Provinciale Verkenning Gelderse Maatregelen Stikstof 2020-2025 Concept Uitvoeringsagenda Veluwe, Rijntakken En Achterhoek Juni 2020 Inhoud

Provinciale verkenning Gelderse maatregelen stikstof 2020-2025 Concept uitvoeringsagenda Veluwe, Rijntakken en Achterhoek juni 2020 Inhoud

Verkenning integrale, gebiedsgerichte maatregelen 3 Gelderse partners 4 Aanpak 5 Duurzame kijk op de gebieden Veluwe 6 Rijntakken 7 Achterhoek 8 Uitvoeringsagenda 9 CONCEPT Uitvoeringsagenda Veluwe 10 Probleemanalyse 11 Duurzame oplossingen 13 Generieke maatregelen Veluwe 15 Enclave 20 Gelderse Vallei 21 Noord-Veluwe 25 CONCEPT Uitvoeringsagenda Rijntakken 27 Probleemanalyse 28 Duurzame oplossingen 28 Maatregelen Rijntakken 30 CONCEPT Uitvoeringsagenda Achterhoek 35 Probleemanalyse 36 Duurzame oplossingen 36 Maatregelen Rijntakken 37 CONCEPT inventarisatie aandachtspunten en proeftuinen regio’s 42

2 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Verkenning integrale, gebiedsgerichte maatregelen

Gelderland is een groene provincie, rijk aan bos en natuurgebied. We zien de Gelderse Maatregelen Stikstof (GMS) in het verlengde De schade aan de natuur door te veel neerslag van stikstof is van de aanpak van het rijk. Dit betekent dat we geen dingen doen die de afgelopen jaren meer en meer duidelijk geworden. Ook in het rijk ook al doet. Onze Gelderse inspanningen zijn voor Gelderse de Gelderse natuurgebieden, die van grote betekenis zijn voor ontwikkelingen. De stikstofopbrengst met GMS stoppen we, na onze provincie. Het behoud van deze natuur, in het licht van de aflossing op de natuur, in onze Gelderse bank voor maatschappelijke stikstofproblematiek, is niet alleen een opgave voor Gelderland, en economische ontwikkelingen in onze provincie. Zo werken we met maar voor het hele land. Wij lossen het stikstof probleem in GMS aan natuurherstel en trekken we wonen en werken verder vlot. Gelderland niet alleen op. We zijn afhankelijk van landelijke Hierbij hoort een hernieuwde balans tussen welvaart en draagkracht (bron)maatregelen. Deze landelijke maatregelen moeten van de natuur. Waarbij we proberen de opgaven op alle niveaus zo ontwikkelruimte vrijmaken voor initiatieven in Nederland en goed mogelijk met elkaar te verbinden: landelijk, (inter) provinciaal, Gelderland. Met deze landelijke ontwikkelruimte kan bijvoorbeeld regionaal en lokaal. een drempelwaarde voor tijdelijke emissies worden ingesteld. De landelijke maatregelen bepalen ook de reductie van de In de eerste helft van dit jaar is met meer dan 65 sector partners uit ‘stikstofdeken’ boven onze provincie en de effecten daarvan op de natuur, bouw, mobiliteit, landbouw, industrie, waterschappen en de Gelderse natuur. En zijn dus van grote invloed op de opgave de regio’s gewerkt aan een provinciale verkenning van de stikstof- en in Gelderland. verduurzamingopgave voor de Veluwe, Achterhoek en Rijntakken en een inventarisatie van mogelijke maatregelen voor de komende jaren. De probleemanalyse van de gebieden en plannen van de partners zijn Landelijke opgave hierbij het vertrekpunt geweest.

(inter) Provinciale opgave Met deze verkenning proberen we op provinciaal niveau de opgaven van alle betrokken partners bijeen te brengen en synergie te zoeken tussen de sectoren. Zo vullen wij onze provinciale regie rol in. De Veluwe Rijntakken Achterhoek komende maanden willen we gebruiken om de maatregelen door te rekenen op doorlooptijd, kosten, effect op depositieverlaging en Lokale opgave impact op natuurherstel. Hierbij proberen we in de tweede helft van dit jaar tot afspraken te komen met elkaar wat we gaan doen en hoe we dit in de uitvoering gebiedsgericht gaan uitzetten (Plan van Aanpak Uitvoering en formeren van Uitvoeringsallianties). Hierbij zoeken we aansluiting met bestaande netwerken. In de afbeelding op pagina 5 een weergave van onze gezamenlijke aanpak richting concept uitvoeringsagenda.

3 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Gelderse partners

Voorliggend document is tot stand gekomen samen met onze Gelderse partners, waaronder:

Bouwpartners Aannemersfederatie, Cumela, NVB, Noa, VHG, Bouwend Nederland, Vereniging van waterbouwers

Natuurpartners Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten, Geldersch Landschap & Kasteelen, Het Nationale Park Hoge Veluwe, Kroondomein Het Loo, Gelders Particulier Grondbezit, GNMF

Landbouw partners LTO Noord/ZLTO, POV, NMV, Glastuinbouw Nederland, GAJK, NVP, Vereniging Vruchtbare Kringloop Achterhoek, Transitie Coalitie Voedsel, SBK, Netwerk Grondig

Industriepartners MKB Nederland Oost, KNB, Bouwend Nederland regio Oost, FME, Metaalunie, Koninklijke VNP, VNO-NCW Gelderland en midden

Mobiliteitpartners TLN

Regio’s Regio Achterhoek, Cleantech Regio, FoodValley, Regio Rivierenland, Regio Noord Veluwe, Regio Arnhem/Nijmegen

Waterschappen Rivierenland, Rijn en Ijssel, Vallei en Veluwe

Waterbedrijf Vitens

4 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Aanpak

De Gelderse gebieden: Veluwe Rijntakken Achterhoek

Probleemanalyse Waar komt de depositie vandaan? Hoe staat de natuur er voor?

check check Proeftuinen Doen check check De toekomst begint vandaag: hoe gaan we duurzame Gelderse maatregelen Hoe kunnen we zelf emissie verlagen? oplossingen versnellen? Hoe kunnen we zelf natuur versterken?

Bijsturen Monitoren

Naar duurzame oplossingen Hoe kunnen we duurzamer gaan Validatie boeren, vervoeren en produceren maatregelen in balans met de natuur? Wat kost het? Hoe lang duurt het? Wat levert het op?

Met elkaar:

5 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Duurzame kijk op de gebieden - Veluwe Noord Veluwe • Extensivering van de Veluwe melkveehouderij • Vervlechting natuur • Robuustere natuur en landbouw • Wonen en natuur in balans • Groene Koers bouw en circulair bouwen • Verduurzaming papier & kartonnage/metaalindustrie/ keramische industrie in combinatie met energietransitie • 0 Emissie bevoorrading binnensteden 2025 IJsselvallei • Veluwe als wateraccu (waterboeren?) • Grondgebonden landbouw, wateropgave en natuur • Vervlechting natuur verbinden (peil/functies) en landbouw • Grondgebonden landbouw en biodiversiteit • Extensivering melkveehouderij • Verduurzaming industrie Agrarische enclave Veluwe • Extensivering van de melkveehouderij • Verduurzaming van de kalverhouderij • Ruimte voor natuur Achterhoek

Gelderse Vallei • Vasthouden van water • Extensivering van de Rijntakken melkveehouderij • Verduurzaming van de kalverhouderij, varkens en niet grondgebonden veehouderij • Bijzondere opgave voor verduurzaming pluimveesector • Wonen in balans met natuur

6 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Duurzame kijk op de gebieden - Rijntakken

Rijntakken

• Natura2000-Rijntakken voor grondgebonden landbouw met weidegang melkvee • Verduurzaming van de glastuinbouw • Water vasthouden in de uiterwaarden • Waterveiligheid (2050): dijkversterking en rivierbedverruimingen i.c.m natuur en landbouw • Verduurzaming van de binnenvaart (rijk) • Verduurzaming metaal en keramische industrie • Groene Koers bouw en circulair bouwen

Veluwe

Achterhoek

Rijntakken

7 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Duurzame kijk op de gebieden - Achterhoek

Achterhoek

• Grondgebonden landbouw en biodiversiteit • Kennisontwikkeling door agrarische collectieven • Verduurzaming varkenshouderij • Aanpak voor robuust systeemherstel: natuuropgave + wateropgave + landbouwopgave

Veluwe

Achterhoek

Rijntakken

8 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Uitvoeringsagenda

Doelstellingen uitvoeringsagenda: stikstofuitstoot veroorzaken: landbouw en veehouderij, industrie, 1. Emissiereductie met als gevolg een substantiële daling van mobiliteit en bouw. We werken met deze sectoren samen waarbij stikstofneerslag in de meest kwetsbare Natura2000 gebieden. we zoeken naar de verbinding met de eigen sectorplannen. 2.Sterker maken van de natuur met maatregelen met natuur- • Tegelijkertijd zetten we in op korte en lange termijn maatregelen rendement, enerzijds door herstel van processen die het natuurlijk voor natuurherstel om de natuur sterker en robuuster te maken en systeem herstellen (zoals hydrologie en connectiviteit), anderzijds werken hieraan met onze natuurpartners. door korte termijn overlevingsstrategieën ten behoud van de • Voor de uitvoering werken we samen. Onze gemeenten en biodiversiteit. waterschappen spelen hierin een belangrijke rol. 3.Gebiedsgerichte transities op gang brengen en versterken waaronder • Per maatregel kijken we naar de doorlooptijd van een maatregel, bijvoorbeeld toekomstbestendige, natuurinclusieve landbouw, wat deze kost en wat de impact gaat zijn op depositie daling en duurzame industrie, duurzame mobiliteit en circulair bouwen (zie natuurrendement. Op basis van deze validatie maken we met elkaar ook ‘contouren’ hieronder). Vanuit een geïntegreerde visie op het de keuze wat wel/eerst te doen, wat niet/later, wat wel/niet kan. gebied. • Alle sectoren leveren een aandeel in de opgave en emissiereductie. Per gebied wordt bekeken wat de omvang van de opgave is, welke Kaders en uitgangspunten uitvoeringsagenda: bronnen meest relevant zijn en welke aanpak effectief is. • Inzet is hoe we wonen en werken weer vlot trekken in Gelderland. Het Gelders Datahuis Stikstof ondersteunt hierbij. In dit Datahuis En de Natuur sterker maken. worden analyses gedaan rondom het stikstofvraagstuk op basis van • Vanuit een hernieuwde balans tussen welvaart en draagkracht de best beschikbare informatie. van de natuur, waarbij een duurzaam toekomstperspectief voor de • Ontwikkelingen als grondgebonden landbouw vergen een integrale betrokken sectoren voorop staat. bijdrage van alle sectoren en een ketenbenadering. • We gebruiken een integrale, gebiedsgerichte aanpak, waarbij de • Kennisdeling en meten & monitoren van natuurherstel is belangrijk aanpak van het stikstofprobleem zoveel mogelijk in samenhang (hoe weten we of het echt beter gaat). wordt opgepakt met andere grote gebiedsopgaven, zoals waterbeheer, • Het onderdeel beleidsregels voor Wnb vergunningen valt buiten de recreatiezonering, bosuitbreiding, grondgebonden landbouw, scope van deze uitvoeringsagenda. woningbouw etc. • De effecten van onze inspanningen zullen meetbaar moeten zijn Waar moeten de maatregelen aan voldoen:  in onze natuurgebieden. Dit vraagt om een gerichte inzet van concreet en uitvoerbaar zijn  maatregelen en monitoring van deze maatregelen. leiden tot emissiereductie en natuurherstel, meetbaar op concrete • De focus op de stikstof uitstoot (emissie) in relatie tot de meest locaties  kwetsbare natuur (overschrijding van de kritische depositie waarde) waardoor een aantoonbare vermindering van depositie ontstaat die is ons uitgangspunt. We doen dit gebiedsgericht en kijken hierbij bijdraagt aan het benaderen van de kritische depositiewaarde in naar de Veluwe, Rijntakken en de Achterhoek. N2000 gebieden  • Daarbij verkennen wij welke emissie en natuurdoelstellingen in het de maatregelen moeten zeker zijn: met andere woorden, het moet gebied nodig zijn (bijvoorbeeld een emissiereductie van 25% in 2025?). zeker zijn dat de maatregelen wordt/is uitgevoerd  Hierbij staat de lange termijn verduurzamingsopgave centraal. de maatregelen moeten onderbouwd zijn: inzicht in het effect van de • De scope van de te nemen bronmaatregelen bevat alle sectoren die maatregelen op passende beoordeling

9 | Concept Uitvoeringsagenda GMS CONCEPT Uitvoeringsagenda Veluwe

Veluwe

10 | Concept Uitvoeringsagenda GMS CONCEPT Uitvoeringsagenda Veluwe

Probleemanalyse De Enclave De agrarische enclave Uddel-Elspeet ligt midden in het Natura2000- Op de Veluwe is het stikstofprobleem groot. Dit heeft op nationale gebied de Veluwe. In deze enclave ontspringt de Hierdense beek; een schaal impact op ontwikkelingsruimte. De schade aan de natuur- unieke laaglandbeek die uitmondt in het Randmeer. Rond landgoed typen en diersoorten is de afgelopen jaren nog sterker zichtbaar Staverden is sprake van een sterke verweving tussen grondgebonden geworden. De stikstofbelasting op de Veluwse bossen, heide, veehouderijen (melkvee) en natuur met voedselrijke bossen, natte stuifzanden vennen en venen is veel te hoog. Bomen zijn ziek, natuurlijke graslanden en heide en vennengebieden zoals de heideterreinen vergrassen, stuifzanden groeien dicht en de bodem- Staverdense leemputten. Veel gronden worden door terreinbeherende balans is verstoord. De biodiversiteit op de Veluwe is hierdoor sterk organisaties verpacht aan agrariërs. De samenwerking tussen agrariërs achteruit gegaan. en TBO’s is van oudsher aanwezig. Grond is erg schaars en beschikbare Dit jaar worden programma’s opgesteld voor herstel van bos, heide, gronden komen voor verschillende functies in aanmerking. Voor de schraalgrasland, stuifzand en van de vennen, venen en beken. grondgebonden veehouderij, die a) wil uitbreiden en b) tegelijkertijd Daarnaast wordt gewerkt aan een programma voor recreatiezonering. grondgebonden moet blijven, is de geringe beschikbaarheid van Voor GMS kan de Veluwe grofweg worden ingedeeld in vier agrarische pachtgronden een belangrijk aandachtspunt. deelgebieden, met ieder hun eigen kernmerken en opgaven. Dit zijn de Gelderse Vallei, de Agrarische Enclave (Uddel, Staverden, Elspeet Rond Uddel/ Elspeet zijn vooral veel niet-grondgebonden vee- e.d.), de IJsselvallei (Epe e.d.) en de Noord-Veluwe (Harderwijk, houderijen geclusterd. De vleeskalversector is sterk vertegenwoordigd, Elburg, Oldebroek e.d.). Rond de Veluwse natuur zijn meerdere in de vorm van veehouderijen, voerfabrieken etc. Circa 30% van alle agrarische clusters aanwezig met hun eigen kenmerken. Op veel vleeskalveren die in Nederland gehouden worden, bevinden zich hier. plekken is de grens tussen landbouw en natuur ‘hard’, maar op De vleeskalverhouderijen zijn enkele decennia geleden gerealiseerd andere plekken vindt er meer natuurlijke verweving tussen beide op de ‘arme’ gronden van de Veluwe omdat ander agrarisch gebruik functies plaats. daar minder efficiënt was. Deze vleeskalverhouderijen zijn nog steeds op dezelfde plek aanwezig; de randen van de Veluwe, nabij Als we kijken naar de overige economische sectoren zien we dat voor natuurgebieden, waardoor deze bedrijven een hoge depositie de industrie de papierfabrieken aan de oostzijde van de Veluwe relatief veroorzaken op Natura2000-gebieden. grote emissiebronnen zijn. Ook de hoge emissies van de binnenvaart Het laatste decennium zijn veel kleinere bedrijven beëindigd. op de Waal zorgen voor depositie effecten tot aan de noordzijde Daarentegen zijn enkele bedrijven sterk gegroeid. Vleeskalver- van de Veluwe. De emissies van de (woning) bouw liggen vooral houderijen hebben weinig grond nodig, waardoor de eigendoms- geconcentreerd rondom de grote steden zoals Apeldoorn en Ede. situatie in het gebied sterk versnipperd is. De sector is zelf bezig met Dit leidt vanuit landbouw en natuur bezien tot de onderstaande optimalisering van haar keten en verduurzaming van de sector. deelgebieden in de Veluwe, parallel aan het generieke deel voor de Veluwe:

11 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Gelderse Vallei maar er is ook sprake van een hoeveelheid aan grote agrarische kavels. Een zeer groot deel van de stikstofbelasting van de Veluwe is afkomstig In de landgoederenzone is de grondgebonden veehouderij van oudsher uit de Gelderse Vallei. Door de kenmerkende kwelstromen van de aanwezig. Hier vindt een sterke verweving tussen natuur en landbouw Veluwe zijn in de Gelderse Vallei bijzonder waardevolle natuurgebieden plaats. In de Gelderse Vallei neemt de druk op grond als gevolg van aanwezig: in het zuiden de Bennekomse Meent (Natura 2000 gebied de energietransitie en de verstedelijking toe, mede door de migratie Binnenveld) en Allemanskamp en in het noordelijk gelegen ‘Groene vanuit de Randstad. Valleilint’ met landgoederen zoals Appel, Gerwen-Hell, Oldenaller, Veenhuizerveld en Zwartenbroek. De Gelderse Vallei kan onder- IJsselvallei verdeeld worden in een noordelijk deel en een zuidelijk deel. Het (meegenomen in generieke deel maatregelen Veluwe) zuidelijk deel, ten zuiden van de A1 en ten oosten van de A30 (Ede, In de IJsselvallei aan de oostzijde van de Veluwe zijn landbouw, Barneveld, Lunteren, Kootwijkerbroek e.d.) is één van de grootste natuur en landschap veelal sterk verweven. Beken van het hoogst agrarische clusters van Nederland. In dit gebied zijn veel vormen ecologisch niveau (HEN) stromen van de Veluwe richting de IJssel. van agrarisch grondgebruik te herkennen, maar is vooral de niet- Op plaatsen waar Veluws kwelwater naar boven komt zijn zeer grondgebonden (intensieve) veehouderij sterk vertegenwoordigd. waardevolle, stikstofgevoelige natuurgebieden aanwezig zoals het Met name de pluimveehouderij rond Barneveld en Ede is een sterk Wisselse Veen, Gulbroek en Vemdebroek in het noorden bij Epe. geclusterde sector. Door de groei van biologisch en andere vrije uitloop In de centrale IJsselvallei liggen de natuurgebieden Empese en legpluimveehouderijen neemt de druk op beschikbare grond toe. Dit Tondese Heide en landgoederen Voorstonden en Leusveld (Natura concurreert met de grondbehoefte van de grondgebonden veehouderij 2000 gebied Landgoederen Brummen) en Lampebroek. In het zuiden (melkveehouderij). Het grondeigendom is over het algemeen de landgoederenzone in de Soerense Poort en de Havikerpoort. kleinschalig en gefragmenteerd. Van grootschalige pacht is geen De IJsselvallei (Epe, Heerde etc) kenmerkt zich door een wisselend sprake. agrarisch grondgebruik. Tussen het Apeldoorns Kanaal en de IJssel is vooral de grondgebonden veehouderij sterk vertegenwoordigd. Het zuidelijke deel van de Gelderse Vallei kent een harde grens Het gebied kenmerkt zich door grootschalige weidepercelen en met natuurgebieden; grote agrarische bedrijven liggen vrijwel monocultuur. naast natuurgebieden. Er is vrijwel geen verweving tussen natuur en landbouw. Wel is recent een groot natuurinrichtingsproject In de uiterwaarden van de IJssel is sprake van pachtconstructies. (Binnenveldse Hooilanden) afgerond, waar natuurorganisaties en Tussen de A50 en het Veluwemassief is meer niet-grondgebonden boeren samen het nieuwe natuurgebied in beheer hebben genomen. veehouderij aanwezig. Agrarische percelen zijn hier kleinschaliger In de zuidelijke vallei is bedrijfsopvolging een aandachtspunt. De en eigendom is meer versnipperd. Maar er is nabij de randen van het ruimtevraag speelt een rol in toekomstbestendig kunnen boeren. Het Veluwemassief ook sprake van een sterke vervlechting tussen natuur noordelijk deel (Nijkerk, Putten) kenmerkt zich door meer variatie in en landbouw. Vooral bij het Wisselse Veen en rond Landgoederen grondgebonden en niet-grondgebonden landbouw en is minder sprake Brummen is dit zichtbaar. van een grootschalig cluster van niet-grondgebonden veehouderijen. De pluimveehouderij is, zeker rond Nijkerk, sterk vertegenwoordigd,

12 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Noord-Veluwe De landbouw is op en rondom de Veluwe sterk vertegenwoordigd De Noord-Veluwe kenmerkt zich door grootschalige grondgebonden en is belangrijk voor de leefbaarheid van het platteland en voor de landbouw nabij Elburg, Harderwijk, Oldebroek, afgewisseld met plattelandseconomie. De landbouw heeft de afgelopen decennia al heel niet-grondgebonden veehouderijen. In het gebied heeft enkele veel stappen heeft gezet in emissie reductie. De ammoniakdepositie jaren geleden een grootschalige herverkaveling plaatsgevonden. vanuit de landbouw blijft relatief gezien wel hoog. De verschillende Bij Oldebroek is een (beperkte) clustering van niet-grondgebonden sectoren binnen de landbouw hebben plannen opgesteld om hun sector veehouderijen aanwezig, met een afwisseling tussen pluimvee, verder te verduurzamen. De reductie van emissies, zoals geur, fijn stof vleeskalveren, geiten etc. Bedrijven zijn over het algemeen klein en ammoniak, vormt in deze plannen een belangrijke doelstelling. en bedrijfsopvolging is een aandachtspunt. We zetten in op versnelde doorvoering van de maatregelen die door de sectoren zelf aangedragen worden. Hierbij houden we rekening met de landbouwstructuur en de opgave per deelgebied. We zoeken naar mogelijkheden om landbouw, natuur en water meer met elkaar te Duurzame oplossingen verbinden.

De Veluwe kent een enorme stikstofoverschrijding. Dit vraagt om een Voor de uitvoering zien we een grote rol voor landbouw robuustere natuur en een sterke depositiedaling. We zetten daarom coöperatieven. Tegelijkertijd zien we dat het rijk inzet op vrijwillige in op versneld herstel van verschillende typen natuur en, op korte bedrijfsbeëindiging. Wij vinden het belangrijk dat er een toekomst termijn, extra natuurbeheermaatregelen om de negatieve effecten blijft voor de Gelderse boer en we zullen hierbij dan ook inzetten op van de overmatige stikstofbelasting tegen te gaan. gebiedsgericht werken, met aandacht voor de plattelandsstructuur Wij gaan het herstel van de Veluwe versnellen samen met betrokken ter plaatse. Bouwen en wonen dicht bij de Veluwe is een belangrijke eigenaren en beheerders. Op de flanken van de Veluwe zien we natuur opgave. Stikstof wordt onderdeel van de integrale afwegingen voor en agrarisch gebruik. Daar komt schoon kwelwater vanuit de Veluwe woningbouwbehoeften; waar zitten de mogelijkheden, in balans met boven. de natuur? De verduurzaming van de papier en kartonnage industrie, Opgave is om dat schone water zo veel mogelijk vast te houden en metaalindustrie en keramische industrie draagt bij aan de lange te benutten voor de functies die er zijn zoals landbouw en natuur. termijn stikstof opgave en energietransitie in dit gebied. We rekenen Op de Veluwe is de opgave de watervoorraad op orde te krijgen. met de bedrijven de roadmaps voor energietransitie door op stikstof;

Hoe houden we water vast en infiltreren we er water? De Veluwe kan hoeveel CO2 en stikstof winst kunnen we behalen? We gaan voor (nog meer dan nu het geval is) dienst doen als wateraccu. Voor de 0 emissie bevoorrading via de weg van de binnensteden Apeldoorn, Enclave en Gelderse Vallei is het vasthouden van water voor landbouw Ede, Arnhem en Nijmegen vanaf 2025. We verkennen welke emissie en natuur en om een watervoorraad aan te leggen en waterkwaliteit doelstelling voor de aan- en afvoer van bouwmateriaal maximaal de opgave. Grondgebonden landbouw en de wateropgave gaan hand haalbaar is. in hand samen. Op dit moment volgt het waterpeil de functie. We onderzoeken of klimaatbestendiger landbouw en natuur meer kans krijgen als deze functies het peil volgen.

13 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Voor de deelgebieden Agrarische Enclave, Gelderse Vallei, Noord IJsselvallei Veluwe en IJsselvallei gelden daarnaast specifieke opgaven voor natuur Als onderdeel van de natuuropgave werken wij in de IJsselvallei aan en landbouw: herstel en robuuster maken van beken en (natte) natuurgebieden zoals bij Epe (Wisselse Veen, Gulbroek, Vemdebroek), Landgoederen Agrarische Enclave Brummen (Natura 2000 gebied) en Soerense Poort (zuid). We zetten met elkaar in op extensivering van de melkveehouderij Verder moet het programma nog worden ingevuld. in dit gebied en de verduurzaming van de kalverhouderij. Het natuurprogramma moet nog nader worden ingevuld. Noord-Veluwe Opgave voor nieuwe natuur is gelegen rondom rond Bloemkampen. Gelderse Vallei Dit project is momenteel in uitvoering door Natuurmonumenten In het noordelijk deel van de Gelderse Vallei, ‘Het Groene Valleilint’, i.s.m. het Waterschap. We zetten met elkaar in op extensivering van is nog een opgave voor realisatie van nieuwe natuur. De natuuropgave de melkveehouderij in dit gebied. is hier vooral gericht op het vergroten van kleine natuurparels en op hydrologische versterking van de aanwezige natte landnatuur in de landgoederenzone. Hierbij speelt het verhogen van de grondwaterstanden en het vasthouden van water een belangrijke rol. In zuidelijk deel van de Vallei zijn er natuuropgaven in het Binnenveld (Natura 2000), rond Allemanskamp en op de flanken van de Veluwe (Ede). Ook in deze gebieden speelt het water een belangrijke rol (kwel benutten, water vasthouden etc).

We zetten met elkaar in op extensivering van de melkveehouderij in dit gebied en de verduurzaming van de kalverhouderij, kippen, varkens, en niet grondgebonden veehouderij. Daarnaast zien we een opgave voor de pluimveesector. We onderzoeken hoe het vernieuwen van kippenstallen tot stikstof reductie kan leiden. Diverse varkensboeren hebben zich aangemeld voor de warme saneringsregeling van het rijk. We werken met de varkenssector aan een programma voor innovatie in deze sector voor de varkensondernemers die op een duurzame wijze door willen gaan met ondernemen.

14 | Concept Uitvoeringsagenda GMS check check check Generieke maatregelen Veluwe Verkenningcheck integrale, gebiedsgerichte maatregelen

Landbouw en nertsenhouderij

Maatregelen Opmerkingen

Overheidsbeleid gericht op verbod op nertsenhouderij per 1 januari 2024 Landelijk wordt 300mln hiervoor ingezet. Het verwachte landelijke effect is 0,3 kton NH3 Deze effecten moeten worden doorgerekend voor Gelderland

Industrie

Maatregelen Opmerkingen

Metaalunie: Welke stikstofreductie is als onderdeel van de energietransitie Dit in beeld brengen voor Gelderland. Hierbij gaat het met name om te halen in het bijzonder bij de nieuwbouw projecten? elektrische bouwwerktuigen Stimuleren innovatie: stikstof als onderdeel van de provinciale regeling Verkennen of regeling kan worden aangepast slimme en schone duurzame productie locaties Keramische industrie: Stikstof koppelen aan de CO2 roadmap: hiermee Actie: doorrekenen roadmap op stikstof reductie voor Gelderland stikstofdaling een accelerator laten zijn voor energietransitie Minder materiaal verwerken in keramische bouwproducten Nadere afstemming met ketenpartners nodig (bijv. dematerialisatie) Elektrificeren van droogtechnieken Vraagt een nauwgezet transitieproces inclusief een juiste omgang met de ovenconfiguratie en niveau van restwarmte. Op dit moment loopt er een onderzoek vanuit de Provincie naar de mogelijkheid om een onderdeel van het productieproces (de zanddroger) te elektrificeren. Mits het onderzoek slaagt zal dit geen grote impact hebben op NOx-emissie Denox branders toepassen voor die processen waar nodig en mogelijk De brander installatie in de tunneloven is een van de meest kostbare onderdelen van een steenfabriek dus vervanging van deze branders (de belangrijkste bron van NOx) is iets voor langjarige investeringscycli van bedrijven. Onderzoeken wat de lange termijn mogelijkheden zijn Onderzoek naar alternatieve duurzame brandstoffen (waterstof, biogas) Dit zijn alternatieve voor de lange termijn na 2025

VNP: Papierindustrie heeft al afspraken met de Nederlandse overheid om in Actie: doorrekenen roadmap op stikstof reductie voor Gelderland 2030 CO2 uitstoot met 49% te verminderen. De doelstelling van Gelderland is 55% en 0% in 2050. We koppelen waar mogelijk stikstofdaling aan inspanning energietransitie

15 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Papier: Via programma EL2030 met papierfabrieken in gesprek over Uit onderzoek is gebleken dat de grootste uitstoot komt uit de papierfabrieken. maatregelen voor CO2/NOx reductie De vervoersbewegingen hebben relatief een lage bijdrage. De maatregelen nu doorrekenen op stikstofeffecten Gelderland Pilot met OnePlanet voor lokaal meten emissie papierfabriek De eerste gesprekken hebben plaatsgevonden. Actie: OnePlanet maakt eerste opzet voor voorwaarden pilot. Daarnaast wordt een afspraak ingepland om te kijken op locatie wanneer dit weer mogelijk is i.v.m. Covid-19. VNO-NCW: Stikstof is al onderdeel geweest van EFRO programma eerste helft 2020. Optie om stikstof mee te nemen als onderdeel in het nieuwe operationeel Dit heeft geleid tot innovatie project binnenvaart. Verkenning nodig op welke programma van EFRO. wijze we stikstof ook aan het nieuwe EFRO programma kunnen koppelen

Mobiliteit

Maatregelen Opmerkingen Zero-emissie goederenvervoer binnensteden : 0 emissie bevoorrading via de Onderzoek naar stimuleren van elektrisch laden bij logistieke bedrijven. weg van de binnensteden Apeldoorn en Ede vanaf 2025 Reductie door de laadbehoefte in beeld te brengen. Ambitie is om zo een bijdrage te leveren aan reductie van CO2, stikstof en fijnstof uitstoot. Onderzoeken mogelijkheden overheid om laadinfra voor elektrificatie van het wagenpark in de logistieke sector te realiseren. Toe- en afvoer bouwmateriaal wordt hierin meegenomen in afstemming met bouw sector. Daarbij kijken we naar de maximale bijdrage van de bouw rekening houdend met ontwikkelingen in de sector zoals bijv. prefab bouwen Actie: effect is doorgerekend door Buck consultant en wordt nu gevalideerd. Actie: uitwerken welke definities we hanteren? Zero-emissie goederenvervoer Vrachtauto’s: De huidige Euro 6-vrachtauto’s ZE-vrachtauto’s zijn op dit moment nog nauwelijks af-fabriek te koop en zijn mogen nog maximaal 0,4 gram NOx per kWh uitstoten. Inmiddels is 60% een factor drie tot vier duurder dan van nieuwe Euro 6-(diesel)vrachtauto’s. van het Nederlandse vrachtwagenpark Euro 6. De schonere Euro 6-technologie De provincies kunnen samen met gemeenten de toepassing van ZE-vracht- is gemiddeld 10.000 euro duurder per voertuig. De sector heeft hierdoor sinds auto’s versnellen door laadsystemen te realiseren. Overheid realiseert laadin- 2014 al ruim 0,6 miljard euro in schone Euro 6- technologie geïnvesteerd. fra voor elektrificatie van het wagenpark in de logistieke sector. Actie: moet nog worden gevalideerd Snelheidsverlaging op provinciale snelweg A348 naar 100 km/h. Kosten: € 50.000 provinciaal geld (incl. A326 en A346). Snelheidsverlaging is gerealiseerd maar kan i.v.m. COVID-19 op dit moment niet gevalideerd worden Realisatie (stads)hubs Realiseren van overslagpunten door Provincie en transportbedrijven voor goederen, waardoor deze efficiënt en schoon vervoerd kunnen worden. Doorlooptijd van de realisatie is tot 2030. In beeld brengen via welke stappen dit zou kunnen verlopen Provinciale verkenning verduurzaming mobiliteit Provinciaal onderzoek naar de effecten van de eigen maatregelen verduurzaming van alle mobiliteitsvormen op emissiereductie (en stikstof in het bijzonder). Actie: doorrekening en validatie moet klaar zijn eind derde kwartaal 2020

16 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Green Deal GWW Werkwijze van duurzaam beheer en onderhoud van onze eigen wegen; emissiereductie stikstof wordt toegevoegd. Validatie is onderdeel van de verkenning verduurzaming mobiliteit Werkgeversaanpak Samen met onderwijs en bedrijfsleven duurzaam woon-werkverkeer bevorderen: minder auto’s, meer OV en fiets. Onderdeel van Visie op een be- reikbaar Gelderland. Doorlooptijd tot 2030. Validatie is onderdeel van verkenning verduurzaming mobiliteit

Bouw

Maatregelen Opmerkingen Groene Koers Gelderland: versnelling van de transitie naar zero emissie van Actie: doorrekenen stikstofeffecten op de Veluwe op basis van woning- mobiele werktuigen/(bouw)materieel om uiterlijk in 2030 aan de doelstelling bouw-prognose van het Klimaatakkoord voor een CO2-reductie van 0,4 Mton t.o.v. 1990 te voldoen voor mobiele werktuigen/(bouw)materieel met een verbrandingsmotor die ingezet worden op een bouwlocatie Een verkenning naar extra maatregelen voor de woningbouw in gebieden met Samen op te pakken met het rijk (BZK/LNV) depositie in Natura 2000

Provincie

Maatregelen Opmerkingen Voorstel om in omgevingsverordening op te nemen 25% circulair bij concept- Verkennen hoe we dit kunnen borgen bouw verplicht

We ondersteunen gemeenten met expertise en hulp bij de natuurvergunning- We bieden aan 50% cofinanciering op inhuur van vooraf geselecteerde bureaus. aanvraag. Zo voorkomen we samen met gemeenten dat vergunningen langer Mogelijk vanaf 2020 en verder dan strikt noodzakelijk op een besluit hoeven te wachten

Natuur

Maatregelen Opmerkingen Generieke maatregelen voor Natura 2000:Natuurbeheer vergoeding van 75% In het GNN moet langjarig het juiste natuurbeheer worden uitgevoerd. naar 85% Natuurbeheerders krijgen nu maximaal 75% van de werkelijke kosten vergoed. Hierdoor maken beheerders keuzes en wordt de natuur niet optimaal beheerd. Kosten: €7 miljoen over een periode van 6 jaar generiek Generiek: beheervergoeding voor extra beheer als gevolg van stikstofbelasting Kosten: € 18 miljoen over een periode van 6 jaar. Dit is een generieke maatregelen voor Gld

17 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Natuur

Maatregelen Opmerkingen Generiek: onderzoek en monitoring Om te beoordelen hoe de natuurgebieden moeten worden hersteld en wat de effecten zijn van maatregelen die wij nemen is extra onderzoek en monitoring nodig. Kosten: €12 miljoen over periode van 6 jaar generiek Naaldbos omvormen naar loofbos - 500ha Kosten: €7,5 miljoen uitvoering in 2021 Bekalken heischraal grasland en heide Effectieve maatregel voor toepassing steenmeel en plaggen kan nu worden toegepast op heischraal grasland en heide. Kosten: €0,5 miljoen uitvoering 2020-2025 Steenmeelonderzoek voor bosherstel Noodzakelijk steenmeelonderzoek voor effectief bosherstel. Kosten: €3 miljoen uitvoering 2020-2025 Stuifzandherstel 100 ha stuifzandherstel in 6 jaar en specifieke maatregelen uit het stuifzand- rapport. Kosten: €1 miljoen over periode van 6 jaar Venherstel Herstel zeer kwetsbare vennen zoals Loofles en Gerritsfles. Kosten: €1 miljoen uitvoering kan nu starten Kleine herstelprojecten - Project Gentiaanblauwtje: vlinder icoonsoort vochtige heide - Kleinschalig aanbrengen schelpen - Reptielenschermen langs langs fietspaden - Zadelsprinkhaan: herstelmaatregelen en biochemisch onderzoek Kosten: €1 miljoen uitvoering 2020-2021 Recreatiezonering Aanpassen padennetwerk en aanleg alternatieve recreatievoorzieningen. Het uitvoeringsprogramma recreatiezonering komt eind 2020 gereed. Kosten: €10 miljoen uitvoering start in 2021 Lange termijn maatregel Veluwe Generiek: Uitvoering herstelprogramma’s Herstel habitattypen bos, heide, heischraal grasland, stuifzand, vennen, beken. Natuur en natuurinclusieve landbouw in agrarische enclaves Agrarisch gebruik aanpassen door natuur, natuurinclusieve landbouw en herstel hydrologie. Natuurbeheerders en landgoedeigenaren zijn bereid om met pachters landbouwtransitie door te voeren: oa Landgoed Staverden. Kosten: €50 miljoen Aanleg eco passages Renkums beekdal, Veluwe-Reichswald. Kosten: € 10 miljoen

18 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Waterschappen

Maatregelen Opmerkingen Waterschap Vallei en Veluwe werkt graag met partijen samen aan integrale Participatie: De waterschappen steunen de beoogde kennisdeling en gebiedsgerichte oplossingen om de kwaliteit van de leefomgeving te verbete- monitoring en stimuleren de samenwerking met de Gelderse partners. ren. En daarmee ook aan oplossingen ter vermindering van de stikstof- De mate waarin opgaven voor water en klimaat gecombineerd of versneld deposities, versterking van de Natura 2000- en om gebiedsgerichte transities kunnen worden, bepaald mede de rol, middelen en bijdrage van de water- op gang te brengen (klimaat-robuust watersysteem, versterking regionale schappen om tot integrale oplossingen te komen economie, energietransitie, circulaire economie, biodiversiteit, kringlooplandbouw, ruimtelijke kwaliteit)

Het Waterschap is bereid hun maatregelen voor de wateropgaven waar mogelijk af te stemmen en te combineren met andere opgaven om synergie te behalen en kosten te verminderen. De exacte bijdrage en de rol van de waterschappen dient hierbij nader te worden ingevuld.

Waterschap Vallei en Veluwe is actief betrokken bij planvoorbereiding en uitvoering van natuurmaatregelen voor Natura 2000-gebieden Veluwe (oa beken, vennen en venen), Landgoederen Brummen en Binnenveld. Daarnaast ook GNN-gebieden zoals Gulbroek, Allemanskamp, Bloemkampen Waterschap Vallei en Veluwe ondersteunt een integrale systeemgerichte Verkenning naar effecten op stikstof, natuur en landbouw. Tevens onderzoe- aanpak. Daarnaast het Waterschap ook een opdrachtgever voor bouw. ken hoe opgaven met betrekking tot waterveiligheid qua programmering naar Hierbij ondersteund zij emissieloos bouwen. Daarnaast heeft zij de volgende voren gehaald kunnen halen worden, als dat beter passend is bij de stikstof- projecten die raakvlakken met stikstof en stikstof transities hebben: opgave. Het naar voren halen van deze projecten past in de oproep om 1. Versterking IJsseldijk (traject Hattem-Wapenveld) met mogelijkheden voor economische ontwikkelingen te stimuleren die door corona zijn stilgevallen herstructurering en versterking GNN 2. Gebiedsproces Hoenwaard waarbij toekomstbestendige inrichting en gebruik voorop staat 3. Versterking Grebbedijk met aandacht voor natuurinclusieve landbouw en faunapassage 4. Binnenveld waarbij koppeling water, landbouwtransitie en klimaat samen komen

19 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Enclave

Landbouw - melkvee

Maatregelen Opmerkingen Melkveehouderij – cafetaria model: Doorrekening van deze doelstellingen in enclave nodig 1. 5% minder eiwit in voer 2. beweiden: 70% van melkveebedrijven met weidegang het aantal uren uitbreiden van 720uur naar 1220 uur/jaar, zonder toename eiwit in voer. Met mogelijkheid tot verruiming naar 3000 uur voor extensieve en biologische bedrijven 3. bemesting met water toevoeging: max 33% water toevoegen bij zoden- bemesting op grasland Nieuwe bedrijfssystemen voor melkvee waarbij geen ammoniak ontstaat. Huidig onderzoek geeft al nieuwe inzichten. Effecten doorrekenen voor Gelderse gebieden Pilots bij melkveehouderijen dichtbij N2000 gebieden Inventarisatie van mogelijke pilots Inventariseren mogelijkheden extensivering melkveehouderij In kaart brengen welke ondernemers dit willen oppakken Vrijwillige, gerichte opkoop melkveehouderijen Zie de landelijke aanpak van het rijk

Landbouw - kalverhouderij

Maatregelen Opmerkingen Kwaliteitsdoelen Kalverhouderij: Norm 2,5KG NH3 per kalverplaats per jaar. In het verlengde van het sectorplan Norm vanaf 2020: maximale emissiewaarde NH3 huisvesting vleeskalveren voor duurzaam perspectief kalverhouderij in Gelderland zijn mogelijkheden van 2,5kg ammoniak per kalverplaats per jaar voor innovatie verkend met de sector. Via keukentafelgesprekken nader 20% daling import kalveren in 2030 onderzoeken bij groep ondernemers welke bedrijven willen innoveren, 10% meer ruimte voor kalveren kijken naar alternatieve verdienmodellen of eventueel bedrijfsbeeindiging overwegen indien zij zelf geen duurzaam toekomstperspectief zien voor hun onderneming. Kwaliteitsdoel Emissie arme stalsystemen In het verlengde van het sectorplan voor duurzaam perspectief kalverhouderij Stip: 60-80% emissie reductie in 2030 t.o.v. 2019 in Gelderland zijn mogelijkheden voor innovatie verkend met de sector. • Inrichten van ten minste 10 gedifferentieerde demonstratie stallen Via keukentafelgesprekken nader onderzoeken bij groep ondernemers welke in 2020-2024 gericht op emissiereductie bedrijven willen innoveren, kijken naar alternatieve verdienmodellen of eventueel bedrijfsbeeindiging overwegen indien zij zelf geen duurzaam • In 2024 1/3 van de stallen aangepast – 2/3 in 2028 toekomstperspectief zien voor hun onderneming • Meer ruimte per kalf, vervangen vloeren • In 2025 plan hoe alle stallen aan te passen voor 2035 • Aansluiten bij NL Next Level Mest Verwaarden

20 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Kwaliteitsdoel Zorgvuldige aanvoer van kalveren In het verlengde van het sectorplan voor duurzaam perspectief kalverhouderij 8% reductie van import kalveren in 2024 in Gelderland zijn mogelijkheden voor innovatie verkend met de sector. 10%in 2028 Via keukentafelgesprekken nader onderzoeken bij groep ondernemers welke 20% in 2030 bedrijven willen innoveren, kijken naar alternatieve verdienmodellen of eventueel bedrijfsbeeindiging overwegen indien zij zelf geen duurzaam toekomstperspectief zien voor hun onderneming

Natuur

Maatregelen Opmerkingen Hoe kunnen aanpassingen in pachtbeleid natuurinclusieve landbouw hier Actie: inventarisatie maken hoeveel agrarische ondernemers in de enclave stimuleren, waaronder grondgebonden landbouw? willen extensiveren. Actie: Inventariseren welke pachters er allemaal in dit gebied zitten (naast die van GLK/Staverden) Actie: Onderzoeken of integrale werkwijze Staverden kan helpen in het verder uitwerken van aanpassingen in pachtbeleid Onderzoeken of recreatie mogelijkheden biedt voor alternatieve verdien- Nader uit te werken met sector modellen voor agrarische ondernemers Maatregelen herstel en robuuster maken van natuur op en rond landgoed Staverden

Waterschap

Maatregelen Opmerkingen Voor de enclave zijn nog geen concrete projecten voorzien door het Waterschap Verkenning naar mogelijke maatregelen Enclave

21 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Gelderse Vallei

Landbouw - melkvee

Maatregelen Opmerkingen Melkveehouderij – cafetaria model: Doorrekening van deze doelstellingen in Gelderse Vallei nodig 1. 5% minder eiwit in voer 2. beweiden: 70% van melkveebedrijven met weidegang het aantal uren uitbreiden van 720uur naar 1220 uur/jaar, zonder toename eiwit in voer. Met mogelijkheid tot verruiming naar 3000 uur voor extensieve en biologische bedrijven 3. bemesting met water toevoeging: max 33% water toevoegen bij zoden- bemesting op grasland Nieuwe bedrijfssystemen voor melkvee waarbij geen ammoniak ontstaat. Huidig onderzoek geeft al nieuwe inzichten. Effecten doorrekenen voor Gelderse gebieden Pilots bij melkveehouderijen dichtbij n2000 gebieden Inventarisatie van mogelijke pilots Inventariseren mogelijkheden extensivering melkveehouderij In kaart brengen welke ondernemers dit willen oppakken Vrijwillige, gerichte opkoop melkveehouderijen Zie de landelijke aanpak van het rijk

Landbouw - varkens

Maatregelen Opmerkingen Landelijk Innovatieprogramma varkenshouderij: Verwachtte mogelijke besparing 3 a 4 kton NH3 tot 2030 / 2022 Ammoniak: Traditionele stalsystemen vervangen voor nieuwe -75% / 2030 Ammoniak: -85% Extra middelen voor investeringen in nieuwe stallen om gasvormige emissies Toepassing brongerichte emissiebeperkende stalmaatregelen in 60% van de te verminderen. stallen (7,5% per jaar in periode van 8 jaar), onder voorwaarde van voldoende Uitbouwen Holland Varken als centraal kwaliteitslabel stimuleringsmaatregelen en beschikbaarheid van vergunningen. 2022: Onderzoek en pilots naar de versterkte inzet van grondstoffen die niet geschikt Behoudens mest die op het bedrijf of 1 op 1 kan worden afgezet aan andere zijn voor humane consumptie in de veevoederindustrie landbouwers in de regio, wordt het overblijvende aandeel van het mestover- Sluiten van nutriëntenkringlopen door mestverwaarding en het versterken en schot van varkenshouderijen verwaard tot waardevolle meststoffen, kunst- professionaliseren van de mestketen. mest-vervangers en groene energie: in Oost 60%. 2025: Behoudens mest die Werken aan een energieleverende varkenshouderij op het bedrijf kan worden of 1 op 1 kan worden afgezet aan andere landbouwers Ontwikkeling integrale benchmarksystematiek voor varkenshouderijen om in de regio, wordt het overblijvende aandeel van het mest-overschot van welzijn en gezondheid van dieren naar een nog hoger niveau te brengen. varkenshouderijen ver-waard tot waardevolle meststoffen, kunstmestvervangers en groene energie: in Oost 75%. 2030: 100% Raming kosten door de sector landelijk: €40mln Rijk en €40mln privaat Nadere doorrekening voor de Gelderse situatie nodig.

22 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Verduurzaming stallen en impactanalyse varkenshouderijen: in kaart brengen Actie: inventarisatie derde kwartaal 2020 welke varkenshouderijen blijven en op basis daarvan een actieplan maken Pilot met OnePlanet voor lokaal meten emissie Actie: Nadere uitwerking voorwaarden voor pilot OnePlanet. Tweede helft installatie van proefsensoren.

Landbouw - pluimvee

Maatregelen Opmerkingen Vervanging oude stalsystemen pluimvee (tot 60% winst) Doorrekening van deze doelstelling nodig

Landbouw - kalverhouderij

Kwaliteitsdoel Emissie arme stalsystemen In het verlengde van het sectorplan voor duurzaam perspectief kalverhouderij Stip: 60-80% emissie reductie in 2030 t.o.v. 2019 in Gelderland zijn mogelijkheden voor innovatie verkend met de sector. Via keukentafelgesprekken nader onderzoeken bij groep ondernemers welke • Inrichten van ten minste 10 gedifferentieerde demonstratie stallen in bedrijven willen innoveren, kijken naar alternatieve verdienmodellen of 2020-2024 gericht op emissiereductie eventueel bedrijfsbeeindiging overwegen indien zij zelf geen duurzaam • In 2024 1/3 van de stallen aangepast – 2/3 in 2028 toekomstperspectief zien voor hun onderneming • Meer ruimte per kalf, vervangen vloeren • In 2025 plan hoe alle stallen aan te passen voor 2035 Aansluiten bij NL Next Level Mest Verwaarden Kwaliteitsdoel Zorgvuldige aanvoer van kalveren In het verlengde van het sectorplan voor duurzaam perspectief kalverhouderij 8% reductie van import kalveren in 2024 in Gelderland zijn mogelijkheden voor innovatie verkend met de sector. 10%in 2028 Via keukentafelgesprekken nader onderzoeken bij groep ondernemers welke 20% in 2030 bedrijven willen innoveren, kijken naar alternatieve verdienmodellen of eventueel bedrijfsbeeindiging overwegen indien zij zelf geen duurzaam toekomstperspectief zien voor hun onderneming

23 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Natuur

Maatregelen Opmerkingen Maatregelen herstel en robuuster maken van (natte) natuurgebieden: landgoederen in het Groene Valleilint en N2000-Binnenveld

Waterschap

Maatregelen Opmerkingen In de Gelderse Vallei spelen de volgende opgaven: Lunterse/Barneveldse beek Verkenning naar effecten op stikstof, natuur en landbouw (tegen gaan van verdroging), samenwerking met FoodValley en Salentein rondom landbouwtransitie, buurtschap de Valk (ontwerpatelier agrarisch bedrijf van de toekomst

24 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Noord-Veluwe

Landbouw - melkvee

Maatregelen Opmerkingen Melkveehouderij – cafetaria model: Doorrekening van deze doelstellingen in Noord-Veluwe nodig 1. 5% minder eiwit in voer 2. beweiden: 70% van melkveebedrijven met weidegang het aantal uren uitbreiden van 720uur naar 1220 uur/jaar, zonder toename eiwit in voer. Met mogelijkheid tot verruiming naar 3000 uur voor extensieve en biologische bedrijven 3. bemesting met water toevoeging: max 33% water toevoegen bij zoden- bemesting op grasland Nieuwe bedrijfssystemen voor melkvee waarbij geen ammoniak ontstaat. Huidig onderzoek geeft al nieuwe inzichten. Effecten doorrekenen voor Gelderse gebieden Pilots bij melkveehouderijen dichtbij n2000 gebieden Inventarisatie van mogelijke pilots Inventariseren mogelijkheden extensivering melkveehouderij In kaart brengen welke ondernemers dit willen oppakken Vrijwillige, gerichte opkoop melkveehouderijen Zie de landelijke aanpak van het rijk

Landbouw - niet grondgebonden

Maatregelen Opmerkingen Analyseren welke bedrijven rond de Veluwe en de Randmeren er zijn i.v.m. Inventarisatie mogelijkheden de depositie en inventariseren welke wensen er leven rondom toekomstige ontwikkelingen i.r.t. het stikstof dossier

Natuur

Maatregelen Opmerkingen Maatregelen herstel en robuuster maken van natuurgebied Bloemkampen en ecologische verbinding Veluwe Randmeer langs de Hierdense beek (Hierdense Poort)

25 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Waterschap

Maatregelen Opmerkingen Op de Noord-Veluwe wil het waterschap aan de slag met een brede Verkenning naar effecten op stikstof, natuur en landbouw ontwikkeling van water-natuur-recreatie-landbouw in de randmeerkustzone. Ook hier liggen beleidsmatig sterke raakvlakken met ecologische verbindings- zones, natte natuur, landbouw en landschap

26 | Concept Uitvoeringsagenda GMS CONCEPT Uitvoeringsagenda Rijntakken

Rijntakken

27 | Concept Uitvoeringsagenda GMS CONCEPT Uitvoeringsagenda Rijntakken

Probleemanalyse Duurzame oplossingen

Rijntakken is een groot Natura2000-gebied dat het overgrote deel Het Beheerplan Natura2000-Rijntakken is in 2019 vastgesteld. omvat van de uiterwaarden van Waal, Nederrijn en IJssel. Wij willen de uitvoering versnellen door het grootste deel van de In de Rijntakken zijn vooral de uiterwaarden vanuit het maatregelen uit dit Beheerplan te realiseren in de komende periode stikstofperspectief bezien relevant en de stikstofgevoelige Natura- van 2020-2025. In 2020 werken wij een hiervoor uitvoeringsstrategie 2000 gebieden De Bruuk en Lingegebied en Diefdijk-Zuid. uit. Afgelopen jaren zijn al veel natuurprojecten langs de grote Het Stroomdalgrasland en Glanshaverhooiland en de leefgebieden rivieren uitgevoerd. Aanvullend moeten nog belangrijke Natura- voor Kwartelkoning zijn gevoelig voor verhoogde stikstofdepositie. 2000-maatregelen worden genomen. Voor het herstel en ontwikkeling van natuur is intensief agrarisch In het Beheerplan Rijntakken zijn de opgaven uitgewerkt voor herstel gebruik in Natura2000-Rijntakken niet gewenst. Gronden in en uitbreiding van natuurtypen zoals grasland, ooibos, (riet)moeras uiterwaarden zijn landbouwkundig niet optimaal en liggen etc. Ook moeten leefgebieden worden uitgebreid voor soorten. grotendeels binnen Natura2000-Rijntakken. Natura2000-Rijntakken Door nauwe verwevenheid met het intensief agrarisch grondgebruik leent zich daarom goed voor grondgebonden landbouw met weide- is de stikstofbelasting van deze natuurgebieden vaak te hoog. gang voor de melkveehouderij. Daar zetten we op in. Er wordt De stikstofproblematiek is in Rijntakken echter minder groot dan vanuit de natuur en landbouwopgave gezocht naar kansen voor op de Veluwe en in de Achterhoek. Een deel van de uiterwaarden het combineren van natuur en landbouwfuncties. bestaat uit pachtgronden voor grondgebonden veehouderij. In de gebieden zelf zijn weinig agrarische bedrijven aanwezig, maar in een Onderdeel van de gebiedsopgave voor de Rijntakken is een verdere beperkte zone rond de Rijntakken zijn wel veehouderijen aanwezig. verduurzaming van de glastuinbouw. Water is randvoorwaardelijk voor landbouw en natuur. Voor herstel en ontwikkeling van de De scheepvaart heeft relatief een grote bijdrage met hoge emissies en natuurgebieden is het van belang om het water vast te houden in zorgt voor depositie in de Rijntakken tot aan Noord Veluwe. Vanuit de de uiterwaarden en het peilbeheer na hoogwaterperioden hierop Landbouw en industrie zijn met name de melkveesector, glastuinbouw aan te passen. Waterveiligheid is hier een belangrijke opgave. Tot en keramische industrie belangrijke bronnen van emissies. Emissies 2050 gaan we aan de slag met waterveiligheidsmaatregelen in het van de (woning) bouw zitten met name rondom de grotere steden rivierengebied, zoals dijkversterkingen en rivierbedverruimingen. zoals Arnhem en Nijmegen. Stikstof wordt vanaf nu expliciet aan de integrale aanpak toegevoegd. De extensiveringsopgave vanuit de landbouw wordt vanaf nu in het waterprogramma opgenomen om te kijken waar de kansen en mogelijkheden liggen.

28 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Een derde van de afstand die de binnenvaartschepen door Nederland afleggen lopen via de Gelderse vaarwegen. Provincie en gemeenten in het gebied trekken samen op om afspraken te maken met het verantwoordelijke ministerie over de verduurzaming van de binnenvaart. Daarnaast hebben we zelf het initiatief genomen voor een verduurzamingsonderzoek samen met het Expertise en Innovatie Centrum Binnenvaart. De provincies in het midden en zuiden van het land doen mee aan dit Gelderse initiatief. De uitkomsten worden in de tweede helft van 2020 verwacht.

De verduurzaming van de metaalverwerkende en keramische industrie draagt bij aan de lange termijn stikstof opgave en energietransitie in dit gebied. We verwachten dat de effecten van emissie besparende maatregelen in deze industrie tot aan de Noord Veluwe meetbaar zijn. We rekenen de roadmaps voor energietransitie door op stikstof; hoeveel

CO2 - en stikstofwinst kunnen we behalen? Voor de woningbouwopgave in dit gebied werken we met de partners uit de bouw en de Regio Rivierenland aan de Groene Koers: circulair bouwen met elektrisch bouwmaterieel. Stikstof wordt onderdeel van de integrale afwegingen voor woningbouwbehoeften; waar zitten de mogelijkheden, in balans met de natuur?

29 | Concept Uitvoeringsagenda GMS check check check Maatregelen Rijntakken check

Landbouw - glastuinbouw

Maatregelen Opmerkingen Sectorplan Glastuinbouw: Streven om in 2040 van het gas af te zijn Doorrekening op stikstofdepositie nodig van deze doelstelling Ruimte voor aardwarmte/elektriciteit Verkenning naar mogelijkheden Overall: Kennisonderzoek opzetten naar stikstofbesparingen in de industrie Verkenning technologie innovatie uit industrie voor toepassing in de glastuin- voor toepassing in de glastuinbouw bouw

Landbouw - melkvee

Maatregelen Opmerkingen Melkveehouderij – cafetaria model: Doorrekening van deze doelstellingen in Rijntakken nodig 1. 5% minder eiwit in voer 2. beweiden: 70% van melkveebedrijven met weidegang het aantal uren uitbreiden van 720uur naar 1220 uur/jaar, zonder toename eiwit in voer. Met mogelijkheid tot verruiming naar 3000 uur voor extensieve en biologische bedrijven 3. bemesting met water toevoeging: max 33% water toevoegen bij zoden- bemesting op grasland Nieuwe bedrijfssystemen voor melkvee waarbij geen ammoniak ontstaat. Huidig onderzoek geeft al nieuwe inzichten. Effecten doorrekenen voor Gelderse gebieden Pilots bij melkveehouderijen dichtbij n2000 gebieden Inventarisatie van mogelijke pilots Inventariseren mogelijkheden extensivering melkveehouderij In kaart brengen welke ondernemers dit willen oppakken Vrijwillige, gerichte opkoop melkveehouderijen Zie de landelijke aanpak van het rijk

Mobiliteit - binnenvaart

Maatregelen Opmerkingen Onderzoek emissie loze binnenvaart: op initiatief van Gelderland samen met Eerste resultaten doorrekeningen rond de zomer. Ambitie: 2030: 25% emissie- I&W en andere provincies onderzoeken hoe we emissie loze binnenvaart reductie, emissie loos: 2050 kunnen stimuleren Kosten: Ca. € 800 mln voor verduurzamen volledige Nederlandse vloot Pilot Energy Transhipment Hub Nijmegen EFRO bijdrage verstrekt. 0,2 Kton NOx besparing in de pilot. Bij verdere uitrol kan grotere reductie worden gerealiseerd

30 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Snelheidsverlaging op provinciale snelweg A326 naar 100 km/h. Snelheidsverlaging is gerealiseerd. Kosten: € 50.000 eigen (provinciale) middelen mobiliteit Zero-emissie goederenvervoer binnensteden : zero-emissie bevoorrading via de Onderzoek naar stimuleren van elektrisch laden bij logistieke bedrijven- weg van de binnensteden Arnhem en Nijmegen vanaf 2025. reductie door de laadbehoefte in beeld te brengen. Ambitie is om zo een bijdrage te leveren aan reductie van CO2, stikstof en fijnstof uitstoot. Onderzoeken mogelijkheden overheid om laadinfra voor elektrificatie van het wagenpark in de logistieke sector te realiseren. Toe- en afvoer bouwmateriaal wordt hierin meegenomen in afstemming met bouwsector. Daarbij kijken we naar de maximale bijdrage van de bouw rekening houdend met ontwikkelingen in de sector zoals bijv. prefab bouwen.

Actie: effect is doorgerekend door Buck consultant en wordt nu gevalideerd. Actie: uitwerken welke definities we hanteren? Zero-emissie goederenvervoer Vrachtauto’s: De huidige Euro 6-vrachtauto’s ZE-vrachtauto’s zijn op dit moment nog nauwelijks af-fabriek te koop en zijn mogen nog maximaal 0,4 gram NOx per kWh uitstoten. Inmiddels is 60% van een factor drie tot vier duurder dan van nieuwe Euro 6-(diesel)vrachtauto’s. het Nederlandse vrachtwagenpark Euro 6. De schonere Euro 6-technologie is De provincies kunnen samen met gemeenten de toepassing van ZE-vracht- gemiddeld 10.000 euro duurder per voertuig. De sector heeft hierdoor sinds auto’s versnellen door laadsystemen te realiseren. Overheid realiseert laad- 2014 al ruim 0,6 miljard euro in schone Euro 6- technologie geïnvesteerd. infra voor elektrificatie van het wagenpark in de logistieke sector. Actie: moet nog worden gevalideerd Realisatie (stads)hubs Realiseren van overslagpunten door Provincie en transportbedrijven voor goederen, waardoor deze efficiënt en schoon vervoerd kunnen worden. Doorlooptijd van de realisatie is tot 2030. In beeld brengen via welke stappen dit zou kunnen verlopen. Provinciale verkenning verduurzaming mobiliteit Provinciaal onderzoek naar de effecten van de eigen maatregelen verduurzaming van alle mobiliteitsvormen op emissiereductie (en stikstof in het bijzonder). Actie: doorrekening en validatie moet klaar zijn eind derde kwartaal 2020. Green Deal GWW Werkwijze van duurzaam beheer en onderhoud van onze eigen wegen; emissiereductie stikstof wordt toegevoegd. Validatie is onderdeel van de verkenning verduurzaming mobiliteit.

Industrie

Maatregelen Opmerkingen Metaalunie: Welke stikstofreductie is als onderdeel van de energietransitie te Dit in beeld brengen voor Gelderland. Hierbij gaat het met name om elektri- halen in het bijzonder bij de nieuwbouw projecten? sche bouwwerktuigen Stimuleren innovatie: stikstof als onderdeel van de provinciale regeling slim- Verkennen of regeling kan worden aangepast me en schone duurzame productie locaties

31 | Concept Uitvoeringsagenda GMS VNO-NCW: Stikstof is al onderdeel geweest van EFRO programma eerste helft 2020. Optie om stikstof mee te nemen als onderdeel in het nieuwe operationeel Dit heeft geleid tot innovatie project binnenvaart. Verkenning nodig op welke programma van EFRO. wijze we stikstof ook aan het nieuwe EFRO programma kunnen koppelen Keramische industrie: Stikstof koppelen aan de CO2 roadmap: hiermee stik- Actie: doorrekenen roadmap op stikstof reductie voor Gelderland stofdaling een accelerator laten zijn voor energietransitie Minder materiaal verwerken in keramische bouwproducten Nadere afstemming met ketenpartners nodig (bijv. dematerialisatie) Elektrificeren van droogtechnieken Vraagt een nauwgezet transitieproces inclusief een juiste omgang met de ovenconfiguratie en niveau van restwarmte. Op dit moment loopt er een onderzoek vanuit de Provincie naar de mogelijkheid om een onderdeel van het productieproces (de zanddroger) te elektrificeren. Mits het onderzoek slaagt zal dit geen grote impact hebben op NOx-emissie Denox branders toepassen voor die processen waar nodig en mogelijk De brander installatie in de tunneloven is een van de meest kostbare onderdelen van een steenfabriek dus vervanging van deze branders (de belangrijkste bron van NOx) is iets voor langjarige investeringscycli van bedrijven. Onderzoeken wat de lange termijn mogelijkheden zijn Onderzoek naar alternatieve duurzame brandstoffen (waterstof, biogas) Dit zijn alternatieve voor de lange termijn na 2025 Mogelijkheden kleiwinning i.r.t. ontwikkeling nieuwe natuur verkennen Voor natuur in het Rijntakkengebied wordt heeft het rijk ambities voor de lange termijn opgenomen in de Programmatische aanpak Grote Wateren (PAGW). In het programma voor Integraal Riviermanagement (IRM) worden deze ambities nader uitgewerkt in samenhang met andere opgaven langs de grote rivieren. Hierbij wordt ook gekeken naar kansen voor samenwerking met de industrie en grondstoffenwinning.

Bouw

Maatregelen Opmerkingen Groene Koers Gelderland: versnelling van de transitie naar zero emissie van Actie: doorrekenen stikstofeffecten op Rijntakken op basis van woning- mobiele werktuigen/(bouw)materieel om uiterlijk in 2030 aan de doelstelling bouw-prognose van het Klimaatakkoord voor een CO2-reductie van 0,4 Mton t.o.v. 1990 te voldoen voor mobiele werktuigen/(bouw)materieel met een verbrandingsmotor die ingezet worden op een bouwlocatie Een verkenning naar extra maatregelen voor de woningbouw in gebieden met Samen op te pakken met het rijk (BZK/LNV) depositie in Natura 2000

32 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Provincie

Maatregelen Opmerkingen Voorstel om in omgevingsverordening op te nemen 25% circulair bij concept- Verkennen hoe we dit kunnen borgen bouw verplicht

We ondersteunen gemeenten met expertise en hulp bij de natuurvergunning- We bieden aan 50% cofinanciering op inhuur van vooraf geselecteerde aanvraag. Zo voorkomen we samen met gemeenten dat vergunningen langer bureaus. Mogelijk vanaf 2020 en verder. dan strikt noodzakelijk op een besluit hoeven te wachten.

Natuur

Maatregelen Opmerkingen Generieke maatregelen voor N2000:Natuurbeheer vergoeding van 75% In het GNN moet langjarig het juiste natuurbeheer worden uitgevoerd. naar 85%. Natuurbeheerders krijgen nu maximaal 75% van de werkelijke kosten vergoed. Hierdoor maken beheerders keuzes en wordt de natuur niet optimaal beheerd. Kosten: €7 miljoen over een periode van 6 jaar generiek Generiek: beheervergoeding voor extra beheer als gevolg van stikstofbelasting Kosten: € 18 miljoen over een periode van 6 jaar. Dit is een generieke maatregelen voor Gld. Generiek: onderzoek en monitoring Om te beoordelen hoe de natuurgebieden moeten worden hersteld en wat de effecten zijn van maatregelen die wij nemen is extra onderzoek en monitoring nodig. Kosten: €12 miljoen over periode van 6 jaar generiek Korte termijn maatregelen Rijntakken Extra graslandbeheer Specifiek extra beheer voor herstel en uitbreiding glanshaverhooiland en stroomdalgrasland met leefgebieden voor Kwartelkoning. Kosten: €0,5 miljoen over periode van 6 jaar Lange termijn maatregelen Rijntakken Uitvoeren maatregelen uit Beheerplan N2000 Rijntakken Doorlooptijd 2020-2025 Uitbreiding Ooibos en moeras Realisatie restopgave Natura2000 Rijntakken in combinatie met PAGW. Kosten: €50 miljoen

33 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Waterschappen

Maatregelen Opmerkingen Waterschap Rivierenland is bereid hun maatregelen voor de wateropgaven Waterschap Rivierenland werkt graag met partijen samen aan integrale waar mogelijk af te stemmen en te combineren met andere opgaven om gebiedsgerichte oplossingen om de kwaliteit van de leefomgeving te synergie te behalen en kosten te verminderen. verbeteren. En daarmee ook aan oplossingen ter vermindering van de stikstof- Het Waterschap ziet de volgende raakvlakken: Uitwerken maatregelen deposities, versterking van de N2000-natuur en om gebiedsgerichte transities voor water vasthouden (peilbeheer) in natuurgebieden in de uiterwaarden op gang te brengen (klimaat-robuust watersysteem, versterking regionale (N2000-Rijntakken) economie, energietransitie, circulaire economie, biodiversiteit, kringlooplandbouw, ruimtelijke kwaliteit). • Bevorderen biodiversiteit op eigen objecten door ander beheer • TBO’s faciliteren bij optimaliseren waterpeil Het Waterschap steunt de beoogde kennisdeling en monitoring en stimuleert de samenwerking met Gelderse partners. • Bij uitvoering meer inzet van zero emissie materieel • Stikstof meenemen als onderdeel van de opgave bij dijkversterkingsprojecten De mate waarin opgaven voor water en klimaat gecombineerd of versneld • 17 ha natuurcompensatie als gevolg van de uitvoering van grote projecten in kunnen worden, bepaald mede de rol, middelen en bijdrage van de water- de komende jaren in de planning opgenomen. schappen om tot integrale oplossingen te komen.

34 | Concept Uitvoeringsagenda GMS CONCEPT Uitvoeringsagenda Achterhoek

Achterhoek

35 | Concept Uitvoeringsagenda GMS CONCEPT Uitvoeringsagenda Achterhoek

Probleemanalyse versnipperd zijn, is geen sprake van een optimale verkaveling van grondgebonden bedrijven. Kenmerkend voor de Achterhoek zijn de kleinschalige landschappen In de Achterhoek verwacht men dat de komende jaren bedrijfs- met verwevenheid van landbouw, landgoederen, beken en natuur- opvolging een aandachtspunt is, vooral in de niet-grondgebonden gebieden. De Achterhoekse natuurgebieden zijn afgelopen decennia veehouderij. Meer dan in andere Gelderse gebieden kent de Achter- sterk achteruit gegaan als gevolg van te hoge stikstofdepositie en hoek een grote problematiek door verdroging. Samenwerking met het jarenlange droogte door te lage grondwaterstanden. Waterschap is in de Achterhoek cruciaal. Wanneer we kijken naar de In de Achterhoek liggen vijf relatief kleine Natura 2000 gebieden: overige economische sectoren In de Achterhoek zoals bijvoorbeeld de Bekendelle, Willinks Weust, Korenburgerveen, Wooldse veen en industrie of mobiliteit zijn er over het algemeen minder grote bronnen Stelkampsveld. Het zijn natuurgebieden met unieke (inter)nationale van emissies. Maar door de gevoeligheid van de natuur resulteert natuurwaarden zoals (hoog)veen, natte heide en schraalgrasland. depositie al snel in overschrijding van de KDW. Deze natuurtypen zijn zeer stikstofgevoelig. Voor deze Achterhoekse Natura2000-gebieden zijn in 2015 Beheerplannen vastgesteld. Veel natuurherstelmaatregelen (o.a. hydrologische maatregelen) zijn Duurzame oplossingen op dit moment in voorbereiding en worden uitgevoerd in 2020, 2021 en 2022. Uit evaluatie moet blijken of dit voldoende is voor robuust In de Achterhoek zetten we in op de verdere uitrol van natuurinclusieve systeemherstel van deze natuurgebieden. landbouw en verdere extensivering van grondgebonden agrarische bedrijven. We investeren in de verdere kennisontwikkeling en De Achterhoek kent een grote variatie aan agrarisch grondgebruik organisatorisch vermogen van agrarische collectieven, gericht op waarbij veehouderij en akkerbouw (zoals aardappelen) elkaar de verweving van landbouw, natuur en water. Tegelijkertijd werken afwisselen. Van oudsher is het gebied kleinschaliger ingericht dat we met de varkenshouderij aan verduurzaming en bieden we een andere Gelderse landbouwgebieden, waardoor het kleinschaliger perspectief voor de blijvende boer. N2000-herstelmaatregelen (coulissen)landschap op veel plekken behouden is. Door een worden uitgevoerd in 2020-2021. De N2000-Beheerplannen worden sterke binding met dit landschap zijn de afgelopen decennia veel in 2022 geactualiseerd. Hierbij kijken we naar de effecten van de agrarische initiatieven ontstaan ter behoud van het landschap en natuurherstelmaatregelen die zijn uitgevoerd en naar maatregelen die het stimuleren van natuurinclusieve landbouw. In de Achterhoek nog nodig zijn voor robuust systeemherstel van deze natuurgebieden. is geen sprake van een grootschalige concentratie van agrarische Het staat vast dat de wateropgave een cruciale rol speelt bij de verdere bedrijven. Er is meer spreiding van veehouderijen en er is een grote gebiedsontwikkeling in de Achterhoek, zowel voor de landbouw en mate van afwisseling tussen grondgebonden en niet-grondgebonden natuur, als de overige economische sectoren zoals bijvoorbeeld de bedrijven. De niet-grondgebonden veehouderij wordt vooral ingevuld industrie. Met de partners uit de natuur, landbouw en Waterschappen door varkenshouderijen, meer dan in andere Gelderse gebieden en komen we tot een nadere gebiedsanalyse waarbij we de volgende Pluimvee. Vleeskalveren e.d. zijn in veel mindere mate aanwezig. opgaven in kaart brengen met elkaar: natuur- en wateropgave, de Rond de Achterhoekse Natura2000-gebieden vindt meer samen- varkensondernemers die willen verduurzamen en melkveeboeren die werking tussen TBO’s en grondgebonden agrarische bedrijven plaats. verder willen extensiveren. Om vanuit dit inzicht te kijken hoe we Omdat de Achterhoekse Natura2000-gebieden relatief klein en activiteiten kunnen combineren.

36 | Concept Uitvoeringsagenda GMS check check check Maatregelen Achterhoek check

Landbouw - natuur - waterschappen

Maatregelen Opmerkingen Met de partners uit de natuur, landbouw en Waterschappen komen we tot een Kaarten opstellen in tweede helft 2020 inclusief concept actieplan nadere gebiedsanalyse waarbij we de volgende opgaven in kaart brengen met elkaar: natuur- en wateropgave, de varkensondernemers die willen verduurzamen en melkveeboeren die verder willen extensiveren. Om vanuit dit inzicht te kijken hoe we activiteiten kunnen combineren.

Landbouw - melkvee

Maatregelen Opmerkingen Melkveehouderij – cafetaria model: Doorrekening van deze doelstellingen in de Achterhoek nodig 1. 5% minder eiwit in voer 2. beweiden: 70% van melkveebedrijven met weidegang het aantal uren uitbreiden van 720uur naar 1220 uur/jaar, zonder toename eiwit in voer. Met mogelijkheid tot verruiming naar 3000 uur voor extensieve en biologische bedrijven 3. bemesting met water toevoeging: max 33% water toevoegen bij zoden- bemesting op grasland Nieuwe bedrijfssystemen voor melkvee waarbij geen ammoniak ontstaat. Huidig onderzoek geeft al nieuwe inzichten. Effecten doorrekenen voor Gelderse gebieden Pilots bij melkveehouderijen dichtbij n2000 gebieden Inventarisatie van mogelijke pilots Inventariseren mogelijkheden extensivering melkveehouderij In kaart brengen welke ondernemers dit willen oppakken Vrijwillige, gerichte opkoop melkveehouderijen Zie de landelijke aanpak van het rijk

37 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Landbouw - varkens

Maatregelen Opmerkingen Landelijk Innovatieprogramma varkenshouderij: Verwachtte mogelijke besparing 3 a 4 kton NH3 tot 2030 / 2022 Ammoniak: 1. Traditionele stalsystemen vervangen voor nieuwe -75% / 2030 Ammoniak: -85% 2. Extra middelen voor investeringen in nieuwe stallen om gasvormige Toepassing brongerichte emissiebeperkende stalmaatregelen in 60% van de emissies te verminderen. stallen (7,5% per jaar in periode van 8 jaar), onder voorwaarde van voldoende 3. Uitbouwen Holland Varken als centraal kwaliteitslabel stimuleringsmaatregelen en beschikbaarheid van vergunningen. 2022: 4. Onderzoek en pilots naar de versterkte inzet van grondstoffen die niet ge- Behoudens mest die op het bedrijf of 1 op 1 kan worden afgezet aan andere schikt zijn voor humane consumptie in de veevoederindustrie landbouwers in de regio, wordt het overblijvende aandeel van het mest- 5. Sluiten van nutriëntenkringlopen door mestverwaarding en het versterken overschot van varkenshouderijen verwaard tot waardevolle meststoffen, en professionaliseren van de mestketen. kunstmest-vervangers en groene energie: in Oost 60%. 2025: Behoudens 6. Werken aan een energieleverende varkenshouderij mest die op het bedrijf kan worden of 1 op 1 kan worden afgezet aan andere 7. Ontwikkeling integrale benchmarksystematiek voor varkenshouderijen om landbouwers in de regio, wordt het overblijvende aandeel van het mest- welzijn en gezondheid van dieren naar een nog hoger niveau te brengen. overschot van varkenshouderijen ver-waard tot waardevolle meststoffen, kunstmestvervangers en groene energie: in Oost 75%. 2030: 100% Raming kosten door de sector landelijk: €40mln Rijk en €40mln privaat Nadere doorrekening voor de Gelderse situatie nodig.

Verduurzaming stallen en impactanalyse varkenshouderijen: in kaart brengen Actie: inventarisatie derde kwartaal 2020 welke varkenshouderijen blijven en op basis daarvan een actieplan maken Pilot met OnePlanet voor lokaal meten emissie Actie: Nadere uitwerking voorwaarden voor pilot OnePlanet. Tweede helft installatie van proefsensoren.

Landbouw - nertsenhouderij

Maatregelen Opmerkingen Overheidsbeleid gericht op verbod op nertsenhouderij per 1 januari 2024 Landelijk wordt 300mln hiervoor ingezet. Het verwachte landelijke effect is 0,3 kton NH3. Deze effecten moeten worden doorgerekend voor Gelderland

Industrie

Maatregelen Opmerkingen Metaalunie: Welke stikstofreductie is als onderdeel van de energietransitie te Dit in beeld brengen voor Gelderland. Hierbij gaat het met name om halen in het bijzonder bij de nieuwbouw projecten? elektrische bouwwerktuigen Stimuleren innovatie: stikstof als onderdeel van de provinciale regeling Verkennen of regeling kan worden aangepast slimme en schone duurzame productie locaties

38 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Keramische industrie: Stikstof koppelen aan de CO2 roadmap: hiermee Actie: doorrekenen roadmap op stikstof reductie voor Gelderland stikstofdaling een accelerator laten zijn voor energietransitie Minder materiaal verwerken in keramische bouwproducten Nadere afstemming met ketenpartners nodig (bijv. dematerialisatie) Elektrificeren van droogtechnieken Vraagt een nauwgezet transitieproces inclusief een juiste omgang met de ovenconfiguratie en niveau van restwarmte. Op dit moment loopt er een onderzoek vanuit de Provincie naar de mogelijkheid om een onderdeel van het productieproces (de zanddroger) te elektrificeren. Mits het onderzoek slaagt zal dit geen grote impact hebben op NOx-emissie Denox branders toepassen voor die processen waar nodig en mogelijk De brander installatie in de tunneloven is een van de meest kostbare onderdelen van een steenfabriek dus vervanging van deze branders (de belangrijkste bron van NOx) is iets voor langjarige investeringscycli van bedrijven. Onderzoeken wat de lange termijn mogelijkheden zijn Onderzoek naar alternatieve duurzame brandstoffen (waterstof, biogas) Dit zijn alternatieve voor de lange termijn na 2025 VNO-NCW: Stikstof is al onderdeel geweest van EFRO programma eerste helft 2020. Optie om stikstof mee te nemen als onderdeel in het nieuwe operationeel Dit heeft geleid tot innovatie project binnenvaart. Verkenning nodig op welke programma van EFRO. wijze we stikstof ook aan het nieuwe EFRO programma kunnen koppelen

Mobiliteit

Maatregelen Opmerkingen Zero-emissie goederenvervoer Vrachtauto’s: De huidige Euro 6-vrachtauto’s ZE-vrachtauto’s zijn op dit moment nog nauwelijks af-fabriek te koop en zijn mogen nog maximaal 0,4 gram NOx per kWh uitstoten. Inmiddels is 60% van een factor drie tot vier duurder dan van nieuwe Euro 6-(diesel)vrachtauto’s. het Nederlandse vrachtwagenpark Euro 6. De schonere Euro 6-technologie is De provincies kunnen samen met gemeenten de toepassing van ZE-vrach- gemiddeld 10.000 euro duurder per voertuig. De sector heeft hierdoor sinds tauto’s versnellen door laadsystemen te realiseren. Overheid realiseert 2014 al ruim 0,6 miljard euro in schone Euro 6- technologie geïnvesteerd. laadinfra voor elektrificatie van het wagenpark in de logistieke sector. Actie: moet nog worden gevalideerd Realisatie (stads)hubs Realiseren van overslagpunten door Provincie en transportbedrijven voor goederen, waardoor deze efficiënt en schoon vervoerd kunnen worden. Doorlooptijd van de realisatie is tot 2030. In beeld brengen via welke stappen dit zou kunnen verlopen Provinciale verkenning verduurzaming mobiliteit Provinciaal onderzoek naar de effecten van de eigen maatregelen verduurzaming van alle mobiliteitsvormen op emissiereductie (en stikstof in het bijzonder). Actie: doorrekening en validatie moet klaar zijn eind derde kwartaal 2020 Green Deal GWW Werkwijze van duurzaam beheer en onderhoud van onze eigen wegen; emissiereductie stikstof wordt toegevoegd. Validatie is onderdeel van de verkenning verduurzaming mobiliteit

39 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Bouw

Maatregelen Opmerkingen Groene Koers Gelderland: versnelling van de transitie naar zero emissie van Actie: doorrekenen stikstofeffecten op de Achterhoek op basis van woning- mobiele werktuigen/(bouw)materieel om uiterlijk in 2030 aan de doelstelling bouw-prognose van het Klimaatakkoord voor een CO2-reductie van 0,4 Mton t.o.v. 1990 te voldoen voor mobiele werktuigen/(bouw)materieel met een verbrandingsmotor die ingezet worden op een bouwlocatie Een verkenning naar extra maatregelen voor de woningbouw in gebieden met Samen op te pakken met het rijk (BZK/LNV) depositie in Natura 2000

Provincie

Maatregelen Opmerkingen Voorstel om in omgevingsverordening op te nemen 25% circulair bij concept- Verkennen hoe we dit kunnen borgen bouw verplicht We ondersteunen gemeenten met expertise en hulp bij de natuurvergunning- We bieden aan 50% cofinanciering op inhuur van vooraf geselecteerde bureaus. aanvraag. Zo voorkomen we samen met gemeenten dat vergunningen langer Mogelijk vanaf 2020 en verder dan strikt noodzakelijk op een besluit hoeven te wachten

Natuur

Maatregelen Opmerkingen Generieke maatregelen voor N2000:Natuurbeheer vergoeding van 75% In het GNN moet langjarig het juiste natuurbeheer worden uitgevoerd. naar 85%. Natuurbeheerders krijgen nu maximaal 75% van de werkelijke kosten vergoed. Hierdoor maken beheerders keuzes en wordt de natuur niet optimaal beheerd. Kosten: €7 miljoen over een periode van 6 jaar generiek Generiek: beheervergoeding voor extra beheer als gevolg van stikstofbelasting Kosten: € 18 miljoen over een periode van 6 jaar. Dit is een generieke maatregelen voor Gld. Generiek: onderzoek en monitoring Om te beoordelen hoe de natuurgebieden moeten worden hersteld en wat de effecten zijn van maatregelen die wij nemen is extra onderzoek en monitoring nodig. Kosten: €12 miljoen over periode van 6 jaar generiek Korte termijn maatregelen Achterhoek Uitvoeren Natura-2000 herstelmaatregelen Maatregelen uit vigerende N2000-Beheerplannen. Kosten worden gedekt uit regulier provinciaal natuurbudget. Doorlooptijd 2020-2022.

40 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Vervangen damwanden Korenburgerveen en Wooldse Veen Huidige wanden zijn lek en moeten worden vervangen. Kosten: €10 miljoen. Maatregelen kunnen op korte termijn worden uitgevoerd. Actualiseren N2000-Beheerplannen De termijn van de vigerende Beheerplannen loopt in 2022 af. Evaluatie en actualisatie moet uiterlijk in 2022 worden afgerond. Lange termijn maatregelen Achterhoek Actualiseren Beheerplannen N2000 Hierbij kijken we naar de effecten van de natuurherstelmaatregelen die zijn Uitvoeren aanvullende maatregelen voor robuust systeemherstel N2000- uitgevoerd en naar maatregelen die nog nodig zijn voor robuust systeemherstel natuurgebieden van deze natuurgebieden. Uitvoeren maatregelen uit geactualiseerde N2000-Beheerplannen Doorlooptijd 2022-2028

Waterschappen

Maatregelen Opmerkingen Het Waterschap Rijn en IJssel ziet raakvlakken tussen hen werkzaamheden De beleidsopgaven voor het waterschap in grote lijnen gaan over: veiligheid, en de zaken die van belang zijn voor de Uitvoeringsagenda. Hieronder enkele schoon en gezond water en het streven naar een klimaatrobuust watersysteem. voorbeelden: Het waterschap voert hierop beleid (in samenwerking met provincie en rijk) en • dijkverzwaring is verantwoordelijk voor de uitvoering van veel projecten. Het Waterschap pleit • de uitvoering van natuurherstelmaatregelen in de Natura 2000 gebieden, voor een integrale gebiedsbenadering en ziet hier koppelkansen met de andere • diverse projecten die zijn ondergebracht bij de SOK sectoren. Het Waterschap wil graag meedenken over de organisatiestructuur (Samenwerkingsovereenkomst tussen provincie en waterschap) en die vooral voor de uitvoering en hierbij een koppeling maken met de verdrogingsaanpak. betrekking heeft op wateropgaven en biodiversiteit • Werken via aangepast beheer in watergangen aan biodiversiteit en Het Waterschap steunt de beoogde kennisdeling en monitoring en stimuleert stimuleren van het de samenwerking tussen Gelderse partners. De mate waarin opgaven voor langer vasthouden van water door agrariërs. water en klimaat gecombineerd of versneld kunnen worden, bepaald mede de rol, middelen en bijdrage van de waterschappen om tot integrale oplossingen te komen

41 | Concept Uitvoeringsagenda GMS CONCEPT inventarisatie aandachtspunten en proeftuinen regio’s

Proeftuinen inzetten. Regio Foodvalley zet agrarische coaches in en begeleid daarmee agrarische ondernemers. Het is bedoeld als hulpmiddel om De gemeentelijke regio’s hebben, ter ondersteuningen van de maat- op zoek te gaan naar een toekomst vast bedrijfsmodel. Verscheidene regelen zoals hierboven benoemd, aangegeven welke aandachtspunten gemeenten in de regio hebben veel inventarisatiegegevens van zij zien. Tevens loopt er een verkenning naar mogelijke proeftuinen agrarische bedrijfspercelen. Daardoor kunnen we instrumenten en om versnellingen in een specifiek gebied rondom verduurzaming van middelen heel gericht inzetten. Ook middelen zoals planologische de betreffende sectoren daar te ondersteunen. De gemeenten hebben mogelijkheden. Al deze verschillende facetten gaan we combineren een belangrijke RO functie. om ervoor te zorgen dat we als één overheid met de agrariër in gesprek te gaan over zijn wensen en de onze. Daarbij hebben we dan ook één instrumentenkoffer gevuld met instrumenten van alle overheden. Regio FoodValley  Bevorderen grondmobiliteit: De provincie heeft in haar Statenbrief Bijdrage vanuit de regio: (17-12-2019) aangegeven dat men het Rijk wil aanspreken  Module maatregelen biodiversiteit (onder andere Implementatie om: “...Middelen beschikbaar te stellen voor het uitvoeren Deltaplan biodiversiteit): Centraal doel van de gebiedsaanpak is van bronmaatregelen waaronder grondinstrumentarium, het verbeteren, versterken en herstellen van de biodiversiteit (de geld, regelruimte, regelgeving, fiscale mogelijkheden en staat van de natuurgebieden). Daar liften we mee op de aanpak die experimenteerruimte.” Via het Landbouwnetwerk Salentein het Waterschap Vallei & Veluwe voorgesteld heeft in het kader van worden inspanningen gebundeld van verschillende overheden, het Interbestuurlijk Programma Vitaal Platteland voor het gebied landgoederen, beleggingsinstellingen en particulieren om Foodvalley/Veluwe. Maatregelen en inspanningen ten behoeve van grond bij agrariërs te krijgen die (meer) natuurinclusief willen het verbeteren van de bodemkwaliteit, grondwaterkwaliteit en ondernemen. Het doel daarbij is om meer grond voor een reële andere waterbeheersingsmaatregelen maken nadrukkelijk onderdeel prijs beschikbaar te krijgen voor agrarische bedrijven die bezig zijn uit van de maatregelen. We bundelen bestaande inspanningen zoals (of gaan) met de verduurzaming. Daarbij wordt ook nadrukkelijk bijvoorbeeld gemeentelijke programma’s biodiversiteit, provinciale gekeken naar flexibilisering van pachtregels en/of vernieuwende inspanningen voor het Gelders Natuur Netwerk, bosbeheerplannen, pachtconstructies dan wel juist pachtinstrumentarium als de programma’s vanuit het Waterschap en de middelen vanuit het sturingsmiddel voor kringlooplandbouw en natuurherstel. Rijk voor natuurontwikkeling.  Provinciale module Keukentafelgesprekken combineren met Mogelijke proeftuinen: agrarische coaches/ondernemersbegeleiding: De provincie heeft in • Buurtschap de Valk, Veenhuizerveld/Hunnenweg (Barneveld/ haar Statenbrief (17-12-2019) aangegeven: “We gaan in gesprek met Putten): In het kader van een Interbestuurlijk Programma Vitaal ondernemers (keukentafelgesprekken) om innovatie, alternatieve Platteland (Foodvalley/Veluwe) zijn er al twee gebiedsprocessen verdienmodellen en eventueel gewenste bedrijfsbeëindiging te geselecteerd die als casus/pilot kunnen dienen om een gebieds- verkennen.” Daarbij wil de provincie ook Rijksmiddelen voor aanpak voor de hele regio te kunnen testen. Met deelname van

42 | Concept Uitvoeringsagenda GMS  partijen als de provincie Gelderland, het ministerie van LNV en het In kaart brengen van de piekbelasters op de Noord Veluwe  Waterschap Vallei &Veluwe. Met de pilots van gebiedsprocessen Duurzame industrie  doen we in verschillende gebieden ervaring op voor een succesvolle Duurzame mobiliteit  gebiedsaanpak voor de hele regio. Tevens kanaliseren we de energie Werken aan natuurherstel  die er zit om in deze gebieden aan de slag te gaan met de urgente, Kaders opstellen met minimale vereisten voor natuurinclusief en maatschappelijke opgaven. circulair bouwen  • Verkenning pilot groene Valleilint Duurzame energie opwekken en koppelkansen met de RES • Pilot Landbouw onder Schone Lucht Akkoord: In de ‘pilot landbouw’ onder het Schone Lucht Akkoord wordt (wettelijke) ruimte Mogelijke proeftuinen: geboden om verdergaande emissiereductie van fijn stof, ammoniak nog nader in te vullen en geur te realiseren. De pilot biedt mogelijkheden voor zowel de korte termijn (in bestaande stallen en borging in vergunningen) als de toekomst (innovatieve stallen, maar ook toekomstige weten regelgeving). De onderdelen van de pilot zijn: Regio Achterhoek - beter benutten van bestaande en aanwezige emissie reducerende (inventarisatie binnen de regio loopt nog) technieken en kennisdeling; - ‘regel’ruimte om te experimenteren met ‘emissiereductie in Bijdrage vanuit de regio:  bestaande stallen’ en ‘innovatieve stalconcepten’ (m.b.v. CHW- Smart living, smart industry, smart people  experimenten); Droogte, water  - ontwikkelen bouwstenen onder de omgevingswet om een kader Aanhaken op initiatieven rondom natuurinclusieve landbouw en te bieden vanuit het lokale bevoegd gezag voor emissiereductie op biodiversiteit die al lopen veehouderijbedrijven. Mogelijke proeftuinen: • Intensivering samenwerking met landbouwcooperaties en -verenigingen die zich inzetten voor de verdere uitrol van Regio Noord Veluwe natuurinclusieve landbouw: De Vruchtbare Kringloop Achterhoek (inventarisatie binnen de regio loopt nog) heeft met de proefboerderij De Marke een grote achterban. We gaan met hen samenwerken om te verkennen hoe de inzichten ten Bijdrage vanuit de regio: aanzien van ammoniakreductie op grotere schaal toegepast zou Er zijn verschillende inzichten op gemeentelijk niveau binnen de kunnen worden. regio. Gedacht wordt aan de volgende onderwerpen:  Kringlooplandbouw  Regionale coaches/keukentafelgesprekken met de landbouwsector  Toekomstbestendige bedrijventerreinen

43 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Cleantech regio liggende fietspaden, inrichten van stallingsmogelijkheden in de binnenstad en schone busverbindingen tussen vakantieparken en Bijdrage vanuit de regio: attracties. Met extra middelen kunnen deze maatregelen worden  Landbouw: In de Cleantech Regio werken we samen met agrariërs versneld en uitgebreid, waardoor de stikstofemissies verder en eerder en de waterschappen aan een structurele herinrichting van terug worden gedrongen.  het landbouwsysteem, dat boeren in staat stelt een gezonde Industrie: In de Cleantech Regio zijn we met een aantal bedrijfsvoering te voeren binnen een aantrekkelijke omgeving voor bedrijfstakken in gesprek over bovenwettelijke maatregelen die mens en dier. Dit is niet van de ene op de andere dag te realiseren. zij kunnen nemen om hun bedrijfsvoering te verduurzamen en Ons visiedocument biedt een kader voor regionale samenwerking de stikstofuitstoot te verminderen. Op verzoek van de provincie en gemeentelijk beleid, maar er zijn middelen en mankracht nodig Gelderland werken we aan het actualiseren van ons regionale om dit daadwerkelijk van de grond te krijgen. De regio wil hiervoor programma voor bedrijventerreinen, waar duurzaamheid een een kwartiermaker inzetten, die voor de zomer het visiedocument integraal onderdeel van wordt. Stikstofreductie nemen we daar vertaalt naar een concreet projectplan en de gemeenten kan expliciet in mee. Met de papier- en kartonindustrie rond Loenen ondersteunen. De kosten van deze kwartiermaker zijn naar en Eerbeek loopt op dit moment een project voor reductie van CO2 verwachting € 15.000,-. Verschillende gemeenten zijn bezig met en transitie naar andere energiebronnen. De overgang van fossiele gebiedsprocessen die bijdragen aan de transitie van de landbouw energie naar duurzamere vormen leidt ook tot een afname van en daarmee aan een stikstofreductie. De ervaringen die hierbij de emissie van stikstof, maar mogelijk kunnen we hier nog extra opgedaan worden, worden gedeeld met andere gemeenten. Ook stappen zetten. hierbij kan de gewenste kwartiermaker een rol spelen.  Recreatie: In de Regiodeal Veluwe werken we aan het versneld Mogelijke proeftuinen vanuit Cleantech: verduurzamen van de recreatiesector op de Veluwe. Dat wil • Wenum Wiesel, het beekdal van de Wenumse beek: Ten noorden zeggen dat geïnvesteerd wordt in vormen van elektrische van Apeldoorn ligt het beekdal van de Wenumse beek, tussen het mobiliteit, biodiversiteit, circulair bouwen en energietransitie op Kroondomein en het Apeldoorns Kanaal. In het stroomgebied vakantieparken. Al deze maatregelen hebben mogelijk, naast een van de Wenumse beek liggen verschillende agrarische bedrijven, klimaateffect, een beperking van de stikstofemissie tot gevolg. Op akkerbouw en veehouderij. Daarnaast liggen er twee landgoederen die manier kunnen duurzame transities in de recreatiesector worden in het gebied en wordt grenzend aan het gebied een zonnepark benut als katalysator voor de stikstofaanpak. voorbereid. Het Waterschap Vallei en Veluwe wil langs de Wenumse  Mobiliteit: Verkeer is in al zijn vormen een belangrijke bron van beek de mogelijkheden voor waterberging vergroten en de gemeente stikstof. Deze stikstofemissie beperken kan door het verduurzamen ziet kansen voor klimaatadaptatie. In dit gebied heeft gemeente van vervuilende mobiliteit en door het stimuleren van schone de afgelopen maanden met alle betrokken partijen gesproken over mobiliteit. In de regio wordt aan de volgende maatregelen gewerkt: hun wensen, toekomstverwachtingen en mogelijkheden. Deze zero emissie stadslogistiek, waterstoftankstation voor vrachtverkeer, gesprekken hebben een actueel beeld opgeleverd van het gebied. laadvoorzieningen voor elektrische auto’s, walstroom voor de Op basis van dit overzicht willen we, samen met de provincie, binnenvaart, aanleg van regionale fietsroutes, aanleg van vrij in gesprek met ondernemers om de mogelijkheden voor het op

44 | Concept Uitvoeringsagenda GMS vrijwillige basis aankopen van gronden te bespreken. Dit kan gaan • Groene opgave Landschapsnetwerk Brummen/IJsselsprong: om bedrijfsbeëindiging, mocht een ondernemer dat aangeven. Maar Dit is een integraal project dat al is gestart met de uitvoering. Er ook kleinschalige aankopen, waardoor bemesting wegvalt, kunnen wordt nu gekeken hoe dit project kan worden geoptimaliseerd op een bijdrage leveren aan de beperking van de stikstofemissie. We stikstofeffect. kunnen op korte termijn starten met deze pilot. • Epe: De gemeente Epe wil in 2021 met een gebiedsgericht project • Agrarische enclave Uddel – Nieuw Milligen: Op de Veluwe ligt starten vergelijkbaar de projecten in Wenum Wiesel en Brummen. rond Uddel een agrarisch gebied dat direct grenst aan Natura2000- gebied. Een reductie van de uitstoot van stikstof in dit gebied heeft direct positieve gevolgen voor de omliggende natuur. In Uddel zijn naar agrarische bedrijven ook veel aanverwante bedrijven te vinden. Regio Rivierenland Dat maakt dit gebied interessant om met de hele agrarische keten, inclusief de slachterijen in Apeldoorn, te zoeken naar mogelijkheden Bijdrage vanuit de regio:  voor innovatie van de landbouw, energietransitie, het vergroten De regio draagt graag bij aan natuurherstel/biodiversiteit. van de biodiversiteit en recreatie. Op die manier kan in Uddel een Voorbeelden hiervan zijn het aanbrengen van extra duurzame agrarische gemeenschap ontstaan. Met de verschillende beplanting langs wegen en het opstellen en uitvoeren van bedrijven in dit gebied zijn individuele contacten. Deze benutten we soortenmanagementplannen. Daarnaast kan een ‘toolbox’ natuur om in gesprek te gaan over verduurzaming en innovatie, daarnaast inclusief ontwikkelen en bouwen worden vastgesteld dat bijdraagt willen we met (onderdelen van) de hele keten gezamenlijk in aan natuurherstel/biodiversiteit. www.bouwnatuurinclusief.nl. gesprek. Snelle implementatie van voorgenomen biodiversiteitsmaatregelen, • Waardevol Brummen: Brummen heeft een geweldig gevarieerd bijvoorbeeld het Neder-Betuws uitvoeringsplan bomen en het kleinschalig landschap. Er liggen drie Natura2000-gebieden, in groenbeheerplan (mogelijk hebben andere gemeenten ook dergelijke combinatie met relatief veel kleinschalige agrarische bedrijven. Veel plannen).  van deze bedrijven hebben geen bedrijfsopvolging. Vanuit de opgave Bijdragen aan verduurzamingstrajecten: de regio denkt hierbij van het Waterschap om te komen tot een klimaatrobuust landelijk aan het verduurzamen van rollend materieel (machines voor het gebied, is gekozen voor een gebiedsgerichte aanpak, met participatie onderhoud van openbaar groen). In het geval van eigen groenbeheer van alle stakeholders, om te bepalen welke wensen passen binnen de gemeenten, bij aanschaf nieuw materieel overstappen op elektrisch. opgave en de mogelijkheden. Inmiddels ontstaan de contouren van Indien geen eigen beheer, duurzaamheid opnemen als eis bij een plan waarin niet alleen beekverlegging en waterretentie een rol aanbestedingen.  spelen, maar ook de ontwikkeling van fietspaden en het omvormen Stimuleren schonere / duurzame bedrijven.  van bedrijven naar natuurinclusieve landbouw. Dit project is nog Inzetten op schonere en alternatievere vervoersmiddelen, niet doorgerekend op stikstof winst, terwijl na een analyse bepaald te beginnen bij het gemeentelijke wagenpark en dat van kan worden of dit project op stikstof geoptimaliseerd kan worden. samenwerkingsverbanden zoals de AVRI  Hiermee ontstaat een blauwdruk voor andere gemeenten. Het verduurzamen van gemeentelijk vastgoed. Als overheid de eigendommen voldoen aan de wettelijke informatieplicht

45 | Concept Uitvoeringsagenda GMS die stelt dat energiebesparingsmaatregelen met een maximale Mogelijke proeftuinen: terugverdientijd van 5 jaar genomen moeten worden. • Herstructurering/verduurzaming (glas)tuinbouw: In  Duurzaam inkoopbeleid. Bij aanbestedingen van gemeentelijke de glastuinbouwsector zijn er al verschillende initiatieven projecten/opdrachten het duurzaam (stikstof arm/vrij) meer waar verschillende overheden en branche samen werken prioriteit geven. aan verduurzaming van de sector. De thema’s Agribusiness,  Circulariteit: door trajecten als de realisatie van regionale korte duurzaamheid als ook economie & logistiek komen hier bij elkaar. voedselketens (zie ook: platteland Rivierenland, Betuws Best) • Verduurzaming (bovenregionale) bedrijventerreinen: ontstaan mee koppel kansen voor beperking van stikstofdepositie. Verschillende bedrijventerreinen in Rivierenland hebben een Circulair bouwen. Door het opstellen van beleid op het vlak van bovenregionaal karakter. Verduurzaming er van dient meerdere circulair bouwen wordt het hergebruik van materialen bevorderd. doelen. Verduurzaming van bijvoorbeeld het bedrijventerrein Medel Daarnaast behoort prefab hier ook tot mogelijkheden waarmee de brengt de thema’s duurzaamheid en Economie & logistiek bij elkaar. stikstofdepositie in de bouwfase eveneens wordt verminderd.  Energie en duurzaamheid: meer ruimte geven voor opwekking van duurzame energie, subsidieregelingen voor aardgas loos / klimaatneutraal bouwen/werken. Mee koppel kansen zijn er ook Regio Arnhem/Nijmegen met klimaatadaptatie / RES. Denk hierbij bijvoorbeeld aan beleid (normen) om water-/groenstructuren in nieuwbouwwijken te Bijdrage vanuit de regio:  verplichten om hittestress en wateroverlast te verminderen. Nadere uitwerking volgt.  Grondposities: gemeenten hebben vaak grond in het bezit. Dit zijn veelal uitleglocaties (woningbouw), maar ook gemeenten met veel Mogelijke proeftuinen:  landelijk gebied hebben vaak gronden in bezit als natuurgebied/ Nadere uitwerking volgt. recreatiegebied. Dit is cruciaal voor een slimme en (kosten)efficiënte koppeling tussen bouwen, emissie opkopen en natuur ontwikkelen.  Gemeenten kunnen maatregelen door bedrijven en organisaties en verenigingen stimuleren door subsidies en/of Duurzaamheids- / investeringsleningen te verstrekken;

46 | Concept Uitvoeringsagenda GMS Mogelijke TWIN projecten met het provinciaal programma natuurinclusieve landbouw Als onderdeel van het Gelders programma biodiversiteit lopen op dit moment verschillende initiatieven in de regio’s. Vanuit het programma stikstof zien wij win-win mogelijkheden met onderstaande projecten. Die willen we dan ook graag ondersteunen en hierover, in overleg met de betrokken partijen, afspraken maken in welke vorm die ondersteuning het beste past.

Veluwe • Landgoed Slichtenhorst (Groene Valleilint) • Landgoed Gerven en Hell (Groene Valleilint) • Veenhuizerveld (Groene Valleilint) bij Voorthuizen • Waardevol Brummen (N2000Landgoederen Brummen). • Collectief Veluwe kennisproject • Binnenveld • Wilpse Klei (uiterwaarden IJssel) • Kennis project Ede

Achterhoek • Vala kennisprojecten • WCL/gemeente Winterswijk • Boeren voor natuur • Fraterwaard (BoerenvoorNatuur, landgoed Twickel, uiterwaarden IJssel)

Rivierengebied • Collectief Rivierenland kennisprojecten

47 | Concept Uitvoeringsagenda GMS 48 | Concept Uitvoeringsagenda GMS