INHOUD

3. WOORD VOORAF 5. MIDSIZE BRABANT IN MONDIAAL PERSPECTIEF 6. BEDREIGINGEN VOOR MIDSIZE BRABANT 9. KANSEN VOOR MIDSIZE BRABANT 12. INSPELEN OP EEN VERANDERENDE ECONOMIE 17. CONCLUSIE 18. LITERATUUR MIDSIZE BRABANT IN MONDIAAL PERSPECTIEF

WOORD VOORAF

BrabantKennis is in 2014 een verkenning De serieuze sociale en economische gestart naar het toekomstperspectief uitdagingen waar de middelgrote Brabantse van de kleine en middelgrote steden in steden zich voor geplaatst zien, worden Noord-Brabant. Onder de noemer Midsize sterk beïnvloed door wereldwijde trends Brabant richten we de blik op deze en ontwikkelingen. Dat blijkt uit dit bijzondere categorie steden. Steden tussen boeiende essay van Haroon Sheikh, de circa 50.000 en 100.000 inwoners waar filosoof en onderzoeker bij Dasym ongeveer een kwart van de Brabantse Investment Strategies. Hij betoogt dat bevolking woont. Voormalige industrie- concurrentie van lage lonenlanden en en groeikernen die ten tijde van het banenvernietiging door technologische naoorlogse Welvaartsplan (1947-1949) innovatie de twee voornaamste bedreigingen een sterke groei hebben doorgemaakt, voor de middelgrote steden zijn. Deze zoals , , Waalwijk, Roosen- bedreigingen kunnen echter omgebogen daal, , Veghel en . worden in een kans, indien het de steden Het thuis van zovele Brabanders. lukt om de oude industriële vaardigheden waar ze groot mee zijn geworden toe te De verkenning Midsize Brabant, die we passen in nieuwe economische domeinen. samen met Ruimtevolk - inspiratieplatform Niet de hardware van wegen en bedrijven- en werkplaats voor steden, dorpen en terreinen, maar de software van het regio’s - uitvoeren, is geboren uit nieuws- aanwezige menselijk kapitaal vormt gierigheid. Nieuwsgierigheid naar het volgens Sheikh de bron voor sociaal- eigen verhaal van deze steden. Een economische vernieuwing. Wanneer dat verhaal dat maar al te vaak onderbelicht kapitaal slim wordt benut, kunnen de blijft in de actuele discussie over de steden ook in de veranderende wereldeco- ruimtelijke en economische ontwikkeling nomie een rol van betekenis blijven spelen. van Noord-Brabant. Overheidsbeleid gaat Anders gezegd: wat diep geworteld is, kan immers veelal uit van de klassieke hoog groeien. tweedeling tussen stad en platteland, BrabantStad en de rest. De aandacht richt Joks Janssen zich grofweg op het versterken van het directeur BrabantKennis groeipotentieel van de grote steden en de leefbaarheid op het platteland. Analyse en beleid voor het midden ontbreekt, terwijl voor sommige middelgrote steden in Noord-Brabant het toekomstperspectief vol uitdagingen zit.

3 DE MIDDELGROTE STEDEN VAN NOORD-BRABANT

AMSTERDAM

UTRECHT DEN HAAG

ROTTERDAM

OSS

‘S-HERTOGENBOSCH WAALWIJK OOSTERHOUT UDEN

BREDA VEGHEL

BERGEN OP ZOOM

ANTWERPEN

LUIK MIDSIZE BRABANT IN MONDIAAL PERSPECTIEF

MIDSIZE BRABANT IN MONDIAAL PERSPECTIEF Een verkenning naar de toekomst van de Brabantse middelgrote steden in een veranderende wereldeconomie

De middelgrote steden van Brabant hebben markten in Azië, Oost-Europa en Latijns- het moeilijk. De sluiting van Philip Morris in Amerika. Hoogwaardige productie is hier Bergen op Zoom en de onderzoeksdivisie mogelijk tegen veel lagere arbeidskosten. van MSD in Oss doet de vraag rijzen of dit Een tweede bedreiging komt van technolo- type steden in de toekomst economisch nog gische innovatie. Die zet in rap tempo de voldoende levensvatbaar is. Steden als werkgelegenheid in verschillende sectoren Helmond, Oss, Roosendaal, Bergen op onder druk. Zoom, Waalwijk, Uden, Veghel en Ooster- hout maakten sterke groei door in de naoor- Leeswijzer logse periode als industriesteden, zoals In dit essay worden eerst deze twee beoogd in het Welvaartsplan (1947-1949). bedreigingen nader bekeken. Vervolgens Daarin kwamen opvattingen over een wordt onderzocht in hoeverre dit betekent overzichtelijke stedelijkheid samen met een dat de economische levensvatbaarheid van industrieel-economische focus op efficiën- dergelijke steden ondermijnd wordt. Vanuit tie: goedkope vestigingsvoorwaarden, het idee van ecosystemen van vaardigheden fysieke ruimte en goedkope en betrouwbare wordt beargumenteerd dat dit niet arbeidskrachten waren belangrijke criteria noodzakelijk het geval is. Na dit algemene waar Midsize Brabant goed op scoorde. deel wordt verder ingegaan op een aantal Maar die situatie lijkt nu veranderd. specifieke trends die de productie en consumptie in steden beïnvloeden. Daarbij De industrieel-economische focus is sinds wordt gekeken hoe steden op deze trends de jaren tachtig meer verschoven van kunnen reageren. efficiëntie richting innovatie. Innovatiepo- tentieel is sterk afhankelijk van hoger Dit essay is een algemene verkenning. onderwijsinstellingen en een constante Het dient om een aantal ontwikkelingen aanwas van hogeropgeleiden, criteria waar en strategieën in kaart te brengen voor grotere centrumsteden als Eindhoven veel verdere studie. Het biedt perspectieven beter op scoren. Wat zijn in deze context waar steden voor zouden kunnen kiezen de vooruitzichten voor Midsize Brabant? om op in te spelen.

Er zijn twee grote bedreigingen voor de competitiviteit van dit type steden. De eerste is de toetreding tot de wereldmarkt van goedkope arbeid in opkomende

5 BEDREIGINGEN VOOR MIDSIZE BRABANT

Opkomende landen zijn formidabele Koreaanse Samsung en LG), een sector aantal decennia door zal gaan. In China concurrenten geworden in vele sectoren waarin voorheen het Brabantse Philips woont nu iets meer dan de helft van de van de industrie. Sinds China in 1979 wereldleider was. Indiase bedrijven zijn bevolking in steden, maar India is nog begon met liberalisering is het land dominant geworden in wereldwijde goeddeels ruraal. In beide landen zullen uitgegroeid tot de fabriek van de wereld. staalproductie en concurreren met nog honderden miljoenen arbeiders naar In 1991 opende India zich voor de wereld- bedrijven als MSD op het gebied van de stad trekken voor werk (figuur 1). markt en in de jaren negentig van de farmaceutische producten. China stond vorige eeuw leidde de val van het commu- lange tijd bekend om goedkope productie, In opkomende landen ontstaan in hoog nisme tot de opening van Oost-Europa. het made in China-label, maar de laatste tempo steden die een schaal hebben die Na decennia van instabiliteit, is ook Brazilië jaren zijn Chinese bedrijven opgekomen Nederlandse steden doen verbleken. In sinds het begin van deze eeuw uitgegroeid in zeer geavanceerde domeinen. Huawei 1979 toen China begon met hervormingen tot een belangrijke productiemarkt. ontwikkelt IT-infrastructuur en heeft had het geen steden met meer dan tien inmiddels een contract gekregen in miljoen mensen en in 2010 waren dat er Opkomende markten Zweden, het thuisland van wereldleider al zes. Volgens een schatting zal China in Dit proces van toetreding tot de wereld- Ericsson, door dezelfde kwaliteit te 2025 meer dan 200 steden hebben met markt van opkomende markten is dus al leveren tegen een lagere prijs. Bedrijven meer dan 1 miljoen inwoners. Dit in decennia aan de gang, maar de laatste als Alibaba, Tencent en Baidu kunnen tegenstelling tot Europa, dat nu maar jaren wordt duidelijk dat deze opkomende concurreren met Amerikaanse internet- 35 steden heeft met meer dan 1 miljoen markten in toenemende mate competitief platforms als Amazon, Facebook en inwoners. De provincie Noord-Brabant worden in steeds hoogwaardigere productie. Google. Chinese bedrijven hebben over de heeft er geen. De megasteden van China Daarom hebben met name Amerikaanse laatste vijf jaar de Duitse producenten van worden bovendien verbonden door bedrijven, in bijvoorbeeld de auto-industrie, zonnepanelen uit de markt gedreven en grote investeringen in infrastructuur. een groot deel van hun productie Chinese auto’s veroveren langzaam Zo ontstaan enorme stedelijke clusters geoutsourcet naar China. Als toeleveran- wereldwijd marktaandeel. van goedkope en hardwerkende arbeiders ciers voor de automobielindustrie in de die de strijd aan gaan met klassieke regio Helmond dit voorbeeld volgen dan Urbanisering industriesteden. Kunnen steden met kan dit grote gevolgen hebben voor de stad. Een centrale drijver van de economische minder dan 100.000 inwoners hier de Philip Morris heeft een dergelijke bewe- opkomst van deze landen is het proces van concurrentie mee aangaan? ging al gemaakt. Terwijl Philip Morris de urbanisering. Dit proces zorgt voor een fabriek in Bergen op Zoom sloot, heeft het enorme aanwas van goedkope arbeids- Technologische banenvernietiging nog wel een fabriek in Polen. Bovendien krachten. Wereldwijd verlaten elke maand Een tweede risico voor economische groeit ook het aantal lokale bedrijven in 5 miljoen mensen het platteland om werk activiteit komt van de invloed van techno- opkomende markten die de concurrentie te gaan zoeken in de stad. Dat staat gelijk logie op de banenmarkt. Meer nog dan aangaan met westerse bedrijven. aan het bouwen van een stad met de eerdere innovaties, leidt ICT tot een Het Chinees-Taiwanese Foxconn maakt omvang van Tokyo elke paar maanden. enorme golf van automatisering en onderdelen voor Apple en is een voorbeeld Wij zitten nu middenin de grootste vernietiging van werkgelegenheid. van de kracht van Azië in consumen- migratie uit de wereldgeschiedenis en de We hebben dit eerder meegemaakt toen ten-elektronica (denk ook aan het verwachting is dat dit proces nog een de industriële revolutie menselijke

6 MIDSIZE BRABANT IN MONDIAAL PERSPECTIEF

In opkomende landen ontstaan in hoog tempo steden die een FIGUUR 1: VERSTEDELIJKING POPULATION LIVING IN URBAN AREAS, % OF TOTAL schaal hebben die FORECAST Nederlandse steden 100 80 doen verbleken US WESTERN EUROPE CHINA 60 60 50 BRAZIL 40 SOUTH-EAST-ASIA INDIA 20

0

1950 55 60 65 70 75 80 85 90 95 2000 05 10 15 20 25 30 35 40 45 SOURCES: CEIC; UN POPULATION DIVISION; THE ECONOMIST

spierkracht verving. Door mechanisering van de landbouw en de ontwikkeling van kunstmest waren veel minder mensen nodig voor de voedselproductie. Ook in de industrie vervingen machines de spierkracht van mensen.

In de loop van de tijd ontwikkelden zich in de steden nieuwe banen die meer gericht waren op denkwerk. Door technologische ontwikkeling komt echter ook ons denk- werk onder druk te staan. ICT vervangt bij uitstek banen waarbij mensen ‘regels volgen’. Met name banen op het midden- segment van de arbeidsmarkt hebben hieronder te lijden: de bankbediende, de winkelverkoper, de reisagent, de klanten- service en administratief werkers.

6 7 FIGUUR 2: HET AANDEEL BANEN MET LAGE, MEDIUM EN HOGE WAARSCHIJNLIJKHEID VAN COMPUTERISATIE IN VERSCHILLENDE SECTOREN

400M LOW MEDIUM HIGH Meer nog dan 33% EMPLOYEMENT 19% EMPLOYEMENT 47% EMPLOYEMENT eerdere innovaties, 300M EMPLOYMENT leidt ICT tot een 200M enorme golf van 100M automatisering en 0M 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 vernietiging van de PROBABILITY OF COMPUTERISATION werkgelegenheid MANAGEMENT, BUSINESS AND FINANCIAL OFFICE AND ADMINISTRATIVE SUPPORT COMPUTER, ENGINEERING AND SIENCE FARMING, FISHING AND FORESTRY EDUCATION, LEGAL, COMMUNITY SERVICE, ARTS AND MEDIA CONSTRUCTION AND EXTRACTION HEALTHCARE PRACTITIONERS AND TECHNICAL INSTALLATION, MAINTENANCE AND REPAIR SERVICE PRODUCTION SALES AND RELATED TRANSPORTATION AND MATERIAL MOVING

HET AANDEEL BANEN MET LAGE, MEDIUM EN HOGE WAARSCHIJNLIJKHEID VAN COMPUTERISATIE IN VERSCHILLENDE SECTOREN. UIT: CARL BENEDICT FREY EN MICHAEL A. OSBORNE, THE FUTURE OF EMPLOYMENT: HOW SUSCEPTIBLE ARE JOBS TO COMPUTERISATION?, P. 37 Dit proces breidt zich uit naar andere delen van de arbeidsmarkt. De Kiva-robots (magazijnrobots) van Amazon en zelfrijdende auto’s zullen vele logistieke medewerkers overbodig maken. Het is de vraag wat de impact zal zijn voor de Midden- en West-Brabantse steden die erg actief zijn veel verder. IBM’s programma DeepBlue gaat met een enorm tempo en zou plots in dit domein. versloeg in 1997 Garry Kasparov bij het de werkgelegenheid van een stad of regio schaken. De opvolger van dit programma, dramatisch kunnen aantasten. In eerdere Ook de bovenkant van de markt wordt nu Watson, toonde een nog complexere vorm perioden van banenvernietiging kwamen bedreigd. Er is een grote ontwikkeling in van intelligentie en taalbeheersing door daar altijd nieuwe banen voor terug. software die het regelvolgende werk in het quizprogramma Double Jeopardy te Dat zal nu waarschijnlijk ook gebeuren, de financiële sector overneemt, fintech. winnen. Watson verricht nu bij uitstek maar het kan net als toen een zwaar en De financiële sector in Nederland is groot creatief werk als arts en chef-kok. langdurig proces zijn. Gebieden die al en veel banen vooral rond de Amsterdamse zeer lang afhankelijk zijn van bepaalde Zuidas staan hierdoor op het spel. Een Volgens onderzoekers van Oxford Univer- sectoren, zullen het moeilijker vinden groot deel van het juridische werk bestaat sity zouden in de komende 10 tot 20 jaar om zich aan te passen. ook uit het volgen van regels, namelijk de de helft van alle banen kunnen verdwijnen. toepassing van wetten, en zou dus ook Figuur 2 geeft de waarschijnlijkheid aan geautomatiseerd kunnen worden. Het van verschillende typen banen om proces van banenvernietiging gaat nog gecomputeriseerd te worden. Dit proces

8 MIDSIZE BRABANT IN MONDIAAL PERSPECTIEF

KANSEN VOOR MIDSIZE BRABANT

Betekenen deze twee bedreigingen, Om bepaalde producten of diensten te Door grotere internationale concurrentie concurrentie van lage lonen landen en leveren, is in een regio een ecosysteem en nieuwe technologie raakte Manchester banenvernietiging door technologische ontstaan van grote bedrijven en leveran- echter midden vorige eeuw in een lang innovatie, dat de vooruitzichten voor ciers, hun onderlinge relaties en hun verval en al in de jaren vijftig werd de stad middelgrote Nederlandse steden met een relaties met onderwijsinstellingen en gekenmerkt door leegstaande fabrieken. industriële nalatenschap slecht zijn? lokale overheden. Achter de duidelijk De stad was toen hét symbool geworden zichtbare producten zit een minder van het verdwijnen van de Engelse Niet noodzakelijk. Het is niet evident dat zichtbaar domein van vaardigheden. industrie. Sinds het einde van de jaren een grote schaal van steden noodzakelijk Wanneer er geen markt meer is voor negentig van de vorige eeuw lijkt het tij is om competitief te zijn op internationale een bepaald product of dienst, kan het echter te keren. Door stadsrenovatie staan schaal. In veel Europese steden hebben ecosysteem en de vaardigheden die daarin er nu moderne bedrijfspanden waar middelgrote steden zich toegelegd op besloten liggen zich transformeren en internetbedrijven, spelontwikkelaars en specifieke niches waarmee zij zich zich op andere domeinen richten. grafische bureaus werkzaam zijn. Deze ondanks hun schaal toch op de internatio- bedrijven zijn nu bezig een digitale nale markt kunnen redden. In de Italiaanse Voorbeeld Manchester heroriëntatie van de economie tot stand te regio Emilia-Romagna zijn verschillende Een goed voorbeeld hiervan is de Engelse brengen. Wat hierbij belangrijk is om je te competitieve clusters ontstaan. Bologna is stad Manchester zoals beschreven door realiseren, is dat dit niet een gevolg is van een hub voor machineproductie, terwijl de auteur Chris Anderson. De stad was een radicale breuk met het industriële Reggio-Emilia zich toelegt op landbouw- een symbool van de Engelse industriële verleden. Integendeel, het borduurt erop machines, Modena op keramiek, Parma revolutie. In de negentiende eeuw was voort. Zo heeft de regionale ondernemer- op voeding en de verwerkingsindustrie, het een stad met veel vrijstaande ruimte, sassociatie een fabriek om laten vormen tot Mirandola op medische instrumenten dichtbij rivieren, die waterkracht konden het Manchester FabLab, waar geëxperi- en tenslotte Carpi op kleding. In het leveren voor de fabrieken. Via de rivier de menteerd wordt toekomstige vormen van Duitse Beieren is een vergelijkbare Mersey was Manchester verbonden met productie. De vaardigheden uit het industrië- functieverdeling tussen middelgrote de Atlantische handel waardoor het le tijdperk in design en fabricage worden nu steden waarneembaar. grondstoffen kon importeren en goederen omgevormd voor het digitale tijdperk door kon exporteren. Halverwege de negentiende een verbinding te maken met domeinen als Ecosysteem van vaardigheden eeuw was de stad een van de belangrijkste media en entertainment. Met andere Nu hebben we in regio’s als Brabant te producenten van katoen in de wereld. De woorden, oude vaardigheden worden maken met steden die actief zijn op spoorwegverbinding met Liverpool was toegepast en ingezet op nieuwe domeinen. domeinen waar zij mogelijk hun competiti- een van de eerste spoorwegverbindingen viteit op verliezen. Ondanks dat de oude tussen steden en gaf de economische Vergelijkbaar patroon economische motor van een stad vaak activiteit een verdere impuls. Bereikbaarheid In steden in verschillende landen is een langdurig een stempel blijft drukken, als impuls voor verdere economische vergelijkbaar patroon zichtbaar. In de betekent dit niet dat aanpassing niet activiteit zie je ook terug in de groei van Verenigde Staten heeft de oude industrie- mogelijk is. Om kansen voor aanpassing verschillende steden in Midsize Brabant stad Chicago zich opnieuw uitgevonden en te zien is het belangrijk om voorbij de zoals Roosendaal en Oss. zijn er tekenen dat dit ook langzaam in de directe productie van goederen te kijken. ‘motorstad’ Detroit aan het gebeuren is.

8 9 Achter de producten en inkomsten zit vaak een complex regionaal ecosysteem van kennis en vaardigheden

Veel jonge Amsterdamse ondernemers, de autofabrikanten zelf waren ook de overgedragen of gekopieerd worden. Het die erg actief waren in de ICT-bubbel van Amerikaanse steden in het bezit van een set hangt samen met scholing en bepaalde de jaren ’90 van de vorige eeuw hebben aan vaardigheden die met het vertrek van de vormen van samenwerking. In verschillende zich, na het barsten van de bubbel in 2001 fabrieken tevens is ondermijnd. Samen met industriële sectoren wordt veel kennis opnieuw uitgevonden en drijven nu de de arbeidsplaatsen zijn ook de vaardigheden overgedragen door voormannen op de creatieve industrie van app- en gamedeve- verloren gegaan, terwijl bijvoorbeeld Mexico werkvloer, iets wat vooral gangbaar is in lopers in die stad. een complexe manufacturing sector heeft Duitsland. Ook in veel moderne fabrieken kunnen ontwikkelen. bestaat zoiets als een meester-gezel Eenzelfde patroon van aanpassing zien we verhouding die voortkomt uit het oude ook bij bedrijven. Philips is een oud Deze les lijkt nu als uitgangpunt te worden gildensysteem. De impliciete kennis die industrieel bedrijf dat actief is in markten, genomen bij de investeringsstrategie van hieruit ontstaat kan gaan over materialen, als consumentenelectronica, waarop nu China. De laatste jaren hebben Chinese de omgang met een bepaald soort hevig internationaal wordt geconcurreerd bedrijven westerse bedrijven of delen machine of een oog voor design. en waar de productiekosten in Nederland daarvan overgenomen die niet erg te hoog voor zijn. Maar achter deze winstgevend waren en vaak in krimpende Het ecosysteem in kaart brengen producten zit een ecosysteem van kennis markten opereerden. Het Chinese bedrijf Een verwante benadering is die van de en vaardigheden dat het bedrijf nog steeds Lenovo bijvoorbeeld heeft in 2004 de Harvard econoom Ricardo Hausmann, één van de grootste aanvragers van PC-divisie van IBM gekocht, vorig jaar die landen en sectoren indeelt naar de patenten in Europa maakt. Uit deze gevolgd door een overname van IBM’s low vaardigheden die besloten liggen in hun achterliggende vaardigheden en kennis end serverdivisie. De Zweedse automaker economische activiteit. Op basis van die van het bedrijf is een grote hoeveelheid Volvo is in 2010 overgenomen door het vaardigheden kan gekeken worden hoe die cutting edge nieuwe bedrijven ontstaan Chinese Geely Holding Group. Buiten de toegepast kunnen worden in andere zoals ASML, Shapeways en Q42 die zich markten zelf waar deze westerse bedrijven minder voor de hand liggende domeinen. op dynamische nieuwe markten richten. op actief zijn, waardeert China het Zo kan het zinvol zijn voor de steden van ecosysteem van kennis en vaardigheden Midsize Brabant om in kaart te brengen Van producten naar vaardigheden dat in deze bedrijven besloten ligt. welke impliciete vaardigheden er schuilgaan Bedrijven en steden moeten zich dus aan achter de productie van goederen die veranderende markten aanpassen. Subtiele kennis minder competitief zijn geworden. Tegelijkertijd is het belangrijk voorzichtig te Dit betekent dat het belangrijk is om oog Alvorens oude industrieën af te schrijven, zijn met rigoureus het roer omgooien, te hebben voor de minder evidente is het belangrijk om te kijken in welke omdat achter de producten en inkomsten bronnen van economisch succes of voor mate de kennis uit bepaalde domeinen op vaak een complex regionaal ecosysteem zit wat ook wel tacit knowledge wordt een andere wijze toegepast zou kunnen dat een waarde kan hebben die de krimpen- genoemd: kennis die niet theoretisch en worden. Zo kunnen vaardigheden bewaard de markt ontstijgt. Dit is één van de lessen makkelijk overdraagbaar is, maar impliciet blijven waar (mogelijk) veel potentieel voor van de Amerikaanse outsourcing. Op basis is. Het is subtiele kennis die ontstaat door de toekomst in besloten ligt. van prikkels om goedkoper te produceren is lange ervaring en die besloten ligt in de veel van de Amerikaanse auto-industrie gewoonten van werknemers. Het ontstaat geoutsourcet naar China en Mexico. Naast door training en kan niet simpelweg

10 MIDSIZE BRABANT IN MONDIAAL PERSPECTIEF

Voor bedrijven die gedwongen worden om zich te richten op winst op de korte termijn, is een dergelijke aanpak moeilijk te realiseren. Als dit perspectief klopt, dat regio’s waardevolle impliciete kennis kunnen hebben, dan kan het een taak zijn voor (regionale) overheden om ervoor te zorgen dat waardevolle impliciete kennis van de regio in beeld wordt gebracht en daar vervolgens beleid op wordt gevoerd. In Nederland zijn we nogal huiverig om de overheid in te laten grijpen uit angst de marktwerking te verstoren en niet-levens- vatbare ondernemingen te subsidiëren. Het voorbeeld van Nedcar laat echter zien Het kan lonen voor stedelijke en dat een overbruggingsperiode zinvol kan zijn om de vaardigheden van een produc- provinciale overheden in Brabant tiefaciliteit op een ander product te kunnen richten. Het recente boek van om een langetermijnstrategie Mariana Mazzucato, The Entrepreneurial te ontwikkelen op basis van de State, laat bovendien zien dat de rol van de overheid op het gebied van innovatie vaardigheden en eigenschappen belangrijker is dan vaak wordt gedacht. Voor veel innovatieve doorbraken op het van de regio gebied van duurzame energie, maar bijvoorbeeld ook voor de productie van de iPhone, is de rol van de overheid cruciaal geweest. De overheid is vaak geduldiger dan de markt om te zien of bepaalde investeringen op de lange termijn vruchten kunnen afwerpen en heeft daarin ook vaak risico’s genomen. Met andere woorden, het kan lonen voor stedelijke en provinciale overheden in Brabant om op basis van de vaardigheden en eigenschappen van de regio een langetermijnstrategie te ontwikkelen. Wat zouden ontwikkelingen kunnen zijn waar de regio op in kan spelen?

11 INSPELEN OP EEN VERANDERENDE ECONOMIE

De steden van Midsize Brabant zouden op teitsgroei teweeg zal brengen. Het is niet internetplatforms, is het Europese een aantal toekomstige ontwikkelingen in voor niets dat bedrijven als Google, Apple continent veel concurrerender in de kunnen spelen. In deze paragraaf komen en Facebook investeringen doen in de industrie. Daarmee zou Europa een leiden- een aantal van deze ontwikkelen aan zowel auto-industrie, robotica en de gezond- de rol in ICT kunnen gaan spelen. Dat is de productie- als de consumptiezijde van heidszorg. Dit zou kunnen betekenen dat iets waar onze oosterburen zich ook op de economie aan bod. deze internetbedrijven, nadat zij eerst een richten. De Duitse regering heeft een groot bedreiging waren voor de media en project ontwikkeld genaamd Industrie 4.0, Innovatieve productie entertainment sector, straks met industriële dat precies op deze trend inspeelt. Na drie Een eerste mogelijkheid is hierboven bedrijven zullen gaan concurreren. Wat eerdere golven van industrialisering beschreven en betreft een vergelijkbare eveneens mogelijk is, is dat de kennis en (figuur 3), zal straks het internet in de ontwikkeling zoals die nu in Manchester expertise in klassieke industriële sectoren industrie geïmplementeerd worden. Het plaatsvindt. Het inspelen op wat wel wordt de uitrol van het Internet of Things juist zou goed zijn als ook wij in Nederland en genoemd ‘The Internet of Things’. kan faciliteren. Brabant gaan nadenken hoe we onze De afgelopen jaren is ICT het meest klassieke industrie klaar kunnen maken dynamische domein van economische Waar de Verenigde Staten bij uitstek voor deze ontwikkeling. ontwikkeling geweest. Deze sector gaat concurrerend zijn op het gebied van zich de komende jaren meer en meer richten op de industrie en zal daarmee een herwaardering van industriële kennis FIGUUR 3: VAN INDUSTRIE 1.0 NAAR INDUSTRIE 4.0 teweeg kunnen brengen. Het internet van de afgelopen jaren was virtueel. Het ontwikkelde zich van PC naar smartphone. In de volgende golf gaat het internet zich verspreiden naar de fysieke wereld, wat ook wel het Internet of Things wordt genoemd. Door goedkope sensortechnologie en snelle chips zullen auto’s, dijken, koeien, lantaarn- palen, voedingswaren, kleding en tafels aangesloten worden op het internet. In 2015 zijn, volgens een schatting van Cisco, 12,5 miljard objecten aangesloten aan het internet en dat aantal zal verdubbeld zijn in 2020. Volgens Verizon zal het Internet of Things verviervoudigen tussen 2014 en 2020. In plaats van zich dus te scheiden van de fysieke werkelijkheid in het virtuele, zal het internet zich straks juist in de werkelijk- heid gaan inbedden, wat een enorme nieuwe golf aan investeringen en productivi-

12 MIDSIZE BRABANT IN MONDIAAL PERSPECTIEF

De kennis en exper- tise in klassieke Nederland, en zeker ook Brabant, heeft grote klassieke vaardigheden op allerlei industriële sectoren industriële domeinen als voeding, kunnen de uitrol van infrastructuur, watertechnologie en hightech systems. We kunnen een het Internet of Things voorsprong nemen door te gaan experi- juist faciliteren menteren met het digitaliseren van deze domeinen. Het zou bovendien de golf van outsourcing tegen kunnen gaan. Een hogere toegevoegde waarde kan industrie toren op hun eigen terrein staan, wat weer naar ons land toe trekken. kleinere bedrijven niet konden betalen. Outsourcing gebeurt immers op gebieden Met de tijd echter werd elektriciteit een die ‘gecommodificeerd’ zijn, waar de algemene nutsvoorziening en kon het productie niet op unieke kennis gebaseerd midden- en kleinbedrijf hier ook van is en dus slechts op prijs concurreert. profiteren. Nieuwe innovatieve productie kan werkge- legenheid weer naar ons land toe trekken. We staan nu aan de vooravond van een vergelijkbare ontwikkeling op het gebied Toepassing van ICT van ICT. Vooralsnog hebben grote bedrij- Een andere mogelijkheid betreft de verdere ven IT-afdelingen. Maar naarmate verspreiding van ICT in de economie. De algemene goedkope oplossingen ontstaan, kern van de ICT-golf beweegt zich van die net als het elektriciteitsnetwerk niet platform naar toepassing. Elke nieuwe golf lokaal ingekocht hoeven te worden, maar van technologie begint met het creëren toegankelijk zijn in the cloud, zullen de van nieuwe technieken en tools door kosten verlaagd worden en de voordelen dynamische wereldleiders zoals de van ICT breder door de economie verspreid Engelse katoenfabrikanten of Amerikaan- worden. Elektriciteit begon in de industrie, se radiomakers. Wanneer een nieuwe maar is uiteindelijk in alle sectoren technologie verder uitgekristalliseerd is, toegepast. In de toepassingsfase van ICT wordt zij goedkoper, makkelijker te zal iets vergelijkbaars gebeuren. Sectoren reproduceren en breder door de hele en lokale bedrijven ver weg van Silicon economie toegepast. In deze toepassings- Valley zullen hiervan profiteren. Bedrijven fase profiteren kleinere en lokale partijen met een geschiedenis in voeding, infra- meer van de technologie. Vergelijk het met structuur of retail, traditioneel sterke de ontwikkeling van elektriciteit. Die sectoren van Nederland en met name bracht aanvankelijk grote bedrijven die het Brabant, kunnen productiviteitsgroei konden implementeren een enorme realiseren door te investeren in de productiviteitsimpuls. Zij hadden genera- toepassing van ICT in hun domein.

12 13 Het internet leidt tot een gedrags- verandering bij mensen die grote steden nog fundamenteler. Tot aan het stad. Vooral ook zichtbaar in de VS waar effecten heeft op begin van de twintigste eeuw groeiden mensen met de auto naar grote Walmarts steden vooral in de hoogte. Bevolkings- buiten de stedelijke gebieden gaan. het gezicht van groei en industrialisatie leidden ertoe dat Dergelijke winkels concurreren op prijs steeds meer mensen naar binnensteden wat met name ten koste ging van de vaak de steden trokken om dicht bij hun werk te kunnen kleinere en duurdere buurtwinkels. wonen. Denk aan de arbeiderswijken in Naast wonen en kopen, veranderen het centrum van steden als Londen en general purpose technologies ook de Veranderd consumentengedrag Parijs, maar ook de Jordaan in Amster- wereld van het vermaak. Treinen brengen In het voorgaande hebben we ons primair dam. Sinds de uitvinding van de moderne de grote stad binnen het bereik van de gericht op veranderingen aan de productie- lift leidde deze concentratie van arbeid in inwoners van rurale gebieden. Een dag zijde van de economie. Grote technologische de binnensteden vooral tot hoogbouw. Tot naar het strand werd ook voor grotere doorbraken, zogenaamde general purpose de komst van de automobiel. delen van de bevolking mogelijk. Met de technologies, (technologieën die niet adoptie van de auto door de gemiddelde slechts bedoeld zijn voor een enkel doel, De auto maakte het voor mensen mogelijk burger ontstond ook vermaak bedoeld voor maar door de hele economie heen kunnen om verder weg te wonen van hun werk. De het met de auto reizende gezin zoals de worden toegepast) hebben echter ook altijd vraag naar huizen in buitenwijken en pretparken. Denk aan de Efteling die in een groot effect op de vraagzijde van de suburbia groeide. Steden als Zoetermeer, 1952 in werd geopend of economie, op het gedrag van consumenten, Almere, Helmond en Etten-Leur groeiden Disneyland die in 1956 in Californië het wat weer zijn weerslag heeft op de hard, omdat er ruimte was voor gezinnen levenslicht zag. economische activiteit in de stad. die werkten in overvolle steden als Den Haag, Amsterdam, Eindhoven en . Retail in verandering Zo hebben technologische doorbraken Een stad als Los Angeles is gebouwd om Op dit moment leidt het internet tot een grote effecten gehad op het domein van de auto. Het is een stad omgeven door nieuwe gedragsverandering van consu- wonen. De komst van de trein leidde in de enorme ringbanen met gescheiden menten die het gezicht van steden negentiende eeuw tot het ontstaan van ruimtes voor wonen, werk en recreatie, die beïnvloedt. Die invloed is al heel manifest grote binnenlandse steden, zoals Chicago, alleen met de auto goed bereikbaar zijn. in de retail. Consumenten kopen meer en die een hub in het spoornetwerk vormden meer online door een combinatie van en waar markten ontstonden voor de Deze technologische doorbraken, de groter gemak, meer keuze, transparantie landbouwgoederen van de Midwest. In het komst van de trein en de auto, veranderde en vaak lagere prijzen. E-commerce negentiende-eeuwse Amerika was het lot ook de manier waarop we inkopen deden. richtte zich aanvankelijk op goederen als van gemeenschappen vaak afhankelijk van Ten tijden van de opkomst van de trein boeken en elektronica, maar breidt zich wel of geen aansluiting op het groeiende ontstonden bijvoorbeeld de catalogussen momenteel in rap tempo uit naar product- spoornetwerk. Dit is vergelijkbaar met de van bedrijven als Sears, Roebuck & categorieën als kleding en voeding. Dit groei van Roosendaal, die door haar ligging Company waardoor zij in staat waren om gaat ten koste van precies die winkelcen- aan het spoorwegennetwerk al vroeg kon grotere consumptiemarkten te bedienen. tra, die door de opkomst van de auto zijn uitgroeien tot een internationaal knooppunt. Door de komst van de auto ontstonden de ontwikkeld. Winkels in bedreigde sectoren, Door de komst van de auto veranderden grote winkelcentra aan de randen van de zoals de Freerecordshop en ECI, hebben

14 MIDSIZE BRABANT IN MONDIAAL PERSPECTIEF

het bijzonder moeilijk gekregen. Maar ook lokale munten en loyaliteitsprogramma’s ketens als Schoenenreus, Mexx, V&D en waarmee winkeliers elkaar kunnen Blokker hebben te maken met een grote steunen kan de ‘stad als ervaring’ terugloop in hun bezoekers en verkopen. gefaciliteerd worden. In dit geval kan ook Het lijkt beter te gaan met de winkelstra- gedacht worden aan het digitaliseren van ten in grote steden die voor consumenten transacties. Het is opvallend dat winkels, als ‘een dagje uit’ gelden. Winkelstraten waar wij iets gekocht hebben en waar wij zonder een dergelijk karakter, waar soms uitgebreid contact hebben gehad mensen vooral ‘voor hun gemak’ komen, met het personeel, geen enkel contact worden serieus bedreigd door e-com- meer met ons, de klant, hebben wanneer merce. Dit probleem is vooral zichtbaar en wij de deur uitlopen. Websites die wij een groot in de middelgrote steden, zoals de enkele keer bezoeken daarentegen hebben steden van Midsize Brabant. Overigens wel de mogelijkheid om ons te blijven kampen ook grote steden met eenzelfde benaderen. Het simpelweg digitaliseren probleem als mensen er alleen nog maar van de bon en koppelen aan een e-mail- komen ‘voor het vermaak’ zonder daad- adres kan dit contact mogelijk maken. werkelijk producten te kopen. Deze Winkeliers kunnen zo inspelen op de ontwikkeling heeft een grote invloed op het verbruikstijd van bepaalde goederen straatbeeld van veel steden. Winkelcentra door op het juiste moment aanbiedingen vervullen een functie als ontmoetingsplek te doen of herinneringen te sturen. en publieke ruimte waarvoor vooralsnog Dergelijke oplossingen zijn misschien te geen goede vervanging is gevonden. duur voor kleine winkeliers, maar zouden in groepsverband wel mogelijk zijn. Wat kunnen middelgrote steden doen Goedkopere IT-oplossingen zullen dit soort tegen deze ontwikkeling? Ten eerste kan middelen in de toekomst ook meer binnen het helpen als de retailsector van een stad het bereik van kleine winkeliers plaatsen. of regio zich voor bepaalde diensten Een stad als Roosendaal experimenteert verenigt. Zo lang winkeliers elkaar als met deze mogelijkheden in het het concurrenten blijven zien, zullen zij allen project ‘Smart Retail City’ en is partner lijden onder de druk van alternatieve in Shopping2020, wat hierbij aan zou retailplatforms. Winkeliers zouden kunnen kunnen sluiten. gaan samenwerken op het gebied van opslag, distributie en bezorging zodat ook De stad als ervaring kleine winkels een groter assortiment en Het internet leidt niet zonder meer tot dienstenpakket kunnen bieden aan de death of distance zoals vaak wordt consumenten. Een tweede mogelijkheid is beweerd. Net als de trein en de auto het zoeken van aansluiting bij nieuwe verandert het echter wel de ruimte en ontwikkelingen. Door lokale acties of zelfs onze verhouding ertoe. In zekere zin

14 15 Locatie zal steeds meer het karakter De reproduceerbaarheid van de werkelijk- meer met jaarlijkse evenementen. Terwijl van een ervaring heid door ICT maakt dus juist het niet-re- discotheken sluiten, groeien massale produceerbare waardevoller; de unieke dance events. Prijsuitreikingen, conferen- krijgen plek op een bepaald moment met bepaal- ties, festivals en markten zijn groeiende de mensen, maar ook het originele manieren om de burger naar een stad te kunstwerk. Dit is mogelijk een belangrijke trekken. Hier liggen ook voor middelgrote maakt het internet bepaalde locaties juist drijver van de vraag naar huizen in steden van Midsize Brabant kansen door belangrijker. Dit valt te illustreren door wereldwijde of regionale metropolen als het organiseren van onderscheidende te kijken naar wat er gebeurd is met de Amsterdam, Londen, Miami en Venetië. De evenementen. muziekindustrie. Mensen zijn door online huizenmarkt van deze steden heeft een streaming en piraterij veel minder bereid dynamiek die losstaat van die van de Belang van toerisme om te betalen voor het beluisteren van landen waarin zij gevestigd zijn. Het lijkt Een andere manier waarop Midsize muziek. Vroeger was het businessmodel erop dat ICT ook op het domein van wonen Brabant op deze ontwikkelingen in kan van een artiest om meer CD’s te verkopen ingaat tegen de ontwikkeling van de spelen is door toerisme, dat gerelateerd is door op tournee te gaan. Tegenwoordig is voorgaande autorevolutie. Niet langer aan hun groene omgeving. Het rustige en het van belang dat hun muziek zo veel lonkt de ruimte in suburbia, de interesse landelijke karakter van kleinere steden mogelijk wordt beluisterd, zodat meer voor de stad groeit weer. De binnensteden zou juist bezoekers kunnen trekken. Uden mensen naar concerten komen, wat nu van metropolen stonden in de jaren tachtig bijvoorbeeld is in 2007 uitgeroepen tot de hun belangrijkste bron van inkomsten is. en negentig van de vorige eeuw vooral groenste stad van Nederland en in 2008 tot We zien dan ook een gestage stijging in de bekend om hun criminaliteit, armoede en de groenste stad van Europa. Dergelijke prijzen van concerten van goede artiesten. vuil. Sinds die tijd heeft echter een steden kunnen door hun uitgangspositie Nu muziek overal gemakkelijk te beluiste- kanteling plaatsgevonden. De Jordaan in inspelen op de groeiende behoefte aan ren is, een reproduceerbaar goed gewor- Amsterdam bijvoorbeeld is hip geworden ervaringen. Een hieraan gerelateerde den is, lijkt de aanwezigheid op een voor yuppen, evenals downtown New York ontwikkeling is de groeiende interesse in concert als een unieke ervaring juist meer en London. Locatie krijgt dus steeds meer ambachtelijkheid. Dit lijkt ook samen te gewaardeerd te worden. Dit is een het karakter van een ervaring. De wereld- hangen met de reproduceerbaarheid van fenomeen dat door social media versterkt wijde groei in toerisme geeft dit soms een de werkelijkheid die de vraag naar wordt. Klassieke statussymbolen zijn extreem karakter. In de binnenstad van echtheid doet groeien. Nederlandse auto’s, huizen en kleding, want dat is wat Venetië zijn er bijvoorbeeld amper meer schoenenfabrikanten, uit Waalwijk en mensen aan elkaar kunnen zien. Op welk faciliteiten voor inwoners, zodat die omgeving, kunnen misschien niet meer op concert iemand is geweest, welk land gestaag de stad verlaten. Wat overblijft is prijs concurreren met Chinese fabrikan- iemand bezocht heeft of in welk restaurant een soort openluchtpretpark. ten, maar ambachtelijk schoeisel zou wel hij gegeten heeft, is door derden niet te degelijk een groeiende markt kunnen zijn. zien. Social media maakt dit echter wel Per definitie is het aantal steden waarvoor mogelijk door het delen van foto’s van dit dit geldt schaars. Er zijn echter andere soort ervaringen. Social media dragen zo manieren om in te spelen op deze bij aan de transformatie van ervaringen tot veranderde relatie tot vermaak en nieuwe statussymbolen. omgeving. Steden profileren zich meer en

16 MIDSIZE BRABANT IN MONDIAAL PERSPECTIEF

CONCLUSIE

Grote veranderingen op het gebied van seerde niches zouden kunnen vervullen. globalisering en veranderende technologie Veranderingen in productie en consumptie bedreigen de economische vooruitzichten zoals het opkomende Internet of Things en van Midsize Brabant. De klassieke ‘de stad als ervaring’ zijn ontwikkelingen efficiëntie van dergelijke steden onder- waar Midsize Brabant ook goed op in zou vindt nu concurrentie van enorme kunnen spelen. De vooruitzichten lijken nu stedelijke clusters met goedkopere arbeid misschien slecht, maar de ervaring leert in opkomende markten. De verschuiving dat steden veerkrachtig zijn en zich in industrieel-economische focus van kunnen aanpassen aan nieuwe economi- efficiëntie naar innovatie en creativiteit sche verhoudingen. lijkt centrumsteden met hoger onderwijs- en kennisinstellingen en hoogopgeleiden zoals Eindhoven en Tilburg beter te positioneren dan de middelgrote industrie- Ontwikkel op basis steden als Bergen op Zoom, Roosendaal van vaardigheden of Oss. en eigenschappen Het zou echter overhaast zijn om de rol van de regio een van deze steden in de veranderende wereldeconomie af te schrijven. Een economische lange- vergelijking met regio’s in andere landen laat zien dat achter de productie van termijnstrategie goederen een lokaal ecosysteem met daarin besloten vaardigheden schuilgaat. Die besloten vaardigheden zouden nieuw economisch potentieel kunnen hebben door ze op andere gebieden te richten. Dit vereist een goed besef van de eigen arbeidsmarktkwaliteiten en de impliciete vaardigheden, die in het regionale systeem aanwezig zijn. Het kan lonen voor stedelij- ke en provinciale overheden in Brabant op basis van de vaardigheden en eigenschap- pen van de regio een langetermijnstrategie te ontwikkelen. Het dynamische karakter van de economie en de groei van de wereldmarkt zorgt er bovendien voor dat middelgrote steden juist hele gespeciali-

17 LITERATUUR

Chris Anderson, Makers: The New Industrial Revolution, London: Random House, 2013

Luigi Atzori, Antonio Iera, Giacomo Morabito, The Internet of Things: A survey, Computer Networks 54 (2010), p. 2787-2805

Carl Benedict Frey en Michael A. Osborne, The Future of Employment: How Susceptible are Jobs to Computerisation? Oxford: Oxford University Programme on the Impacts of Future Technology, 2013.

Henry Farrell, The Political Economy of Trust: Institutions, Interests, and Inter-Firm Cooperation in Italy and Germany, Cambridge: Cambridge University Press, 2009

Germany Trade and Invest, Industrie 4.0: Smart Manufacturing for the Future www.gtai.de, 1 juli 2014

Edwar Glaeser, The Triumph of the City: How our Greatest Invention makes us Richer, Smarter, Greener, Healthier and Happier, London: Macmillan, 2001

Ricardo Hausmann, The Atlas of Economic Complexity: Mapping Paths to Prosperity, Cambridge: MIT Press, 2014

Mariana Mazzucato, The Entrepreneurial State: Debunking Public vs. Private Sector Myths, London: Anthem Press, 2013

Carlota Perez, Technological Revolutions and Financial Capital: The Dynamics of Bubbles and Golden Ages, Cheltenham: Edward Elgar Publishing Limited, 2002

18 COLOFON Uitgave BrabantKennis, april 2015 [email protected] www.brabantkennis.nl @brabantkennis

Auteur: Dr. Haroon Sheikh Haroon Sheikh promoveerde in de politieke filosofie op een onderzoek naar de invloed van tradities op moderne samenlevingen. Hij leidt de researchdivisie van investeringsmaatschappij Dasym. De komende maanden schrijft hij in het Financieel Dagblad over de nieuwe oostelijke transport- en migratieroutes, die de nieuwe wereldorde belichamen.

Projectleiding: Heidi Buijtels (BrabantKennis) Judith Lekkerkerker (RUIMTEVOLK) Vormgeving: Scherpontwerp Fotografie: Pim Geerts, Textielmuseum, Merlin Daleman, Erik van der Burgt Druk: Lecturis Oplage: 250 stuks

BrabantKennis is het platform waar strategische kennis van en over Noord-Bra- bant wordt verzameld, ontwikkeld en gedeeld. BrabantKennis staat voor onafhan- kelijk vooruitdenken; het bekijkt de toekomst van de Brabantse samenleving vanuit wisselend perspectief. Naast het verzamelen en analyseren van data, het opstellen van toekomstverkenningen en scenariostudies, voedt BrabantKennis ook het publieke debat met discussies, lezingen en trenddagen.

Volg ons op www.brabantkennis.nl of op Twitter @brabantkennis.

18