kako dolazimo do molekilarnih ili atomskih teÿina? U kom odnosu stoje one prema ekvivalen- tima? – Kvantivalenca.- Kiseonik: gde se nalazi u prirodi, kako se dobija, osobine? Ozon? Fabrikacija sumporne kiseline? Homologi ugçovodonici CnH2n+2 ? Gde se nalaze? Kako ih dobijamo? Vaÿnije sinteze ñihove? Monohidroksilni derivati ugçovodoniøni? Dobijañe? Hemiski karakter ñihov?

U izveåtaju piåe da su u toku ispita, pored Lo- Slika 5. Jovan Ÿujoviõ zaniõa, kandidatu postavçali pitaña Kosta Alko- viõ i Jovan Ÿujoviõ. Na «kratkom» usmenom ispitu iz srpskog jezi- Iz mineralogije i geologije, koju je ispitivao J. ka, koji je drÿao S. Vuloviõ, Leko je morao da odgo- Ÿujoviõ, Leku su bila postavçena sledeõa pitaña: vori na sledeõa pitaña: Razlika izmeæu «stene» i «minerala»? Mine- Åta su jasni i mukli suglasnici? Zakoni o ñi- ralna individua i agregat? ma? Primeri? Sastojci granita? Raz-ÿaliti = ? Glasovni zakon po kom to bi- Osobine kvarca i feldspata? va? Sliøni primeri? Hemiedrija u heksagonalnoj sistemi? Koji parovi suglasnika mogu da stoje na kraju Izomorfizam kod karbonata? reøi? Primeri? Srpski minerali? Zev i naøini ukidaña? Da li pisati «bijo», Nastanak kvarca? Augita? Metamorfoze? «ÿivijo»? Gde se joå ne ukida zev? Eruptivne i taloÿne stene? Odreæen i neodreæen pridev? Starost granita i porfira. Razlika u formi i znaøeñu? Deoba formacija? Kakvih ima glagolskih oblika? Karakteristika silurskog, devonskog i kar- Mogu li se meñati glagolski oblici: pletuõi, boniferskog terena? pletavåi? Kakih formacija ima u okolini Beograda? Objasniti postanak trpnog prideva u glagol: videti, nositi, krstiti? Pored glavnog ispitivaøa, kandidatu su pitaña Upotreba preæaåñega prvoga (aorista) i i postavçali Kosta Alkoviõ i Çubomir Kleriõ. preæaåñega drugoga vremena (imperf.)? Koji glago- Ispit je trajao od 315 do 525 øasova posle podne. li nemaju oblika za oba ta vremena i za åto? Najzad, 29. aprila Leko je drÿao «praktiøno Deoba glagola? predavañe u velikog gimn. beogradskoj o aromatiø- nim jediñeñima». Predavañe je trajalo od 315 do 415 Zatim je kandidat prevodio pismeno s nemaøkog øasova posle podne, ali u zapisniku o tom predava- jezika iz Roskovçeve kñige, a posle toga je pristu- ñu nema podataka. pio usmenom ispitu koji je trajao od 3 do 5 sati po- Posle zavråenog ispita i «po uporeæenom re- sle podne. zultatu pismenog i usmenog ispita iz oznaøenih na-

Godi{te 45. broj 6 (2004) 133 Tek posle poloÿenog struønog ispita Marko Leko, s doktorskom titulom steøenom u Cirihu kod Viktora Majera, mogao je da bude postavçen za pro- fesora hemije i mineralogije u gimnaziji.

ABSTRACT PROFESSORIAL EXAM IN CHEMISTRY IN 1884 Snezana Bojovic Professorial exams for secondary teachers was introdu- ced in Serbia in 1880. One of the first who past this exam in chemistry and mineralogy was Dr Marko Leko. In this paper the protocol of this exam is presented.

LITERATURA: 1. S. Bojoviõ, Marko Leko (1853-1932), Ÿivot i de- lo srpskih nauønika, 4, SANU, 1998, 35-65. 2. Panøiõ je morao sluÿbeno da otputuje iz Beogra- da, pa je ministar prosvete 13. aprila na ñegovo mesto postavio Kostu Alkoviõa. 3. Arhiv Srbije, Ministarstvo prosvete, 1883, f. 3, r. 11 4. Isto, Josif Panøiõ ministru prosvete 11. apri- Slika 6. Kosta Alkoviõ i Çubomir Kleriõ la 1882. 5. H.E.Roscoe (1833-1915), poznati hemiøar øiji je uka» Komisija je jednoglasno donela odluku da se uœbenik Lehrbuch der chemie imao viåe izdaña Marko Leko oceni ocenom odliøan. (1866, 1867, 1869, 1871, 1878, 1886, 1892). O toku ispita i o rezultatima ispita predsed- 6. Arhiv Srbije, Ministarstvo prosvete. 1883, fa- nik Komisije Kosta Alkoviõ izvestio je ministra scikla 3, r. 12, Kosta Alkoviõ ministru prosvete prosvete 1. maja 1882. godine Š6Ð. 1. maja 1882. py py DRAGICA ÅIÅOVIÕ, Hemijski fakultet, Beograd, (dsisovic¼chem.bg.ac.yu)

ZAÅTO JE HEMIJA DEO OSNOVNOG/OBAVEZNOG OBRAZOVAÑA

Zaåto hemija treba da bude sastavni deo Sada õemo se vratiti glavnom pitañu: zaåto osnovnog/ obaveznog obrazovaña? svi uøenici treba da uøe hemiju? U ovom ølanku od- Opravdanost postojaña svakog predmeta proi- govor õemo traÿiti razmatrañem ciçeva uøeña he- zilazi iz ñegovog doprinosa ostvarivañu ciçeva mije u drugim obrazovnim sistemima. Razmotriõemo obrazovaña na odreæenom nivou. zaåto se sadrÿaji hemije uøe u okviru obaveznog obrazovaña u drugim zemçama i koja se to znaña i Åta su obrazovni ciçevi? umeña oøekuju od svih uøenika. Za poøetak napraviõemo jednostavnu defini- Pod obaveznim obrazovañem podrazumeva se ciju prema kojoj õe ciçevi nastave/uøeña hemije bi- faza obrazovaña koju je drÿava predvidela kao zva- ti ona znaña, umeña i stavovi koje je poÿeçno/po- niøan sadrÿaj obrazovaña za svu decu i mlade. Oba- trebno i moguõe da uøenik formira na odreæenom veznim obrazovañem pruÿaju se znaña, sposobnosti nivou obrazovaña. I joå õemo dodati da se prema i veåtine neophodne graæanima za uklapañe u ciçevima planiraju, organizuju, izvode i vrednuju druåtvo u kome ÿive. Ono razliøito traje u razli- aktivnosti nastavnika i uøenika u procesu nastave/ øitim zemçama. Uglavnom poøiñe na uzrastu od uøeña. Iz definicije se vidi da ciçevi mogu biti åest godina i traje izmeæu 9 i 13 godina. U ovom usmereni na ishode, tj. uøeniøka postignuõa, ali i ølanku paÿña je posveõena ciçevima uøeña koji od- na sam proces nastave/uøeña, odnosno naøin kako se govaraju uzrastu uøenika od 13 i 14 godina (7. i 8. ra- dolazi do ÿeçenih ishoda. zred u naåoj zemçi kada se uøi hemija).

134 Hemijski pregled U veõini evropskih zemaça poveõan je broj ci- • doprineti razvoju prirodno-nauøne kultu- çeva baziønog obrazovaña, kao i raznovrsnost veå- re uøenika prouøavañem sastava supstanci tina koje uøenici treba da steknu. Promene na ni- i hemijskih promena; vou obaveznog obrazovaña imaju poseban znaøaj jer • razvijati kod uøenika misaone operacije se ñima obuhvata celokupna åkolska populacija (analizu, sintezu, generalizaciju, apstrak- odgovarajuõeg uzrasta. Novine obuhvataju razvoj i ciju) na osnovu eksperimentalnog provera- poboçåañe strategija za ostvarivañe ciçeva vaña, posmatraña i uoøavaña; obrazovaña, kao i konkretizaciju ciçeva u praksi • teorijskim i eksperimentalnim radom pod- (da se na kraju ne bi sveli samo na izjave o naøelnim sticati i graditi kod uøenika smisao za si- namerama). stematiønost, taønost, urednost i savesnost Izvedenim reformama obrazovaña u evropskim u obavçañu zadataka; zemçama istaknut je sledeõi opåti ciç: priprema • ukazati i upozoravati uøenike kako nekon- uøenika za druåtvene promene i nastavak obrazova- trolisano koriåõeñe proizvoda hemijske ña nakon zavråetka obaveznog obrazovaña, pospe- industrije, kojem je uzrok neznañe ili nesa- åivañe razvoja uøenika na odgovarajuõi naøin i vesnost, rezultira zagaæeñem øovekove oko- ñihova sistematska priprema za daçe usavråavañe. line, hrane, vode i vazduha, åto ugroÿava OECD je razvrstao ciçeve postavçene u evropskim zdravçe i opstanak svih ÿivih biõa. zemçama u åest grupa: Ministarstvo znanosti, obrazovaña i åporta u • jednake moguõnosti za sve graæane, 2004. godini ocenilo je da program hemije zanemaru- je da je hemija u osnovnoj åkoli gotovo neznatnim • moguõnost baziønog obrazovaña za sve øla- delom nameñena buduõim hemiøarima, a samo malim nove zajednice, delom buduõim prirodñacima. Zbog toga program • pospeåivañe stabilnosti i druåtvenih ne bi trebalo da bude temeçen na univerzitetskim promena, programima hemije, veõ bi prvenstveno trebalo da • priprema dece za ÿivot kao odraslih osoba, bude usmeren na potrebna hemijska znaña za svakod- • stvarañe neophodne motivacije za daçe uøe- nevni ÿivot, na zanimçivosti i doprinos hemije u ñe i ÿivot u svetu koji se stalno meña, izgradñi kvalitetnijeg ÿivota Š2Ð. Prema takvom viæeñu uloge nastave hemije odreæeni su novi op- • liøna dobrobit i razvoj pojedinca. åti ciçevi Š2Ð koje treba ostvariti tokom dve go- Razmatrañe ciçeva nastave/uøeña hemije u raz- dine uøeña hemije u osnovnoj åkoli: liøitim zemçama (u procesu tranzicije, u razvije- • Razvijañe pozitivnog stava prema kemiji, nim zemçama, na razliøitim kontinetima) omogu- kemiøarima i prirodnim znanostima. õava sagledavañe uloge hemije u obaveznom obrazo- • Stjecañe znaña koja omoguõuju boçe razu- vañu u razliøitim sistemima i izdvajañe nezaobi- mijevañe kemijskih pojava pa tako i odgova- laznih ciçeva. rajuõeg ponaåaña u svakodnevnom ÿivotu. Krenuõemo najpre od obrazovnih sistema u na- • Razvijañe vjeåtina paÿçivog promatraña åem bliÿem okruÿeñu (Hrvatska, Slovenija, Rumu- i biçeÿeña pojava u prirodi ili tijekom nija), a onda õemo se otisnuti malo daçe (Velika izvoæeña pokusa. Britanija), pa i izvan Evrope (Juta - SAD, Ontario • Razvijañe vjeåtina sigurnog i urednog ba- - Kanada, Viktorija - Australija). U prva tri siste- rataña kemijskim priborom i kemikali- ma hemija se uøi kao poseban predmet, a u ostalim u jama. okviru predmeta Science (prirodne nauke). • Usvajañe vjeåtine rada prema uputama i da- vañe upute za rad drugima. HEMIJA KAO POSEBAN PREDMET • Vjeÿbañe opisivaña rezultata opaÿaña i tumaøeña pojava na temeçu usvojenih teori- Svrha programa hemije u Hrvatskoj, kako je to ja i modela (usmeno, pisano, opisom i obraz- naznaøeno u dokumentu Š1Ð, jeste pruÿañe uøenicima lagañem). osnovnih znaña o supstancama, hemijskim procesi- • Vjeÿbañe prikazivaña rezultata pokusa ma koji se odvijaju u prirodi, ñihovoj povezanosti i (mjereña) tablicama i grafovima. faktorima koji na ñih utiøu. Uøenicima treba • Razvijañe vjeåtine rjeåavaña raøunskih ukazati na povezanost svojstava i strukture sup- zadataka. stanci i na moguõnost pripreme mnogih novih i ko- • Ñegovañe i razvijañe vjeåtine åematskog risnih supstanci. Prouøavañem hemije potrebno je prikazivaña (crtaña laboratorijskog pri- razvijati ekoloåku svest i odgovornost pojedinca bora) i izrade skica pokusa (åema). prema prirodi, radnom i ÿivotnom okruÿeñu. U Sloveniji su definisani opåti ciçevi U programu Š2Ð su definisani sledeõi zadaci predmeta, ali i specifiøni ciçevi uøeña hemije u uøeña hemije: osnovnoj åkoli Š3Ð. Uz opåte ciçeve predmeta • upoznati uøenike sa osnovnim hemijskim za- ukratko su navedeni neophodni uslovi potrebni za konitostima, razvijati kod uøenika nauøni ñihovu realizaciju i aktivnosti koje moraju predu- pogled na svet i osposobiti ih za primenu zeti nastavik i uøenici. Tako definisani ciçevi steøenih znaña u ÿivotu; usmereni su na proces.

Godi{te 45. broj 6 (2004) 135 Opåti ciçevi predmeta • postupno spoznavañe fiziøkih i hemijskih Razvijañe razumevaña hemijskih pojmova kroz svojstava izabranih supstanci i razvijañe razliøite aktivnosti koje ukçuøuju praktiøan rad, sposobnosti uoøavaña odnosa izmeæu struk- diskusije i problemski postavçen pristup. Uøeni- ture i reaktivnosti, cima mora biti dostupna struøna literatura u vidu • upoznavañe prirodnih izvora supstanci i kñiga ili u elektronskom vidu (na raøunarima). ñihove funkcije u organizmu, Pri tome je potrebno da nastavnik razvija kriteri- • spoznavañe znaøaja supstanci za pripremu jume za proceñivañe upotrebne vrednosti razliøi- proizvoda za svakodnevnu upotrebu, tih izvora podataka. • razvijañe sposobnosti za siguran rad u Razvijañe sposobnosti upotrebe hemijskih po- åkolskoj laboratoriji i sa supstancama u dataka i informacija sa postupnim usvajañem he- svakodnevnoj upotrebi, mijskih izraza i simbola. Potrebno je uøenicima • razvijañe razumevaña uticaja supstanci na objasniti upotrebu struønih izraza i matematiøkih okolinu i potrebe i naøina spreøavaña za- dogovora i simbola. Uøenici treba da nauøe da po- gaæeña, moõu grafika, dijagrama i tabela lako predstavçaju • razvijañe sposobnosti upotrebe znaña pri informacije i da ih povezuju u novo znañe. traÿeñu moguõih reåeña izabranih prob- Uøenici pri uøeñu hemije treba da spoznaju lema vezanih za okolinu, ekonomski rast i ulogu hemije u razvoju materijala s kojima se svakod- etiøka pitaña. nevno susreõu i ñihov znaøaj za ÿivot. Program u Rumuniji sadrÿi opåte i komplek- U toku uøeña hemije uøenici treba da razviju sne ciçeve kojima se iskazuje razvijañe sposobno- kritiøki odnos prema svom ponaåañu prema okoli- sti i stavova specifiønih za predmet, a koji se raz- ni, pravilnoj upotrebi energije i pravilnom odla- vijaju tokom nekoliko godina Š4Ð. Uz ciçeve defi- gañu i reciklirañu otpadnih supstanci. nisani su oøekivani ishodi uøeña pomoõu kojih se Na izabranim primerima uøenici treba da moÿe pratiti napredak u formirañu znaña i spo- spoznaju uticaj istorijskog razvoja na razvoj nauøne sobnosti iz razreda u razred. Postavçena su øetiri misli i obrnuto. opåta ciça hemije u okviru obaveznog obrazovaña: Uøenici treba da izgrade odgovornost u radu sa 1. znañe i razumevañe hemijskih fenomena, termi- supstancama i aparaturama. Uz pomoõ nastavnika nologije i pojmova, 2. razvijañe sposobnosti za ek- ili literature moraju se osposobiti da ocene opa- sperimentisañe i ispitivañe/istraÿivañe real- snost u radu sa supstancama i da nauøe kako da spre- nog sveta koriåõeñem instrumenata i procedura øe povrede. specifiønih za hemiju, 3. razvijañe sposobnosti za analizirañe i reåavañe problema, 4. razvijañe Potrebno je razvijati eksperimentalni pri- sposobnosti komuniciraña koriåõeñem hemijskog stup. U radu uøenici treba da upotrebçavaju razli- jezika. Za ove ciçeve definisani su standardi (ta- øite, uglavnom jednostavne, aparature i opremu koja bela 1). Pored toga, od uøenika se oøekuje da razviju im omoguõava opaÿañe i mereñe. Moraju nauøiti da sledeõe opåte sposobnosti: upotrebçavaju svoje znañe za objaåñavañe ekspe- • opisivañe hemijskih sistema i ñihova kla- rimentalnih rezultata. Uøenici moraju nauøiti ek- sifikacija prema razliøitim kriteriju- sperimentalni pristup radu: od pripreme eksperi- mima, menata, opaÿaña pojava, analize podataka do izvo- • ispitivañe i istraÿivañe hemijskog pona- æeña zakçuøaka, kao i povezivaña izvedenih zakçu- åaña supstanci, øaka sa teorijom. • koriåõeñe specifiønih algoritama u re- Specifiøni ciçevi hemije u osnovnoj åkoli: åavañu problemskih situacija/problema i • razvijañe razumevaña glavnih razlika i interpreatciji rezultata, sliønosti izmeæu øistih supstanci i smeåa • objaåñavañe promena obuhvaõenih hemij- na osnovu posmatraña i eksperimentisaña, skim reakcijama, • upoznavañe izgraæivaøkih øestica supstan- • povezivañe pojmova iz razliøitih nauka i ci (atomi, joni i molekuli), ñihova primena u svakodnevnom ÿivotu. • razvijañe razumevaña uzroka za brojnost i Takoæe, oøekuje se da uøenici formiraju slede- raznolikost supstanci; upoznavañe naøina õe vrednosti i stavove: povezivaña øestica (hemijska veza), • pokazivañe nauøne radoznalosti u reåava- • razvijañe sposobnosti zapisivaña jediñe- ñu problema, ña pomoõu racionalnih, molekulskih i • pokazivañe inicijative i interesovaña u strukturnih formula, pristupu razliøitim zadacima, • razvijañe razumevaña hemijske reakcije kao • razvijañe navike koriåõeña pojmova i me- promene supstance i energije, toda, specifiønih za hemiju, u reåavañu • razvijañe sposobnosti opisivaña hemijske praktiønih problema u svakodnevnom ÿivo- promene usmeno i jednaøinom, tu, • uoøavañe kriterijuma i ñihove upotrebe za • razvijañe motivacije za uøeñe hemije kao prepoznavañe i razlikovañe elemenata u relevantne oblasti za druåtveni i profe- izabranim jediñeñima, sionalni ÿivot,

136 Hemijski pregled • razvijañe navike koriåõeña nauønog znaña teorije da bi objasnili prirodne pojave i promene i i veåtina u donoåeñu liønih odluka po pi- da bi razumeli åiroku primenu nauke u svakodnev- tañima od opåteg interesa, nom ÿivotu. Uøenici treba da razmiåçaju o pozi- • razvijañe opåteg pozitivnog stava prema tivnim i negativnim uticajima nauønog i tehno- uøeñu sadrÿaja prirodnih nauka. loåkog razvoja na ÿivotnu sredinu, ali i da uøe kako nauønici rade. U toku uøeña kod æaka treba raz- Tabela 1. Ciçevi uøeña hemije u Rumuniji i vijati svest o znaøaju eksperimentalnih dokaza u po- standardi dråci nauønim idejama. U nastavku prikazano je åta uøenici na uzrastu CIÇEVI STANDARDI od 11 do 14 godina treba da nauøe u okviru oblasti Nauøno istraÿivañe (zajedniøko za sve prirodne Klasifikovañe jednostavnih/ Materijali i ñihove osobine 1. Znañe i razumevañe sloÿenih supstanci, smeåa, nauke) i (sadrÿaji he- hemijskih promena i pro- hemijskih reakcija, prema jed- mije). cesa, terminologije i poj- nom ili viåe kriterijuma. mova. Opisivañe i interpretacija Nauøno istraÿivañe promena, svojstava i modela. Ideje i dokazi u nauci 2. Razvijañe sposobnosti Eksperimentisañe sa pozna- za eksperimentisañe i tim supstancama. Uøenici treba da nauøe: ispitivañe/istraÿivañe Prikazivañe i interpreta- • o vezi izmeæu empirijskih pitaña, dokaza i realnog sveta koriåõe- cija posmatraña/podataka nauønih objaåñeña koristeõi istorijske i ñem instrumenata i pro- dobijenih u istraÿivañima/ cedura specifiønih za eksperimentima u vidu tabela, savremene primere (na primer, Lavoazjeov hemiju. grafikona i dijagrama. rad na goreñu, moguõi uzroci globalnog za- Zakçuøivañe na osnovu fiziø- grevaña), kog i hemijskog ponaåaña sup- • da je vaÿno testirati objaåñeña tako åto 3. Razvijañe sposobnosti stanci. õe se ona koristiti za predviæaña i kontro- za analizirañe i reåa- Primena matematiøkih rela- lisati da li se dokazi slaÿu sa predviæa- vañe problema. cija/izraza hemijskih zakona za reåavañe kvantitativnih ñima, problema. • o naøinima kako nauønici danas rade i kako Koriåõeñe nauøne termino- su radili u proålosti, ukçuøujuõi ulogu 4. Razvijañe sposobnosti logije prilikom usmenog ili eksperimenata, dokaza i kreativne misli u komuniciraña koriåõe- pisanog predstavçaña istra- ñem hemijskog jezika. razvoju nauønih ideja. ÿivaña. Veåtina istraÿivaña HEMIJA U OKVIRU PREDMETA SCIENCE Uøenici treba da nauøe da: U Velikoj Britaniji uøenici uzrasta od 11 do Planiraju 14 godina (treõi ciklus) ne uøe hemiju kao poseban • da koriste nauøna znaña da uobliøe ideje u predmet, veõ u okviru predmeta Science Š5Ð. Nacio- formu koja se moÿe istraÿivati i da odlu- nalni kurikulum Velike Britanije sadrÿi ciçeve øe o odgovarajuõem postupku, celokupnog obrazovaña, dok opåti ciçevi obrazo- • da odluøe da li da koriste dokaze do kojih su vaña u oblasti prirodnih nauka nisu posebno defi- sami doåli ili iz drugih izvora, nisani. U kurikulumu je istaknuto da obrazovañe • da sprovode preliminara istraÿivaña i utiøe na stvarañe druåtvenih vrednosti i reflek- prave predviæaña kada je to pogodno, tuje ono åto druåtvo ÿeli da postigne, da obrazo- • da razmotre kçuøne faktore koje treba uze- vañe predstavça put ka duhovnom, moralnom, soci- ti u obzir kada se prikupçaju dokazi, i kako jalnom, kulturnom, fiziøkom i mentalnom razvoju se dokazi prikupçaju kada promençive ne i, prema tome, boçitku svakog ølana druåtva. mogu biti kontrolisane, Obrazovañe je put ka jednakosti i pruÿañe prili- ke za svakoga. Ono treba da reflektuje trajne vred- • da odluøe da proåire podatke koje prikup- nosti i da reafirmiåe prihvatañe trajnih vrlina: çaju kao i tehniku, opremu i materijale, istine, pravde, iskrenosti, povereña i oseõaja duÿ- Prikupçaju i predstavçaju dokaze nosti. U isto vereme obrazovañe mora da osposobi • da pravilno koriste åirok spektar opreme pojedinca da dobro odgovori prilikama i izazovima i materijala i preduzmu potrebne mere pre- sveta u kome ÿivi i radi, a koji se brzo meña. dostroÿnosti, Izuøavañe prirodnih nauka podeçeno je u øeti- • da izvedu posmatraña i mereña, ri oblasti: Nauøno istraÿivañe, Ÿivotni proce- • da izvedu dovoçno relevantnih posmatra- si i ÿiva biõa, Materijali i ñihove osobine i Fi- ña i mereña i da podatke predstave kvanti- ziøki procesi. tativno i kvalitativno. U okviru svake oblast naznaøeno je åta uøeni- Razmatraju dokaze ci treba da nauøe tokom odreæenog ciklusa. U toku • da koriste dijagrame, tabele, karte i grafi- treõeg ciklusa uøenici treba da meæusobno povezuju kone da identifikuju i opiåu åeme ili ve- razliøite oblasti nauke, da koriste nauøne ideje i ze izmeæu podataka,

Godi{te 45. broj 6 (2004) 137 • da koriste posmatrañe i mereñe za izvoæe- Hemijske reakcije ñe zakçuøaka, • kako se tokom hemijskih reakcija ukupna ma- • da odrede koji zakçuøci podrÿavaju predvi- sa supstanci ne meña, jer su i daçe prisutni æaña ili onemoguõavaju daça predviæaña, isti atomi ali u drugaøijem rasporedu, • da koriste nauøno znañe za tumaøeñe posma- • da su svi materijali, ukçuøujuõi i one u traña, mereña ili podataka ili zakçuøaka, ÿivim sistemima, nastali u hemijskim Proceñuju reakcijama i da prepoznaju znaøaj hemijskih promena u svakodnevnim situacijama, • da razmatraju nepravilnosti u posmatra- • o moguõim uticajima sagorevaña fosilnih ñima i pokuåaju da ih objasne, goriva na ÿivotnu sredinu (na primer, • da razmotre da li su dokazi dovoçni da po- stvarañe kiselih kiåa, ugçen dioksida) i drÿe neki zakçuøak ili objaåñeñe kako ti uticaji mogu biti minimalizovani. • da sugeriåu unapreæeñe metoda kada je to Åeme ponaåaña prikladno. Uøenici treba da nauøe: Metali Materijali i ñihove osobine • kako metali reaguju sa kiseonikom, vodom, Klasifikacija materijala kiselinama i oksidima drugih metala i åta Uøenici treba da nauøe: su proizvodi tih reakcija, Øvrste supstance, teønosti i gasovi • o reakciji izmeæu metala i rastvora soli • kako materijali mogu da se karakteriåu drugih metala, preko temperature topçeña, temperature • kako se moÿe odrediti reaktivnost metala kçuøaña i gustine, posmatrañem tih reakcija i kako se ta zna- ña mogu upotrebiti da bi se predvidele dru- • kako se teorija o øestiønoj strukturi sup- ge reakcije, stance moÿe koristiti da bi se objasnila Kiseline i baze svojstva øvrstih supstanci, teønosti i gasova, ukçuøujuõi i promene agregatnog staña, • da koriste indikatore za klasifikaciju pritisak gasova i difuziju, rastvora na kisele, bazne ili neutralne, i da koriste pH skalu kao meru kiselosti ra- Elementi, jediñeña i smeåe svora, • da se elementi iz periodnog sistema sastoje • kako metali i baze, ukçuøujuõi i karbonate, iz atoma i da se mogu prikazati simbolima, reaguju sa kiselinama i åta su proizvodi • kako se elementi veoma razlikuju prema fi- tih reakcija, ziøkim svojstvima, ukçuøujuõi agregatno • o nekim svakodnevnim primenama neutrali- stañe na sobnoj temperaturi, magnetna svoj- zacije (na primer, lekovi za loåu probavu, stva, toplotnu i elektriønu provodçivost tretman kiselog zemçiåta, proizvodña æu- i kako se prema tim svojstvima elementi briva), klasifikuju na metale i nemetale, • kako kiseline u ÿivotnoj sredini dovode do • kako se elementi kombinuju kroz hemijske korozije nekih metala, i o hemijskim utica- reakcije u jediñeña, jima na stene, • da predstavçaju jediñeña formulama i pi- • kako se mogu identifikovati åeme hemij- åu jednaøine hemijskih reakcija, skih reakcija. • da se smeåe (na primer, vazduh, morska voda, U kurikulumu za prirodne nauke u Juti (SAD) stene) sastoje od viåe supstanci koje nisu Š6Ð istiøe se da osnovna åkola obrazuje veliki broj jedno jediñeñe, uøenika u dugom vremenskom periodu, tokom najvaÿ- • kako se iz smeåa odvajaju sastojci destila- nijih godina za ñihovo formirañe, i da prirodne cijom, hromatografijom i drugim metodama. nauke, kao predmet, nisu samo za one koji su uspeåni u uøeñu i koji õe ih izabrati kao svoju profesiju. U Meñañe materijala svetu u kome se znañe svakodnevno uveõava i u kome tehnologija stalno napreduje, uøenici moraju da po- Uøenici treba da nauøe: seduju sposobnosti koje õe im pomoõi da razumeju Fiziøke promene svet i da u ñemu uspeåno funkcioniåu. • da se prilikom fiziøkih promena (na pri- Jedan od elemenata kurikuluma za prirodne na- mer, meñañe agregatnog staña, rastvarañe) uke u Juti jesu oøekivane sposobnosti i stavovi uøe- masa supstance ne meña, nika - rezultati nastave prirodnih nauka. Prema • o meñañu rastvorçivosti sa temperaturom, oøekivanim ishodima uøenici õe: formirañu zasiõenih rastvora i razliøi- 1. koristiti nauøne procese i naøine razmiåça- toj rastvorçivosti supstanci u razliøitim ña, rastvaraøima, • posmatrati objekte i dogaæaje i registro- • da poveÿu promene agregatnog staña sa vati kvalitativne i kvantitativne infor- transferom energije. macije,

138 Hemijski pregled • razvrstavati i ureæivati podatke prema za- • praviti modele za opisivañe pojmova i datim kriterijumima, principa, • razvijati i koristiti kategorije za klasi- 5. pokazivati svesnost druåtveno-istorijskog fikovañe prouøavanih predmeta, znaøaja prirodnih nauka, • birati odgovarajuõe instrumente, meriti, • navoditi primere uticaja nauke na ÿivot, raøunati i beleÿiti u odgovarajuõim jedi- • navoditi primere uticaja napretka tehno- nicama duÿinu, zapreminu, temperaturu i logije na progres u nauci i obrnuto, masu, • razumeti kumulativnu prirodu razvoja nauø- • planirati i izvoditi eksperimente u vezi s nog znaña, zadatim problemom u kome õe: • razumeti doprinos nauønom znañu od strane • postavçati pitaña za istraÿivañe, i muåkaraca i ÿena, • diskutovati moguõe rezultate istraÿi- 6. razumeti prirodu nauke, vaña, • razumeti da je nauka naøin saznavaña ko- • identifikovati promençive, riåõen od strane mnogih, a ne samo nauøni- • planirati procedure za kontrolu nezavi- ka, snih promençivih, • razumeti da nauøna istraÿivaña obuhvataju • prikupçati podatke o zavisnim promen- razliøite metode i da se ne izvode uvek is- çivim, tim nizom procedura; razumeti da ne posto- • birati odgovarajuõi format za prikazi- ji samo “jedan nauøni metod”, vañe prikupçenih podataka (tabela, gra- • razumeti da su nauøni zakçuøci bazirani na fik, dijagram), dokazima, • analizirati podatke i izvoditi zakçuø- • razumeti da su nauøni zakçuøci podloÿni ke, proverama i da nisu finalni, a da je ñihova • pripremiti pisani ili usmeni izveåtaj revizija moguõa u svetlu novih dokaza, o istraÿivañu, • razumeti da nauøni zakçuøci poøivaju na • razlikovati øiñenice od zakçuøaka, pretpostavci da prirodni zakoni danas va- 2. pokazivati nauøne stavove i interesovañe za ÿe isto kao åto su i u proålosti i kao åto nauku, õe vaÿiti u buduõnosti, • dobrovoçno øitati kñige i druge nauøne • razumeti da su razliøite nauøne discipli- publikacije, ne meæusobno povezane i da dele opåta pra- • postavçati pitaña o objektima, dogaæajima vila dokazivaña u nameri da objasne i procesima na koja odgovor daju nauøna prirodne fenomene. istraÿivaña, Sledeõi elementi u kurikulumu su standardi, • zadrÿati otvoren i radoznali um prema dru- izjave o tome åta se od uøenika oøekuje da razumeju gim idejama i alternativnim viæeñima, i, s ñima u vezi, ciçevi, konkretniji opisi åta je • proveravati taønost izveåtaja o posmatra- potrebno da uøenici znaju i umeju da urade po zavr- ñu, åetku nastave. U nastavku su prikazani standardi i • prihvatati i koristiti nauøne dokaze kao ciçevi koji obuhvataju sadrÿaje hemije ili sadrÿa- pomoõ u reåavañu ekoloåkih problema, je koji su u vezi s hemijom. 3. razumeti vaÿne nauøne pojmove i principe, Standard 1 (7. razred): Uøenici õe razumeti • znati i objaåñavati nauøne informacije strukturu materije. predviæene za dati razred, Ciç 1: Uøenici õe opisati strukturu materije • razlikovati primere od neprimera izuøava- u terminima atomi i molekuli. nih pojmova, Ciç 2: Uøenici õe taøno meriti svojstva mate- • uporeæivati pojmove i principe prema spe- rije u razliøitim stañima. cifiønim kriterijumima, Ciç 3: Uøenici õe istraÿiti kretañe øestica. • reåavati probleme, primerene uzrastu, ko- Standard 2 (7.razred): Uøenici õe razumeti ve- riåõeñem nauønih principa i procedura, zu izmeæu svojstava materije i strukture Zemçe. 4. komunicirati uspeåno, koristeõi pri tome na- Ciç 1: Uøenici õe ispitati uticaj veliøine uøni jezik i naøin razmiåçaña, øestica i gustine na ponaåañe materijala u • obezbeæivati relevantne podatke kao po- smeåama. dråku izvedenim zakçuøcima, Ciç 2: Uøenici õe analizirati kako gustina • koristiti taøan nauøni jezik u usmenoj i pi- utiøe na strukturu Zemçe. sanoj komunikaciji, Standard 3 (7. razred): Uøenici õe razumeti da • koristiti korektan engleski jezik u usme- se za razvijañe klasifikacije sistema koristi nim i pisanim izveåtajima, struktura. • koristiti reference za prikupçañe in- Ciç 1: Uøenici õe klasifikovati na osnovu formacija i citirati izvore, uoøçivih svojstava. • primeñivati matematiøko rezonovañe u sa- Ciç 2: Uøenici õe koristiti i razvijati jedno- opåtavañu informacija, stavan sistem klasifikovaña.

Godi{te 45. broj 6 (2004) 139 Standard 1 (8. razred): Uøenici õe razumeti ñem osnovnih pojmova, razvijañem veåtina istra- prirodu promena materije. ÿivaña, planiraña i komunikacije i povezivaña Ciç 1: Uøenici õe opisivati fiziøka i hemij- prirodnih nauka i tehnologije sa svetom izvan åko- ska svojstva razliøitih supstanci. le. Ciç 2: Uøenici õe posmatrati i proveravati U kurikulumu nastave prirode u Viktoriji dokaze o hemijskoj i fiziøkoj promeni. (Australija) navedeni su ciçevi uøeña prirodnih Ciç 3: Uøenici õe ispitivati i meriti efekte nauka Š8Ð. Navodi se da su prirodne nauke deo çud- poveõaña ili smañeña koliøine energije u fi- skog iskustva, da su integralni deo svakodnevnog ziøkim ili hemijskim promenama i povezivati ÿivota i da im, prema tome, nije mesto samo u labo- sa energijom kretaña øestica. ratoriji. Nauka, tehnologija i druåtvo utiøu jedni Ciç 4: Uøenici õe identifikovati uoøçive na druge. Primena prirodnih nauka utiøe na ÿivot- karakteristike hemijskih reakcija. nu sredinu i naøin ÿivota, a uøenici moraju biti Prema ciçevima obrazovaña u oblasti prirod- obrazovani u toj oblasti kako bi promene oko sebe nih nauka i tehnologije, definisanim u kurikulumu posmatrali kritiøki. Obrazovañe u oblasti prir- u Ontariu (Kanada), uøenici treba da Š7Ð: odnih nauka osposobçava uøenike da se snaæu u svetu • razumeju osnovne pojmove prirodnih nauka i u kome ÿive, ali doprinosi i razvijañu specifiø- tehnologije, nih sposobnosti. Prirodne nauke takoæe: • razviju umne sposobnosti, strategije i navi- • prikazuju da su specifiøna dostignuõa in- ke koje su potrebne za nauøno istaÿivañe i tegralni deo multikulturnog nasleæa, tehnoloåko projektovañe, • ohrabruju uøenike da razvijaju øiñeniøko • meæusobno poveÿu znaña iz prirodnih nau- znañe, znañe principa i procedura, ka i tehnologije, kao i sa svetom izvan åko- • koriste i stvaraju tehnologiju, le. • obezbeæuju pripremu za raznolika zanimaña Ovi ciçevi proistiøu iz prirode prirodnih i naøin ÿivota, nauka i tehnologije kao i potrebe da se uøenici • stimuliåu svesnost o pitañima ÿivotne upoznaju sa osnovnom nauønom literaturom i tehno- sredine i druåtva uopåte, loåkim potencijalom pre nego åto uæu u sredñu • razvijaju veåtine za donoåeñe odluka, do- åkolu. bru komunikaciju i reåavañe problema, U kurikulumu se navodi da su svi ciçevi jedna- • postavçaju pitaña o kvalitetu ÿivota, ko vaÿni i da se mogu istovremeno postiõi kroz ak- • potenciraju liøni razvoj, tivnosti uøeña kombinovane sa sticañem znaña • promoviåu timski rad i zajedniøko uøeñe, kroz istraÿivañe i obavçañe konkretnih prak- • jesu sredstvo kreativnosti, tiønih radova. U isto vreme sve aktivnosti uøeña moraju omoguõiti uøenicima da razvijaju veåtinu • ohrabruju uøenike da postavçaju pitaña, komunikacije koja je bitna komponenta obrazovaña • ukçuøuju sve uøenike bez obzira na pol, kul- u oblasti prirodnih nauka i tehnologije. turno ili akademsko poreklo. Kurikulum za prirodne nauke i tehnologiju sa- Stoga su prirodne nauke esencijalni deo obra- drÿi pet oblasti: Ÿivi sistemi, Materija i ma- zovaña. terijali, Energija i ñena kontrola, Strukture i ZAKÇUØAK mehanizmi i Zemça i svemir. Znañe u okviru oblasti Materija i materijali razvija se od 1. do 8. ra- Ciçevi obrazovaña u svim obrazovnim siste- zreda, a od 5. do 8. u okviru sledeõih celina: Svoj- mima obuhvaõenim ovim ølankom istiøu znaña i stva i promene materije, Svojstva vazduha i karak- umeña koja se mogu formirati uøeñem hemije kao teristike leta, Øiste supstance i smeåe i Flui- posebnog predmeta ili u sklopu prirodnih nauka, a di. U kurikulumu je navedeno åta se od uøenika oøe- koja se smatraju vaÿnim za svakog pojedinca. Nagla- kuje nakon zavråetka svakog razreda, a na ovom me- åava se da je znañe o prirodnim naukama neophodno stu naveåõemo samo ukupna oøekivaña po zavrået- svim uøenicima kako bi upoznali svet u kome ÿive, ku 7. razreda. Na kraju sedmog razreda uøenici treba vrednovali sisteme i procese koji omoguõavaju ÿi- da : vot na naåoj planeti, i kako bi preuzeli aktivnu • razumeju karakteristike heterogenih i ho- ulogu u druåtvu. mogenih smeåa (rastvora), i da pri opisiva- Izuøavañe hemijskih sadrÿaja u mnogim zemça- ñu ñihovih karakteristika koriste nauøni ma zapoøiñe i na ranijem uzrastu nego åto je to slu- model (teoriju o øestiønoj strukturi), øaj kod nas. Meæutim, u odnosu na sticañe teor- • istraÿe osobine razliøitih smeåa i ra- ijskih znaña, viåe se naglaåava sticañe razliøi- stvora koje ih øine upotrebçivim za pri- tih sposobnosti, bitnih za liøni, druåtveni i pro- premañe proizvoda za praktiønu namenu, fesionalni ÿivot. • indentifikuju kako øovek koristi smeåe i U svim zemçama napomiñe se da je kroz izuøa- rastvore u svakodnevnom ÿivotu i procene vañe hemije, odnosno prirodnih nauka, potrebno ñihov uticaj na ÿivotnu sredinu. razvijati takve osobine liønosti koje õe omoguõiti Pored ukupnih oøekivaña u kurikulumu su nada se mladi øovek ne samo uklopi u druåtvo, veõ i da vedena i specifiøna oøekivaña u vezi s razumeva- ga kritiøki posmatra i pokuåa da ga uøini boçim.

140 Hemijski pregled LITERATURA 7. The Ontario Curriculum, Science and Technology, Mi- nistry of Eduaction and Training, http:// 1. Nastavni plan i program za osnovnu åkolu – Kemija, www.edu.gov.on.ca Prosvjetni vjesnik, Posebno izdañe (broj 2) lipañ 8. Science program, Department of Education & Trai- 1999. ning, http://www.sofweb.vic.edu.au 2. Kataloåke teme za 7. i 8. razred osnovne åkole predmet: Kemija, Ministarstvo znanosti, obrazovaña i Abstract åporta, 17. rujna 2004. http://www.mzos.hr/ 3. Uøni naørt, Kemija, Ministrstvo za åolstvo, znanost i WHY IS CHEMISTRY A PART OF BASIC/COMPUL- åport, http://www.mszs.si SORY EDUCATION 4. The New National Curriculum, Romania, Ministry of Dragica Åiåoviõ, National Education, National Curriculum Council, Faculty of Chemistry, Belgrade Bucharest 2000, http://www.see-educoop.net 5. The National Curriculum, http://www.nc.uk.net In this paper the goals of chemistry and science lear- 6. Utah Science Core Curriculum, Office of Education, ning in different countries are presented. http://www.usoe.k12.ut.us

VESTI iz ÅKOLE VESTI za ÅKOLE

OLIVERA STANOJEVIÕ, student studijske grupe PROFESOR FIZIKE I HEMIJE, Fiziøki fakultet, Beograd, oça9¼EUnet.yu SCENARIO ØASA: POVEZANOST OKSIDA, KISELINA, HIDROKSIDA I SOLI

Nastavna jedinica: Povezanost oksida, kiselina, mijskih jednaøina) i nastavnih sredstava (åeme) do- hidroksida i soli æu do znaña kako nastaju soli i da uvide vezu izmeæu Razred: VII oksida, kiselina, hidroksida i soli, koristeõi pri Tip øasa: Obrada novog gradiva tome do tada steøena znaña o osnovnim vrstama neo- Ciçevi øasa: Da uøenik: rganskih jediñeña. 1. zna kako nastaju soli, Materijal potreban za øas: Laboratorijsko po- 2. uoøi vezu izmeæu oksida, kiselina, hidrok- suæe, pribor i supstance (tabela 1), kartice za pode- sida i soli. lu uøenika u grupe (slika 1). Noseõa ideja: Da uøenici grupnim radom pomoõu ogleda (naøini za dobijañe soli), zadataka (pisañe he-

Tabela 1. Spisak laboratorijskog posuæa, pribora i supstanci za demonstracioni ogled i grupni eksperimentalni rad uøenika Supstance Laboratorijsko posuæe i pribor Demonstracioni ogled: Povezanost oksida, kiselina, hidroksida i soli rastvor bakar(II)-sulfata, sumporna kiselina, rastvor epruveta, drvena åtipaçka, åpiritusna lampa natrijum-hidroksida (1mol/dm3), destilovana voda. Ogledi za grupni eksperimentalni rad uøenika dve epruvete, stalak, kaåiøica, drvena åtipaçka, Grupa OKSID: sumporna kiselina, bakar(II)-oksid åpiritusna lampa Grupa KISELINA: sumporna kiselina, rastvor bari- dve epruvete, stalak jum-hidroksida Grupa HIDROKSID: rastvor srebro-nitrata, bakarna epruveta, stalak ÿica Grupa SO: rastvor kalijum-jodida, olovo(II)-nitrat epruveta, stalak, kaåiøica

ОКСИД КИСЕЛИНА ХИДРОКСИД СО

Slika 1. Kartice za podelu uøenika u grupe

Godi{te 45. broj 6 (2004) 141 Korak 1: Uøenici obnavçaju gradivo odgovara- Nastavnik upuõuje uøenike da urade oglede. Dok juõi na pitaña: kako nastaju oksidi, kakvi mogu biti uøenici izvode oglede nastavnik ih obilazi i pru- oksidi prema kiselinsko-baznom karakteru, åta ÿa dodatna objaåñeña, ukoliko je to potrebno. nastaje u reakciji izmeæu kiselog oksida i vode, a Korak 4: Kada sve grupe izvedu ogled predstav- åta izmeæu baznog oksida i vode, åta nastaje u reak- nik svake grupe piåe na tabli jednaøinu hemijske ciji izmeæu kiseline i baze, kako se zove ta reakci- reakcije i komentariåe rezultate ogleda (uz potpi- ja, åta su soli. Nastavnik, zatim saopåtava da õe na taña nastavnika, ako je potrebno), dok ostali za to ovom øasu uøiti naøine za dobijañe soli i uoøiti vreme prepisuju hemijske jednaøine sa table u svoje vezu izmeæu oksida, kiselina, hidroksida i soli (pi- sveske. åe naslov na tabli). Zatim nastavnik poziva uøeni- Korak 5: Nastavnik pita uøenike da li su uoøi- ke da se prisete koje naøine za dobijañe soli znaju. li kakva je povezanost oksida, kiselina, hidroksida Ako je potrebno, potpitañima navodi uøenike da i soli. Svakoj grupi daje åemu (slika 2) i odgovara- daju odgovor (sinteza metala i nemetala: Fe+S→FeS juõi paket nalepnica na kojima se nalaze upisani i u reakciji izmeæu metala i kiseline pojmovi koje treba rasporediti u datu åemu (slika Zn+2HCl→ZnCl2+H2) i poziva ih da napiåu jedna- 3, prilog 2). øine hemijskih reakcija na tabli, kao i nazive tih Korak 6: Kada grupe popune åemu, izveåtavañe soli. se izvodi tako åto nastavnik popuñava åemu (istu Korak 2: Kao uvod u razmatrañe veza izmeæu ok- kao kod uøenika, ali uveõanu) prema odgovorima sida, kiselina, hidroksida i soli nastavnik demon- uøenika. strira ogled: dobijañe bakar(II)-hidroksida u reak- Korak 7: Nastavnik deli radne listove sa no- ciji izmeæu rastvora bakar(II)-sulfata i natrijum- vim zadacima (prilog 3), pri øemu isti sadrÿaj rad- hidroksida, zatim dobijañe bakar(II)-oksida iz ba- nog lista imaju grupe OKSID i KISELINA i kar(II)-hidroksida i ponovno dobijañe bakar(II)- grupe HIDROKSID i SO. sulfata u reakciji sa sumpornom kiselinom. Tokom Korak 8: Grupe koje su imale isti zadatak naj- izvoæeña ogleda uøenici odgovaraju na pitaña ko- pre meæusobno uporeæuju reåeña, a onda ih pred- jim vrstama neorganskih jediñeña pripadaju polaz- stavnici naizmeniøno upisuju na pano sa istim po- ne supstance i proizvodi izvedenih reakcija. çima kao u radnim listovima. Posle zapisane svake Korak 3: Uøenici izvlaøe kartice i formiraju jednaøine nastavnik upuõuje uøenike da pronaæu na grupe. Na radnom mestu svake grupe se nalazi radni åemi (slika 2) liniju koja odgovara datoj hemijskoj list (prilog 1) i odgovarajuõi pribor i supstance. reakciji.

PRILOG 1: RADNI LISTOVI ZA PRVI ZADATAK

RADNI LIST: Grupa OKSID Vaå zadatak je da izvedete ogled, napiåete hemijsku jednaøinu i zabeleÿite svoja zapaÿaña U epruvetu sa sumpornom kiselinom sipajte pola kaåiøice bakar(II)-oksida i promuõkajte. Epruvetu uhvatite drvenom åtipaçkom i paÿçivo zagrevajte na plamenu åpiritusne lampe. Zapaÿaña:______Jednaøina hemijske reakcije:______

RADNI LIST: Grupa KISELINA Vaå zadatak je da izvedete ogled, napiåete hemijsku jednaøinu i zabeleÿite svoja zapaÿaña U epruvetu sa rastvorom barijum-hidroksida sipajte sumpornu kiselinu i promuõkajte. Zapaÿaña:______Jednaøina hemijske reakcije:______

RADNI LIST: Grupa HIDROKSID Vaå zadatak je da izvedete ogled, napiåete hemijsku jednaøinu i zabeleÿite svoja zapaÿaña U epruvetu sa rastvorom srebro-nitrata stavite parøe bakarne ÿice. Blago promuõkajte i stavite epruvetu u stalak. Zapaÿaña:______Jednaøina hemijske reakcije:______

RADNI LIST: Grupa SO Vaå zadatak je da izvedete ogled, napiåete hemijsku jednaøinu i zabeleÿite svoja zapaÿaña U epruvetu sa rastvorom kalijum-jodida sipajte pola kaåiøice olovo(II)-nitrata i promuõkajte. Zapaÿaña:______Jednaøina hemijske reakcije:______

142 Hemijski pregled PRILOG 2

Slika 2. Åema - povezanost oksida, kiselina, hidroksida i soli

неметал метал O2 O2

оксид оксид неметала метала H2O H2O

киселина хидроксид

Slika 3. Izgled nalepnica za åemu

Godi{te 45. broj 6 (2004) 143 PRILOG 3: RADNI LISTOVI ZA TREÕI ZADATAK Radni list za grupe OKSID i KISELINA

144 Hemijski pregled Radni list za grupe HIDROKSID i SO:

Summary A SCENARIO FOR ELABORATION OF THE THEME: THE CONNECTIONS AMONG OXIDES, ACIDS, BASES AND SALTS Olivera Stanojeviõ Abstract This paper presents an approach to the elaboration of the theme “The connections among oxides, acids, bases and salts” at the end of seventh grade of primary school by methods of active learning.

Godi{te 45. broj 6 (2004) 145 VESTI IZ SHD

IUPAC POZIVA MLADE DA SE PRIJAVE NA KONKURS! I U P A C A D V A N C I N G WO R L D W I D E C H E M I S T R Y

IUPAC PRIZE FOR YOUNG CHEMISTS

SUPPORTING THE FUTURE OF CHEMISTRY Ohrabrivati mlade istraÿivaøe u hemiji je kçuø- IUPAC poziva kvalitetne mlade istraÿivaøe da na stvar za buduõnost hemije. IUPAC je ustanovio IUP- konkuriåu. Konkurs se zakçuøuje 1. februara 2005. go- AC-nagradu kako bi ohrabrio i podrÿao mlade hemi- dine øare na poøetku karijere da se åto boçe uklope u Za sve dodatne informacije moÿete posetiti sajt istraÿivaña. Nagrada je 1.000 dolara i plaõeni putni : troåkovi na sledeõi IUPAC kongres. Nagrada se dode- www.IUPAC.org/news/prize.html çuje na osnovu na rezultata neøije doktorske diserta- cije u bilo kojoj oblasti hemijskih nauka koji bi tre- ili kontaktirati Sekretarijat preko elektronske balo da budu opisani kao pismeni izveåtaj (sastav) od poåte [email protected]

1.000 reøi. py ili faksom na +1 919 485 8706.

ICOSECS-4 – NAÅ ISKORAKpy NA SVETSKU NAUØNU SCENU

U organizaciji Srpskog hemijskog druåtva, na simpozijum posveõen doprinosima hemije borbi za Tehnoloåko-metaluråkom fakultetu u Beogradu odr- zdraviju ÿivotnu sredinu; ÿana je od 18-21. jula 2004 IV konferencija hemijskih druåtava jugoistoøne Evrope. Zvaniøni naziv konfe- C. Teaching and Understanding Chemistry: New Con- rencije bio je »4th International Conference of the Chemi- cepts and Strategies for Changing Times cal Societies of South-East European Countries on Chemi- simpozijum posveõen 150-godiåñici nastave he- cal Sciences in Changing Times: Visions, Challenges and mije u Srbiji. Solutions – ICOSECS-4». Suorganizatori konferencije Za razliku od prethodne tri konferencije, orga- su bili Druåtvo albanskih hemiøara, Unija hemiøara nizatori su ovoga puta odluøili da se proåiri regio- Bugarske, Pankiparska unija hemiøara, Asocijacija nalni okvir i da se u rad konferencije ukçuøe emi- grøkih hemiøara, Druåtvo hemiøara i tehnologa Ma- nentni nauønici iz drugih zemaça. Svoje rezultate je kedonije, Hemijsko druåtvo Crne Gore i Rumunsko he- izloÿilo ukupno 43 predavaøa po pozivu koji su doåli mijsko druåtvo. Konferencija je odrÿana pod pokro- iz 16 zemaça sa 4 kontinenta. Grupa plenarnih preda- viteçstvom Ministarstva za nauku i zaåtitu ÿivotne vaøa, u kojoj se nalazio i John Fenn, dobitnik Nobelove sredine Republike Srbije, Meæunarodne unije za øistu nagrade za hemiju za 2002 godinu, predstavçala je zai- i primeñenu hemiju (IUPAC) i Federacije evropskih sta vrh svetske hemijske nauke danas. Pomenimo ñiho- hemijskih druåtava (FECS). va imena i naslove ñihovih predavaña: Kao i prethodne tri konferencije (1998. i 2000. u Grøkoj i 2002. u Rumuniji), i ova konferencija je obuh- John Fenn vatila sve oblasti hemije i hemijske tehnologije. Me- Department of Chemistry, Virginia Commonwealth æutim, akcenat je stavçen na tri oblasti koje su prika- University, Richmond, USA zane kroz posebne simpozijume: "Electrospray Wings for Molecular Elephants"

A. Advanced Materials: From Fundamentals to Appli- C.N.R. Rao cations CSIR Centre of Excellence in Chemistry Jawaharlal u kome su prikazana dostignuõa u razvoju novih ma- Nehru , Bangalore, India terijala, nano procesima i nano tehnologiji; New Directions in the Chemical Design of Materilas

B. The Greening of Chemistry: Pursuit of a Healthy En- Peter Atkins vironment and Safe Food Lincoln College, University of Oxford, UK

146 Hemijski pregled “Modern Trends in Chemical Education” deset posterskih saopåteña u okviru nacionalnog de- la simpozijuma C. Svi radovi objavçeni su kao kraõi Egon Matijeviõ izvodi (do jedne strane) u dva volumena kñige izvoda. Department of Chemistry, Clarkson University, Pot- Kotizacija je iznosila 80 evra, s tim åto su øl- sdam, USA anovi Srpskog hemijskog druåtva uÿivali 20% po- “Mechanism of the Formation of Uniform Fine Particles pusta. U okviru druåtvenog programa prireæen je and Their Applications” uøesnicima koktel dobrodoålice u Gradskoj skupå- tini, zajedniøka veøera u hotelu “Metropol”, kao i Ivano Bertini razgledaña grada sa reke turistiøkim brodom. Magnetic Resonance Center, Univesity of Florence, Ita- Kao specijalni gosti, konferenciji su prisus- ly tvovali i Leiv Sydnes iz Norveåke, predsednik IU- “From Genomes to Cellular Mechanisms and Drug De- PAC-a, i Gabor Naray-Szabo iz Maæarske, predsednik sign” FECS-a (Federacije evropskih hemijskih druåtava). Konferencija ICOSECS-4 izazvala je veliko in- Imena i teme izlagaña svih predavaøa po pozivu, teresovañe u nauønoj i åiroj javnosti. Dnevni list kao i kraõe biografije plenarnih predavaøa, publik- Politika objavio je prilog o programu konferenciji ovane su u broju 3 Hemijskog pregleda za ovu godinu. i eminentnim gostima, dok je Nauøni program radio- Pored predavaña po pozivu, uøesnici konferen- televizije Srbije snimio i emitovao dve poluøasovne cije izloÿili su 462 saopåteña (25 usmenih i 437 emisije koje su viåe puta reprizirane. postera). Najveõi broj radova saopåtili su autori iz Glavni urednik IUPAC-ovog øasopisa Pure and Ap- Srbije i Crne Gore; od ostalih zemaça, daleko na- plied Chemistry odluøio je da jednu svesku øasopisa pos- jveõi broj priloga je doåao iz Rumunije. Evo region- veti radovima sa ICOSECS-4. Ova sveska je u pripremi alnog rasporeda izloÿenih radova: i biõe ureæena u saradñi sa Srpskim hemijskim druåtvom. Jugoistoøna Evropa Ostali regioni Organizaciji i uspehu konferencije ICOSECS-4 doprinele su brojne domaõe i inostrane institucije. Ostale Koristimo i ovu priliku da ih pomenemo i zahvalimo SCG 267 evropske 33 se na pomoõi i podråci: zemqe Fakulteti Univerziteta u Beogradu: Tehnoloå- Severna Ame- Rumunija 125 11 ko-metaluråki, Hemijski i Fiziøko-hemijski, In- rika stitut za hemiju, tehnologiju I metalurgiju, Beograd, Gr~ka 21 Azija 11 Republiøko ministarstvo poçoprivrede, Gradska sk- upåtina, Beograd, Organizacija za zabranu hemijskog Makedonija 16 Afrika 1 oruÿja (OPCW) iz Haga, Telekom, Beograd, NIS, Bugarska 11 Novi Sad, Galenika, Beograd, Hemofarm, Vråac, Kipar 5 Duga, Beograd, HIP Petrohemija, Panøevo, Pigmen- tum, Beograd, Novos, Beograd, Britanski savet, Albanija 4 Beograd, Vujiõ voda, Vaçevo. Na sastanku predstavnika hemijskih druåtava Ukupno je konferenciji prisustvovalo preko 600 jugoistoøne Evrope, odrÿanom u toku konferencije, uøesnika iz 26 zemaça. Rad se odvijao u tri paralelne odluøeno je da sledeõa konferencija, ICOSECS-5, bude sesije (osim plenarnih predavaña). Sva usmena i post- odrÿana u Makedoniji 2006. godine. erska izlagaña bila su na engleskom jeziku, osim Teodor Ast py py ÅTA JE VELØOVA FONDACIJA

Veløova (Welch) fondacija je jedna od najstarijih i U okviru fondacije dodeçuje se Veløova nagrada. najveõih privatnih fondacija u Sjediñenim Ameriø- Svrha Veløove nagrade je da podstakne i ohrabri kim Drÿavama koja finansira osnovna hemijska istra- osnovna hemijska istraÿivaña i ukaÿe, u znaøajnoj ÿivaña. meri, na znaøaj hemijskog istraÿivaña koja doprinose unapreæeñu øoveøanstva. Veløova fondacija je legat svetu Roberta Alonca Nominacije se podnose Fondaciji do 1. febru- (Robert Alonzo) Veløa, øoveka sa jakim oseõajem odgo- ara svake godine. Novøani iznos za nagradu je vornosti prema øoveøanstvu i strastnim poåtovañem 300,000 $. za hemiju i çubavi prema drÿavi Teksas. Verovao je u Dobitnik Veløove nagrade za 2004. godinu je prof. nauku i ñenu ulogu u buduõnosti. U svom zaveåtañu go- dr Alen Bard (Allen J.Bard, University of Texas), Ostin, spodin Welch je naveo: '' Dugo sam bio oduåevçen sjaj- za oblast elektrohemije. Dobitnik za 2003 je prof. dr nim moguõnostima za poboçåañe øoveøanstva koje le- Ronald Breslou (Ronald Breslow, Columbia University) za ÿe na poçu istraÿivaña u oblasti hemije.'' R.A.Welch svoja istraÿivaña iz oblasti biomimetike i katalize, je velikoduåno ostavio deo svog imaña svojim zapo- a meæu predlagaøima je bilo i Srpsko hemijsko druå- slenim i ñihovim porodicama, a deo zaostavåtine je tvo. (Informacije o ostalim dobitnicima nagrade i predstavçao poøetak onoga åto se sada zove Veløova drugi detaçi mogu se naci na adresi: http://welch1.org ). fondacija. Æ. Janaõkoviõ

Godi{te 45. broj 6 (2004) 147 ODRŸANA JE SVEØANA SKUPÅTINA SRPSKOG HEMIJSKOG DRUÅTVA

Sveøana skupåtina Srpskog hemijskog druåtva Katarina Tomiõ, FFH, Beograd (9,94) odrÿana je 3.decembra 2004.godine u Sveøanoj sali Dejan Orøiõ, PMF, Novi Sad (10) Srpske akademije nauka i umetnosti u Beogradu. Finansijski deo nagrade obezbedili su Prirod- Predsednik Druåtva, Branislav Nikoliõ poz- no-matematiøki fakultet i Tehnoloåki fakultet iz dravio je prisutne ølanove, ovogodiåñe laureate i Novog Sada, na øemu SHD posebno zahvaçuje dekani- goste Druåtva i preneo poruku Predsedniåtva. Po ma ovih fakulteta. tradiciji, proålogodiåñi dobitnik Medaçe za trajan i izvanredan doprinos nauci, Dragan Veselinoviõ Druga grupa priznaña je proglaåavañe zasluÿ- odrÿao je predavañe o temi: “Magnetna obrada vode i nih ølanova SHD, koje se stiøe predanom aktivnoåõu uticaj na procese u ñoj”. u Druåtvu i doprinosima u oblasti hemije. Ove godi- Dobitnik Medaçe za pregalaåtvo i uspeh u nau- ne za zasluÿnog ølana izabrani su: ci za 2003.godinu, Goran Petroviõ nije odrÿao svoje Biçana Abramoviõ predavañe jer se nalazi na post-doktorskom usavråa- Luka Bjelica vañu u SAD. Miroslava Æoræeviõ O ovogodiåñim nagradama i priznañima Druå- tva izvestila je predsednik Komisije za javna prizna- Konstantin Popov ña, Dragica Åiåoviõ. Studentska priznaña – speci- Ivanka Popoviõ jalno priznañe i godiåña nagrada – nameñena su naj- Kao izraz priznaña za podråku pruÿenu u orga- boçim diplomiranim studentima hemije i hemijske nizaciji 4th International Conference of the Chemical Soci- tehnologije na Univerzitetima u Srbiji, koji su, po eties of the South-East European Countries, SHD je dode- Pravilniku o nagradama SHD, diplomirali u vreme- lilo Zahvalnice: nu od 1. jula prethodne godine do 30. juna tekuõe godine sa proseønom ocenom iznad 9. Nagraæeni studenti do- BRITISH COUNCIL-u, Beograd bijaju dvogodiåñe besplatno ølanstvo u Druåtvu i GALENICI A.D. Zemun dvogodiåñu pretplatu na Journal of the Serbian Chemi- HEMOFARM KONCERNU, Vråac cal Society. HIP PETROHEMIJI, Panøevo Za ovu godinu nosioci specijalnog priznaña su: MSK, Kikinda Danijel Æan, TMF, Beograd (9,00) NIS – NAFTNOJ INDUSTRIJI SRBIJE, Nada Ostojiõ, PMF, Novi Sad (9,00) Novi Sad Borko Matijeviõ, PMF,Novi Sad (9,08) PIGMENTUMU, Beograd Vladimir Ÿivkoviõ, TMF, Beograd (9,16) VUJIÕ VODI, Vaçevo Milena Avramoviõ, TMF, Beograd (9,19) TELEKOMU SRBIJA, Beograd Katarina Drobñak, TMF, Beograd (9,19) Dodeçena su i ovogodiåña nauøna priznaña Biçana Pejiõ, TF, Novi Sad (9,22) Druåtva za doprinos razvoju hemijske misli u nas: Daliborka Nikoliõ, TMF, Beograd (9,24) Medaça za izvanredne rezultate u nastavi dode- Sneÿana Kuzmanoviõ, PMF, Novi Sad (9,28) çena je Ÿarku Bjeletiõu, kao izraz priznaña za una- preæivañe kvaliteta nastave i åireñe hemijskih Ema Stokasimov, FFH, Beograd (9,32) znaña meæu uøenicima osnovnih i sredñih åkola; Ana Ivanoviõ, FFH, Beograd (9,35) Medaça za pregalaåtvo i uspeh u nauci dodeçe- Ivana Stojkoviõ, FFH, Beograd (9,35) na je Zorici Kneÿeviõ, kao izraz priznaña za rezul- Ivana Arsenijeviõ, TMF, Beograd (9,39) tate u istraÿivañu u biohemiji i biotehnologiji li- Zoran Popoviõ, HF, Beograd (9,40) paza; Marina Naodaviõ, PMF, Novi Sad (944) Medaça za izuzetan doprinos primeni nauke u industriji dodeçena je Zoltanu Æarmatiju, kao izraz Aleksandra Aleksiõ, PMF, Novi Sad (9,48) priznaña za dostignuõa u farmaceutskoj industriji i Ivona Braåñeviõ, FFH, Beograd (9,52) unapreæivañu zaåtite okoline; Selena Miliõeviõ, HF, Beograd (9,53) Medaça za trajan i izvanredan doprinos nauci Zoltan Pentelenøik, PMF, Novi Sad (9,60) dodeçena je Teodoru Astu, kao izraz priznaña za na- uøna dostignuõa u oblasti masene spektrometrije. Aleksandra Rakiõ, FFH, Beograd (9,61) U okviru podseõaña na istoriju Srpskog hemij- Dobitnici godiåñe nagrade SHD, priznaña koje skog druåtva, Sneÿana Bojoviõ je nadahnutim reøima nosi i novøanu nagradu, su petoro najboçih studenata i to po jedan sa svakog fakulteta: govorila o jednom od velikana hemije u nas, viåedece- nijskom glavnom uredniku Hemijskog pregleda, autoru Nadeÿda Peåiõ, TF, Novi Sas (9,31) ogromnog broja uxbenika iz hemije, nedavno preminu- Dejan Petroviõ, HF, Beograd (9,60) lom Stanimiru Arsenijeviõu. Milica Iliõ, TMF, Beograd (9,83) Æ. Janaõkoviõ

148 Hemijski pregled SADRŸAJ ZA GODIÅTE 2004.

PRIØA SA KORICA EUROCURRICULUM I, EUROCURRICULUM II VLADIMIR VUKOTIÕ, RATKO M. JANKOV ILI NEÅTO TREÕE VLADIMIR VUKOTIÕ, RATKO M. JANKOV EUROCURRICULUM I, EUROCURRICULUM II OR SOMETHING THIRD _ _ _ _ 104 LAJNUS POLING, NAUØNIK ZA MNOGE VEKOVE ______2 VERA VIDAKOVIÕ VERA VIDAKOVIÕ ØLANCI KAKO DELUJE KOKAIN OLGICA NEDIÕ WHAT IS THE MECHANISM OF COCAINE OLGICA NEDIÕ ACTION ______110 REFERENTNI MATERIJALI KATARINA MILOVANOVIÕ, NATALIJA POLOVIÕ REFERENCE MATERIALS ______3 KATARINA MILOVANOVIÕ, NATALIJA POLOVIÕ ÇUBOMIR KRSTIÕ, SLAVICA SOLUJIÕ, SLOBODAN SUKDOLAK UBIKVITINOM POSREDOVANA DEGRADACIJA ÇUBOMIR KRSTIÕ, SLAVICA SOLUJIÕ, UNUTARÕELIJSKIH PROTEINA SLOBODAN SUKDOLAK UBIQUITIN MEDIATED DEGRADATION OF INTRACELLULAR PROTEIN S _ _ _ 126 STATINI-NOVA GRUPA SINTETISANIH ANTIHIPERLIPIDEMIKA SNEŸANA BOJOVIÕ STATINS - A NEW GROUP OF SYNTHETIC ANTIHYPERLIPIDEMIC DRUGS _ _ _ 5 SNEŸANA BOJOVIÕ SAÑA GRKOVIÕ STRUØNI ISPIT IZ HEMIJE IZ 1884. GODINE SANJA GRKOVIÕ PROFESSORIAL EXAM IN CHEMISTRY IN 1884 ______131 PRIMENA KAPILARNE GASNE HROMATOGRAFIJE ZA DRAGICA ÅIÅOVIÕ DIJAGNOSTIKU GLUTARNE ACIDEMIJE TIP II DRAGICA ÅIÅOVIÕ APPLICATION OF CAPILLARY GLC IN GLUTARIC ACIDEMIA (TYPE II) ZAÅTO je HEMIJA deo OSNOVNOG/OBAVEZNOG OBRAZOVAÑA DIAGNOSIS ______8 WHY IS CHEMISTRY THE PART OF BASIC/COMPULSORY EDUCATION _ _ _ _ _ 134 ŸARKO O. BJELETIÕ ŸARKO O. BJELETIÕ VESTI IZ ÅKOLA UKRÅTENICOM KROZ ORGANSKU HEMIJU ÇIÇANA ÕITIÕ CROSSWORD IN ORGANIC CHEMISTRY ______11 LJILJANA ÕITIÕ IVAN GUTMAN, SOÑA STANKOVIÕ, BRANISLAV ØABRIÕ, NENAD SCENARIO ZA REALIZACIJU ØASA: BAZE (HIDROKSIDI) STEVANOVIÕ SCENARIO FOR THE ELABORATION OF THE THEME: IVAN GUTMAN, SONJA STANKOVIÕ, BRANISLAV ØABRIÕ AND NENAD THE BASES ______39 STEVANOVIÕ BRANKA BOÅKOVIÕ HEMIJSKA REAKCIJA POSMATRANA POMOÕU ELEKTRONSKOG BRANKA BOÅKOVIÕ MIKROSKOPA SCENARIO ØASA “NAPONSKI NIZ METALA” CHEMICAL REACTION OBSERVED BY ELECTRON THE SCENARIO FOR THE ELABORATION OF THE THEME “AN ACTIVITY SERIES MICROSCOPE ______26 OF METALS” ______67 SLAVICA CVETOJEVIÕ, ÇIÇANA MARIÕ, SLOBODANKA ZAVRÅENO JE REPUBLIØKO TAKMIØEÑE UØENIKA IZ HEMIJE 69 JOVANOVIÕ, NEMAÑA MARTINOVIÕ VLADIMIR VUKOTIÕ SLAVICA CVETOJEVIÕ, LJILJANA MARIÕ, SLOBODANKA JOVANOVIÕ, VLADIMIR VUKOTIÕ NEMANJA MARTINOVIÕ NASTAVNO SREDSTVO ZA OBRADU TEME “STRUKTURA SUPSTANCE” U ZAÅTITA INTELEKTUALNE SVOJINE U OBLASTI HEMIJE (2). VII RAZREDU OSNOVNE ÅKOLE PATENTNA ZAÅTITA FARMACEUTSKIH PROIZVODA THE TEACHING AID FOR THE ELABORATION OF THE THEME »STRUCTURE OF INTELLECTUAL PROPERTY PROTECTION IN CHEMISTRY ______28 SUBSTANCE« IN THE SEVENTH GRADE OF PRIMARY SCHOOL ______93 TAÑA NIKOLIÕ, ŸIVOMIR PETRONIJEVIÕ, ZORAN NIKOLIÕ VERA MUŸDEKA, VERA VULEVIÕ, KATARINA DIMITRIJEVIÕ TANJA NIKOLIÕ, ŸIVOMIR PETRONIJEVIÕ, ZORAN NIKOLIÕ VERA MUŸDEKA, VERA VULEVIÕ, KATARINA DIMITRIJEVIÕ MOGUÕNOSTI PRIMENE KOMPJUTERA U ENZIMOLOGIJI I SCENARIO ØASA OSNOVNI HEMIJSKI POJMOVI SLIØNIM NAUKAMA SCENARIO FOR THE THEME: THE BASIC CHEMISTRY II. Baze podataka molekula CONCEPTS ______115 APPLICATION POSSIBILITY OF COMPUTERS IN ENZYMOLOGY AND SIMILAR OLIVERA STANOJEVIÕ SCIENCES OLIVERA STANOJEVIÕ II. The molecular databases ______31 SCENARIO ØASA: POVEZANOST OKSIDA, KISELINA, HIDROKSIDA DEJAN GOÆEVAC i SOLI DEJAN GOÆEVAC THE SCENARIO FOR THE ELABORATION OF THE THEME: NOVIJE TEHNIKE U MASENOJ SPEKTROMETRIJI (I deo) THE CONNECTIONS AMONG OXIDES, ACIDS, BASES AND SALTS ______141 NOVI NAØINI JONIZACIJE NEWER TECHNIQUES IN MASS SPECTROMETRY. INTERNET NEW WAYS OF IONISATION ______36 ALEKSANDAR DEKANSKI, VLADIMIR PANIÕ, DRAGANA DEKANSKI IVAN GUTMAN, BRANISLAV ØABRIÕ, NENAD STEVANOVIÕ, NEDA PRETRAŸIVAÑE LITERATURE VII ______13 STOJANOVIÕ PRETRAŸIVAÑE LITERATURE VIII ______41 IVAN GUTMAN, BRANISLAV ØABRIÕ, NENAD STEVANOVIÕ, NEDA STOJANOVIÕ HEMIJSKA DRUÅTVA______117 VODA WATER ______54 BELE[KE VOJIN D. KRSMANOVIÕ BOGDAN ÅOLAJA VOJIN D. KRSMANOVIÕ O NEKIM ELEKTRONSKIM IZVORIMA INFORMACIJA U HEMIJI 16 TAKMIØEÑA IZ HEMIJE 1964-2004: Prikaz kñige TABLICE FIZIØKIH I HEMIJSKIH KONSTANTI_ _ _ 17 DEO I – PRVIH DVADESET GODINA IVAN GUTMAN COMPETITIONS IN CHEMISTRY 1964-2004: DOBIVENI SU HEMIJSKI ELEMENTI 115 I 113 ______43 PART I – THE FIRST TWENTY YEARS ______57 Prikaz kñige: ANA Ÿ. PEÅIKAN: NASTAVA I RAZVOJ DRUÅTVENIH SOFIJA SOVIÇ POJMOVA KOD DECE 44 SOFIJA SOVILJ DOPUNA PROPOZICIJAMA ZA KOMPLEKSNA JEDIÑEÑA ÅKOLSKU 2004/2005. GODINU ______96 COORDINATION COMPOUNDS ______78 VELIØINE, JEDINICE I OZNAKE MEÆUNARODNOG SISTEMA SI U DEJAN GOÆEVAC FIZIØKOJ HEMIJI I SRODNIM OBLASTIMA Petojeziøni nazivi DEJAN GOÆEVAC veliøina ______120 NOVIJE TEHNIKE U MASENOJ SPEKTROMETRIJI (II deo) ______82 IVAN GUTMAN, RADMILA KOVAØEVIÕ TRIBINA IVAN GUTMAN, RADMILA KOVAØEVIÕ SVETLANA VRANIÕ NAJNOVIJI HEMIJSKI ELEMENTI ______85 UPOREDNA ANALIZA SADRŸAJA PREDMETA HEMIJA U MILOÅ PROKOPIJEVIÕ ODELEÑIMA PREHRAMBENI TEHNIØAR - KLASIØAN PROGRAM I MILOÅ PROKOPIJEVIÕ PREHRAMBENI TEHNIØAR - OGLED ______97 ISTORIJA PRIMENE ANTIBIOTIKA SVETLANA VRANIÕ THE HISTORY OF USE OF ANTIBIOTICS ______87 UPOREDNA ANALIZA PREDMETA HEMIJA I BIOHEMIJA U NENAD MILOSAVIÕ, RADIVOJE PRODANOVIÕ KLASIØNOM I PILOT ODEÇEÑU SMERA VETERINARSKI NENAD MILOSAVIÕ, RADIVOJE PRODANOVIÕ TEHNIØAR ______119 POROZOM – NOVA ÕELIJSKA STRUKTURA POROSOM – A NEW CELL STRUCTURE ______102 VESTI IZ SHD______18, 43, ,71, 99, 121, 146 SLAVICA S. RAŸIÕ SLAVICA S. RAŸIÕ