Op Reis Zaterdag 13 September 2014

Zaterdag 13 september 2014 Vlissingen Veere Middelburg

Op Reis Zaterdag 13 september 2014

Vlissingen, Veere en Middelburg doen samen mee aan de Nationale VVV Domburg, Schuitvlotstraat 32 Open Monumentendag. Landelijk is deze dag uitgegroeid tot het VVV Zoutelande, Bosweg 2 grootste eendaagse culturele evenement van Nederland en trekt de VVV Westkapelle (uitgiftepunt Polderhuis) Zuidstraat 134 laatste jaren ca. 750.000 bezoekers. VVV Oostkapelle, Lantheerstraat 1 De Monumentendag is een manier om mensen intensiever in con- VVV Vrouwenpolder, Fort den Haakweg (bij Plus supermarkt) tact te brengen met hun historisch gebouwde omgeving en zo de VVV Veere, Oudestraat 28 belangstelling voor monumenten en monumentenzorg te vergro- De medewerkers kunnen u ook informeren over de Open Monu- ten. Op Open Monumentendag zijn landelijk duizenden monumen- mentendag in andere gemeenten. ten gratis geopend voor publiek. De deuren van een groot aantal monumenten verspreid over Wal- Vervoer cheren zijn tussen 10.00 en 17.00 uur geopend. Op 13 september rijdt er, speciaal voor de bezoekers van de Open Iedereen kan op deze dag een kijkje nemen in de opengestelde Monumentendag, een oldtimer schoolbus tussen Veere en Vlissin- monumenten en vaak wordt er ook nog iets extra’s georganiseerd: gen (via Middelburg). een tentoonstelling, muziekuitvoering of een rondleiding. Wilt u een ritje meemaken en op reis langs de monumenten in de Walcherse gemeenten? Op reis U doet er goed aan te zorgen dat u ruim voor vertrek bij de speciale Met het thema Op reis verbreedt de Open Monumentendag in bushaltes staat. 2014 horizonten. Op reis laat mensen op 13 september reizen, over In Vlissingen wordt gebruik gemaakt van de halte van de Zonnetrein land, over water en door de lucht. Open Monumentendag 2014 gaat aan het de Ruyterplein (op het Bellamypark bij de Koopmanshaven), terug in de tijd en vertelt de verhalen van de monumenten; onze in Middelburg bij de bushalte aan de Nieuwe Haven. En in Veere bij getuigen van het verleden. Met reizen, vervoer en transport ver- het VVV-kantoor op de kruising Oudestraat en Wagenaarstraat. haalt de Open Monumentendag over de dynamiek die daarmee Net als op de gewone bussen dient u de aanwijzingen van de gepaard gaat, de invloed die chauffeur op te volgen. Ook dit jaar worden u de ritten met de oude reizen en vervoer hebben schoolbus GRATIS aangeboden. gehad en nog steeds hebben op het aanzien van Nederland, de inrichting van het land en Dienstregeling oldtimer schoolbus de steden, de manier van leven en het forenzen – zoals we dat Vertrek Vertrek Aankomst in Nederland vandaag de dag Vlissingen Middelburg Veere doen. Want het gaat niet alleen over toen; de verhalen van toen 10:00 10:30 10:45 verklaren het aanzien van nu en inspireren ons voor de toekomst. 13:00 13:30 13:45 Op reis gaat over middelen van vervoer, over mobiel erfgoed, over wegen, sporen en kanalen, over de gebouwde monumenten die 15:00 15:30 15:45 daarbij horen, over plaatsen van aankomst en vertrek, over pleis- terplaatsen, over werkplaatsen, remises, koetshuizen, werven en natuurlijk veel meer. Vertrek Vertrek Aankomst Veere Middelburg Vlissingen Informatie Deze brochure geeft u meer informatie over de opengestelde 11:00 12:15 12:45 monumenten op Walcheren. Ook op de gemeentelijke websites is er 14:00 14:15 14:45 informatie te vinden over deze Monumentendag. Bij de VVV-kantoren in Veere, het gemeente archief van Vlissingen 16:00 16:15 16:45 en bij de Tourist Shop in Middelburg kunt u aanvullende informatie krijgen.

Tourist Shop, Markt 65C in Middelburg. Tel 0118-674300 Foto’s omslag: Gemeentearchief Vlissingen, Hellebardierstraat 2, Vlissingen. Tel. Grote foto: Groot Abeele, Bellevue 0118-487331 Foto links: Zoutelande, Catharinakerk VVV Walcheren en Noord-Beveland, 0118-55811342 Foto rechts: Middelburg, Spijkerbrug

2 Open Monumentendag 2014 Open Monumentendag in de gemeente Vlissingen

De strategische ligging van de stad aan de Westerschelde, de 1. Gemeentearchief Vlissingen toegang tot Antwerpen, maakte dat Vlissingen talloze keren in Hellebardierstraat 2 de historie slachtoffer was van bestormingen, beschietingen en Eind 16e eeuw was er sprake van een aantal, los van elkaar staande, bombardementen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat er nog woningen in de Hellebardierstraat. In 1661 volgde er een grote enkele elementen aanwezig zijn, die herinneren aan de verdedi- verbouwing, waarbij deze panden werden samengevoegd. Het ging van de stad. tussenliggende steegje werd Het beleid van het gemeentebestuur is erop gericht het beeld overkapt en aan de voorzijde van de historische binnenstad zo gaaf mogelijk te maken en te voorzien van een zandstenen houden. Niet voor niets is een groot deel van dit stadsdeel aan- toegangspoort. Het complex gewezen als ‘beschermd stadsgezicht’, zoals ook de monumen- werd vervolgens aangeduid ten in de kernen Oost-Souburg en Ritthem als zeer waardevol als ‘Groot Heerenlogement’ worden gezien. Het landelijk thema van Open Monumentendag (een soort hotel). In 1823 2014 is ‘Op Reis’. Bezoek bijvoorbeeld de voormalige uitspan- werd het complex overgedra- ning Bellevue (Grote Abeele 7) een voormalige pleisterplaats/ gen aan de Regenten en Re- herberg. Of maak met de fiets een reis langs het religieus erf- gentessen van het Arm-, Gast- goed (met bijgesloten fietsroute). en Weeshuis. Het beeldje boven de poort verwijst nog Hier volgen korte omschrijvingen van de monumenten die op naar deze functie. Uit 1851 zaterdag 13 september 2014 van 10.00 tot 17.00 uur open zijn. dateert de aanbouw op de hoek van de Breewaterstraat en kreeg het complex tevens een ziekenhuisfunctie. In 1991 is de restauratie van het

Open Monumentendag 2014 3 voormalige ‘Groot Heerenlogement’ afgerond en sindsdien biedt het bekostigde. Het hofje bestaat uit rond een binnenerf gebouwde ver- huisvesting aan het Gemeentearchief Vlissingen (Informatiecentrum diepingloze, aaneengeschakelde huisjes die in de loop der eeuwen Stadsgeschiedenis). herhaaldelijk aan de eisen des tijds zijn aangepast. U ziet er een een- voudig bakstenen toegangspoortje uit de tijd van de stichting, een memoriesteen en een wapensteen met de wapens van Zeeland en Rondleiding Vlissingen. Bij de uitvoering van de saneringsplannen (vanaf 1962) is Om 10.00 uur begint bij het Gemeentearchief een wandeling door het hofje volledig losgemaakt uit de omringende bebouwing van de de binnenstad onder leiding van de heer R.J.W. den Broeder. De Korte Zelke, Lange Zelke en Kolvenierstraat. Tijdens Open Monu- tocht voert langs diverse monumenten en interessante plekjes, mentendag is de groene binnenplaats van het hofje te bewonderen. waarbij verschillende aspecten uit de geschiedenis van Vlissingen De woningen zijn niet toegankelijk. aan de orde komen. Einde: circa 11.30 uur. 5. Onze Lieve Vrouwe Kerk 2. De Concurrent Singel 106 Bellamypark 22 In 1910 ging de eerste paal de grond in voor de bouw van de Ka- Tegenwoordig is in dit monumentale woonpand een café-restaurant tholieke kerk aan de Singel en na een voorspoedige bouw werd de gevestigd. De oudste delen van het oorspronkelijke woonhuis date- kerk in 1911 gewijd. In 1936 werd het kerkgebouw flink uitgebreid ren uit de 16e eeuw. De gepleisterde en rijk versierde gevel dateert onder leiding van architect J. van Velsen uit Haarlem. Op zondag 29 uit de 19e eeuw. Opvallende details zijn de raamomlijstingen met januari 1939 werd de vernieuwde kerk weer in gebruik genomen. In dierkoppen. De meest aansprekende eigenaar uit haar verleden is de Tweede Wereldoorlog werd het gebouw flink beschadigd door de reder en regent Cornelis Lampsins, die hier waarschijnlijk ook zeventien voltreffers in de nacht van 1 op 2 november 1944. De gewoond heeft. Het interieur kenmerkt zich onder meer door hoge daaropvolgende inundatie van Walcheren bracht nog meer schade. plafonds met zware balken op de eerste verdieping, een mooi In 1945 werd het kerkgebouw weer in gebruik genomen. Hoewel de vormgegeven en decoratieve trap en een, bij het uitgraven van de kerk geen rijksmonument is, is het aangemerkt als cultuurbepalend kelder tevoorschijn gekomen, welput. De eigenaar van het pand gebouw. stelt de kelder, de begane grond en de eerste verdieping open voor bezichtiging.

3. Sint Jacobskerk Oude Markt 2 De Sint Jacobskerk is tussen 1308 en 1328 gesticht. De vroeggoti- sche kerk werd omstreeks 1500 vergroot tot een kruiskerk. In 1558 werd de kerk nogmaals uitgebreid. Sinds 1572 behoort de kerk aan de toenmalige Nederlands Hervormde Gemeente, nu Protestantse Kerk Nederland. In 1911 werden de kerk en toren grotendeels door brand verwoest. De wederopbouw kwam in 1915 gereed. De Sint Jacobskerk heeft een aantal gedenktekens, waaronder een epitaaf. Dit grafmonument stamt uit 1619 en is vorm gegeven in de toen moderne stijl van de renaissance. Het werd aangebracht ter nage- dachtenis aan Jan Lambrechtsen Coolen, oud-burgemeester van Vlissingen en één van de oprichters van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC). Begin 2008 is het gerestaureerd en geplaatst tegen de oostmuur van de zuidbeuk. Tijdens Open Monumentendag worden er in de Sint Jacobskerk activiteiten georganiseerd. De toren wordt opengesteld voor beklimming.

4. Cornelia Quackshofje (Zeemanserve) Dit hofje - in de volksmond de Zeemanserve – is één van de meest 6a. Informatiepunt ‘de Verbandkamer’ op rustieke groene plekjes in Vlissingen. Het in de binnenstad tussen het Scheldekwartier de Spuistraat en De gebouwen op het Scheldekwartier zijn te bezichtigen tijdens Walstraat gelegen drie rondleidingen die worden georganiseerd door Stichting hofje ademt de Scheepsbouwgeschiedenis Vlissingen. De 3 rondleidingen met au- sfeer van serene thentieke DAF truck starten om 11.00 uur, 13.30 uur en 15.30 uur en rust. Het is gesticht duren ongeveer anderhalf uur. Er zijn stops bij de Machinefabriek, in 1643 door de Timmerfabriek, het Hoofdkantoor van De Schelde en het Dokje juffrouw Cornelia van Perry. Het beginpunt van de rondleidingen en de plek waar u Quack, die de zich kunt inschrijven, is het gebouw ‘de Verbandkamer’ of via onder- oorspronkelijke staande mailadres: [email protected]. 23 huisjes voor de weduwen van Verbandkamer zeelui en vissers In 1908 werd door de toenmalige directeur van De Schelde, mr.

4 Open Monumentendag 2014 Jan Smit, de medische Dienst van de Koninklijke Maatschappij ‘De waterdicht gemaakt. Hal 3 is geschikt gemaakt voor tijdelijk gebruik. Schelde’ opgericht. Een van de eerste bedrijfsgeneeskundige dienst De Machinefabriek is enkel tijdens de rondleidingen te bezichtigen. in Nederland. De werkzaamheden begonnen in een kleine bedrijfs- ruimte. Een nieuwe en ruimere behuizing werd gebouwd in 1918 met stenen van het statige Admiraalshuis. Het was deze bedrijfs- 6c. Dok van Perry kundige dienst die een verband legde tussen asbest en longkanker. Het Vlissingse Perrydok dateert uit 1705 en is het eerste droogdok In 1965 werd een nieuw pand voor de bedrijfsgezondheidszorg op het vaste land van Europa en het oudste droogdok van Neder- gebouwd en raakte de Verbandkamer overbodig als medische land. Het is begin 18e eeuw gebouwd voor het onderhoud van ruimte. De ruimte werd toen in gebruik genomen door onderaan- oorlogsschepen van de Zeeuws Admiraliteit (de voorganger van de nemers, vakbonden en de ondernemingsraad. De Verbandkamer Nederlandse marine). In 1756 verzakte de sluisdeuren en werd het is geen rijksmonument, maar is, evenals de Machinefabriek en de buiten gebruik gesteld. Zware Plaatwerkerij, in het kader van het masterplan Scheldekwar- In 1834, onder verantwoording van de marine, werd het droogdok tier aangewezen als cultuurhistorisch waardevol. De Verbandkamer grondig gerenoveerd. Het sluishoofd werd volledig vernieuwd en de wordt voor 5 jaar in gebruik gegeven aan de Stichting Scheeps- oude sluisdeuren vervangen door een schipdeur. Ook werd het dok bouwgeschiedenis. vergroot, de houtconstructie hersteld en aangepast. In 1974 werd het dokje volgestort met zand t.b.v. de bouw van een bedrijfshal voor de toenmalige Scheldewerf. 6b. Machinefabriek Naast het Perrydok is een “pomphuispaviljoen” verrezen. Op de- De Machinefabriek van De Schelde is gebouwd in drie traversen, die zelfde plek heeft ooit een gebouwtje gestaan. In 1836 stond hierin in 1913, 1916 en 1919 werden opgeleverd. Dit jaartal werd op iedere de eerste stoommachine van Zeeland. Met deze stoommachine traverse vermeld. De linker en rechtertraverse met de aanduiding werd het Perrydok droog gemalen. De pomp zelf bevond zich onder ‘Machinefabriek’ en de middelste traverse – in een iets verhoogde de grond onder het gebouw. Alhoewel in de loop van de jaren veel uitsparing – met de naam ‘De Schelde’. In de jaren negentig werden is verdwenen is deze pompkelder behouden en over deze kelder is de opschriften op de oudste twee traversen overgeschilderd, zodat dit paviljoen gebouwd. De pompen zijn nog te zien dankzij een gla- nu alleen op de meest rechtse traverse de tekst nog leesbaar is. Het zen vloer in het gebouw. De vorm van het paviljoen verwijst naar de gebouw onderging in de loop der jaren vele wijzigingen. Diverse industriële karakter dat het gebied heeft gehad en is geïnspireerd uitbreidingen werden aangebouwd. In 1955 is de oorspronkelijke door Romneyloodsen, maar de houten spanten zijn een verwijzing glazen overkapping, wegens de hoge energiekosten, vervangen naar de scheepvaart. door een andere dakbedekking. In 2012 is het gebouw wind- en

Open Monumentendag 2014 5 6d. Timmerfabriek heeft nog steeds haar oorspronkelijke functie als hoofdkantoor van De Timmerfabriek van de Koninklijke Maatschappij ‘De Schelde’ Koninklijke Schelde Groep, inmiddels een onderdeel van Damen werd tussen 1914 en 1915 gebouwd. Om een hoge kwaliteit te Shipyards. Het kantoorgebouw is enkel tijdens de rondleidingen te kunnen garanderen, bouwde de werf het houten meubilair voor bezichtigen. de schepen in eigen beheer. De timmerlieden konden hun hoog gekwalificeerde arbeid verrichten in dit gebouw waar een goede lichtval een belangrijke rol speelde. Het gebouw kenmerkt zich 7. Walstraat 36 vooral door de hoge stalen ramen en het platte dak dat voorzien is De nummers 18 t/m 36 vormen een rij rijksmonumenten en beeld- van een lichtstraat in de vorm van een zadeldak. De Timmerfabriek bepalende panden die recent zijn gerestaureerd. Bij deze restauratie is een vroeg voorbeeld van de toepassing van gewapend betonske- zijn veel sporen uit het verleden aangetroffen, zodat een goed beeld letbouw waarbij de constructie in het zicht werd gelaten. Later vond bestaat van de bouwgeschiedenis. De huizen aan de Walstraat in de fabriek vanwege gewijzigde productiemethoden steeds minder Vlissingen zijn aan het eind van de 16e eeuw op de plek van de emplooi en werd het pand gebruikt als opslagruimte. Op 19 februari voormalige stadswal gebouwd. Rond 1650 zijn de huizen vergroot 2010 werd in opdracht van de gemeente gestart met de restauratie en kregen de huidige vorm. Uit deze periode is een aantal bouwde- van de Timmerfabriek door BOEi, de Nationale Maatschappij tot len bewaard gebleven, zoals de houten beschilderde plafonds en Behoud, Ontwikkeling en Exploitatie van industrieel erfgoed. Op de kapconstructies (gedeeltelijk). De meeste huizen zijn in de 18e 1 juni 2011 werd de cascorestauratie opgeleverd en kreeg de Tim- en 19e eeuw opnieuw verbouwd. De huidige voorgevels dateren uit merfabriek een nieuwe start. De herbestemming van het markante die tijd. Aan het begin van de 20e eeuw zijn het winkels geworden. gebouw is gericht op een publiekstoegankelijke horecafunctie en Walstraat 36 heeft een gepleisterde lijstgevel voorzien van datering een multifunctionele ruimte en/of een informatiecentrum op de be- 1817. In de gevel zien we voorbeelden van vensters uit het einde gane grond. Tot de herbestemming rond is, wordt de Timmerfabriek van de 18e eeuw. Het winkelgedeelte van het pand is zaterdag 13 tijdelijk gebruikt voor evenementen. Tijdens Open Monumentendag september te bezichtigen. is de Timmerfabriek open van 11.00 tot 17.00 uur. In het gebouw is een fototentoonstelling over de Timmerfabriek op de oude KSG werf te zien. 8. Kerk Hersteld Apostolische Zendinggemeente v.m. Lutherse kerk Walstraat 23 Het kerkgebouw werd in 1735 gesticht op de grond van het voormalige Schuttershof van Sint-Joris. De steen met het opschrift ‘reno- vat 1778’ boven de deur herinnert aan de vergroting van de kerk in dat jaar. Het gebouw heeft een lijstgevel met boogvensters en een ingangspartij met natuurstenen omlijsting. In de kerk bevinden zich een Lodewijk-XIV preekstoel uit 1735 en een houten lezenaar met zwaan. Tot 1988 behoorde deze kerk aan de Evangelisch Lutherse Kerk. Het gebouw staat daarom bekend als de ‘Lutherse kerk’, hoewel nu de Hersteld Apostolische Zendinggemeente het pand in eigendom en beheer heeft.

9. Willem III-Kazerne, de WILLEM3 Kunstcentrum Vlissingen Oranjestraat 2 De ‘Kazerne Koning Willem III’, zoals de naam oorspronkelijk luidde, is in 1850 in opdracht van de gemeente Vlissingen gebouwd en in 1860 aan het Rijk in bruikleen afgestaan. Het diende onder meer tot huisvesting van een Bataljon Infanterie. In normale omstandigheden konden er 220 onderofficieren en manschappen in worden gehuisvest, in buitengewone omstandigheden zelfs 385. Dat was toen. Nu is de Willem3 een gebouw waarvan de inhoud alles te maken heeft met kunst. De kunstuitleen is in de kazerne gehuisvest en er worden doorlopend tentoonstellingen georganiseerd. Op 13 september is de tentoonstelling ‘Not all that is over is past’ van Barbara 6e. Kantoorgebouw van Koninklijke Polderman en Jissel Kerkstra te bewonderen. Ook is het Vestzakthe- Maatschappij “De Schelde” ater gevestigd in de kazerne en zijn er ateliers en wooneenheden Scheldekwartier (Glacisstraat 165) voor kunstenaars. Het kantoorgebouw werd in 1913 gebouwd naar een ontwerp van de Rotterdamse architect J.P. Stok en kwam tot stand onder de invloed van het Americanisme. Boven de ingang hangt een tableau 10. Oranjemolen met de naam van het bedrijf. In het gedeeltelijk gemoderniseerde Oranjedijk interieur bevinden zich verschillende originele elementen zoals het De Oranjemolen is een korenmolen, die sinds 1650 op het Oran- trappenhuis met een groot gedenkplateau met mozaïek, een hou- jebolwerk (bastion nr. 10) langs de Westerschelde staat. Het is de ten draaideur en lichtstraat. De kap bestaat uit een combinatie van dichtst bij zee staande molen van Nederland. De Oranjemolen is tot schilddaken, gedekt met Noorse leien in maasdekking. Het gebouw 1957 in bedrijf geweest voor het vermalen van graan tot veevoeder

6 Open Monumentendag 2014 en meel voor menselijke consumptie. De molen, gerestaureerd 13. NS Station in 1971 is tegenwoordig nog geregeld in bedrijf te zien. Door de Het station, gebouwd in 1950 naar een ontwerp van Sybold ligging aan zee heeft de molen in de loop der eeuwen klappen op- Ravesteyn, verving het door oorlogsschade verwoeste laatnegen- gelopen bij beschietingen. Zo bevindt zich bijvoorbeeld in de mo- tiende-eeuwse station. Bij de bouw werd gebruik gemaakt van de lenmuur nog steeds een kogel van de beschieting door de Engelse vooroorlogse perrons, overkappingen en muurwerk. Kenmerkend vloot in 1809. In de Tweede Wereldoorlog landden de geallieerde voor het gebouw zijn de vier keramiekbeelden van Jo Uiterwaal aan legers in november 1944 vlak naast de Oranjemolen. Het gebied de buitengevels. De voorstellingen, die verwijzen naar de spoor- kreeg de codenaam “Uncle Beach” en verwijst naar de landings- verbinding en de provincie Zeeland, zijn beïnvloed door Italiaanse stranden in Normandië. In 2014 wordt herdacht dat de geallieerden voorbeelden en van grote cultuur- en kunsthistorische waarde. Het zeventig jaar geleden Vlissingen hebben bevrijd. Mede hiervoor station is aangewezen in het kader van de Top 100 wederopbouw- is het landingsgebied opnieuw ingericht. De ligging van het oude monumenten. havenhoofd is met behulp van cortenstaal weer zichtbaar gemaakt. Speciale borden geven informatie over de strijd in november 1944. In de Oranjemolen wordt het verhaal van de bewoner getoond. Op 13 september is de molen open voor bezichtiging.

11. Bunker Oranjedijk Oranjedijk Deze in 1942 gebouwde Duitse bunker (type 143) fungeerde als artillerie waarnemingspost en is voorzien van een pantserstalen observatiekoepel voor een periscoop. Mede dankzij de medewer- king van Rijkswaterstaat is het mogelijk geworden deze bunker als cultuurhistorisch element te behouden. Een prachtig voorbeeld van jonge vestingwerken. De bunker is volledig ingericht en op 13 september open voor bezichtiging en vertelt het verhaal van de bezetters tijdens de Tweede Wereldoorlog.

12. Kanonschieten Rondeel Schietsportvereniging ‘De Fles’ laat, in het kader van de Open Mo- numentendag, de antieke kanonnen bulderen. Om 13.30 uur is dit spektakel te zien en te horen rondom het monumentale Rondeel, gelegen tussen de Voorhaven en de Jachthaven (voormalige vis- sershaven).

Open Monumentendag 2014 7 dan in de bunker op het plein. Na de oorlog is het pand opgeknapt West-Souburg door de huidige bewoners en zoveel mogelijk in oude staat terug- gebracht. 14. Adventskerk West Souburg Kerklaan 10 De kerk is eigendom van de Kerk van de Zevende-dags Adventisten. Oost-Souburg De kerk werd in 1937 gebouwd en in december 1938 ingewijd als katholieke kerk onder de naam Sint Martinuskerk. In het begin van 16. Korenmolen De Pere de Tweede Wereldoorlog werd de kerk zwaar beschadigd door be- Kanaalstraat 78 schietingen en daarna in beslag genomen door de Duitse bezetters. Korenmolen De Pere dateert uit 1725 en is een markant herken- Het gebouw werd ingericht als hulplazaret. Bij de inundatie heeft ningspunt in de Kanaalstraat. De molen is van het type ‘stellingmo- het gebouw onder water gestaan, hetgeen aan de muren nog dui- len’ en telt vier zolders. De molen was van oorsprong een West- delijk te zien is. In 1966 werd de kerk vernieuwd en uitgebreid. Deze Souburgse molen, uitbreiding is duidelijk zichtbaar aan de ramen en het pannendak. In maar kwam in 1999 werd de Sint Martinuskerk aan de eredienst onttrokken. In juni 1873, door het gra- 2005 werd de kerk door het kerkgenootschap aangekocht en een ven van het Kanaal jaar later na een grondige renovatie, die grotendeels werd uitge- door Walcheren voerd door vrijwilligers, in gebruik genomen. De oorspronkelijke dwars door het stijl aan de binnenzijde van het kerkgebouw is behouden. Wel is het dorp, op Oost-Sou- altaar vervangen door een doopvont. De kerk wordt geroemd voor burgs grondgebied de goede akoestiek. te staan. Boven de deur van de molen is een gevelsteen 15. Woning Marnixplein 17 met het wapen Dit gebouw uit 1402 was van oorsprong een boerderij met land aan van de voormalige de achterzijde. De woonkamer heeft houten wanden met spinde- gemeente Oost- kast en de openhaard met tegels stamt uit eind zeventiende eeuw. en West-Souburg In de 15e eeuwse gotische kelder schuilden diverse gezinnen tijdens aangebracht. Ook de bombardementen op Vlissingen. Het huis is de opvolger van de deze molen staat oorspronkelijke middeleeuwse bewoning langs het Marnixplein, er, na een grondige hetgeen in de fundering en deels in het opgaande werk is terug te restauratie, weer vinden. Zij voelden zich veiliger in de kelder met de dikke muren prachtig bij.

8 Open Monumentendag 2014 17. Karolingische Burg Karolingenbaan Ritthem Deze vroeg-middeleeuwse ringwalburcht (in Zeeland spreekt men over ‘burg’) is de best bewaard gebleven burg in Zeeland. Deze 20. Nederlands Hervormde Kerk Ritthem burgen had tot doel de plaatselijke bevolking bescherming te bie- Weverstraat den tegen de plundertochten van de Noormannen. Archeologisch Deze eenbeukige kerk is voorzien van een toren van drie geledin- onderzoek heeft uitgewezen dat de Karolingische Burg te Oost- gen met overhoekse steunberen, een forse ronde traptoren en een Souburg uit het laatste kwartaal van de 9e eeuw dateert. In 1994 ingesnoerde spits. De sterk hellende toren stamt uit de 14e eeuw. heeft de ‘cascorestauratie’ van de burg plaatsgevonden. Hierbij werd De steunberen, klokkenverdieping en de ingangspartij zijn 16e de aarden ringwal gecompleteerd, de westelijke toegangspoort eeuws. Het vroeg 14e eeuwse schip werd tijdens de Beeldenstorm gebouwd, de overige poorten zichtbaar gemaakt en de kruispaden in 1572 beschadigd en in 1611 zonder koor herbouwd. In 1612 werd over het binnenterrein aangelegd. Tijdens de Open Monumen- de Hervormde gemeente gesticht, thans de Protestantse gemeente. tendag geeft de Stichting Karolingische Burg Oost-Souburg uitleg Het intieme kerkje is tevens een trouwlocatie van de gemeente Vlis- over de ontstaansgeschiedenis van deze burg en het hedendaags singen. Aan de westzijde, naast de toren, bevindt zich nog de oude gebruik ervan. consistorie. Deze is even oud als de toren. Aan de oostzijde staat de nieuwe consistorie uit 1986. Kerk en toren zijn verschillende keren gerestaureerd. Voor het laatst in 2002. 18. Open Haven Oranjeplein 2 De geschiedenis van het kerkgebouw op het Oranjeplein te Oost- 21. Fort Rammekens Souburg gaat terug tot 1247. Boven de ingang staat echter het jaar Rammekensweg 1603 (of 1605). Het gebouw werd namelijk eerst tijdens de Beelden- Fort Rammekens dateert uit 1547 en werd gebouwd op een uiterst storm van 1566 en vervolgens tijdens het beleg van Middelburg in strategische plaats. Dit unieke verdedigingswerk werd ontworpen 1574 ernstig vernield. Bij de herbouw, die in 1603 werd voltooid, door de Italiaanse vestingbouwer Donato de Boni Pellezuoli. Het werden toren en schip verhoogd en verdween het koor. De kerk had in de Tweede Wereldoorlog opnieuw te lijden van oorlogshandelin- gen. Er volgde een grondige renovatie van vooral het interieur. Het naoorlogse interieur moest in 2007 wijken in verband met andere opvattingen over eredienst en functionaliteit. De stichting Vrienden van de Historische Kerk Souburg probeert het gebouw te maken tot een huis voor alle Souburgers, dat niet alleen op zondag wordt gebruikt, maar doordeweeks ook voor concerten, huwelijken en allerlei culturele evenementen en bijeenkomsten. Open Monumentendag valt samen met de Jaarmarkt in Oost-Souburg. Rond de kerk wordt een rommelmarkt georganiseerd. In de kerk is er een tentoonstelling van werk van amateur kunstenaars.

19. Voormalige uitspanning Bellevue Grote Abeele 7 In Groot Abeele stond vroeger de pleisterplaats (toen) genaamd “La Belle Vue”. Deze pleisterplaats/herberg lag aan de in 1696 aange- fort heeft diverse bezetters gekend, zoals de Spanjaarden, Engel- legde Vlissingsche Rijweg te Groot Abeele. sen en Fransen. In 1814 kreeg Rammekens weer een Nederlandse De herberg had plaats voor 16 paarden. Ook de diligence van Mid- militaire functie. Na de Duitse bezetting van 1940-1944 werd er delburg naar Vlissingen stopte hier. Rijke Middelburgers verpoosden in 1952 een champignonkwekerij in gevestigd. In 1972 werd het zich op “La Belle Vue”. Rond 1800 is op de plaats van deze herberg beheer overgedragen aan Staatsbosbeheer. Tijdens de restauratie het huidige pand gebouwd. De uitspanning stond toen bekend als in 2012 bleek de buitenschil van natuursteen bijna los te staan van “Speel- en theetuin Bellevue”, waar in het begin van de 20e eeuw de binnenschil van baksteen. Tevens lekte de bovenzijde van de werden in de tuin ook vaak concerten werden gegeven. De klandizie Napoleontische kazematten. Deze gebreken zijn naast nog een van de herberg werd steeds minder en de zaak werd opgeheven. groot aantal kleinere gebreken grondig aangepast waarbij diverse Het pand is hierna een bouwval geworden totdat in de tachtiger nog onbekende bouwsporen zijn ontdekt uit de drie belangrijkste jaren van de vorige eeuw het pand met authentieke materialen bouwperiodes: de periode van de bouw vanaf 1550, zoals de kelder vrijwel geheel werd herbouwd en daarna door de huidige eigenaar van de commandantwoning; de napoleontische periode zoals het zoveel mogelijk in de oorspronkelijke staat werd gerestaureerd. afwatersysteem, dat hersteld is en resten van verdedigingswerken Bijzonder is de oorspronkelijk 19e-eeuwse gerestaureerde toog in uit de Tweede wereldoorlog. Deze gelaagdheid is toonbaar gemaakt de voormalige gelagkamer. en is terug te vinden in een nieuwe publicatie, verkrijgbaar op het Tijdens de open monumentendag zijn in het pand foto’s te zien van fort. de bouwval, de restauratie, en de omgeving uit het begin van de Fort Rammekens vormt het hart van een uniek natuurgebied aan de 20e eeuw. oevers van de Westerschelde. Hier kunt u, te midden van bos, kreek en weide, heerlijk wandelen. Tijdens Open Monumentendag organiseert Staatsbosbeheer om het uur rondleidingen waarbij u uitleg krijgt over het eeuwenoude fort en de bijzondere restauratie.

Open Monumentendag 2014 9 Open Monumentendag in de gemeente Veere

De gemeente Veere heeft ongeveer 250 monumenten. De eeuw. De dorpen in het agrarische middengebied en langs de kust meeste liggen in de stad Veere. In de 12de of 13de eeuw is het van de gemeente Veere hebben allemaal monumentale kerken en gehucht Campveere ontstaan en als stapelplaats van de Schotse monumenten met een (vroegere) agrarische functie zoals boerde- wol in de 16e eeuw tot grote bloei gekomen. In de napoleon- rijen en molens. De statige vuurtoren van Westkapelle (oorspron- tische tijd stopte de handel met Schotland en Veere verarmde kelijk de toren van een kerk) inspireerde Mondriaan tot het maken snel. van prachtige schilderijen. Kortom, de gemeente Veere heeft een Door deze economische neergang was er geen geld voor ver- rijke schakering aan monumenten op haar grondgebied. Het Comité nieuwing en mede hier dankt Veere zijn huidige rijkdom aan Open Monumentendag Veere heeft een flink aantal particuliere mo- monumenten aan. Na de bouw van de Veerse Gatdam (1961) is numenteneigenaren bereid gevonden de deuren te openen. De in de stad een centrum voor de pleziervaart geworden. deze brochure opgenomen monumenten gaan (gedeeltelijk) open. De nummers van de monumenten zijn op een kaartje aangegeven. Rond Oostkapelle, in het beschermd natuurgebied de Manteling, Dit jaar is het thema ‘Op reis’. In deze brochure vindt u nog een staat nog een aantal monumentale buitenplaatsen waarvan er in uitgebreide toelichting op dit thema. het midden van de 18e eeuw ruim 200 op Walcheren stonden. De monumenten in Domburg dragen bij aan de herinnering van de grandeur van deze badplaats aan het einde van de 19e/begin 20e

10 Open Monumentendag 2014 1. Molen Weltevreden 3. Villa de Bruinvis Roosjesweg 4, Domburg Nehalenniaweg 14, Domburg De ronde bakstenen grondzeiler is uit 1817. De molen is in 1970 Tot de eerste ‘bouwpakket’-huizen behoorden de chalets ‘Strand- door de gemeente aangekocht en in 1973 gerestaureerd. Molen holm’ en ‘De Bruinvis’. In 1905 werden deze uit Noorwegen geïm- Weltevreden was een inspiratiebron voor de in Domburg werkzame porteerd. De Noorse huizen zijn ook te vinden in Het Gooi. Villa de schilders zoals Mondriaan en Toorop. De molen is geopend van Bruinvis ligt uniek en hoort tot de moderne monumenten. Het huis 10.00 tot 14.00 uur. is alleen aan de buitenzijde te zien.

4. Kasteel Westhove, Stayokay Domburg Duinvlietweg 8, Oostkapelle Westhove is een buitenplaats die bestaat uit het kasteel, de orange- rie/koetshuis en een groot parkbos en duingebied. Het kasteel was eeuwen lusthof van de Abten van Middelburg. Van het omgrachte middeleeuwse kasteel, dat in 1572 afbrandde zijn twee hoektorens over. In 2005 is het nog gerestaureerd. Het kasteel is in gebruik als stayokay hostel en is van binnen te bekijken.

2. Protestantse kerk en toren Markt 8, Domburg De oorspronkelijke 14e eeuwse kerk met de in de 15e eeuw aan- gebouwde noordbeuk brandde in 1848 af. Toen is de in de kerk aanwezige collectie Nehalennia-stenen, grotendeels verwoest. De restanten bevinden zich in het Zeeuws Museum in Middelburg. De 5. Protestantse kerk en toren bakstenen toren stamt uit het einde van de 14e eeuw. Dat is te zien Waterstraat 2, Oostkapelle aan het formaat van de bakstenen. In de bovenste helft van de toren De oorspronkelijk 15de eeuwse kerk is in de 17e eeuw ingrijpend zijn figuren in geglazuurde steen (bij een bepaalde lichtval) goed te verbouwd. zien. De 38 meter hoge toren is te beklimmen (ingang via het kleine De toren is enkele jaren geleden gerestaureerd en kunt u beklim- torentje aan de zuidzijde). De kerk is open van 10:00 tot 17:00 uur. men. In de toren is een Oudheidskamer. Het orgel wordt de hele dag bespeeld door bekende 6. Molen d‘Arke organisten. Er is een Noordweg 4, Oostkapelle grote boekenmarkt Tot 1858 stond er een standaardmolen aan de Grijpskerkseweg in ‘De Poort’ naast die door de te geringe windvang, moest worden afgebroken. Het de kerk en een foto- bovenwiel van die molen is in deze molen verwerkt. In 1984 is de tentoonstelling van gemeente eigenaar geworden en in 2005 is de molen voor het laatst de diverse restau- gerestaureerd. D’Arke is in uitstekende staat. Er zijn rondleidingen raties. De wereld- en bij voldoende wind maalt de molenaar en kunt u de meelproduc- winkel staat achter ten kopen. in de kerk met een verkoopstand. U kunt de kerk bezich- 7. Buitenplaats Overduin tigen en er worden Dunoweg 4, Oostkapelle ook rondleidingen Oorspronkelijk was dit landgoed een hofstede uit de 16e eeuw. De gegeven. huidige woning bij de boerderij dateert nog uit die periode. De villa, het park in Landschapsstijl en de boerenschuur zijn van 1839. De villa en het park vormen het centrum van een landgoed van circa 42 ha. en zijn waarschijnlijk aangelegd naar ontwerpen van K.G. Zocher (1796 - 1863). De boerderij wordt niet meer als zodanig gebruikt en de landbouwgronden zijn verpacht. Doelstelling van de eigenaar is,

Open Monumentendag 2014 11 10. Molen De Jonge Johannes Vrouwenpolderseweg 55a, Serooskerke De achtkantige houten beltmolen op bakstenen voet is vermoedelijk uit 1835. De molen is in particulier bezit. Er is een speeltuin, skelterbaan, mini-kinderboerderij en een maïsdoolhof. Verder is er een restaurant en een winkeltje met streekproducten.

11. Johanneskerk Noordweg 1, Serooskerke De aan de apostel Johannes gewijde kerk is, vermoedelijk in de 15e eeuw, gebouwd als bedehuis van de rooms-katholieken. De parochiekerk van Serooskerke behoorde destijds tot de moederkerk Oostkapelle. De oorspronkelijke kerk heeft, in tegenstelling tot de kerk van Gapinge die geheel gespaard bleef, behoorlijk geleden on- de instandhouding en het beheer van Overduin als particulier be- der de gebeurtenissen in de beginjaren van de tachtigjarige oorlog woond landgoed. Een aantal vertrekken van de benedenetage van omstreeks 1572-1574. Daarna volgde de eerste en waarschijnlijk de villa zijn toegankelijk voor het publiek. U krijgt informatie over de grootste restauratie. Ook in augustus 1809, toen een Engels leger bij historie. Er zijn eventueel rondleidingen in het park en bos. Vrouwenpolder aan land kwam om het fort den Haak in te nemen, heeft het kerkgebouw ernstige schade opgelopen. Van de door Napoleon uitgekeerde schadeloosstelling van ƒ 750 kon de kerk 8. Buitenplaats Zeeduin worden hersteld. Nadat de toren in 1954 was gerestaureerd volgde Dunoweg 10, 12 en 14, Oostkapelle in de jaren 1957-1958 een algehele, grondige restauratie van de Het huidige landgoed Zeeduin, circa 80 ha., kent haar oorsprong in kerk. Er is een expositie, orgelspel en een virtuele rondleiding. de twee historische buitenplaatsen Duno en Zeeduin. Van de buitenplaats Duno resteert nog het Hof Duno aan de Dunoweg. Rond het monumentale huis Zeeduin ligt een park in landschapsstijl. De 12. Stadhuis bijgebouwen en het park zelf (met hertenkamp) zijn ook een be- Markt 5, Veere (beperkt open) schermd monument. De gebouwen zijn niet toegankelijk. Het park, Dit laatgotische gebouw dat door Evert Spoorwater is ontworpen de moestuin en de oranjerie zijn op deze dag wel te bezichtigen. heeft een gevel van gobertangersteen. Eeuwenlang werden de inwoners van Veere en omliggende dorpen vanuit het stadhuis bestuurd. In ‘De Vierschaar’, de ruimte waarin schout en schepenen tot 1881 recht spraken, is deze sfeer nog tastbaar. Schilderijen en historische voorwerpen, waaronder de beroemde beker van Maxi- miliaan van Bourgondië, vormen een bewijs van de rijke bloeitijd van Veere. Sinds 1581 bestaat er een bijzondere relatie tussen het Huis van Oranje-Nassau en de stad Veere. De oorspronkelijke beelden in de nissen uit 1517-1520 van Michiel Ywijnsz uit Mechelen, die op het stadhuis stonden, staan permanent in museum de Schotse Huizen op de Kaai. De replica’s van Wenkenbach uit 1933-1934 staan tijdelijk in de Grote Kerk. Na de restauratie kan er weer getrouwd worden en gaat het gebouw permanent open voor het publiek. Op dit moment is men nog

9. Pelgrimskerk Fort den Haakweg 2, Vrouwenpolder Tijdens de opstand tegen Spanje werd de oorspronkelijke kerk uit 1624 verwoest. In 1622 begon men met de herbouw. De preekstoel met boogpanelen dateert uit 1624. De middeleeuwse muurresten werden gebruikt om de typisch 17e- eeuwse zaalkerk te bouwen, vijf traveeën lang met dakruiter op de nok. De vroegere kerk was groter en hoger, zoals bij de restauratie in 1955 is gebleken. Er is een expositie over 700 jaar Vrouwenpolder.

12 Open Monumentendag 2014 volop bezig met de restauratie. Het gebouw is dus niet de hele hoe Zeeuwen zich verplaatsten in de eerste helft van de vorige dag open voor publiek. Wel worden er rondleidingen met uitleg eeuw. Tegelijkertijd vindt in Veere (Bastion) een zogenaamd dors- over de restauratie gegeven, om 11.00 uur, 12.00 uur, 13.30 uur feest plaats in aansluiting op de oogsttijd. De deelnemers gaan ‘op en 14.30 uur. reis’ met paard en beladen wagen en zullen onderweg de Schotse Wilt u de restauratie virtueel volgen kijk dan op het weblog via Huizen aandoen. Het museum is deze dag van 11.00-17.00 uur gratis www.veere.nl/weblog of volg de gemeente Veere op twitter en te bezoeken. facebook. 15. Kleine Kerk 13. Winkelpand Het pand van Ferdinand Kapellestraat 27, Veere Markt 17, Veere Deze kleine kerk, die bestaat uit twee beuken, is gebouwd boven Huis met topgevel uit de 17e- 18e eeuw. Links van de gevel ziet op de eerste kerk waaraan men in 1332 begon te bouwen. De kerk u nog een aanzetsteen van een vroegere gevelbekroning. In de werd in 1348 parochiekerk. Na de bouw van de Grote Kerk deden onregelmatige gevel staat in de balk de inscriptie; “God die salomon drie beuken dienst als hallenkoor van de Grote Kerk. Eén beuk is zijnen tempel stiften dede, verleen dit huys geluck, voorspoedt en intussen afgebroken. vrede”. Op dit moment is er een winkel in het pand gevestigd. De winkel is open. 16. Grote Kerk Oudestraat 26, Veere 14. Museum de Schotse Huizen De bouw van deze grote middeleeuwse kerk is in 1521 voltooid. Kaai 25, Veere Sindsdien heeft de kerk heel wat doorstaan. In 1686 richtte een In deze panden, genaamd ‘Het Lammeken’ en ‘De Struys’, was brand grote schade aan. In het begin van de 19e eeuw verloor het vroeger de Schotse Kolonie gevestigd. Het museum toont originele kerkgebouw definitief zijn bestemming voor de eredienst. Zware voorwerpen en documenten die herinneren aan de eeuwenlange stormschade was de directe aanleiding. In de Franse tijd is de kerk handelsbetrekkingen tussen Veere en Schotland. gebruikt als militair hospitaal. Daarvoor werden een aantal vloeren Het pand heeft een hoge bergstenen trapgevel met vele fraaie in de kerk aangebracht en werden vensters gedeeltelijk dichtge- details. metseld. In de eerste helft van de 19e eeuw deed het gebouw ook In de Beeldenzaal van het museum zijn de originele beelden van dienst als werkhuis en gesticht. In 2004 is het interieur van de kerk het Stadhuis te bezichtigen. Tijdens Open Monumentendag is verbouwd voor een cultureel gebruik door Muziek Podium Zeeland. de feestelijke opening van de tentoonstelling ‘Zeeuwen op reis’, U kunt de toren beklimmen. En er hangen 6 grote schommels, waar- georganiseerd in samenwerking met Ilona Kamps en Johan van mee u kunt schommelen! Cranenburgh. Filmopnames, foto’s, dia’s en prentbriefkaarten tonen

Open Monumentendag 2014 13 17. Protestantse Kerk 21. Michaëlskerk Dorpsstraat 25/Schotse Hoek, Gapinge Dorpsplein 1, Koudekerke De kerk is opgericht als dochterkerk van de Noordmonsterparochie De Protestantse Kerk is een 17e eeuws bakstenen zaalkerkje, ver- te Middelburg. De toren van deze kerk dateert van het begin van bouwd in 1836. Het eenklaviers orgel is midden 18e eeuw gemaakt de 15e eeuw. Het koor stamt uit het midden van de 15e eeuw. Rond voor een kerk in Maastricht. In 1778 werd het orgel afgebroken en 1500 werd het schip op gelijke hoogte gebracht met het koor en overgeplaatst naar de Hervormde Kerk in Neerijnen. In 1866 werd de, aan de bovenkant achtkantige toren, ingebouwd, Het werd het gekocht door Koudekerke. Het orgel wordt bespeeld en éénklaviersorgel is omstreeks 1760 door de Middelburger Ludovi- er is een beamer-presentatie over de geschiedenis van de kerk. cus de Backer gemaakt en in 1903 in deze kerk geplaatst. Daarvoor Verder is er een reis in de tijd van kerkewerk: hoe het vroeger was stond het in de Hervormde Kerk te Oostkapelle die het in 1873 via met 2 kerkgebouwen en nu. En er is een Stiltehoek: een hoekje voor een legaat van Abraham de Landmeter had verkregen. Het in 1985 bezinning en stil zijn, met gelegenheid een kaarsje te branden en gerestaureerde orgel wordt tijdens Open Monumentendag regel- mooie teksten te lezen. Er zijn ook stands van het Nederlands Bijbel- matig bespeeld. genootschap, de wereldwinkel en Amnesty International.

18. Michaëlskerk Kerkring 26, Grijpskerke Het twee-beukige gebouw heeft een zuidbeuk uit het begin van de 14e eeuw. Ongeveer een eeuw later werd het vergroot met een noordbeuk en in 1770 met een travee naar het westen. Er is orgel- en fluitspel en er is een beamerpresentatie over trekpaarden. U kunt de toren van de kerk beklimmen.

19. Buitenplaats ’t Munnikenhof Jacob Catsweg 2, Grijpskerke Dit huis met kelder en schilddak en een achtzijdige traptoren met helmdak is het restant van een laatmiddeleeuwse uithof van de abdij 22. Molen van Middelburg. In Oostweg 4, Biggekerke de 17e eeuw is het Deze witte, ronde bakstenen grondzeiler uit 1712 is in particulier een buitenplaats bezit en zal bij voldoende wind draaien en malen. Het is de oudste geworden. Na de molen in de gemeente Veere. De eigenaar die de molen bedrijfs- afbraak van het matig exploiteert, betrekt zijn graan van boeren uit de omgeving. hoofdgebouw in Het meel wordt geleverd aan bakkers in en buiten Zeeland. Ook aan 1860, bleef deze kleingebruikers verkoopt de molenaar meel, bloem en verschillende vleugel gespaard als broodmixen. jachthuis. Eén zijde is een laatmiddeleeuwse gevel van 23. Dorpskerk breuksteen. Alleen Kerkplein 1, Biggekerke de tuin is openge- De voet van de kerk en de koorsluiting dateren uit de 12e eeuw. steld voor publiek. Tussen deze beide delen stond eerst een houten kerk. De houten tussenbouw is later vervangen door een bakstenen schip. In 1955 - 1957 zijn de kerk en de toren ingrijpend gerestaureerd. In de kerk is 20. Molen De Lelie een expositie van beeldende kunst. Middelburgsestraat 110, Koudekerke ‘De Lelie’ is een ronde, stenen stellingmolen die in 1872 als korenmolen is gebouwd. Voor de bouw van de molen werden tweede- 24. Molen hands stenen gebruikt van een oud fort. De buitenkant van de romp Molenweg 3, Meliskerke werd voorzien van een pleisterlaag tegen het inregenen. Op 14 Net als de meeste andere molens dateert deze molen uit het einde november 1940 is de molen door een zware noordwester storm op van de 18e , begin van de 19e eeuw toen er een einde kwam aan het hol geslagen en verloor zijn wieken. Door de oorlog was herstel niet maalrecht van de steden en ambachtsheren. Er ontstond toen een direct mogelijk en werd er op elektriciteit gemalen. In 1975 heeft ‘vrijere markt’ voor het malen van het graan. Deze in 1801 gebouwde gemeente de molen gekocht en sinds 1980 kan de molen weer de grondzeiler is een bakstenen bovenkruier zonder stelling. De “malen”. De molen is van binnen nog zeer compleet. molen is recent gerestaureerd en is open voor bezichtiging en uitleg door de molenaar.

14 Open Monumentendag 2014 25. Odulphuskerk Torenstraat 8, Meliskerke De kerk is meer dan zes eeuwen oud. Een eikenhouten preekstoel (houten broek), een ambachtsherenbank en het in 1744 door de Duitse orgelbouwer Peter Weidtman gebouwde kabinetorgel, verfraaien het gebouw. Er is een foto expositie over het thema van Open Monumentendag: ‘Op reis’. Het orgel wordt de hele dag bespeeld.

29. Molen de Noorman Molenwal 25 (ingang Vikingstraat) Westkapelle 26. Molen Tot de Tweede Wereldoorlog stonden er in Westkapelle drie molens. Molenweg 29, Zoutelande Alleen de Noorman heeft het bombardement van 1944 doorstaan. De ronde bakstenen bovenkruier zonder stelling is, net als de molen Het is een bovenkruier van baksteen met stelling uit 1851. Bij de in Meliskerke, een grondzeiler. De molen is gebouwd in 1722. Er is laatste restauratie ( 2012-2013) is het metselwerk opnieuw gevoegd een deel van de fundering van de voorganger van deze molen te en is de hele bovenkant inclusief wieken hersteld. Op de gevelsteen zien. De molen is in 2008 gerestaureerd. U kunt meelproducten van bij de westelijke ingang staat: F T H V J LAVnz 18 8/30 52. Dit staat de molen kopen. voor “Fonds Tot Heil Van Jongelingen, LA Verhulst nz., 30 augustus 1852. Dit fonds was in 1825 door drie 15 jarigen opgericht. Zij legden iedere week een dubbeltje in, om de werkgelegenheid en 27. Catharinakerk welvaart in Westkapelle te bevorderen. Aanvankelijk mestte ze Willibrordusplein 1-3, Zoutelande varkens vet en in 1852 was er genoeg geld voor een molen. Verhulst De kerk bestaat uit een éénbeukig schip met spitsboogvensters werd de eerste molenaar. tussen de steunberen. De zuilen in de noordmuur met Brabantse koolbladkapitelen zijn overblijfselen van een zijbeuk uit ongeveer 1500. De kerk is in 2011 schitterend gerestaureerd en is nu voor meerdere doeleinden geschikt.

30. Hof Hazenberg Prelaatweg 81, Aagtekerke 28. Vuurtoren Oorspronkelijk was dit hof een buitenplaats of zomerverblijf, be- Zuidstraat 1, Westkapelle staande uit een herenhuis, een hofstede en daarom gelegen tuinen De 38 meter hoge vuurtoren is de toren van de in 1831 afgebrande en bossen. De bouwheer was de latere burgemeester van Middel- Sint Willibrorduskerk die in 1470 werd gebouwd. In 1817 plaatste de burg Hubrecht de Haze. Het geheel kreeg zodoende omstreeks 1645 Staat der Nederlanden een kustlicht op de toren. De kap werd ver- de naam ‘Hazenberg’. Het herenhuis is omstreeks 1834 afgebroken. wijderd en de klokkenruimte werd verlaagd en ingericht als woon- De boerderij draagt nu nog de naam ‘Hazenberg’. Het huis is gro- ruimte voor de vuurtorenwachter. De toren kan worden beklommen tendeels gerestaureerd en ook een oude muur van de voormalige en biedt een uniek uitzicht over een groot deel van Walcheren. landbouwschuur is weer gedeeltelijk opgebouwd. Dit jaar is het huis

Open Monumentendag 2014 15 niet open voor publiek. Er is een (bloemen)pluktuin en het terras is open. Er is volop speelgelegenheid voor kinderen en de ‘vliedberg’ ACTIVITEITEN EN EXPOSITIES kan bezocht worden. IN KERKEN:

Orgelspel in diverse kerken In diverse opengestelde kerken wordt tijdens de open monumentendag regelmatig het orgel bespeeld.

Protestantse kerk in Aagtekerke In de kraam van de lokale handwerkclub worden zelfgemaakte (borduur)spullen, jam, cake etc. verkocht. Er is een kraam met koffie en versgebakken wafels. In de kerk is er een expositie ‘Historische hoogtepunten van Aagtekerke’.

Dorpskerk in Biggekerke Er is een expositie van beeldende kunst.

Protestantse kerk in Domburg Er is een grote boekenmarkt in ‘De Poort’ naast de kerk en een fototentoonstelling van de diverse restauraties. De wereldwinkel staat achter in de kerk met een verkoopstand. U kunt de toren beklimmen (ingang via het kleine torentje aan de zuidzijde).

Michaëlskerk in Koudekerke Het orgel wordt bespeeld en er is een beamer-presentatie over de geschiedenis van de kerk. Er zijn ook stands van het Nederlands Bijbelgenootschap, de wereldwinkel en Amnesty International.

Odulphuskerk in Meliskerke Er is een foto expositie over het thema van Open Monumen- tendag ‘Op reis’. 31. Molen Het orgel wordt gedurende de hele dag bespeeld. Molenwegje 3, Aagtekerke Deze zeskantige houten bovenkruier dateert uit 1801. Het is een Michaëlskerk in Grijpskerke grondzeiler van het Zeeuwse type. In 1990 is de molen gekocht door Er is orgel- en fluitspel en er is een beamerpresentatie over de gemeente. De molen is in 1998 voor het laatst gerestaureerd. trekpaarden. U kunt de toren van de kerk beklimmen Naast de molen staat sinds begin 2013 de modelmolen Unicum, gebouwd door molenmaker Klaas de Troije 1882-1968. Toen hij 75 was Protestantse kerk in Oostkapelle liet hij nog één keer zien hoe het hoorde en bouwde hij dit Zeeuwse U kunt de toren beklimmen en de Oudheidskamer bezoeken. type op een schaal van 1:6. Na omzwervingen is de molen weer in de gemeente Veere en hersteld door Vereniging De Zeeuwse Molen. Johanneskerk in Serooskerke Bij voldoende wind zal de molen draaien en zal er uitleg gegeven Er is een expositie, orgelspel en een virtuele rondleiding. worden over de werking van de molen. Grote Kerk in Veere U kunt de imposante toren beklimmen, waarbij u een prachtig 32. Protestantse kerk uitzicht heeft over het Veerse Meer en een deel van Walcheren. Dorpsplein 4, Aagtekerke Verder hangen er 6 grote schommels waarmee u kunt schom- Dit pittoreske kerkje bestaat uit een éénbeukig bakstenen schip, dat melen. zijn huidige gedaante bij een verbouwing in 1625 heeft gekregen. Net als bij de meeste kerken waren het kerkgebouw en de toren Pelgrimskerk in Vrouwenpolder oorspronkelijk eigendom van de kerkelijke gemeente. Ten tijde van Er is een expositie over 700 jaar Vrouwenpolder. Napoleon werden de kerktorens geconfisqueerd door de burgerlijke gemeente omdat de torens bij veldslagen en oorlogen een belang- Catharinakerk in Zoutelande rijke strategische rol (seintorens) konden spelen. Dit verklaart de De kerk is opengesteld voor publiek. huidige eigendomssituatie van kerkgebouwen en torens. In de kraam van de lokale handwerkclub worden zelfgemaakte (borduur)spullen, jam, cake etc. verkocht. Er is een kraam met koffie en versgebakken wafels. In de kerk is er een expositie ‘Historische hoogtepunten van Aagtekerke’.

16 Open Monumentendag 2014 Op Reis Met het thema van de monumentendag 2014 ‘Op Reis’ kun je letterlijk alle kanten op. Voor een kustgemeente als Veere denken we daarbij natuurlijk al snel aan toerisme. Het toerisme begon, met name in Domburg, al vroeg. In de 19de eeuw ontdekte men de heilzame werking van zeebaden. En zeker toen de beroemde dr. Johann Georg Mezger zich in de zomermaanden hier vestigde bracht dat een grote stroom bezoekers op gang. Hij hield praktijk in de in 1887 gebouwde villa Irma tussen Oostkapelle en Domburg. Overigens waren dit uitsluitend personen uit de maatschappelijke toplaag: lieden van koninklijke een adellijke bloede, veelal uit Duitsland afkomstig. Zo is de villa Carmen Sylva genoemd naar de naam waaronder de Roemeense koningin Elisabeth publiceerde. Eveneens uit deze tijd stamt het bekende Badhotel. Ook diverse andere villa’s in Domburg en Oostkapelle herinneren aan deze periode. Een andere groep ‘toeristen’ werd gevormd door de kunstenaars die in de zomermaanden aan de Walcherse kust neerstreken en die zich er lieten inspireren door ‘het Zeeuwse licht’. Mensen als Jan Toorop en Piet Mondriaan bijvoorbeeld. Tussen ca. 1900 en 1920 vooral in Domburg, maar ook in Westkapelle en in schilderachtige Veere. In Westkapelle werd in 1914 een zeebad voor de gewone man geopend. Het massatoerisme kwam echter vooral na de Tweede Wereldoorlog op gang, toen Dishoeck en Zoutelande zich eveneens tot echte badplaatsen ontwikkelden. De vooroorlogse tramverbindingen zijn helaas verdwenen. Zo was er een tramverbin- ding tussen Vlissingen en Middelburg en van 1906 tot 1937 een Walcherse tramverbin- ding. op In 2006 werd in Koudekerke een herinnering aan de tram onthuld in de vorm van een tot tramstation omgetoverd elektriciteitshuisje.

Zeeuws Archief Peter Sijnke

Overige evenementen:

Restauratie stadhuis Veere zogenaamd dorsfeest plaats in aansluiting Molens Vanaf oktober 2013 is men bezig met de op de oogsttijd. De deelnemers gaan ‘op De molens in Aagtekerke, Biggekerke, Dom- restauratie van het stadhuis van Veere. Wilt reis’ met paard en beladen wagen en zullen burg, Koudekerke, Meliskerke, Oostkapelle, u dit op de voet volgen kijk dan op het onderweg de Schotse Huizen aandoen. Het Serooskerke, Westkapelle en Zoutelande weblog via www.veere.nl/weblog of volg de museum is deze dag van 11.00-17.00 uur zullen bij voldoende wind een hele dag, of gemeente Veere op twitter en facebook. gratis te bezoeken. een gedeelte van de dag geopend zijn en Speciaal tijdens Open Monumentendag draaien. Bij sommige molens worden de organiseren we rondleidingen om uitleg te Oldtimer schoolbus producten van de molen ook verkocht en is geven over de restauratie van het stadhuis, Op 13 september rijdt er, speciaal voor de een rondleiding mogelijk. de tijden zijn: 11.00 uur, 12.00 uur, 13.30 uur bezoekers van de Open Monumentendag, en 14.30 uur. een oldtimer schoolbus tussen Veere en Vlis- Hof Hazenberg in Aagtekerke singen (via Middelburg). Verdere info vindt u Dit jaar is het huis niet open voor publiek. Museum de Schotse Huizen in elders in deze brochure. Er is een (bloemen)pluktuin en het terras is Veere open. Er is volop speelgelegenheid voor kin- Tijdens Open Monumentendag is de fees- Torens beklimmen deren en de ‘vliedberg’ kan bezocht worden. telijke opening van de tentoonstelling ‘Op Er zijn twee torens met een open torentrans reis’, georganiseerd in samenwerking met die beklommen kunnen worden: de vuur- Buitenplaatsen Ilona Kamps en Johan van Cranenburgh. toren van Westkapelle en de kerktoren van U kunt wandelen over de buitenplaatsen Filmopnames, foto’s, dia’s en prentbriefkaar- Oostkapelle. Verder kunnen de torens van in de buurt van Oostkapelle: Overduin en ten tonen hoe Zeeuwen zich verplaatsten de kerk in Domburg, Grijpskerke en die van Zeeduin en in Grijpskerke: ’t Munnikenhof. in de eerste helft van de vorige eeuw. de Grote Kerk in Veere beklommen worden. Soms kunt u ook binnen een kijkje nemen. Tegelijkertijd vindt in Veere (Bastion) een

OpenOpeO n MonumentendagMonuoonnuumenmmeene tentenndagdagag 220201401414 1717 THEMA: Op Reis

Open Monumentendag in de gemeente Middelburg Verre reizen Mobiel erfgoed Het thema van Open Monumentendag Om je over grote(re) afstanden te verplaatsen of een beroep uit te 2014 is ‘Op reis’. kunnen oefenen had en heb je vervoermiddelen nodig. Reizen is van alle tijden en dit thema past Een oude schoolbus pendelt tijdens Open Monumentendag de ge- prima bij een internationaal georiën- hele dag heen en weer tussen Middelburg, Veere en Vlissingen. Voor teerde stad als Middelburg. Vanuit de het stadhuis staat de autospuit Magirus (bouwjaar 1929) opgesteld. Zeeuwse hoofdstad werden immers rei- In 1931 kreeg Middelburg een vrijwillige brandweer en schaftte zen naar alle windstreken ondernomen. men deze brandweerauto aan. De Magirus werd ingezet tijdens de Al in de Middeleeuwen was Middelburg grote brand op 17 mei 1940, veroorzaakt door Duitse beschietin- een belangrijke handelsstad, die fungeerde als voorhaven en door- gen. Veel later verkocht de brandweer deze historische auto. Maar voerhaven voor Vlaamse steden als Brugge, Gent en Antwerpen hij keerde dankzij enkele enthousiaste liefhebbers weer terug en is en deel uitmaakte van de internationale handelsstromen van de tegenwoordig eigendom van de Stichting Magirus 1931. Schelde economie. Er voeren toen al Middelburgse schepen naar De Werf van Meerman in Arnemuiden bouwde de typisch Zeeuwse Engeland, Schotland, Frankrijk, Spanje en Italië en kooplieden uit die hoogaarzen en doet ook mee aan deze Open Monumentendag. landen verbleven hier. Namen als de Londensekaai en Rouaansekaai herinneren nog aan die tijd. In de Gouden Eeuw ging men er zelf op uit, naar de Oost en naar de West. Middelburg was toen na Amsterdam zelfs de belangrijkste handels- en havenstad van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, met kantoren en werven van de Oost-Indische en de West-Indische Compagnie.

18 Open Monumentendag 2014 Nieuwe deelnemers: het particulier en bestuurlijk initiatief te bevorderen om verdwenen Statencomplex (Abdij) (1) (D) huisnamen wederom in ere te herstellen. Gemaal Boreel (13) De inmiddels negende huisnamenwandeling op rij start dit keer Lange Noordstraat 37 (12) (6) vanaf de Graanbeurs, Damplein. Singelstraat 7 (18) Aanvang stadswandelingen: 13.00 uur en 15.00 uur. Stichting Magirus, Markt Duur: max. 90 minuten. Oldtimerdag Middelburg, Markt (E) Wandelroute ‘groene’ monumenten Johan en Jan-Willem Antheunisse, Op reis door Middelburg (F) Van de Perrehuis, Hofplein 16 (C) Op ieder half en heel uur start een rondleiding in de hal bij de receptiebalie. De laatste rondleiding start om 16.00 uur. U wordt rondgeleid door alle vertrekken van dit voormalig stadspaleis.

Abdijcomplex (D) Er zijn rondleidingen door de Kloostergangen, Crypten, hoofgebouw en Statencomplex. Start vanuit het Statencomplex (ingang Abdijplein) Ook wordt elk half uur een historische film vertoont over de geschiedenis van de Abdij in de Filmzaal (ingang Kloostergangen)

Oldtimerdag Middelburg (E) In de jaren 60 en 70 van de vorige eeuw betekende ‘op reis’ voor Stadswandelingen/ veel gezinnen, dat men er op uit trok met de auto. Het aantal auto’s nam dan ook enorm toe en de autoindustrie bloeide met heel veel Rondleidingen/Activiteiten merken en modellen. Ook in de steden werd plaats gemaakt om toch vooral maar zo dicht mogelijk bij de winkels te kunnen parke- Een wandeling langs fraaie ren. Er kwamen parkeerplaatsen en de straten werden aangepast monumentenpanden (A) aan het drukke autoverkeer. Op de Markt in Middelburg herleven Op de Open Monumentendag worden er gratis rondleidingen door tijdens deze Open Monumentendag die oude tijden. De Stichting het centrum van Middelburg gegeven. De gids neemt u mee langs Evenementen Middelburg organiseert ook dit jaar de traditionele fraaie monumentenpanden en door smalle straatjes. Vanaf 10.00 uur Oldtimerdag Middelburg. Op de Markt komen vanaf 10.00 uur zullen er regelmatig rondleidingen vanaf het stadhuis aan de Markt tot 16.00 uur zo’n 100 klassieke automobielen bijeen om aan het vertrekken. De laatste om 16.00 uur. publiek getoond te worden. Verspreid over de dag vertrekken groepen van ongeveer 30 auto’s van de Markt voor een rondrit van ongeveer een uur door Middelburg en omgeving, waarbij enkele Een informatieve wandeling langs mooie plekjes van Walcheren worden aangedaan. Bij terugkomst op Middelburgs historische huisnamen (B) de Markt krijgt iedere auto speciale aandacht tijdens het “concours d De Middelburgse binnenstad kenmerkt zich door een hoge huis- ’élégance”. Zowel de auto’s als de deelnemers, indien in stijl gekleed, naamdichtheid. De compacte historische kern omvat niet minder worden hierbij beoordeeld op originaliteit. dan negenhonderd authentieke huisnamen. Tijdens de Open Gedurende de hele dag is er live muziek te horen en een deel van de Monumentendag verzorgt Ed de Graaf een stadswandeling. Een Markt wordt met decormateriaal in stijl aangekleed. nadere kennismaking gericht op gebruik en betekenis, tevens met Voor informatie [email protected] aandacht voor aan huisnaamgebruik gerelateerde gevelstenen. De gids is onder meer auteur van de publicatie: “d’ Guld Waerrelt - De wondere huisnaamwereld van Middelburg”. Aan de hand van pu- Op reis door Middelburg (F) blicaties, rondleidingen, lezingen en adviezen stelt hij zich ten doel De broers Johan en Jan-Willem Antheunisse gaan special voor deze Open Monumentendag de planken op. Uitgedost in sjofele jaren vijftig kleding vertellen ze verhalen over Middelburg tijdens hun jeugd in de naoorlogse wederopbouw. Verwacht geen ernstige lezingachtige presentatie maar bereid u voor op een luchtige terug- blik op het leven van alle dag dat zich afspeelde langs de Middel- burgse wateren tussen 1950 en 1960. Verhalen over kaaiwerkers, kroegbazen, de vele middenstanders, opvallende figuren, Indische Nederlanders in de opvang, de fabriek- jes en ondernemingen en al die mensen die wekelijks aan de deur kwamen, ondersteund door projecties van foto’s die afkomstig zijn uit familiealbums van Middelburgers. U kunt hun verhaal aanhoren om 11.00 uur in de sociëteit De Verge- noeging in de Gortstraat 30 en om 15.00 uur in eetcafé de Zwarte Ruiter op ’t Witte Paart aan de Dam 33.

Open Monumentendag 2014 19 Rondleiding Lange Noordstraat 37 (G) Laat je verwonderen door het verhaal van het pand en aanschouw Geopende monumenten de diverse vondsten tijdens één van de drie bezichtigingen aan de Op Open Monumentendag zijn de meeste deelnemende gebou- verbouwing op locatie. wen in Middelburg tussen 10.00 uur en 17.00 uur geopend. U Het is noodzakelijk je aan te melden voor een bezichtiging via een wordt in elk gebouw op eigen wijze gastvrij ontvangen. Hieron- email aan [email protected] onder vermelding van je naam en der een overzicht van de opengestelde monumenten in Mid- het voorkeurstijdstip (11 uur, 12 uur of 13 uur), er is steeds plaats delburg met een korte uitleg over de historie van ieder gebouw. voor maximaal 15 personen per tijdstip, op volgorde van aanmel- Bij de meeste deelnemers wappert een vlag met daarop het logo ding. van de Open Monumentendag.

1. Abdijcomplex De Middelburgse Abdij vindt haar oorsprong in een bescheiden klooster gelegen nabij de kreek de Arne. Omstreeks 1127 vestigden zich hier Praemonstratensers uit de Abdij van St. Michiel te Antwer- pen. In 1574 moesten zij de Abdij verlaten en sindsdien zetelt hier het provinciaal bestuur. Het Abdijcomplex bestaat uit de Nieuwe Kerk, de Wandelkerk, de Koorkerk, het Zeeuws Museum en de Abdijtoren: de ‘Lange Jan’. Ooit kende de Middelburgse Abdij één kerkgebouw. Later kwamen er twee, of eigenlijk drie, kerken voor in de plaats. In de eerste helft van de veertiende eeuw verving men de oudste kerk door de Koorkerk. Ook de Abdijtoren, de Lange jan, dateert in oorsprong uit de veertiende eeuw. De Nieuwe Kerk stamt in haar huidige vorm en omvang uit het einde van de zestiende eeuw. De ruimte tussen de twee kerken, aan de voet van de Lange Jan, heet de Middenkerk of Wandelkerk. Oostkerkplein 22 (H) Expositie van de Middelburgse fotograve Mieke Wijnen: ‘Gewassen Op deze dag zijn vanaf 10.00 tot 16.00 uur: Licht’, een reis langs monumentale fotoprints op doek. · De Kloostergangen permanent open · Rondleidingen (Kloostergangen, Crypten, hoofgebouw en Staten- complex), start vanuit het Statencomplex (ingang Abdijplein) · Vertoning historische film, elk half uur, over de geschiedenis van de Abdij in de Filmzaal (ingang Kloostergangen)

Een wandeling langs ‘groene’ monumenten

Op Open Monumentendag kunt u een wandelroute lopen langs groene monumenten in Middelburg. ‘Middelburg, groene monumentenstad’ is een burgeri- nitiatief dat zich hiervoor inzet. Er kan zoveel meer als bewoners en de gemeente samenwerken. Open monumentendag is een begin van deze samenwerking om zo samen ons cultureel erfgoed te optimaliseren, zodat het opnieuw een lange tijd meegaat en aantrekkelijk blijft. Groen betekent niet alleen het duurzaam maken van de monumenten maar ook bijdragen aan meer groen in de leefomgeving. Tussen 10.00 - 14.00 uur tonen enthousiaste bewoners u, hoe zij hun monument met respect voor de historie hun monument duurzaam hebben gemaakt. a. Lange Noordstraat 65 b. Lombardstraat 1a c. Kinderdijk 72 d. Kinderdijk 78 e. Koepoortstraat 15 f. Koepoortstraat 21 g. Koepoortstraat 3, h. Oostkerkplein 15 i. Turfkaai 25-27 j. Molenwater 119

20 Open Monumentendag 2014 kerkgebouw in gebruik bij de Christelijk Gereformeerden. De kerk lag aanvankelijk verscholen. Nadat ongeveer veertig jaar geleden een aantal er voor gelegen panden werden afgebroken, kwam de laatmiddeleeuwse kapel duidelijk in het zicht. In de middenstijl van de toegangsdeur bevindt zich een nog grotendeels authentiek 16e eeuws Madonnabeeldje. Het hoofdmanueel dateert uit de eerste helft van de achttiende eeuw en het bovenmanueel is waarschijnlijk rond 1675 gemaakt. In de loop van de tijd zijn er uitbreidingen en kleinere restauraties uitgevoerd. In 2009 is begonnen met een noodzakelijke restauratie door de fa. Van Vulpen uit Maarssen. De kleur van het orgel en de preekstoel zijn aangepast aan de oorspronkelijke kleur. In juni 2010 is het orgel met bijna 900 pijpen na een uitgebreide intonatie opgeleverd en weer in gebruik genomen door de Gasthuiskerkgemeente.

5. Gortstraat 43 De Gortstraat is een heel oude straat, die al in de oudste stadsre- keningen van 1365/1366 wordt genoemd. De naam is mogelijk afgeleid van gort (gepelde gerst). De straat kent veel monumentale woonhuizen. Gortstraat 43 is er één van. Over de historie van het pand is echter weinig bekend. Het huis heeft een gepleisterde lijstgevel met een puibalk uit een vroegere periode. Het zal in de huidige vorm uit de 17de/18de eeuw dateren. Enkele jaren geleden is het gebouw ingrijpend gerestaureerd.

6. Baron Chassé Gortstraat 30 Dit mooie patriciërshuis werd rond 1750 gerealiseerd door Pieter van Visvliet door een samenvoeging en verbouwing, inclusief de gevel, van twee reeds veel langer bestaande panden. Na een kleine 2. Zeeuws museum honderd jaar in het bezit van deze familie te zijn geweest, ging Abdij het huis in eigendom over aan luitenant-generaal David Hendrick In de vroegere kanunnikenwoningen is sinds 1972 het Zeeuws baron Chassé (1765-1849), zeer populair als verdediger van het fort Museum gevestigd. Het museum beheert de grootste verzameling Antwerpen. Zijn naam draagt het gebouw nog steeds. Sinds 1929 Zeeuws erfgoed ter wereld. Te zien zijn de wereldberoemde serie is het gebouw eigendom van de vereniging “Hendrick de Keyser”. 16e eeuwse wandtapijten, prachtig porseleinen- en schilderijenver- Na een bestemming als woonhuis en hotel-restaurant is sinds 1985 zamelingen, verassende mode en streekdrachtenzalen en kabinet- de Sociëteit de Vergenoeging de huurder. Het interieur is zeer de ten met kunst uit de Oost en West. Voor meer informatie over de moeite waard. Zo is er bijzonder rijk Regence stucwerk en zijn er lopende tentoonstellingen: www.zeeuwsmuseum.nl. Het Zeeuws fraaie schouwen, betimmeringen en plafondbeschilderingen. Ook museum is op 13 september van 11.00 – 17.00 uur gratis toeganke- de gevel, de kapconstructies en de achtertuin annex gietijzeren lijk en ook op zondag 14 september. waranda (1870) hebben monumentale waarde. De moerbei(boom) en het beeld Heracles dateren uit de 18e eeuw. 3. Lange Jan Met zijn 85 meter domineert de Abdijtoren, bijgenaamd de “Lange 7. Kloveniersdoelen Jan”, het voormalige eiland Walcheren. De toren is diverse malen Achter de Houttuinen 30 door brand verwoest, onder meer in 1476, 1512, 1568, 1712 en 1940. De jongste van de drie Middelburgse schutterijen was die van de De achtkantige stenen onderbouw is altijd gehandhaafd gebleven. Kolveniers of Kloveniers. Het schutterskorps werd in 1509 opgericht. De bovenzijde van de van een keizerskroon voorziene toren, heeft in Na aanvankelijk een schuttershof op de Dam te hebben gehad, na- de loop der eeuwen echter diverse wijzigingen ondergaan. De toren men de schutters in 1611 de huidige Kloveniersdoelen in bezit. Dit is op Open Monumentendag gratis te beklimmen. onderkomen van de stedelijke schutterij van de Kloveniers of “schutters met den bus” (geweerschutters) is een voorbeeld van Hollandse Renaissance. Het werd oorspronkelijk gebouwd in 1607-1611 in een 4. Gasthuiskerk rijke maniëristische stijl met spekbanden, middentopgevel, twee Lange Delft 94 dakerkers en een natuurstenen ingangspartij met bordes. De boven- De Gasthuiskerk aan de Lange Delft 94 werd gebouwd in 1493-1494 zijde van de traptoren werd na blikseminslag in 1735 afgebroken. als kapel van het Sint Barbaragasthuis. Voordat het gebouw na de De Kloveniers hadden het gebouw van 1611 tot 1787 in gebruik. Reformatie bestemd werd tot Nederlands Hervormde Kerk (1589- Daarna was het een rekrutendepot van de VOC (1787-1795). Lange 1798) was het 10 jaar in gebruik bij Engelse kooplieden. Van 1798 tijd diende het pand als Militair Hospitaal (1795-1956). In de 19de tot 1846 kerkten rooms-katholieken in deze kerk. Sinds 1846 is het eeuw raakte het ernstig in verval. Een vrij ingrijpende restauratie

Open Monumentendag 2014 21 en reconstructie vond plaats tussen 1914 en 1919. Een nieuwe restauratie volgde van 1964-1969. Hierbij werd de in 1735 afgebroken toren opnieuw opgetrokken. Een laatste inpandige verbouwing volgde in 2013. In de twintigste eeuw diende de Kloveniersdoelen onder meer als Muziekbibliotheek en onderkomen van het Zeeuws Kunstenaarscentrum en de Stichting Nieuwe Muziek. De zolder is sinds 1969 in gebruik bij de schietvereniging De Kloveniers. Na de laatste verbouwing werd het gebouw in juni 2013 door de Cinema Middelburg en de Drvkkery betrokken. Er zijn nu een grandcafé, met ruimte voor lezingen en andere activiteiten, een buitenterras en een filmhuis in de 17de-eeuwse Kloveniersdoelen te vinden.

8. Seismolen De Seismolen, welke op een molenberg staat, dateert uit 1728. Sinds de laatste restauratie kan de molen weer gebruikt worden. Boven de overeind. De gehele 18de eeuwse aanbouw aan de Lange Noord- ingang staat het stadswapen van Middelburg en de wapens van de straat was verwoest. Na een zorgvuldige en langdurige restauratie vier thesauriers van de stad. Zij gaven opdracht en hielden toezicht staat het stadhuis echter weer te pronken als vanouds. In het stad- op de bouw van deze windkorenmolen. Het kleine huisje achter de huis is nu de University College Roosevelt gevestigd. Het stadhuis is molen dateert uit 1873. Dit gebouwtje werd vroeger als ontsmet- uitgeroepen tot één na mooiste bouwwerk van Nederland. tingsruimte gebruikt. Textiel, kleding en (bedden)goed werden door middel van stoom ontsmet. 10. De Drvkkerij Markt 51 9. Stadhuis De Middelburgse Markt was voor de Tweede Wereldoorlog veel Markt groter dan het huidige plein. Bij het Duitse bombardement op 17 Het Middelburgse stadhuis is een voorbeeld van Vlaams-Brabantse mei 1940 werd een groot gedeelte van de bebouwing rondom het gotiek. Het verving een eerder door brand verloren gegaan “ste- marktplein verwoest. Bij de wederopbouw van de stad werd een dehuis”. De voorgevel van het huidige stadhuis aan de Markt werd nieuwe, kleinere Markt aangelegd en ontstond een nieuw plein in de jaren 1452-1458 gebouwd. In deze voorgevel bevinden zich (Plein 1940). De Provinciale Zeeuwse Courant (PZC) betrok begin 25 beelden van graven en gravinnen die over Zeeland hebben 1950 een nieuw drukkerijgebouw aan de Zusterstraat. Aan de geregeerd. Na het verwoestende Duitse bombardement op 17 mei marktzijde verrees een kantoorgebouw van de krant. In 1998 werd 1940 stonden slechts de geblakerde muren van het stadhuis nog het pand, een ontwerp van architect Arend Rothuizen, in gebruik

22 Open Monumentendag 2014 genomen door ‘de Drvkkerij’. Sindsdien is de voorgevel voorzien van aan de Hoogstraat kerkten namen het gebouw in 1889 in gebruik. een extra transparante gevel, een glazen vlies, een kunstwerk van De voorgevel is in baksteen met natuurstenen banden uitgevoerd Piet Dieleman. In de Drvkkerij zijn nog sporen te zien van de oude en kent een vooruitstekende middenpartij, die door een opval- drukkerij. De Tourist-shop is ook in dit pand gevestigd. lende topgevel wordt bekroond. Het interieur wordt bepaald door de hoge kerkruimte, die een classicistische afwerking kent. Aan de achterzijde werd in 1908 een consistorie aangebouwd. Twee jaar ge- 11. Petrus- en Pauluskerk leden is het kerkgebouw weer terug in de staat van 1889 gebracht. Lombardstraat 1 De Rooms-katholieke kerk uit 1846 in de Lange Noordstraat werd bij het bombardement in 1940 volledig verwoest. Deze kerk werd niet 14. Van de Perrehuis herbouwd, maar in de nabijheid verrees een nieuw kerkgebouw, Hofplein 16 naar een ontwerp van de Haagse architect C.M. van Moorsel. Het Dit schitterende monument staat bekend als het “Van de Perrehuis”. robuuste bakstenen gebouw, gebouwd in de trant van de Bossche Het 18e eeuwse Van de Perrehuis is gebouwd op de kelders van een School, gaat terug op de basilica uit de vroegchristelijke periode. De middeleeuws klooster: de Commanderij der Duitse Orde. Dit was kerk werd op 5 juli 1951 plechtig ingewijd. Er is een speciale kapel een ridderorde, waarvan de leden het rooms-katholieke geloof in in het kerkgebouw, gewijd aan Onze Lieve Vrouw van den Polder, het oosten moesten verspreiden. Deze ridderorde stond in hoog waarin zich een 16de eeuws paneeltje met een afbeelding van Maria aanzien, zelfs nog na drie eeuwen na hun vertrek uit Middelburg: bevindt. het stadspaleis dat mr. Johan Adriaen van de Perre, die met de schatrijke Jacoba van den Brande getrouwd was, omstreeks 1765 liet bouwen op de plek van het klooster noemde hij de Commande- 12. Huis van Jacob Roggeveen rij. Tegenwoordig staat het stadspaleis bekend als het ‘Van de Perre- Lange Noordstraat 37 huis’. Het ‘Van de Perrehuis’ werd gebouwd door de Antwerpse archi- Een Rijksmonument nieuw leven inblazen is van alle tijden, sinds tect Johan Peter van Baurscheit de Jonge en zijn neef Engelbertus jaar en dag wordt er verbouwd, vertimmerd en opnieuw gedeco- Baets. Van 1838 tot 1995 was het gebouw in gebruik als rechtbank. reerd in monumentale huizen. Dit huis is daarin geen uitzondering. In de jaren vijftig van de twintigste eeuw is er aan de rechterachter- Wat het voormalige woonhuis van Jacob Roggeveen (ontdekker van zijde een vleugel aangebouwd. Paaseiland en bewoner van het pand eind 17e - begin 18e eeuw) bij- De afgelopen jaren is het huis zorgvuldig gerestaureerd, waarbij zonder maakt is dat er sinds de jaren 50 van de vorige eeuw vooral alle vertrekken een geheel eigen karakter en uitstraling hebben cosmetisch is gedecoreerd in het interieur, oude wandbekledingen gekregen. en plafonds zijn afgedekt met zachtboard, hardboard en gipsplaten. Tegen het 18de eeuwse huis verrees een moderne glazen nieuw- Bij de restauratie en renovatie van het pand is het huis verlost van bouwvleugel. In deze unieke combinatie van oud en nieuw is sinds deze plaatmaterialen en zijn de oude binnenmuren weer vrijge- 1 januari 2000 het Zeeuws Archief gevestigd. maakt. Dit veroorzaakte de nodige verrassingen uit vervlogen tijden, De stijlkamers zijn bijzonder goed bewaard gebleven en zijn alleen met als hoogtepunt een volledig intact stuk velouté-papierbehang op Open Monumentendag toegankelijk voor het publiek. Het “Van uit 1800. Laat je verwonderen door het verhaal van het pand en aan- de Perrehuis” is vanaf 10.00 uur beperkt opengesteld en uitsluitend schouw de diverse vondsten tijdens één van de drie bezichtigingen via rondleidingen o.l.v. een gids te bezichtigen. Op ieder half en heel aan de verbouwing op locatie. uur start een rondleiding in de hal bij de receptiebalie. De laatste rondleiding start om 16.00 uur. Het is noodzakelijk je aan te melden voor een bezichtiging via een email aan [email protected] onder vermelding van je naam en het voorkeurstijdstip (11 uur, 12 uur of 13 uur), er is steeds plaats voor maximaal 15 personen per tijdstip, op volgorde van aanmel- ding.

13. Doopsgezinde Kerk Lange Noordstraat 62 Op de plaats van de huidige Doopsgezinde Kerk bevond zich in de 18de eeuw het huis van de patriotgezinde dokter Lucas van Steveninck. In 1787 werd het door het Oranjegezinde volk met de grond gelijkgemaakt, waarbij zelfs een kanon van een VOC jacht werd gebruikt! Honderd jaar later verrees er een kerkgebouw in eclectische stijl, met neorenaissance invloeden, ontworpen door de Haagse architect K. Stoffels. De Mennonieten of Doopsgezinden die sinds 1630 15. Notariskantoor Wagenaarstraat 1 In verband met de 100-jarige herdenking van het begin van Dit monumentale huis dateert uit de 18de eeuw. Mr. C. van Citters, de Eerste Wereldoorlog, wordt er aandacht besteed aan het raadpensionaris van Zeeland, kocht in 1720 het perceel. Het pand verblijf van Belgische vluchtelingen in deze kerk van september zal voor hem of voor zijn dochter zijn gebouwd. Het gebouw heeft – december 1914. Het thema ‘Op reis’ heeft nu een heel andere een brede en tamelijk sobere voorgevel met een grote hardstenen betekenis gekregen. bordesstoep. Hoewel het interieur zeker nog enige interessante details kent, zoals stucwerkplafonds, moet het vroeger toch rijker zijn

Open Monumentendag 2014 23 geweest. Het gebouw diende van 1888 tot 1972 als onderkomen 18. Singelstraat 7 van het Zeeuws Museum. Aan de zijgevel is een unieke laatmiddel- Dit monumentale woonhuis heeft een gepleisterde rechte gevel, eeuwse houten gevel aangebracht die oorspronkelijk afkomstig is kroonlijst met datering 1789 en eenvoudige consoles. De voor- uit de Lange Delft. deuromlijsting is in eenvoudige Lodewijk XVI trant. Het pand kent een grote rijkdom aan monumentale details en was sinds de bouw nauwelijks meer gemoderniseerd. Het huis heette indertijd “De 16. Lutherse kerk Carper”. De vorige eigenaar – George ter Horst - heeft het pand Zuidsingel 70 King George I genoemd. Sinds 2004 stond het pand leeg. Het pand De kerk aan de Zuidsingel 70 is een ontwerp van de Middelburgse verkeerde in een slechte staat en stond jaren te koop. Het pand is stadsbouwmeester Jan de Munck (1687 - 1768), en verving de onlangs gerestaureerd door Monumentenbeheer Middelburg. Een oudere kerk aan de Suikerpoort die te klein werd. In 1740 werd met organisatie zonder winstoogmerk. Ze knapt historische panden op de bouw begonnen. Naast de kerk bouwde men een pastorie en die niet door de markt worden opgepakt. Het gerestaureerde monu- een wezenschool. Op 20 mei 1742 werd de nieuwe Lutherse Kerk mentenpand staat te koop en met de opbrengst kan Monumenten- plechtig ingewijd. beheer weer een ander historisch pand in Middelburg opknappen. De Lutherse Kerk is een eenvoudige bakstenen zaalkerk. Boven de deur ziet men de zwaan, het Luthersymbool. 19. Oostkerkplein 22 In de kerk bevindt zich een orgel dat ook al in de eerste kerk aan Dit rijksmonument is volgens de omschrijving in het monumenten- de Suikerpoort heeft gestaan. In dit kerkje werd in 1707 het orgel register een pakhuis met kruisramen, diefijzers, hijsbalk en schuin geplaatst dat nu het hoofdwerk vormt van het orgel. Johannes kelderluik. Het dateert uit de zeventiende eeuw. Het pakhuis, waar- Duyschot en zijn zoon Andries waren bereid de bouw van het orgel aan de huidige bewoners de naam Pakhuis 22 gaven, verkeerde lan- op zich te nemen. ge tijd in vervallen staat. In 2000 is het door architect Nellie van den Na verplaatsing van het orgel naar de nieuwe kerk aan de Zuids- Boorn-Huijsman gerestaureerd. Bij die restauratie is het oude zoveel ingel werd het door stadsarchitect Jan de Muynck aan de nieuwe mogelijk gerespecteerd, zo hangt op de zolderverdieping nog een omgeving aangepast. Het grote beeld van koning David dateert origineel hijsrad. De zolder is ingericht als therapie werkruimte. Op uit die tijd. Beeldhouwer Gerard de Grendel heeft dit vervaardigd, de begane grond is een ruimte voor cursussen en exposities en in evenals het lofwerk en de fraaie consoles onder de torens van het de kelder is een beeldhouwatelier. rugpositief. De Munck heeft kans gezien het Duyschot-orgel van 1706 met een nieuwe preekstoel en liturgisch centrum tot een fraai geheel te combineren. In 1754 werd het orgel door Johann Müller belangrijk uitgebreid. Het orgel werd onder meer in 1964 en 1994-1995 gerestaureerd. Gewassen Licht

Voor deze dag is fotograve Mieke Wijnen uitgenodigd haar werk 17. Civiliën met de titel: ‘Gewassen Licht’ een reis langs monumentale foto- Molstraat 13 prints op doek, te exposeren. Dit grote pand zal van origine uit de 16de eeuw dateren. In de loop Mieke liet zich in de zomer van 2009 inspireren door het hier en der eeuwen is er veel aan verbouwd en heeft het tal van bestem- nu. Met haar analoge camera bezocht ze het Centraal Station van mingen gehad. Het heeft een gepleisterde rechte gevel op gotisch Antwerpen. Daar legde ze een dag lang ontmoetingen vast met geprofileerd voetstuk. De naam is vermoedelijk een verbastering mensen, op reis, vanuit niets naar nergens. Dit heeft geresulteerd van Sevilla en zou een relatie kunnen hebben met de handel, die al in een serie van 8 verstilde beelden in zwart-wit. De foto’s zijn in de middeleeuwen vanuit Middelburg met Spanje werd gedreven. afgedrukt op zogenaamd glanspolyester (vlaggenstof) in een Het huis heeft een band met diverse Zeeuwse patriciërsfamilies. Zo afmeting van 120 bij 200 cm. Naast en achter elkaar opgehangen woonden er in de 17de eeuw onder andere Johanna Radermacher vormen ze het verhaal wat Mieke heeft willen vastleggen en wat en haar man Lucas Schorer (afkomstig uit Aken en de stamvader van de titel ‘Gewassen Licht’ kreeg. een bekend Zeeuws regentengeslacht, dat in 1814 in de adelstand werd verheven) en hun zoon Steven Radermacher. In 1824 erfde jhr. Daarnaast zal er in het beeldhouwatelier in de kelder gewerkt mr. Marinus Cornelis Paspoort van Grijpskerke, die van 1838-1859 worden en in de tuin een vilt activiteit. burgemeester van Middelburg was, CivilIiën van zijn vader Zacharias Paspoort. Van 1873-1899 was de bijzondere school van de gezusters Jonk er gevestigd (dagonderwijs voor meisjes) en van 1912 tot 1984 was het pand in gebruik als Openbare Bibliotheek. In de jaren dertig en zes- 20. Oostkerk tig van de vorige eeuw werd het verbouwd en gerestaureerd. In de Oostkerkplein kelder was enige tijd het Zeeuws Kunstenaars Centrum gevestigd. Het heeft lange tijd geduurd voordat de Oostkerk er stond. Het Civiliën was van 1985 tot 2010 in gebruik bij de Stichting Welzijn kerkgebouw werd met tussenpozen tussen 1648 en 1667 gebouwd. Middelburg en wordt nu weer particulier bewoond. Het is de eerste kerk die in Middelburg speciaal voor de protestantse eredienst werd gebouwd. De imposante Oostkerk heeft een achtkantig grondplan en vormt een nog gaaf voorbeeld van de classicistische barok uit het midden van de 17de eeuw. Het interieur, met onder andere een gerestaureerd 18de eeuws orgel is eveneens de moeite waard om te bezichtigen en te beluisteren.

24 Open Monumentendag 2014 kooplieden, dreef zowel handel in Europa als ook in West-Indië en Afrika. De schepen gingen met handelsgoederen als textiel, wapens, buskruit, alcoholische dranken en snuisterijen van Middelburg naar West-Afrika, van daar met slaven naar Zuid-Amerika en met producten uit die streken, als goud, ivoor, suiker, huiden, tabak, cacao, koffie, indigo en katoen, weer naar Middelburg. Zeer waarschijnlijk heeft er ook graan opgeslagen gelegen in het pakhuis. Want ook de graanhandel was zeer lucratief. Hierbij werd graan via de Oostzee getransporteerd vanuit o.a. de streken Sleeswijk, Holstein en de Bal- tische staten naar Nederland om daar eerst in pakhuizen te worden opgeslagen. Daarna werd het verhandeld naar andere landen.

Tegenwoordig bevindt zich op de begane grond van het pand het atelier van de beeldende kunstenaar Toos van Holstein. In het kader van het thema “Op reis” heeft ze in haar pakhuis een speciale expositie samengesteld. Vanwege de connectie tussen de naam van Toos van Holstein en de graanhandel met het huidige Duitse gebied Holstein draagt het pakhuis nu de naam “Holstein”.

23. Gemaal Boreel Tot 1929 stonden in de wintermaanden grote delen van ‘het platte van Walcheren’ onder water. De bouw van het gemaal Boreel aan de Nieuwe Vlissingseweg maakte daar een einde aan. Dit in kubistisch- expressionistische stijl opgetrokken gebouw van de Polder Walche- ren (tegenwoordig Waterschap Zeeuwse Eilanden) slaat het overtol- lig polderwater uit op het Kanaal door Walcheren. Boreel is het ontwerp van zijn naamgever, jhr. J.L. Boreel. In het industriële interieur is de in 1953 uitgebreide installatie te bezichtigen. Het gemaal kent tal van mooie details, zoals de tegelvloer, de afwerking van de hoge ramen en het kleurige wapen van de Polder Walcheren boven de ingang aan de spuizijde. Het gemaal Boreel is te voet of met de fiets bereikbaar via het jaagpad. 21. Pakhuis “de Kemel” Kinderdijk 88 Aan de Kinderdijk werden eind 16de eeuw de thans nog bestaande pakhuizen gebouwd. Ze dragen heel toepasselijk de namen van lastdieren, te weten: de Kameel, de Oliphant, de Kemel en de Muyl. Er was overigens nog een vijfde pakhuis, het Witte Paart. Dat is echter verdwenen. De pakhuizen kwamen later in het bezit van de in 1602 opgerichte VOC. Waren uit de Oost, zoals kruiden en spece- rijen, werden toen in deze pakhuizen opgeslagen. ‘De Kemel’ is in gebruik bij watersportvereniging ‘Arne’.

22. Pakhuis ”Holstein” Korendijk 56 Dit vlak bij de Middelburgse havens en wer ven gelegen pand is, met zijn zware balken zolderingen en de vele luiken een gaaf voorbeeld van een 18de-eeuws pakhuis. Aan de, voor een pakhuis, zeer fraaie uitvoering is te zien dat het Middelburg in die tijd economisch voor 24. Verbindingsbunker park Toorenvliedt de wind ging. Op deze plek is in vroeger tijden een haringpakkerij Toorenvliedt was gedurende de Tweede Wereldoorlog het hoofd- gevestigd geweest op de open ruimte tussen de twee naastgelegen kwartier van de Duitse troepen op Walcheren en de beide Bevelan- woonpanden in. Vermoedelijk was er toen al wel een overkapping. den. Vanuit dit commandocentrum werden ca. 9000 militairen aan- Later is het huidige pand tussen de twee andere gebouwen ingezet. gevoerd. In 1944 bouwden de Duitsers enkele commandobunkers, Het pakhuis met zijn rechte gevel heeft deze vorm gekregen in een personeelsonderkomen en een communicatiebunker op het 1738. landgoed. Vanuit de communicatiebunker werden radio-, telex- en telefoonverbindingen onderhouden met de eenheden in Zeeland Het pakhuis past perfect in het thema “Op reis”. In eerste instantie is en de hogere staven in België en Noord-Frankrijk. Het berichten- het pand in bezit geweest van de Middelburgse Commercie Com- verkeer vanuit deze bunker verliep voor een deel versleuteld via pagnie. Deze MCC, opgericht in 1720 door een aantal Middelburgse het legendarische codeerapparaat “Enigma”. Gemeente Middelburg

Open Monumentendag 2014 25 heeft deelgenomen aan het Europese project World War II Heritage. jaar in het bezit van de familie Meerman. In de twee eeuwen werden Het park is afgelopen jaren opgeknapt en de geschiedenis van de vele vissersschepen, waaronder een groot aantal hoogaarzen, daar Tweede Wereldoorlog wordt extra onder de aandacht gebracht. In gebouwd. In 1986 werd de scheepswerf gesloten. De gemeente het park kan heerlijk gewandeld worden en voor kinderen is er een Middelburg kocht het terrein in 2003 voor het symbolische bedrag speurtocht. Er staan informatieborden over de geschiedenis, op van één euro. Voorwaarde hierbij was de werf te restaureren en iedere bunker zijn dichtregels te lezen en bij verschillende bunkers weer in gebruik te stellen. In 2006 is de gemeente Middelburg met kan gespeeld worden. De communicatiebunker is gerestaureerd en de ingrijpende restauratie gestart. De restauratie werd in 2007 wordt momenteel ingericht zoals dat tijdens de oorlog was. Deze voltooid. Uniek is dat de werf nog beschikt over alle oude gereed- bunker is op Open Monumentendag als klein museum opengesteld schappen en werktuigen. De stichting Historische Scheepswerf voor publiek. C.A. Meerman beheert de werf als werkende museumwerf. Het is ook de thuishaven van de Stichting Behoud Hoogaars, waar de vier eigen schepen (drie hoogaarzen en een hengst) onderhouden en 25. Molen ‘Buiten Verwachting’ gerestaureerd worden. Molenweg 35, Nieuw- en Sint Joosland Molen “Buiten Verwachting” in de Mortierepolder te Nieuw– en Sint Joosland is nog regelmatig in bedrijf. De stenen korenmolen van het 27. Het Oude Toonkamertje type grondzeiler dateert uit 1874. Een algehele restauratie van de Langstraat 37, Arnemuiden molen vond in 1983 plaats. In de Langstraat staat een oud winkeltje. De winkel is gevestigd in De molen is op deze Monumentendag te bezichtigen. een oorspronkelijk woonhuis. Het pand werd in 1579 gebouwd en kreeg de naam “Het Wapen van Brugge” en is herbouwd omstreeks 1860. Het huis is nu in gebruik als Oud Hollands winkeltje met orna- menten uit een drogisterij van omstreeks 1950, waar ook Oud Hol- landse snoep wordt verkocht. In dit pand is ook een klein museum- pje gevestigd met o.a. een huiskamer met een statig familiekabinet uit 1875. Ook de bovenverdieping is ingericht als museum vanaf de jaren 1920, met als thema even terug in de tijd. U treft hier een kin- derkamertje, een naaikamertje en een kamer met gereedschap aan. Zo krijgt u een indruk hoe mensen vroeger leefden en speelden. Vanuit de winkel is er een uitzicht op de boerentuin met planten die bij de sfeer van het pand passen.

28. Museum Oud Stadhuis Meerman en ‘Uusje van Eine’ Langstraat 35, Arnemuiden Als u toch in de Langstraat bent, breng dan een bezoek aan het uit 1865 daterend voormalig gemeentehuis van Arnemuiden. Het gebouw staat thans bekend als ’t Stadthuys en biedt onderdak aan 26. Scheepswerf C.A. Meerman het plaatselijk museum. Zuidwal, Arnemuiden De Stichting Oudheidkundig Museum Arnemuiden exploiteert De werf is opgericht met een sleehelling bij een pakhuis door Pieter niet alleen het oude stadhuis, waarin onder meer een fraaie col- Boers uit Sliedrecht in 1763. In 1786 kocht Jacob Meerman de werf lectie schilderijen en vele voorwerpen over de geschiedenis van met loods en toebehoren. De werf bleef meer dan tweehonderd de vissersplaats te bewonderen vallen, maar ook het er tegenover

26 Open Monumentendag 2014 gelegen ‘Uusje van Eine’. Dit uit de jaren twintig daterende arbei- boogvensters en een houten geveltoren met naaldspits. Het dak is derswoninkje is ingericht als een vissershuisje en toont hoe de gedekt met zogenaamde Oegstgeester pannen. In het begin van vooroorlogse woonsituatie in Arnemuiden was. de 20e eeuw is er een pastorie bij de kerk gebouwd. Deze is later als woonhuis gebruikt door meerdere families en in 1970 is het huis geheel gerenoveerd. 29. Kerk Arnemuiden Sindsdien is het huis, dat de naam draagt “Pastorie”, in particulier Markt 10, Arnemuiden bezit. In 1505 werd er een kerk te Arnemuiden gebouwd, die in 1545 tot Bij de kerk bevindt zich een hardsteen met het wapen van Johan parochiekerk werd verheven. De protestanten namen deze ka- Pieter van den Brande, ambachtsheer van Kleverskerke. Deze steen tholieke kerk in 1572 in gebruik. Men nam in 1857 het besluit het is afkomstig uit het in 1940 verwoeste woonhuis van Van den laatmiddeleeuwse kerkgebouw wegens bouwvalligheid te slopen. Brande in de Lange Delft te Middelburg. De steen werd enkele jaren Op 31 maart 1858 werd de eerste steen gelegd voor een nieuwe geleden dankzij de inspanningen van de Historische Vereniging kerk, naar een ontwerp van J. Bourdrez. Het is een recht gesloten Arnemuiden, in Kleverskerke geplaatst. zaalkerk, voorzien van een geveltoren met opengewerkte houten lantaarn en naaldspits. Het kerkgebouw heeft sobere, vroeg neogo- tische elementen. In het interieur bevinden zich grafstenen uit de oude kerk. Bijzonder is het astronomisch torenuurwerk, dat de opkomst en ondergang van de zon en de maan en de hoog en laag waterstand aangeeft. Het is oorspronkelijk in 1589 vervaardigd voor de oude kerk, maar werd in 1858 herplaatst in deze kerk en in 1957 gerestaureerd.

30. Protestantse Kerk Kleverskerke Dorpsstraat 25, Kleverskerke Het gehucht Kleverskerke werd in 1857 bij Arnemuiden gevoegd. De huidige kerk werd in 1862 gebouwd ter vervanging van een eerder kerkgebouw uit 1670. Het allereerste kerkje was van voor 1251. Er was al bebouwing in 1200 en de eerste vermeldingen vinden we in een oorkonde van 20 september 1251.

Het is een recht gesloten zaalkerk met rond- Schaal 1:2700

Open Monumentendag 2014 27 Colofon

Dit informatieblad is een gezamenlijke uitgave van de gemeenten Middelburg, Veere en Vlissingen.

(Eind)redactie: afdeling Bestuursondersteuning / Communicatie (gemeente Middelburg); afdeling Bedrijfsvoering Communicatie (gemeente Veere) en afdeling Strategie Beleid en Projecten (gemeente Vlissingen). Met de onmisbare hulp van het Zeeuws Archief en het Gemeentearchief van Vlissingen.

Foto’s Middelburg: Aart van Belzen Foto’s Veere: Suzette Hoogerheide en Photographics Foto’s Vlissingen: Ruben Oreel

Grafische verzorging: Meulenberg Media