Berkheide, een verdwenen vissersbuurt tussen Katwijk en Scheveningen

Berkheide ten zuiden van Katwijk was ooit een kleine vissersnederzetting. In de afgelopen jaren verschenen er diverse artikelen over (Perik 1985, De Bruyn 1986, 2002, Vertegaal 2017), die vooral gebaseerd waren op ouder onderzoek (Boerboom 1958). Perik gebruikte in zijn verhaal enkele documenten van de heren Van Wassenaer die bewaard worden in het Huisarchief Twickel (HAT) in Delden. In sommige artikelen komen we suggesties tegen dat er ketters, smokkelaars, vagebonden en maatschappelijk uitschot in dat zeedorpje woonden. Klopt dat wel? Ook over de naam Berkheide is wat nieuws te melden naar aanleiding van taalkundig onderzoek in Vlaanderen. Is de locatie aan te wijzen en waarom verdween Berkheide? De basis voor het nu volgende artikel werd gelegd door Herman van der Meer (zie kader).

TEKST: FRANS BEEKMAN EN HERMAN VAN DER MEER †

maîtresse van Albrecht van Beieren, Trefwoorden graaf van Holland. De heer Van Raap- Berkheide, naamsafleiding, Wüstung, horst kwam in de gunst van de graaf. kustvisserij, duinvorming Zijn dochter Gijsberta van Raaphorst was getrouwd met Gilles van Cralin- gen en deze laatste werd de stichter Stichting Berkheide in 1396 had met de Hoekse en Kabeljauwse van Berkheide. Katwijk viel onder de twisten. De heer Van Wassenaer stond heer Van Wassenaer en de stichting Aan de stichting van Berkheide lag aan het hoofd van complotterende van een dorp tussen Katwijk en Sche- vermoedelijk een politieke tegen- Hoekse edelen, die betrokken waren veningen was mogelijk een politieke stelling ten grondslag, die te maken bij de moord op Aleid van Poelgeest, zet van de graaf tegen de heer Van

BERKHEIDE, EEN VERDWENEN VISSERSBUURT TUSSEN KATWIJK EN SCHEVENINGEN 13 werd een belangrijke functionaris in Holland en zelfs plaatsvervangend graaf. Hij was baljuw (rechterlijk ambtenaar) in diverse plaatsen en was ambachtsheer van Zuidwijk en later van Voorschoten. In 1397 werd hij tot ridder geslagen en diende in de Friese (1401), Arkelse (1405-1407) en Gelderse (1416) oorlogen. De stichting van Berkheide was een van zijn vele activiteiten.

Het duin van 100 roeden of 377 meter lijkt op een langgerekte duinvallei die in verbinding staat met het strand. Op het wandtapijt Leidens Ontzet (1574) is zoiets ook te zien (Fig. 1). Wat wordt bedoeld met een heide? Een heideveld naast het strand is zeer onwaarschijnlijk. Voor het antwoord Figuur 1. Detail van het wandkleed Het Ontzet van Leiden, gemaakt door moeten we naar de Vlaamse kust. We Joost Jansz. Lanckaert (1587-1589) in het Museum De Lakenhal te Leiden. moeten ons verder realiseren dat de 'Berkerhey' ligt in een langgerekte duinvallei (hide of heide) dwars op duinen langs het strand er in de Mid- de kust. Visserspinken in de Noordzee. deleeuwen geheel anders uitzagen. Tot omstreeks 1990 was de zeereep een met helm beplante zanddijk. Wassenaer. Met deze achtergrond is Het is duidelijk dat het om een Vroeger waren er vele inhammen in het logisch dat het dorp niet Wasse- vissersnederzetting gaat. De naam de zeereep die ook wat hoogte betreft naar aan Zee heet. Berkheide wordt niet genoemd, wel varieerde (Giepmans et al. 2004). een 'heide die gemaakt wordt van een Gilles van Cralingen krijgt op 29 duin bij de zee 100 roeden lang'. De maart 1396 van Albrecht van Beie- ambachtsheer Gilles van Cralingen Naamsverklaring Berkheide ren vergunning een nederzetting te mag toestemming geven om huizen te stichten. De inhoud hiervan is bekend bouwen en krijgt de zogenaamde hof- In Vlaanderen kennen we een tiental dankzij een regest (korte samen- vis (deel van de visvangst) en de vijf- dorpen dichtbij het strand met een vatting) van deze oorkonde (Unger entwintigste penning van de handel, naam die steeds eindigt op –hide, 1907): 'Aelbrecht verklaart gegeven dus een belasting in geld en natura. -ijde of -heide. Het waren kleine te hebben aan Gillijs van Cralingen vissershavens die ontstonden in het en zijn nakomelingen een duin bij de midden van de dertiende eeuw. De zee, 100 roeden lang, waar het hem Gilles van Cralingen grotere vraag naar vis had te maken best dunkt, in het ambacht Zuudwijc (ca. 1370-1440) met de sterke bevolkingsgroei in om daarvan een heide te maken, die tijd. Bekend zijn nu nog Koksij- met bepaling dat aan hen, die hierop Het is opmerkelijk dat Gilles van Cra- de, Lombardsijde en Raversijde. Op willen komen wonen, geven mag een lingen zijn naam niet heeft verbonden Schouwen in Zeeland lag eertijds erf om een huis te timmeren en dat aan het latere Berkheide. Gilles was Paalvoetsijde, ook geschreven als deze bewoners aan Gillijs voornoemd zoon van Willem van Cralingen en 'Palevoetsheide' en 'Palvoetzide'. moeten geven als hofvisch een of Christiene van Zuidwijk van Roden- meer visschen van de soort, die het rijs. Zij bracht kasteel Zuidwijk in het Omstreeks 1935 verscheen in Vlaande- jaargetijde oplevert, terwijl hij bo- huwelijk. De heerlijkheid Zuidwijk lag ren een aantal studies over de ‘ijden’ vendien zal mogen heffen den 25en tussen de heerlijkheid Wassenaar (Mansion 1935, Vlietinck 1936, Lop- penning van alle goederen, die op en de zee, en Berkheide vormde het pens 1938). Voor Nieuwpoort in 1377 deze heide verkocht worden, behou- oostelijke deel van Zuidwijk. Hun is er een opmerkelijk citaat: 'yde ofte dens de helft aan den graaf.' zoon Gilles had veel bezittingen en vloetgat'. In Zeeland kende men in de

14 HOLLAND'S DUINEN | NUMMER 76 | APRIL 2020 zestiende eeuw nog een 'hyecken d.i. een hydeken of haventje' (Tack 1936). Rob Rentenaar, kenner van duinna- Herman van der Meer (1951-2019) men in Nederland, neemt aan dat Voor 2000 was Herman van der Meer inventarisator in het duingebied deze plaatsnamen zijn afgeleid van Meijendel. Hij maakte onder meer de Atlas van de broedvogels tus- een persoonsnaam en van 'hide' dat sen Katwijk en Scheveningen (DZH 1996). Na 2000 vroeg hij bij de AWN, Noordzeegermaans voor een haven vereniging voor vrijwilligers in de archeologie, aandacht voor de arche- betekent (Rentenaar, 1991). Voor ologische en cultuurhistorische waarden van Solleveld en speciaal de Vlaanderen heeft Vlietinck de 'yden' vervallen boerderij. Dit leidde uiteindelijk tot het Solleveldnummer van beschreven als specifieke plaatsen op Holland’s Duinen nr. 53 in 2009. Herman leverde hiervoor een belangrijke de kust die het voor schepen met een reconstructiekaart 1378. Ook voor het artikel over de vinkenbanen bij vlakke bodem mogelijk maakten aan Loosduinen, Holland’s Duinen nr. 70 in 2017, leverde Herman het basis- te landen. Een kreek gaf verbinding materiaal van historische gegevens en oude (lucht)foto’s. met een duinvallei en dat was een goede plaats voor winterberging en Zijn laatste speurtocht betrof de geschiedenis van Berkheide tussen eenvoudige werf (Fig. 2). De pinken Katwijk en Scheveningen, waarvoor Herman uitvoerig onderzoek deed waren maar 10 meter lang en 3,5 in de literatuur en op internet. Op 30 september 2018 lag er van zijn meter breed en konden op rollen met hand een preconcept met als titel 'Van Berkerheye tot Berkheide. Uit de een span paarden van en naar de korte geschiedenis van een mislukt vissersdorp'. Over de naamsafleiding winterberging worden getrokken. verschilden we van mening. Herman hield namelijk vast aan de verkla- ring gebaseerd op heide(veld). Zijn manuscript vormde de basis voor een Naar analogie met de Vlaamse en artikel over Berkheide in dit nummer van Holland’s Duinen nr. 76 in 2020. Zeeuwse dorpen op –ijde, kan ook Herman van der Meer was een bevlogen landschapsonderzoeker. Dit voor Berkheide een zelfde naamsaflei- artikel draag ik op aan zijn nagedachtenis. ding gelden. Ook is er een parallel met Berck-sur-Mer in Frans-Vlaanderen.

Figuur 2. De duinen langs het strand hadden vanouds een rafelig uiterlijk. Het was geen beplante zeereep. Uit: G.L. Kepler, Nederland en zijne bewoners (1901).

BERKHEIDE, EEN VERDWENEN VISSERSBUURT TUSSEN KATWIJK EN SCHEVENINGEN 15 Voor berck wordt hier verwezen naar dat toen de oorspronkelijke betekenis ke wildernisse, zoals de duinen toen het Germaanse ‘berg’, een hoge duin- van hide bijna vier eeuwen later niet werden genoemd. top. Voor Berkheide in Holland kan meer bekend was. Bij 'hofvisch' staat een verklaring zijn dat er een opening vermeld dat van elk schip dat aan- De stichtingsakte van 1396 schetste in de duinen was naast een hoog duin. landt, Gilles zal heffen 'een kabeljauw, dus de bedoeling van de graaf voor De familienaam Berck komt in Ne- vier schelvissen en een snees (twin- Gillis van Cralingen: een vissersdorp, derland in de Middeleeuwen vrij veel tig) schollen in de tijd dat diergelijke handel en verder gebruik van de voor en ook dat kan de naamgever visch gevangen wordt en voorts van duinen. Over die handel in Berkhei- zijn, hoewel die in relatie tot Berkhei- alle andere goederen de vijfentwin- de is verder niets bekend. Berkheide de (nog) niet is gevonden. Berck kan tigste penning'. Hieruit blijkt dat het als herkomsthaven komt niet voor een belangrijke reder zijn geweest om kustvisserij ging, uitgevoerd met in de tolregisters in de landen rond (Fig. 3). Ook voor Ter Heijde ten zuiden pinken met een schrobnet. Berkheide de Noordzee. Het is opvallend dat de van Scheveningen kan een naamsver- had geen haringbuizen voor verre naam 'Berkerheye' pas een eeuw later klaring afgeleid van –ijde gelden. visserij, zoals dat wel vanuit Scheve- in 1494 voor het eerst wordt genoemd. ningen en Katwijk gebeurde. De betekenis was zo gering dat het In Scheveningen was in de negentien- buurtje kennelijk niet bij naam werd de eeuw een vergelijkbare situatie Het afschrift vervolgt dan: 'Verder gaf aangeduid. Wèl staat in archiefstukken bij het Schuitengat. Aan de strand- hy vryheid om daar na toe met goed te van het ambacht Zuidwijk van 1406, zijde van een doorgang in de duinen gaan keeren, en aan elk, waar hy ook 1460 en 1479 de visserij op zee vermeld naar het strand lagen uitwaaierende gezeten ware, oorlof om op deze heide en die zal vanuit het niet-genoemde plateaus waarop de afgebouwde te komen wonen, behoudens hem zyn dorp hebben plaats gevonden. bomschuiten werden geplaatst. Het recht en heerlykheid, en daarenboven heette de 'wurref', een scheepswerf aan allen deze ingezetenen de vryheid Uit de vijftiende eeuw is niet veel in brede zin (Spaans 2004), waar ook om in de wildernisse van dat ambacht meer van Berkheide bekend. Wel tijdelijk de schuiten veilig voor een hunne schaaren (kudden) te weiden, is het een en ander af te leiden uit stormvloed werden geplaatst. mits hem daar voor gevende als ande- onderzoek naar de economie van het ren gewoon ware'. Het is duidelijk dat graafschap Holland omstreeks 1500. Een ander voorbeeld van mogelijk de toekomstige bewoners hun koeien Deze studies geven ons een globaal Vlaamse invloed is het woord ‘pan’ en schapen mogen laten grazen voor beeld van Berkheide en de (beperkte) voor een duinvallei (Pan van Berkheij, de gebruikelijke pacht in de grafelij- betekenis van dit vissersgehucht. Zwarte Pan, Pan van Persijn). Bij de Haarlemmerhout ligt ongeveer de noordelijkste grens van dit woord, typisch voor de vastelandsduinen van Zuid-Holland. In Kennemerland komt het woord slechts zelden voor (Rentenaar 1990, 95).

De stichting van Berkheide in 1396 (vervolg)

Het blijkt dat het hierboven gegeven regest van de stichtingsoorkonde vermoedelijk gemaakt is naar een vol- lediger afschrift dat in de achttiende eeuw werd gepubliceerd in de 'Vader- landsche Chronyk' (Van Alphen 1784). De originele oorkonde is verloren, het afschrift laat de toenmalige tran- scriptie van de tekst uit 1396 zien. Zo Figuur 3. Het Schuitengat in Noordwijk met kleine bomschuiten geschilderd staat achter het woord ‘heide’ tussen door Daniël Noteboom omstreeks 1900. Het geeft een mogelijk beeld van het haakjes ‘vlak land’ en dat betekent vroegere Berkheide.

16 HOLLAND'S DUINEN | NUMMER 76 | APRIL 2020 Figuur 4. Oude kaart van Claes Jansz. Visscher (1724), naar een kopie uit 1591 van een kaart uit 1531. Van Wassenaar loopt een rechte zandweg naar Berkheide. Alle dorpen hebben een identieke kerk als kaartsymbool. Berkheide had géén kerk of kapel. Hoog op het strand liggen de visserspinken.

Enqueste en Informacie was het maximale aantal van tien land uit 1591 (HAT), waarin sprake pinken voor die tijd al snel gedaald is van een poging tot herstel van De 'Enqueste' van 1494 (Fruin 1876) en tot slechts enkele scheepjes. deze nederzetting (Perik 1985). Over de 'Informacie' van 1514 (Fruin 1866) Berkheide staat dat 'van ouden werden gehouden ten behoeve van de In 1518 kwam er overigens een einde tijden ende tot ’t beginne van den belastingheffing in Holland. De com- aan de bemoeienis van de familie tegenwoordige oorlog toe, gelegen missie die daartoe rondreisde, bezocht Van Cralingen met Berkheide. De heeft seeckere cleijne gebuijrte van ook Wassenaar, Zuidwijk en Berkheide. ambachtsheerlijkheid Zuidwijk en omtrent thien offte twelff huijssen'. In de rapportage worden deze neder- Berkheide kwam toen aan de familie Rekening houdend met vijf personen zettingen niet uitgesplitst. De passage Van Wassenaer. per huishouden wonen er dan 50 à 60 over schepen en visserij kunnen aan mensen. De eenvoudige vissershuizen Berkheide worden toegeschreven, stonden langs zandpaadjes. Er waren maar het aantal bewoners van Berk- waarschijnlijk waterputten. In de brief heide wordt niet apart genoemd. Van ouden tijden ende staat over 'Bercheij, alwaer plachten tot ’t beginne van den te woenen seeckere visschers, die mit In 1494 wordt voor 'Berkerheye' vijff ofte zes schuijten plachten aff gemeld dat 'zij by tijden van Hertoge tegenwoordige oorlog toe, te vaeren ende in zee te visschen'. Er Karel plagen te hebben 9 scepen, gelegen heeft seeckere staat verder vermeld dat de vis behal- gheheten pincken, varende ter zee ve naar Wassenaar, ook naar Voor- om schollen, schelvisch, aldaer zij cleijne gebuijrte van schoten en Voorburg gaat, kennelijk alsnu nyet en hebben mer 4'. Karel de omtrent thien offte twelff het (beperkte) verzorgingsgebied Stoute regeerde van 1467 tot 1477. In van Berkheide. Het rondventen van twintig jaar was het aantal pinken dus huijssen. verse vis moest snel gebeuren op een verminderd van negen naar vier. In behoorlijke afstand. 1514 meldt de commissie voor 'Wasse- nare mit Suyck (Zuidwijk) ende Berc- Vermoedelijk schetst de brief van kerheye' dat er tien jaar geleden nog Van betekenis voor de kennis over 1591 de situatie in de eerste helft '7 of 8 pincke' waren en nu nog maar Berkheide in de zestiende eeuw is van de zestiende eeuw. De conclu- twee. Na de eeuwwisseling van 1500 een brief aan de Staten van Hol- sie moet luiden dat Berkheide als

BERKHEIDE, EEN VERDWENEN VISSERSBUURT TUSSEN KATWIJK EN SCHEVENINGEN 17 vissersgehucht enige betekenis had De beste oude kaart is 'Beschriving- Op de Kaart van Rijnland van Floris in de vijftiende en eerste helft van he van Zuyt Hollant etc.' uitgegeven Balthasar uit 1615 staat de rechte weg de zestiende eeuw. Daarna waren de door Claes Jansz. Visscher in 1724. Die van Wassenaar naar zee als 'Schilp- bestaansmiddelen zo beperkt dat kaart was in 1591 door Pieter Bruynsen wegh' aangeduid. Op de kaart van zijn Berkheide steeds kleiner werd. De gekopieerd naar een nog oudere ano- zoon Balthasar Florisz. van Berckenrode laatste vissers van Berkheide zijn nieme kaart uit 1531 (Fig. 4). Zeewaarts uit 1629 staan geen huizen en geen waarschijnlijk naar Katwijk vertrok- van Wassenaar ligt 'Berckhey' met een schepen, maar alleen nog de rechte ken, waar de familienaam Berkheij en kerkje als kaartsymbool, maar on- weg door de duinen. Dit was toen uiter- Berkhey veel voorkomt. De bekendste danks dat heeft Berkheide nooit een aard een zandweg waar schelpenkarren vertegenwoordiger met die naam is kerk gehad. De kern staat ruim hon- passeerden. In zee staat geschreven wel de arts en natuuronderzoeker derd meter vanaf het strand aangege- 'Berch Eyck' (Fig. 5). Trekken we voorbij Johannes Le Francq van Berkhey (1729- ven. De Berkheiers gingen ter kerke in Rijksdorp de weg in de huidige duinen 1812). Hij schreef het zevendelige Wassenaar, daar werden ook de kinde- door dan komen we uit nabij strand- standaardwerk Natuurlijke 'Historie ren gedoopt. In een overzicht van de paal 91 en daar lag vroeger de vissers- van Holland' (1769-1778). De plantenfa- parochies in het bisdom Utrecht komt buurt Berkheide. Op de kleinschalige milie Berkheya is naar hem genoemd. Berkheide niet voor (Grijpink 1932). overzichtskaarten van Holland in de Het dorp Wassenaar lag op ongeveer tweede helft van de zestiende eeuw en vier kilometer afstand van Berkheide. zeventiende eeuw staat 'Berckerheij' Waar lag Berkheide? Kaarten Hoog op het strand staan de vissers- vermeld vóór het strand, niet als plaats en fundamenten scheepjes getekend. Tussen Wasse- in de duinen. Dat deel van de duinkust naar, met hetzelfde kaartsymbool, heette blijkbaar nog lang Berkheide, Over de ligging van Berkheide tussen loopt de weg in het verlengde van de ook toen de nederzetting en de weg al Katwijk en Scheveningen is in de litera- huidige Katwijkseweg, ooit 'Berck­ waren verdwenen. tuur nog wel eens onenigheid. Met be- heijdseweg' geheten, recht naar Berk- hulp van oude kaarten en een vondst- heide. Op een kaart door Johannes Twee eeuwen na het verdwijnen van melding uit 1798 is er wel duidelijkheid Lieftinck uit 1578 staat in de duinen Berkheide op de kaart en in het duin- te verkrijgen. Een afbeelding van het 'Berkerhey' met een symbool van een landschap staat in de 'Tegenwoordige buurtje Berkheide is niet bekend. kapel (die er niet was). Staat der Duinen van het voormaalig gewest Holland' (Kops 1798, 104 noot a) bij de vallei Groot en Klein Berkhei- de: 'Het zal den Oudheidminnaaren niet onaangenaam zijn te verneemen, dat van het oude Zeedorp, waar naar deese Pan genoemd is, nog onlangs door een Burger die ons dit verhaal- de, gezien zijn een weinig binnen- waards van het strand, fundamenten en andere overblijfzels van huizen, die nu weder zijn ondergestooven: deszelfs waare ligging is, te reekenen van den hoek van het Rasterwerk van Rijksdorp op de Berg de Klink, in de strekking van Noord West ten Noor- den'. Vanaf de duintop 'de 'Klink', nu De Klip, in genoemde richting tot het strand, komt men op dezelfde plaats als in het verlengde van de huidige Katwijkseweg, nu strandpaal 91. De waargenomen sporen in 1798 wezen Figuur 5. Gedeelte oude kaart van Rijnland door Balthasar Florisz. van Bercken- waarschijnlijk op houten wanden rode (1615). De zandweg vanaf Wassenaar staat nog wel op de kaart, het dorp en vloeren. Het is duidelijk dat het Berkheide niet meer. Het kustvak heet hier Berch Eyck. De duinvalleien Klein en hier omstreeks 1800 flink stoof. Het Groot Berkheide staan nog niet op de kaart. is goed mogelijk dat de resten van

18 HOLLAND'S DUINEN | NUMMER 76 | APRIL 2020 Figuur 6. Gedeelte topografische kaart 1 : 25.000 nr. 421 (verkend 1875, herzien 1913). De weg naar Berkheide lag ooit in het verlengde van de Schulpweg. Strandpaal 91 net buiten het kader. De Wassenaarse Slag buigt af naar het westen.

Berkheide nu nog in of vlak achter dit wordt besproken, volgt hier eerst het planten van helm zetten de be- de zeereep onder het zand liggen. wat informatie over de Wassenaarse woners van Berkheide, net als later in De kustlijn was hier na 1600 namelijk duinen in de zestiende eeuw. Scheveningen, vermoedelijk schut- opmerkelijk stabiel (Ligtendag 1990). tingen van riet of rijshout langs de Om overstuiving van cultuurland en opgang van het strand. Desondanks Pas in de negentiende eeuw wordt dorpen aan de binnenkant van de stoof er vaak zand naar binnen. vanaf De Klip een nieuwe weg naar duinen te beperken wordt in 1521 het strand aangelegd, die in 1850 op door het Hoogheemraadschap van Vanouds lagen er in de kustduinen de topografische kaart is te zien. Deze Rijnland bepaald dat de binnenduin- grote en kleine groene duinvalleien. Wassenaarse Slag gaat dus niet naar rand moet worden beplant (buurt- Die werden door de graaf verpacht. het verdwenen Berkheide, maar naar planting). Elk dorp, zoals Wassenaar, Overdag liepen er koeien en schapen het strand halverwege de strandpalen Katwijk op den Rijn, Katwijk op Zee, met een wachter, ’s nachts graasden 92 en 93. Dat is vanaf het vroegere Noordwijk, enz. moet een bepaalde er honderden konijnen. Vanuit de Berkheide ruim een kilometer richting oppervlakte met helm beplanten. Bij zeedorpen werden de duinen ont- Scheveningen. Het bij De Klip afbui- Berkheide staat expliciet vermeld 'sal daan van struikgewas voor brandstof. gen van de weg naar zee wijst op planten omtrent heure huysen eene Steeds werd geklaagd dat de dor- verstuivingen in de duinen achter het marghen Duyns' (Merula 1605, 202; pelingen, ook uit Berkheide, grote verdwenen Berkheide (Fig. 6). een morgen is 0,85 hectare). Rond hoeveelheden ‘Geyl, Doorn ende de huizen van de vissersbuurt moet andere ruychten' uit het duin haalden dus helm worden geplant om het (Kruipwilg, Duindoorn en ruigte). De Duinvorming bij Berkheide zand vast te leggen. Deze verordening doorntakken werden ook benut om wordt herhaald in 1526, 1537 en 1545, de zandwallen rond bouwlandjes te De besproken wegverlegging duidt op maar niet meer in 1567. Was het toen beplanten om zo de wind te breken actieve duinvorming in de duinen ach- al niet meer de moeite waard in het en het vee buiten te houden (Meru- ter het verdwenen Berkheide. Voordat vrijwel verlaten Berkheide? Behalve la 1605, 210-213). De bijeengeharkte

BERKHEIDE, EEN VERDWENEN VISSERSBUURT TUSSEN KATWIJK EN SCHEVENINGEN 19 ruigte diende als veevoer en strooisel brede en kale ingang naar de vissers- afgebeeld, die op de tweede uitgave in de stallen. buurt, begon te werken als een breed van de kaart in 1687 'Klyn Berckhey' stuifgat, waardoor veel zand naar bin- en 'Groot Berckhey' heten. Als men de In 1524 vaardigde Karel V uit het nen ging waaien. Er zullen ook andere kaart van 1647 en 1687 vergelijkt met 'Placaet beroerende ’t Bercken-Reijse' gaten in de voorste duinen hebben de topografische kaart uit 1850 lijkt (Merula 1605, 210-213). Mensen van gezeten. De stuifkuilen in de zeereep het er sterk op dat de valleien Klein 'Schevelinge, Wassenaer en Bercker- vergrootten zich tot paraboolduinen. en Groot Berkheide zich naar het oos- heyden' halen er bij nacht en ontij De duinen kregen een kaal uiterlijk. Er ten hebben verplaatst, naar schatting bomen, doornen en ruigte. Van Ber- liggen tegenwoordig duintoppen van 500 meter. Dat past bij een dynamisch kenrijs (nu Oude Rijs ten zuiden van 20 meter + NAP en meer. paraboolduinlandschap. In de negen- Meijendel) naar Berkheide was het tiende eeuw zijn genoemde valleien in 6,5 kilometer sjouwen door mul zand. cultuur gebracht en ook bebost (Fig. Dit alles had grote invloed op het 7). In het begin van de zeventiende duinlandschap. Ook het weiden van Of de stormvloed van eeuw was in de Wassenaarse duinen vee in de duinen veroorzaakte schade. 1570 Berkheide heeft sprake van actieve duinvorming. Er zullen in Berkheide nog wat boeren hebben gewoond die graan en groente getroffen is onbekend. verbouwden en de omwalde landjes Scheveningen en Katwijk Oorlog en ondergang van met stalmest verbeterden. Veel man- Berkheide nen in Berkheide waren boer-visser. werden toen wel geraakt, delen van die dorpen In het begin van de Tachtigjarige Nadat Berkheide zijn economische Oorlog tegen Spanje komt Berkheide betekenis had verloren en de helmbe- sloegen weg. weer even in beeld. De kustdorpen planting was verwaarloosd, kregen de hebben veel last van de Watergeuzen stormen vat op het losse zand. Of de die roven en plunderen. In september stormvloed van 1570 Berkheide heeft 1569 verordonneert koning Philips II getroffen is onbekend. Scheveningen Op de eerder genoemde kaarten uit dat 17 zeedorpen van Terschelling en Katwijk werden toen wel geraakt, 1615 en 1629 staan in de duinen achter tot Goedereede ieder twee hoge delen van die dorpen sloegen weg. Berkheide geen duinvalleien gete- vuurplaatsen moeten aanleggen en De hoge golven kunnen doodgelopen kend, maar slechts duinen als zand- bij onraad ontsteken. Was er een zijn in de vele gaten in de zeereep. De hoopjes. In 1647 staan er twee valleien vuurbaak, dan moest er een twee- de bijkomen. Berkheide moet bij naderend gevaar vuren op twee hoge duinen maken. Overdag dienen twee vlaggen te worden opgesteld en verder 'beneffens roock te maeken'. In 1571 werd door ruiters tussen Ter Heijde en Katwijk gesurveilleerd. Toch werd Katwijk een keer door de Watergeuzen bezocht. Vier plunde- raars werden opgehangen op het 'Cruysduyn tusschen Cadtwijck ende Berkhey' (Smit 1922, 151; Van Vliet en Duijvestijn 1994).

In 1573 is nog een laatste keer sprake van Berkheide. Twee burgemeesters van Texel zijn op weg naar Delft om de prins van Oranje te spreken. Ter hoogte van Zandvoort wordt hun Figuur 7. Vermoedelijke plaats van de vissersbuurt Berkheide met de globale lig- galjoot door zeerovers overvallen en ging van de Pan van Berckheij volgens kadastrale grens in de negentiende eeuw geplunderd. Het gehavende schip (ontwerp Herman van der Meer). strandt bij Berkheide. De overvallen

20 HOLLAND'S DUINEN | NUMMER 76 | APRIL 2020 Texelaars treffen hier ontredderde Samenvatting onder. Er ontstond een actief para- vissers die door Spanjaarden zijn be- boolduinlandschap, waarin omstreeks roofd. Met helm en rijshout wordt een Berkheide was een vissersbuurt 1800 de fundamenten van Berkhei- vuur gemaakt. Na een koude nacht zonder kerk of kapel vier kilometer de werden opgemerkt. Overigens lopen de schipbreukelingen over het ten zuiden van Katwijk, gelegen in een is van de veronderstelde negatieve strand naar Scheveningen en reizen inham van de duinen (nu ter hoogte eigenschappen van de Berkheiers in verder naar Delft (Maas 2013) van strandpaal 91). Globaal bestond de schriftelijke bronnen geen enkel het gehucht tussen 1400 en 1600. bewijs gevonden. Het economisch al kwijnende Berk- Er lagen omstreeks 1500 een tiental heide kreeg in de beginjaren van de pinken op het strand voor de kust- Graag bedank ik Bert van der Valk Tachtigjarige Oorlog dus de nekslag. visserij en er woonden toen 50 à 60 voor het kritisch doorlezen van de De vissersbuurt verdween uit het mensen. Berkheide groeide niet uit eerste versie van dit artikel. landschap (en van de kaart) en de en was als dorpsstichting mislukt. De omgeving veranderde door de sterke vissersbuurt kreeg tijdens het begin [email protected] zandverstuivingen. In de historische van de Tachtigjarige Oorlog omstreeks geografie heet een verloren neder- 1570 last van Watergeuzen op zee en zetting een ‘Wüstung’ of ‘Lost village’. Spaanse soldaten op land. Berkheide Omstreeks 1575 was het echt gedaan verdween door het inwaaiende zand met de vissersbuurt Berkheide. en ook de weg naar Wassenaar stoof

Literatuur

• [Alphen D van] (1784). Vaderlandsche Chronyk of Jaarboek van • Loppens K (1938). De yden der Vlaamsche kust. In: Biekorf (44), Holland, Zeeland en Friesland van de vroegste tyden af tot den 291-292. dood van Hertog Albrecht van Beieren. Leiden. • Maas I (zj). Van Borcamer naar Berkheij in 1573 (irenemaas.nl) • Boerboom JHA (1958). Begroeiing en landschap van de duinen • Mansion J (1935). De voornaamste bestanddelen der Vlaamsche onder Scheveningen en Wassenaar van omstreeks 1300 tot Plaatsnamen. Den Haag. heden. Een historisch-vegetatiekundige studie. In: Beplanting en • Merula PGFPN (1605). Placaten ende Ordonnancien op ’t stuck recreatie in de Haagse duinen. ITBON Mededeling 39. vande Wildernissen. Den Haag. • Bruyn GJ de (1986). Ontstaan en ondergang van het dorpje • Perik R (1985). Berkhei: een door de zee verzwolgen vissers- en Berkhey. In: Duin (9), 3-4. smokkelaarsdorp. In: Leidsche Courant, 1-11-1985. • Bruyn GJ de (2002). Waarom is er geen Wassenaar aan Zee? • Rentenaar R (1990). Groeten van Elders. Plaatsnamen en Opkomst en ondergang van het dorpje Berkhey. In: G. van der familienamen als spiegel van onze cultuur. Naarden. Bent e.a., Dwars door de duinen, 165-166. • Rentenaar R (1991). Samenstelling met persoonsnamen in de • Fruin R (1866). Informacie up en staet faculteyt ende gelegenheyt middeleeuwse Zeeuwse toponymie. In: Archief, Mededelingen van van de steden en dorpen van Hollant en Vrieslant om daerna te het Koninklijk Zeeuws Genootschap der Wetenschappen, 1-32. reguleren de nyeuwe schiltale (1514). Leiden. • Smit J (1922). Den Haag in den geuzentijd. Den Haag. • Fruin R (1876). Enqueste ende informatie upt stuck van der • Tack PL (1936). Walcherse Plaatsnamen. In: Nomina Geographica reductie ende reformatie van den schiltaelen, voertijts getaxeert Neerlandica (X), 57-92. ende gestelt geweest over de landen van Hollant ende Vriesland • Unger JHW (1907). Bronnen voor de geschiedenis van Rotterdam (1494). Leiden. IV. Rotterdam. • Giepmans SE, A Kos & R van ‘t Zelfde (2004). Hollandse stranden • Vertegaal K (2017). De naam Berkheide. In: Werkgroep Berkheide, in de Gouden Eeuw. Katwijk. Bijzonder Berkheide, 10-12. • Grijpink, PM (1932). Register op de parochies, altaren, vicarieën • Vliet AP van & W Duijvestijn (1994). De kustverdediging tussen etc., deel IV, Haarlem. ’s-Gravenzande en Ter Heijde (1569-1848). In: Historisch Jaarboek • [Kops J] (1798). Tegenwoordige Staat der Duinen van het Westland 1994, 54-72. voormalig gewest Holland, Eerste Deel. Leyden. • Vlietinck E (1936). De yden van Vlaanderen van Duinkerke tot • Ligtendag WA (1990). Van IJzer tot Jade. Een reconstructie van de Sluis. Antwerpen, Brussel. zuidelijke Noordzeekust in de jaren 1600 en 1750. RWS.

BERKHEIDE, EEN VERDWENEN VISSERSBUURT TUSSEN KATWIJK EN SCHEVENINGEN 21