RANDONNÉES PÉDESTRES EN ALSACE Wandern im Elsass Hiking through Alsace Wandeltochten in de Elzas

3 jours et + Thal- LES VALLÉES DE LA MOSSIG ET DE LA HASEL - D31 3 Tage und + Marmoutier Vom Haseltal ins Mossigtal / TheDurningen valleys of the rivers Hasel and Mossig Marmoutier Knœrsheim D25 3 days and + 10 ReutenbourgDe dalen van de Mossig en de Hasel ➔ 3 dagen en + Singrist66 101Zehnacker km - 3 625 m Neugartheim- Pfettisheim Hohengœft Ittlenheim Salenthal Wintzenheim- D41 PFALZ (D) RD 1004 Kochersberg Birkenwald Dossenheim- D143 Kochersberg D143 Himbeerfels Nordheim (726 m) 4 Souffel D224 Col de la Schleif Kittelfels (451 m) Wangen M.F. Rosskopf RD 1004 LORRAINE Mosheim D75 Kirchheim

D218 MOSELLE Schneematt M.F. Bischofslaeger RD 1004 BADEN 3 SCHWARZWALD (D) Fermes du Schneeberg Schneeberg (961 m) Le Scharrrach (301 m) Colmar M.F. du Nideck D45 D75 Le Horn Bruche 5 B Mulhouse Munchhof ruc he D218 M.F. Entenpfuhl Église du Dompeter Col du Wildberg D422 Dinsheim- BÂLE (CH) Porte de Pierre sur-Bruche Felsburg Rocher de Mutzig (1010 m) D218 RD 1420 2 A352 er Rabenfelsen 1 JOUR / Tag / day Griesheim- près- Muhlbach- (406 m) Le Donon sur-Bruche Départ du circuit / Start der Tour / Start ofA35 trail / Vertrekpunt D204 1 Russ Sens du circuit / Richtung der Tour / Direction of trail / Rijrichting Grandfontaine Circuit / Tour / Trail / Tochte D392 11 Étape / Etappe / Stop / Etappe 1 Autres circuits / Andere Touren / Other trails / Andere trails 0 2,5 5 km Légendes Cartographie Gare SNCF / Bahnhof / Railway station / Treinstation

CARTES DE RANDONNÉES CF. / WANDERKARTEN SIEHE / MAPS OF TRAILS SEE / WANDELKAARTEN ZIE : www.club-vosgien.eu 50 000 – N°1/8 Sarreguemines / Bitche / St-Avold / Sarrebourg / / 50 000 – N°4/8 Strasbourg / Mont Ste Odile / Donon / Haut-Koenigsbourg 25 000 – N°3715 OT Saverne / Sarrebourg 25 000 – N°3716 ET Mont Ste Odile / Molsheim /

Etant donné que cette Diese Wanderung kann auf 4 As this suggested itinerary lies Aangezien deze route niet suggestion d’itinéraire chemine à (82 km) oder 3 (65,5 km) Tage ver- close to the Strasbourg – Molsheim ver van de spoorlijn Straatsburg - proximité de la ligne ferroviaire kürzt werden. Sie liegt in der Nähe – Schirmeck railway line and crosses Molsheim - Schirmeck en de buslijnen Strasbourg – Molsheim – der Zugverbindung Strasbourg – the path of the regular bus lines Straatsburg - Wangenbourg, Schirmeck et croise les lignes Molsheim – Schirmeck und kreuzt for Strasbourg – Wangenbourg, Straatsburg - Wasselonne en régulières d’autobus Strasbourg die Autobuslinien Strasbourg – Wan- Strasbourg – Wasselonne and Straatsburg - Scharrachbergheim – Wangenbourg, Strasbourg genbourg, Strasbourg – Wasselonne Strasbourg – Scharrachbergheim, loopt, is het mogelijk om de tocht – Wasselonne et Strasbourg – und Strasbourg – Scharrachberg- you can shorten the hike to 4 (82 km) in te korten tot 4 dagen (82 km) of 3 Scharrachbergheim, il est possible heim. or 3 (65,5 km) days. dagen (65,5 km). de réduire cette randonnée à 4 jours (82 km), ou à 3 jours (65,5 km). LES SERVICES PAR COMMUNE / SERVICEANGEBOTE DER GEMEINDEN / SERVICES IN EACH TOWN/VILLAGE / DIENSTEN PER GEMEENTE

Gare SNCF / Bahnhof / Railway station / Station Chambre d’hôtes / Gästezimmer / Épicerie / Lebensmittelgeschäft / Food shop / Kruidenier Bed and breakfast / B&B Arrêt d’autobus / Bushaltstelle / Bus stop / Bushalte 100 Hébergement collectif (auberge de jeunesse, gîte d’étape, etc.) Boulangerie / Bäcker / Baker’s / Bakker Beherbergungsvereine (Jugendherbergen, Etappenunterkünfte, usw.), Bl lits = Bettenanzahl /Hostel-type accommodation (youth hostel, Hôtel-restaurant hikers’ hostel), lits= number of beds. / Groepsaccommodatie (H = hôtel, H/R= hôtel-restaurant Boucherie / Metzgerei / Butcher’s / Slager *, **, ***, **** = class. officiel, ch = nombre de chambres) Camping (*,**,*** = classement, T = tourisme, L = Loisirs, période Bc (H= Hotel, H/R= Hotel-restaurant d’ouverture)/(*,**,***= Kategorie, T= Tourismus, L: Freizeit, *, **, ***, ****= offizielle Hotelkategorie, ch= Zimmeranzahl Öffnungszeiten) / campsite (*,**,***= classif, T= tourism, L= Aire de pique nique / Picknickplatz / Picnic area / Picknickplaats (H= hotel, H/R= hotel-restaurant, *, **, ***, ****= official leisure, opening season) classif., ch= no. of rooms Hébergements utilisant les énergies renouvelables / Elsässische Unterkünfte die erneuerbare Energien benützen / Alsatian tourism Cordonnerie / Schuhmacher / Cobbler / Schoenmaker Transport des bagages à l’étape suivante - sur de accommodations using renewable energy sources / Accommodatie mande préalable / Gepäcktransfer zur nächsten Etappe met duurzame energie - auf vorige Anfrage / Transportation of luggage to next Pharmacie / Apotheke / Pharmacy / Apotheek stop - on prior demand / Bagagevervoer op aanvraag Refuge / Übernachtungstelle / Cabin / Trekkershut Petit déjeuner buffet dès 7h/ Frühstücksbuffet ab 7 Uhr / Buffet breakfast at 7 a.m. / Ontbijtbuffet Poste / Post / Post office / Postkantoor Abri / Schutzhütte / Shelter / Schuilplaats Panier repas pour le déjeuner / Lunchpaket zum Mitnehmen/ Take-away dinner / Lunchpakket Guichet automatique bancaire / Geldautomat / Restaurant Cash dispenser / Geldautomaat Piscine / Schwimmbad / Swimming-pool / Buitenbad

Piscine couverte / Hallenbad / Indoor swimming-pool / Bistrot – café / Bistro-Cafe / Bistro-café / Bistro Baignade / Bademöglichkeit / Bathing / Zwemmen toegestaan Binnenbad

JANVIER 2016 - Randonnées pédestres en Alsace / Wandern im Elsass / Hiking through Alsace / Wandeltochten in de Elzas www.tourisme-alsace.com 1/3 RANDONNÉES PÉDESTRES EN ALSACE LES VALLÉES DE LA MOSSIG ET DE LA HASEL Wandern im Elsass Vom Haseltal ins Mossigtal / The valleys of the rivers Hasel and Mossig Hiking through Alsace 10 De dalen van de Mossig en de Hasel 66 ➔ 101 km - 3 625 m Wandeltochten in de Elzas

e e Chartreux 15 s., Vierge à l’Enfant 16 s., Gebouwd tussen 1893 en 1918 op bevel bancs 17e s., orgue Silbermann (1781). van Wilhelm II, keizer van Duitsland. Dit Spät-gotische Kirche (1615-1617): Fresken, sperfort moest een Frans offensief vanuit het Gemälde, Stuck und Vergoldungen in den zuiden van de Elzas tegenhouden. Bij het Kapellen des Querschiffs. Grosses Karteuser- uitbreken van de Eerste Wereldoorlog was Kreuz 15. Jh., Jungfrau mit Kind 16. Jh., Bänke dit fort het grootste van het Duitse Rijk en 17. Jh., Orgel J.A. Silbermann (1781). huisvestte een garnizoen van 6.500 man. Late Gothic style (1615-1617): fres- Musée des Rohan coes, paintings, stuco and gilding in the Bugatti*** H 59 ch. Tél. 03 88 38 31 98 - fax 03 88 38 69 16 transept chapels. Great Carthusian-Cross (02/05 ➔15/10) 03 88 49 89 00 th th 15 c., Virgin and Child 16 c., benches Collection d’armes blanches de la www.hotel-le-bugatti.com th er st e 17 c.. Organ by J.A. Silbermann (1781). manufacture d’armes de Klingenthal et 1 jour / 1. Tag / 1 day / 1 dag Centre** H 28 ch. Laatgotische stijl (1615-1617). d’armes à feu de la Manufacture nationale 03 88 38 54 50 Opmerkelijke elementen: muurschil­ d’Armes de Mutzig (fusil Chassepot - inven- www.hotelrestaurant-centre.biz deringen, schilderijen, stucwerk en teur du fusil à aiguille né à Mutzig en 1833). Camping L & M ** T goudwerk in de kapellen van de dwarsbeuk.­ e Bemerkenswerte Waffensammlung aus Bl Bc (avr. ➔ oct.) - 03 88 49 82 45 Groot kartuizerkruis (15 eeuw), madonna e der Waffenfabrik von Klingenthal (blanke www.mairie-molsheim.fr (16e eeuw), kerkbanken (17 eeuw). Fraai Waffen) und der Waffenfabrik von Mutzig À proximité à orgel van J.A. Silbermann (1781). (Schusswaffen - Chassepot Gewehr - gebo- MUTZIG (67190) : Train de jardin de Molsheim ren in Mutzig in 1833). L’Ours de Mutzig*** H/R 47 ch. (s’Molshemer Bähnele) / Die Important collection of side arms of 03 88 47 85 55 Molsheimer Bahn / Molsheim garden the manufacture of Klingenthal and of www.loursdemutzig.com train / Treintje van Molsheim fire-arms of the National Manufacture of Petit Dragon** H/R 17 ch. Cour arrière de l’hôpital local de Molsheim Mutzig (needle gun Chassepot -inventor 03 88 38 38 38 03 88 04 86 71 - 03 88 87 53 57 born in Mutzig in 1833). hostelleriepetitdragon.e-monsite.com www.trainmolsheim.com Collectie steekwapens van de Des amoureux de l’histoire du chemin Wapenfabriek van Klingenthal en vuur- Maison d'accueil des sportifs (32 lits) de fer ont pérennisé à l’échelle 1/20e le wapens van de Nationale Wapenfabriek 03 88 38 11 61 train qui relia autrefois Saverne à Molsheim van Mutzig (chassepotgeweer­ - Chassepot ■■ (67280) en reproduisant de nombreux bâtiments werd in 1833 in Mutzig geboren en vond het Clos Hahnenberg*** H/R 33 ch et ouvrages d’art se trouvant sur la ligne. naaldgeweer uit). 03 88 97 41 35 C’est une balade dans le passé et une petite ■■ www.clos-hahnenberg.fr leçon d’histoire qui s’offrent aux visiteurs. La Poste** H/R 14 ch. Nachbau im Maßstab 1/20 der 03 88 97 40 55 Eisenbahn, die früher zwischen Saverne www.hotel-rest-laposte.fr und Molsheim fuhr. Rund herum zahlreiche Chapelle Saint-Florent / Kapelle / Bauten, die längs der Bahnlinie standen. Chapel e e Bl Bc ■■OBERHASLACH (67280) Ein wunderschöner Rundgang durch die Style baroque. Ex-votos des XVIII et XIX s. / St Florent** H/R 20 ch. Vergangenheit. Barockstil.Votivgaben aus dem 18. und 19. 03 88 50 94 10 Enthusiasts of the history of the Jh. / Baroque style. 18th and 19th c. ex-votos. www.hostellerie-saint-florent.com railways have immortalised the train that Parc d’Aventures du Nideck / 2e jour / 2. Tag / 2nd day / 2e dag used to run from Saverne to Molsheim on Abenteuerpark- Hochseilgarten / High Que visiter a scale of 1:20, by reproducing numerous wire forest adventure / Klimpark Besichtigungen buildings and bridges along the line. This Tél. 07 70 70 93 59 Visits journey into the past offers a short history www.nideck-aventure.fr Te zien lesson for visitors. Dernier dimanche de juillet : Liefhebbers van de geschiedenis van de Corso fleuri / Letzter Sonntag im Juli: spoorwegen hebben op een schaal van 1:20 ■■MOLSHEIM Blumen / Corso Last Sunday of July: de spoorlijn van Saverne naar Molsheim Flower-decked procession / Laatste Musée de la Chartreuse et de la nagemaakt, inclusief de gebouwen, brug- zondag van juli : Bloemencorso Fondation Bugatti / Kartause und gen en viaducten langs dit spoor. Een ware Bugatti Museum / Carthusian tocht door het verleden en een levende ■■NIEDERHASLACH and Bugatti Foundation geschiedenisles voor de bezoekers. Collégiale St Florent / Stiftskirche / Museum / Kartuizer- en Stichting Marché le lundi / Markt am Montag / Collegiate-church / Collegiale kerk Bugattimuseum Market on Monday / Wekelijkse markt : Tél. 03 88 50 90 29 Tél. 03 88 49 59 38 - fax 03 88 38 11 61 Collégiale gothique 13e s. Vitraux Bl Bc maandag www.chartreuse-molsheim.info 15e-16e s. Pèlerinage le dimanche 7 Présente l’histoire de la ville et de ■■MUTZIG novembre ou le dimanche suivant la date sa proche région. Collections archéo- Fort de Mutzig (Fort «Kaiser du 7 novembre. Connection circuit logiques, arts et traditions populaires, Wilhelm II») / Feste «Kaiser Wilhelm II»/ Gotische Stiftskirche 13. Jh.. Bemalte Verbindung mit Rundwanderung 12 documents et voitures Bugatti. Fortress «Kaiser Wilhelm II» / Fort Kirchenfenster 14.-15. Jh.. Wallfahrt am Connexion with circular trail A l’extérieur : vestiges de l’église des Mutzig (voorheen Fort Kaiser Sonntag, den 7. November oder am Chartreux, cloîtres et cellules restaurés. Wilhelm II) Sonntag, der dem 7. November folgt. Stellt die Geschichte der Stadt vor: (01/03 ➔31/12) Tél. 06 08 84 17 42 Gothic collegiate-church 13th c.. archäologische Sammlungen, volkstüm- www.fort-mutzig.eu Stained glass windows 14th-15th liche Kunst und Tradition, Archiven der Construit de 1893 à 1918 sur ordre de c. Pilgrimage on Sunday the 7th of Bugatti Zeit und Bugatti Kfz.. Draußen: Guillaume II, empereur d’Allemagne, pour November or the Sunday following the Ruinen der Kartauser Kirche, Kreuzgang und empêcher une offensive française en 7th of November. restaurierte Celle. provenance du Sud de l’Alsace, ce groupe Gotische kerk (13e eeuw). Glas-in- Shows the histovry of the city: archeo- fortifié était, à la déclaration de guerre loodramen (14e en 15e eeuw). Jaarlijkse logical collections, popular arts and tradi- 1914-18, le plus important de l’empire bedevaart op zondag 7 november of de tions, documents of Bugatti and Bugatti allemand et comprenait une garnison de eerste zondag na 7 november. cars. Outside: remains of the Carthusian 6 500 hommes. church, cloister and restored cell. Die 1893/1918 auf Befehl des Kaisers Offices de Tourisme

Beslaat de geschiedenis van de stad en Wilhelm II erbaute Festung war zum Beginn Verkehrsämter nabije omgeving van het begin tot heden. des ersten Weltkrieges die größte Festung des Tourist Offices Comment s’y rendre Où se loger Archeologische collecties, volkskunst en Deutschen Kaiserreiches mit einer Garnison VVV Wie erreicht man Unterkünfte -tradities, documenten en 2 Bugatti’s. Buiten: von 6 500 Soldaten. Sie sollte eine französische How to get there Where to stay resten van de kartuizer­ kerk, gerestaureerde Offensive aus dem Südelsaß verhindern. ■■MOLSHEIM Bereikbaarheid Accommodatie kloostergangen en kloostercellen. Built 1893-1918 on the orders of Wilhelm II, Emperor of Germany, to stop Tél. 03 88 38 11 61 Église des Jésuites www.ot-molsheim-mutzig.com SNCF - Tél. 36 35 (0,40 € / minute) ■ Tél. 03 88 38 11 61 - fax 03 88 49 80 40 any offensive by the French from the south www.sncf.fr ■MOLSHEIM (67120) www.ot-molsheim-mutzig.com of Alsace, this stronghold constituted at ■■OBERHASLACH Ligne/Linie/Line/Lijn Diana**** H/R 64 ch. Style gothique tardif (1615-1617) : the beginning of World War I the German’s Tél. 03 88 50 90 15 Strasbourg - - Saint Dié 03 88 38 51 59 fresques, peintures, stucs et dorures dans Empire largest stronghold with a garrison www.suisse-alsace.com www.hotel-diana.com les chapelles du transept. Grande croix des of 6 500 men.

JANVIER 2016 - Randonnées pédestres en Alsace / Wandern im Elsass / Hiking through Alsace / Wandeltochten in de Elzas www.tourisme-alsace.com 2/3 RANDONNÉES PÉDESTRES EN ALSACE LES VALLÉES DE LA MOSSIG ET DE LA HASEL Wandern im Elsass Vom Haseltal ins Mossigtal / The valleys of the rivers Hasel and Mossig Hiking through Alsace 10 De dalen van de Mossig en de Hasel 66 ➔ 101 km - 3 625 m Wandeltochten in de Elzas

Comment s’y rendre Que visiter ■■AVOLSHEIM Wie erreicht man Besichtigungen Église du Dompeter / Kirche / Church / e rd e How to get there Visits 3 jour / 3. Tag / 3 day / 3 dag Bereikbaarheid Te zien Kerk www.ot-molsheim-mutzig.com Église romane du Xe s. Nef consacrée Bus Réseau 67 ■■OBERSTEIGEN en 1049 par le pape Léon IX. Lieu de culte Tél. 09 72 67 67 67 dès l’époque mérovingienne. Baptistère www.vialsace.eu Chapelle d’Obersteigen / Kapelle / Chapel / Kapel du IXe s. avec fresques remarquables. . Lignes/Linien/Lines/Lijnen Tél. 03 88 87 33 50 Romanische Kirche des 10. Jh. Ligne 230 Strasbourg - Wasselone www.suisse-alsace.com Kirchenschiff eingeweiht 1049 vom Papst Ligne 232 Wasselone - Wangenbourg De style roman tardif 13e s. contruite Leon IX. Gottesdienste seit den merowin- 207 Strasbourg - par les Augustins. Statue de la Vierge à gischen Zeiten. Taufkapelle des 9. Jh. Mit 208 Strasbourg - Scharrachbergheim l’enfant. Vitraux. Vestiges de bâtiments merkwürdigen Wandmalereien. - Irmstett conventuels. Romanesque church of the 10th c. Spät-romanische Kapelle 13. Jh. von Nave consecrated in 1049 by Pope Leon Où se loger den Augustinern errichtet. Statue der IX. Mass was celebrated in this church Unterkünfte Heiligen Maria. Kirchenfenster. Überreste since Merovingian times. Baptistery of the Where to stay von klösterlichen Gebäuden. 9th c. with remarkable frescoes. Accommodatie Late Romanesque chapel 13th c. Romaanse kerk uit de 10e eeuw. built by the Augustinians. Statue of the Kerkschip in 1049 ingewijd door paus Leo IX. ■■M.F. ROSSKOPF Virgin. Stained-glass windows. Remains Gebedsplaats sinds de Merovingische tijd. À proximité : voir ci-dessous / siehe of a convent. Doopkapel uit de 9e eeuw met opmerkelijke e unterstehend / see here underneath Kapel in laat-romaanse stijl (13 eeuw), muurschilderingen.­ ENGENTHAL-LE-BAS gebouwd door augustijnen. Mariabeeld, het kindje heeft een vogel in de hand. Glas-in- Offices de Tourisme ■■OBERSTEIGEN (67710) loodramen. Resten van kloostergebouwen. Verkehrsämter Belle-Vue*** H/R 22 ch. ■■WANGENBOURG-ENGENTHAL Tourist Offices 03 88 87 32 39 VVV www.hostellerie-belle-vue.com Château de Wangenbourg / Burgruine / Stronghold / Burcht 4e jour / 4. Tag / 4th day / 4e dag ■■ENGENTHAL-LE-BAS (67710) Tél. 03 88 87 33 50 ■■WANGENBOURG-ENGENTHAL 1 chambre d’hôtes (3 épis) www.suisse-alsace.com Tél. 03 88 87 33 50 - fax 03 88 87 32 23 chez Charles GEYER - 03 88 87 32 80 Château du 13e s. dont subsistent www.suisse-alsace.com http://auboisvert.free.fr l’enceinte, une vaste cour d’honneur, une ■■WASSELONNE Gîte d’étape Refuge du Grand Tétras 1 cheminée Renaissance ainsi qu’un don- Tél. 03 88 59 12 00 - fax 03 88 04 23 57 épi (15 lits) jon pentagonal accessible par un escalier www.suisse-alsace.com chez Liliane CLODONG - 03 88 87 34 34 sur la plate forme duquel est installée une www.les-sapins-bleus.com table d’orientation. Burgruine vom 13. Jh,. deren mächtige Bl Bc ■■KITTELFELS Ringmauer, großer Ehrenhof, spitzbögige À proximité, au lieu-dit (1,5 km) Fenster, Renaissance Kamin und ein FREUDENECK zugänglicher fünfeckiger Bergfried noch gut Freudeneck** H/R 9 ch. erhalten sind. Orientierungstafel auf dem 03 88 87 32 91 Bergfried. th www.hotelfreudeneck.com Ruins of the 13 c. of which the sur- rounding wall, a vast courtyard, Gothic ■■WANGENBOURG (67710) windows, a Renaissance chimney and an Parc Hôtel*** H/R 29 ch. accessible pentagonal keep still domi- 03 88 87 31 72 nate the village. Landmark indicator on www.parchotelalsace.com the top of the keep.

Bl Bc Maison de vacances Les Terrasses Burcht (13e eeuw) waarvan de ommu- (57 lits) ring, een groot voorplein, een renaissance 03 88 87 32 12 schoorsteenmantel nog bestaan, en een Camping « Les Huttes »** T vijfhoekige vestingtoren (open van april (1/4 ➔ 15/10) - 03 88 87 34 14 tot oktober) met vier verdiepingen die 5e jour / 5. Tag / 5th day / 5e dag www.suisse-alsace.com via een trap te bereiken is. Weids uitzicht. Panoramawijzers. ■■WASSELONNE (67310) Relais de Wasselonne** H/R 20 ch. ■■WASSELONNE 03 88 87 29 10 Tél. 03 88 59 12 00 Bl Bc www.relais-wasselonne.com www.suisse-alsace.com Etoile** H/R 33 ch. Marché le lundi / Markt am Montag / 03 88 87 03 02 Market on Monday / Wekelijkse markt : www.hostellerie-etoile.com maandagochtend Ancienne tour carrée du château, Camping municipal** T quartier des tanneurs le long de la (15/4 ➔ 15/10) Mossig, circuit des emblèmes de métiers. 03 88 87 00 08 / 59 12 27 Viereckiger Turm des alten Schloßes, www.wasselonne.fr Gerberviertel an der Mossig, Rundgang der ■■SCHARRACHBERGHEIM Zunftzeichen. (67310) Old square tower of the castle, tan- Musculus NH H/R 6 ch. ners’ quarter on the banks of the Mossig, 03 88 50 66 24 tour of the guilds’ emblems. Dompeter (AVOLSHEIM) www.restaurant-musculus.fr ■■MOLSHEIM (67120) cf./siehe/see 1er jour /1. Tag / 1st day Bl Bc

JANVIER 2016 - Randonnées pédestres en Alsace / Wandern im Elsass / Hiking through Alsace / Wandeltochten in de Elzas www.tourisme-alsace.com 3/3