Obszarowe Ujęcie Rewitalizacji W Polsce

Monografie i Studia Instytutu Spraw Publicznych Uniwersytetu Jagiello ńskiego

Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

Redakcja naukowa Aleksander Noworól

Instytut Spraw Publicznych Uniwersytetu Jagiello ńskiego w Krakowie Kraków 2010

Autorzy tomu: Brygida Beata Cupiał, Ryszard Ćwiertniak, Henryk Gawro ński, Edyta Kowalska, Tadeusz Markowski, Moterski Filip, Wro ński Stanisław

Recenzent: Krzysztof Skalski

Redakcja Serii: Redaktor Naczelny: dr hab. prof. UJ Aleksander Noworól Sekretarz: dr Wioleta Karna

Rada Naukowa: prof. dr hab. Barbara Ko żuch – przewodnicz ąca dr hab. Stefan Biela ński dr hab. prof. UJ Anna Lubecka prof. dr hab. Gra żyna Prawelska-Skrzypek dr hab. prof. UJ Renata Przygodzka dr hab. in ż. arch. prof. UJ Krzysztof Skalski prof. dr hab. Kazimierz Z. Sowa prof. dr hab. Łukasz Sułkowski dr hab. prof. UJ Andrzej Szopa

ISBN : 978-83-931253-0-2

Wydanie elektroniczne: Instytut Spraw Publicznych UJ ul. Prof. Łojasiewicza 4, 30-348 Kraków tel.12 664 55 44, fax 12 644 58 59 e-mail: [email protected]; www.isp.uj.edu.pl

Spis tre ści

Słowo wst ępne 5 Edyta Kowalska Jak polskie miasta zarz ądzaj ą procesami rewitalizacji? 9

Ryszard Ćwiertniak Znaczenie procesu rewitalizacji obiektów i obszarów powojskowych w rozwoju lokalnym i regionalnym miast i gmin 29

Brygida Beata Cupiał Realizacja programów rewitalizacji w województwie lubuskim 47

Henryk Gawro ński Uwarunkowania realizacji „Programu rewitalizacji gospodarczej obszaru delty Wisły i Zalewu Wi ślanego” 67

Tadeusz Markowski, mgr Filip Moterski Wykorzystanie materialnego dziedzictwa poprzemysłowego w procesie rewitalizacji na przykładzie Łodzi 85

Stanisław Wro ński Bydgoszcz – rewitalizacja miasta i Bydgoskiego W ęzła Wodnego. Nasza dobra praktyka 105

Słowo wst ępne

Instytut Spraw Publicznych Uniwersytetu Jagiello ńskiego udost ępnia monografi ę elektroniczn ą zatytułowan ą O bszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce . Obejmuje ona sze ść tekstów potwierdzaj ących zró żnicowanie procesu rewitalizacji, a jednocze śnie odsłaniaj ących narz ędzia i zachowania zarz ądcze specyficzne dla procesu odnowy obszarów kryzysowych w Polsce. Poszczególne rozdziały s ą owocem refleksji naukowej, która zrodziła si ę po mi ędzynarodowej konferencji zatytułowanej Procesy rewitalizacji a rozwój lokalny i regionalny , zorganizowanej przez Instytut Spraw Publicznych UJ w Krakowie w dniach 18–19 listopada 2009 r. Konferencja, poza merytorycznym, miała te ż charakter rocznicowy, polegaj ący na uczczeniu 10-letniej działalno ści w Instytucie najwybitniejszego w Polsce specjalisty od procesów rewitalizacji, którym jest nasz pracownik – prof. Krzysztof Skalski. Dorobek merytoryczny konferencji został po jej zakończeniu przetworzony i rozwini ęty w postaci wielu obszernych wypowiedzi naukowych. Postanowili śmy zatem po świ ęci ć problematyce rewitalizacji szereg publikacji Instytutu, podsumowuj ących zarówno wkład środowiska naukowego, jak i praktyków, którzy zdecydowali si ę zebra ć swoje do świadczenia i reflekcje. W publikacjach tych zamieszczamy artykuły poruszaj ące teoretyczne i praktyczne aspekty rewitalizacji. Tematyce odnowy społeczno-gospodarczej i przestrzennej jednostek terytorialnych po świ ęcamy wi ęc – poza niniejsz ą monografi ą – podwójny numer Zeszytów Naukowych Instytutu Spraw Publicznych „Zarz ądzanie publiczne” (nr 1–2/2010), a tak że kolejn ą monografi ę elektroniczn ą, której tematyka koncentruje si ę wokół teoretycznych i metodycznych aspektów rewitalizacji. Niniejsza publikacja odnosi si ę do obszarowego uj ęcia realizowanych w Polsce projektów rewitalizacyjnych. Ka żdy z rozdziałów w inny sposób prezentuje terytorialne rozumienie rewitalizacji. Spojrzenie na zarz ądzanie procesami rewitalizacji w skali całego kraju przedstawia Edyta Kowalska w artykule Jak polskie miasta zarz ądzaj ą procesami rewitalizacji? Tekst jest raportem z bada ń obejmuj ących analizy programów rewitalizacji opracowanych w miastach wojewódzkich oraz sposobów zarz ądzania procesami odnowy miejskiej. Autorka wskazuje motywacje, bariery oraz powi ązania procesów rewitalizacji z instrumentami planistycznymi na poziomie lokalnym. Wa żnym elementem opisywanych bada ń jest odniesienie do zastosowania (b ądź pomini ęcia) partycypacji społecznej w zarz ądzaniu przedsi ęwzi ęciami rewitalizacyjnymi. W kolejnym rozdziale Brygida Cupiał

5 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce przedstawia charakterystyk ę realizacji programów rewitalizacji w województwie lubuskim. Podkre śla, że wraz z implementacj ą kolejnych projektów i programów udoskonalane s ą teoretyczne, prawne i praktyczne ich aspekty. Autorka omawia kształtowanie si ę do świadcze ń samorz ądów województwa lubuskiego w rewitalizacji, podkre ślaj ąc rol ę, jak ą odgrywa przy tym wsparcie ze strony funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. We wzmiankowanych tekstach zarówno kontekst krajowy, jak i regionalny prezentowane s ą poprzez przykłady do świadcze ń miast i gmin we wdra żaniu konkretnych projektów. Henryk Gawro ński w kolejnym rozdziale, zatytułowanym Uwarunkowania realizacji „Programu rewitalizacji gospodarczej obszaru delty Wisły i Zalewu Wi ślanego” , demonstruje inne uj ęcie, którego celem jest analiza uwarunkowa ń realizacji programu rewitalizacji gospodarczej, funkcjonalnej oraz społecznej obszaru delty Wisły i Zalewu Wi ślanego. Autor podkre śla, że p rogram rewitalizacji jest komplementarny do ju ż istniej ących programów i strategii, a jego innowacyjno ść polega na uwzgl ędnieniu oddziaływa ń przekraczaj ących istniej ące podziały administracyjne Krytyczny ogl ąd analizowanego dokumentu ka że autorowi stwierdzi ć, że mimo pewnych niedoskonało ści, program spełnia swoje zadanie koordynuj ące procesy rewitalizacyjne specyficznej przestrzeni terytorialnej. Powy ższe uj ęcia obszarowego rozumienia rewitalizacji odnosiły si ę do ró żnie zakre ślanych granic odnawianych terytoriów. Rozdział kolejny, autorstwa Ryszarda Ćwiertniaka , pokazuje znaczenie procesu rewitalizacji obiektów i obszarów powojskowych w rozwoju lokalnym i regionalnym miast i gmin. Tym razem mamy wi ęc do czynienia ze spojrzeniem ukierunkowanym na typ poprzedzaj ącego rewitalizacj ę użytkowania, charakteryzuj ącego si ę specyficzn ą form ą własno ści terenów i obiektów. Autor stawia i udowadnia tez ę, że rewitalizacja obszarów powojskowych stanowi szansę na odwrócenie negatywnych tendencji, takich jak zamkni ęcie przestrzeni, patologia społeczna, zanik funkcji zamieszkania czy brak dostosowania tych funkcji do potrzeb mieszkaj ących na danym obszarze ludzi lub znajduj ących si ę tam jednostek gospodarczych. Rewitalizacja wprowadza do obszaru powojskowego nowe funkcje, zmienia jego wizerunek, a przy tym integruje taki obszar z otoczeniem. Na tle autorskiej koncepcji osi ągania efektów procesu rewitalizacji autor wskazuje warunki skutecznej odnowy analizowanych obszarów. Dwa kolejne rozdziały przedstawiaj ą rewitalizacj ę w skali lokalnej, opart ą koncepcyjnie na endogenicznych potencjałach dwóch miast: Łodzi i Bydgoszczy. Tadeusz Markowski i Filip Moterski opisuj ą wykorzystanie materialnego dziedzictwa poprzemysłowego w procesie rewitalizacji Łodzi. Dokonuj ą oceny skuteczno ści procesów rewitalizacji obiektów poprzemysłowych Łodzi oraz wskazuj ą

6 Słowo wst ępne przyczyny, dla których tylko cz ęść przedsi ęwzi ęć mo żna uzna ć za udane. Udowadniaj ą tez ę, i ż trafny dobór nowej funkcji, jak ą maj ą pełni ć adaptowane obiekty, w poł ączeniu z istniej ącą ich struktur ą i cechami (dost ępno ść wewn ętrzna i zewn ętrzna, wyposa żenie infrastrukturalne, walory architektoniczne) stwarzaj ą szans ę na wykorzystanie rynkowych sił w procesie rewitalizacji obiektów stanowi ących dziedzictwo poprzemysłowe. Tekst ujawnia napi ęcia i kolizje, które powstaj ą, gdy brakuje zaufania społecznego do inwestorów prywatnych, uczestnicz ących w procesie odnowy warto ściowych obiektów poprzemysłowych. Ostatni rozdział, autorstwa Stanisława Wro ńskiego , przedstawia dobre praktyki wypracowane w procesie rewitalizacji miasta i Bydgoskiego W ęzła Wodnego. Tekst obejmuje prezentacj ę i omówienie do świadcze ń i działa ń dotycz ących szeroko rozumianej problematyki rewitalizacji, ze szczególnym naciskiem na rewitalizacj ę i rozwój najcenniejszego zasobu Bydgoszczy, którym jest Bydgoski W ęzeł Wodny. Autor, do świadczony praktyk-urbanista, przedstawia rewitalizacj ę Bydgoszczy jako ci ąg spójnych i konsekwentnych działa ń programowych, planistycznych, inwestycyjnych, edukacyjnych i promocyjnych, stanowi ących element polityki miejskiej. Ukazuje do świadczenia – sukcesy i pora żki odnowy miasta, wskazuj ąc pułapki stosowanych obecnie ście żek finansowania programów rewitalizacji. Zach ęcaj ąc do zapoznania si ę z poszczególnymi wypowiedziami, chciałbym podkre śli ć, że obszarowe uj ęcie rewitalizacji oznacza: ró żne punkty widzenia, wielorakie perspektywy badawcze i – przede wszystkim – terytorialnie zró żnicowane skale analizy. Zyskujemy mo żliwo ść gł ębszego wnikni ęcia w heterogeniczn ą natur ę procesów rewitalizacji, w której odbijaj ą si ę trudne – cho ć nieuniknione – wyzwania zarz ądzania rozwojem terytorialnym w XXI w.

Aleksander Noworól

7 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

8 Kowalska Edyta: Jak polskie miasta zarz ądzaj ą procesami rewitalizacji

Jak polskie miasta zarz ądzaj ą procesami rewitalizacji? Edyta Kowalska *

Wst ęp Przyst ąpienie Polski do Unii Europejskiej i dost ęp do unijnych środków na przedsi ęwzi ęcia rewitalizacyjne wymusiły na miastach tworzenie mniej lub bardziej spójnych lokalnych programów rewitalizacji jako dokumentów niezb ędnych do pozyskania dofinansowania. Zło żone, długofalowe i kapitałochłonne procesy rewitalizacji obejmuj ące zarówno sfer ę przestrzenn ą, gospodarcz ą, jak i społeczn ą wymagaj ą zintegrowanego, strategicznego zarz ądzania. Proces ten polega na podejmowaniu działa ń maj ących na celu szeroko rozumian ą popraw ę jako ści życia mieszka ńców, przywracanie miastu zdegradowanych przestrzennie obszarów i niejednokrotnie przystosowywanie ich do nowych funkcji oraz tworzenie warunków do rozwoju gospodarczego. Bardzo wa żny element w zarz ądzaniu procesami rewitalizacji stanowi akceptacja społeczna prowadzonych działa ń oraz odpowiednia komunikacja z mieszka ńcami. Ten element, podkre ślany w prawie ka żdym dokumencie unijnym, zdaje si ę by ć nieco lekcewa żony przez miasta i niedoceniany w zarz ądzaniu procesami rewitalizacji. Problem jednak tkwi nie tylko w sposobie my ślenia o samych tych procesach, ale tak że w braku odpowiednio przygotowanej kadry specjalizuj ącej si ę w komunikacji z mieszka ńcami i potrafi ącej ł ączy ć działania inwestycyjne z działaniami społecznymi w obszarach kryzysowych obj ętych procesami rewitalizacji. Ka żde miasto jest inne, posiada inn ą histori ę, to żsamo ść , specyfik ę. W ka żdym tkwi inny potencjał do wykorzystania. Procesy rewitalizacji i umiej ętne nimi zarz ądzanie pozwalaj ą tworzy ć przyjazne dla mieszka ńców przestrzenie, z którymi si ę identyfikuj ą i o których z dum ą opowiadają. Taki wła śnie cel przy świeca ć powinien tym, którzy podejmuj ą si ę trudu prowadzenia procesów rewitalizacji. Rozdział stanowi prób ę odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób du że polskie miasta radz ą sobie dzisiaj z opisanymi problemami. Podstaw ą do rozwa żań na ten temat s ą wyniki

* mgr Edyta Kowalska, Katedra Zarz ądzania Miastem i Regionem Uniwersytetu Łódzkiego, Urz ąd Miasta Łodzi,

9 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce bada ń przeprowadzonych w 2008 r. Zebrane informacje mo żna podzieli ć na trzy cz ęś ci. W pierwszej zawarto podstawowe dane statystyczne o mie ście, dokonano analizy jego mocnych i słabych stron i sprawdzono ich odniesienie do strategii rozwoju miasta (o ile miasto tak ą posiada). W kolejnej cz ęś ci przeanalizowano przyj ęte w mie ście lokalne programy rewitalizacji i realizowane w ich ramach projekty. W trzeciej cz ęś ci przedstawiono sposoby zarz ądzania procesami rewitalizacji w miastach, próbuj ąc wskaza ć motywacj ę ich wyboru oraz pojawiaj ące si ę bariery. Przeanalizowano ponadto powi ązanie prowadzonych procesów rewitalizacji z tworzeniem miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz zgłoszono potrzeb ę wprowadzenia zmian legislacyjnych, które mog ą ułatwi ć zarz ądzanie procesami rewitalizacji. Cz ęść ta zawiera tak że informacje na temat realizowanej lub nie w mie ście idei partycypacji społecznej oraz sposobu komunikacji i informowania mieszka ńców o rozpoczynanych przedsi ęwzi ęciach.

1. Metodologia bada ń Głównym priorytetem bada ń było przeanalizowanie sposobów tworzenia i realizacji programów rewitalizacji w polskich miastach oraz wykorzystywanych przez nie metod zarz ądzania. Szczegółowe cele koncentrowały si ę na analizie danych dotycz ących powi ąza ń prowadzonych procesów rewitalizacji z miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego, wdra żania ideii partycypacji społecznej, sposobów komunikacji z mieszka ńcami oraz barier pojawiaj ących si ę w procesach rewitalizacji. Opracowany kwestionariusz ankiety podzielony został na trzy cz ęś ci: 1. Informacje ogólne o mie ście; 2. Lokalny program rewitalizacji (LPR); 3. Zarz ądzanie procesami rewitalizacji. Zbieranie danych odbywało si ę od czerwca 2008 r. do maja 2009 r. Pytania postawione w ankiecie miały zarówno charakter otwarty, jak i zamkni ęty, przy czym przewa żały pytania zamkni ęte z mo żliwo ści ą wielokrotnego wyboru. Wybrany rodzaj pyta ń umo żliwił przeprowadzenie ilo ściowej i jako ściowej analizy zgromadzonych danych. Ankiet ę skierowano do prezydentów 18 du żych polskich miast pełni ących funkcje administracyjne w 16 województwach, tj. dolno śląskim (Wrocław), kujawsko-pomorskim (siedzib ą wojewody jest Bydgoszcz, natomiast Urz ędu Marszałkowskiego i sejmiku – Toru ń), lubelskim (Lublin), lubuskim (Zielona Góra i Gorzów Wielkopolski), łódzkim (Łód ź), małopolskim (Kraków), mazowieckim (Warszawa), opolskim (Opole), podkarpackim (Rzeszów), podlaskim (Białystok), pomorskim (Gda ńsk), śląskim

10 Kowalska Edyta: Jak polskie miasta zarz ądzaj ą procesami rewitalizacji

(Katowice), świ ętokrzyskim (Kielce), warmi ńsko-mazurskim (Olsztyn), wielkopolskim (Pozna ń) oraz zachodniopomorskim (Szczecin). Zwrot ankiet wyniósł 100%.

2. Charakterystyka badanych miast Pierwsza cz ęść ankiety po świ ęcona była ogólnej charakterystyce miast obj ętych badaniem. Miała na celu zebranie porównywalnych informacji statystycznych za 2007 r., obejmuj ących powierzchni ę, liczb ę mieszka ńców, stop ę bezrobocia i przeci ętne wynagrodzenie. Przy badaniu stopy bezrobocia podj ęto prób ę pozyskania informacji na temat szarej strefy. Element ten był do ść kontrowersyjny i pozostał bez odpowiedzi. Ankieta stanowiła tak że źródło danych o mocnych i słabych stronach miasta oraz posiadaniu przez nie strategii rozwoju.

2.1. Charakterystyka ilo ściowa badanych miast 1 Miasto o najwi ększej powierzchni to Warszawa (517,24 km²), nast ępnie Kraków (326,8 km²), a na trzecim miejscu Szczecin (300,53 km²). Miasto o najwi ększej liczbie ludno ści to Warszawa z 1 695 533 mieszka ńców, o drugie miejsce konkuruj ą Łód ź i Kraków. W 2007 r. Łód ź znajdowała si ę na drugim miejscu z 751 855 mieszka ńców, na trzecim miejscu Kraków z liczb ą 734 579 mieszka ńców. W 2007 r. najwy ższ ą stop ę bezrobocia wykazywały Kielce (10%), Łód ź (8,5%) i Lublin (8,2%). Najni ższa stopa bezrobocia wyst ępowała w Warszawie i Poznaniu (2,9%), na trzecim miejscu znalazły si ę Katowice (3,3%). Zestawienie danych statystycznych dla badanych miast przedstawia tab. 1. Tab. 1. Charakterystyka badanych miast – dane statystyczne (2007 r.) Przeci ętne Powierzchnia w Liczba Stopa Miasto miesi ęczne km 2 mieszka ńców bezrobocia wynagrodzenie Rzeszów 97,56 160 876 7,3 2 734,81 Kraków 326,8 734 579 3,8 2 734,81 Lublin 147 343 906 8,2 2 762,84 Opole 96,55 122 953 5,3 2 876,99 Szczecin 300,53 400 952 6,5 2 975,73 Kielce 117,10 205 989 10 2 655,81 Łód ź 293,25 751 855 8,5 2 698,09

1 Dane statystyczne dotycz ą dla wszystkich miast roku 2007.

11 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

Przeci ętne Powierzchnia w Liczba Stopa Miasto miesi ęczne km 2 mieszka ńców bezrobocia wynagrodzenie Bydgoszcz 174,56 359 119 6,2 2 690,84

Gorzów Wlkp. 85,73 125 104 6,1 2 492,60

Pozna ń 261,85 552 644 2,9 3 156,71

Wrocław 293 623 367 4,5 3 048,98

Warszawa 517,24 1 695 533 2,9 4 099,73

Gda ńsk 265,5 451 083 3,7 3 473,08

Toru ń 115,72 201 954 6,3 2 753,44

Zielona Góra 58,34 115 036 7,1 2 767,01

Białystok 102,12 291 869 7,9 2 715,96

Katowice 164,67 312 180 3,3 3 727,38

Olsztyn 88,33 168 937 4,4 2 931,15 Źródło : Bank Danych Regionalnych Głównego Urz ędu Statystycznego, http://www.stat.gov.pl/bdr_n/ app/strona.indeks.

2.2. Mocne i słabe strony badanych miast W tab. 2 wymieniono elementy, które miasta uznały za swoje mocne strony. Najcz ęś ciej wskazywanymi cechami były: potencjał naukowy , korzystne poło żenie geograficzne , wzrost inwestycji , dobre skomunikowanie . Inne wymieniane atrybuty to: pełnienie roli o środka kulturalnego, aktywno ść mieszka ńców, posiadanie zabytków na skal ę mi ędzynarodow ą, tradycje przemysłowe, stabilno ść władzy, dobrze rozwijaj ąca si ę turystyka, dost ępno ść powierzchni biurowych, wysoki poziom rozwoju gospodarczego, rozwijaj ący si ę przemysł oraz napływ nowych mieszka ńców. Niektóre miasta wymieniały cechy typowe tylko dla nich. Rzeszów podkre ślał potencjał młodych ludzi. Szczecin uznał za swoje dodatkowe atuty dobre warunki do rozwoju turystyki i wzrostu innowacyjno ści oraz poło żenie geopolityczne. Bydgoszcz wskazała na szanse rozwoju zwi ązane z funkcjonowaniem Bydgoskiego W ęzła Wodnego. Katowice za swoje mocne strony uznały świadome zarz ądzanie w oparciu o dokumenty strategiczne, dost ępno ść trzech lotnisk w promieniu 100 km i wysok ą ocen ę ratingow ą. Olsztyn wymienił posiadanie atrakcyjnych miejsc pod inwestycje. Jako główne zagro żenie miasta wskazywały problemy demograficzne . Istotnym problemem okazał si ę równie ż niski poziom infrastruktury drogowej (wymieniało go co drugie badane miasto) oraz negatywny wizerunek miasta . Inne słabe strony wskazywane przez badane miasta to: niska dost ępno ść powierzchni biurowych, słabe skomunikowanie, niestabilno ść władzy, niedopasowanie struktury przestrzennej miasta do nowych funkcji i realiów. Jedynie dwa

12 Kowalska Edyta: Jak polskie miasta zarz ądzaj ą procesami rewitalizacji miasta uznały za swoje słabe strony wysokie bezrobocie i niski poziom rozwoju gospodarczego, a tylko jedno istniej ące pustostany. Żadne z miast nie wskazało jako swojej słabej strony niekorzystnego poło żenia geograficznego. Tabela nr 3 przedstawia zestawienie najcz ęś ciej wymienianych słabych stron badanych miast. Tab. 2. Mocne strony badanych miast Du że miasta Mocne strony badanych miast Ogółem N = 18 Potencjał naukowy 16 Korzystne poło żenie geograficzne 15 Wzrost inwestycji 14 Dobrze skomunikowane 13 Ośrodek kulturalny 12 Aktywno ść mieszka ńców 9 Zabytki na skal ę mi ędzynarodow ą 8 Tradycje przemysłowe 8 Stabilno ść władzy 8 Dobrze rozwijaj ąca si ę turystyka 7 Dost ępno ść powierzchni biurowych 7 Wysoki poziom rozwoju gospodarczego 7 Rozwijaj ący si ę przemysł 6 Napływ nowych mieszka ńców 4 Inne 5 Źródło : badania własne.

Indywidualnie miasta zwracały uwag ę na problematyk ę specyficzn ą dla nich samych. I tak Warszawa za swoje słabe strony uznała dodatkowo: wzrost liczby mieszka ńców wymagaj ących pomocy miasta w zapewnieniu warunków mieszkaniowych, upolitycznienie samorz ądów, nasilaj ące si ę patologie społeczne charakterystyczne dla wielkich miast, powstawanie lepszych i gorszych dzielnic, nieprzyjazne warunki życia dla osób niepełnosprawnych, zanikanie zieleni ulicznej, rozn ące przeci ąż enie komunikacyjne. Katowice jako bariery zidentyfikowały: brak planów zagospodarowania przestrzennego w skali całego miasta, rozległe tereny poprzemysłowe, zło żony stan prawny nieruchomo ści, niewydolny wewn ętrzny system komunikacyjny, nieatrakcyjno ść miejsc centralnych miasta, trwaj ąca eksploatacja górnicza niektórych cz ęś ci miasta i zwi ązane z ni ą szkody górnicze. Toru ń za swoje słabe strony uznał problemy komunikacyjne oraz przestrzenny i urbanistyczny niedorozwój lewobrze żnej cz ęś ci miasta. Szczecin zwrócił uwag ę na słab ą dywersyfikacj ę gospodarki, a Gorzów Wilekopolski na brak o środka kultury i rozrywki, brak centrum oraz ciekawej architektury.

13 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

Tab. 3. Słabe strony badanych miast Du że miasta Słabe strony badanych miast Ogółem N = 18 Problemy demograficzne 11 Niski poziom infrastruktury drogowej 9 Negatywny wizerunek miasta 7 Niska dost ępno ść powierzchni biurowych 6 Słabo skomunikowane 5 Niestabilno ść władzy 5 Niedopasowanie struktury przestrzennej miasta do nowych funkcji, realiów 5 Wysokie bezrobocie 2 Niski poziom rozwoju gospodarczego 2 Pustostany 1 Niekorzystne poło żenie geograficzne 0 Inne 5 Źródło : badania własne .

3. Lokalny Program Rewitalizacji (LPR) Zapisy dotycz ące LPR znale źć mo żna obecnie w szczegółowych opisach osi priorytetowych Regionalnych Programów Operacyjnych poszczególnych województw na lata 2007–2013 w zakresie rewitalizacji. Wcze śniej poj ęcie to pojawiło si ę w Zintegrowanym Programie Operacyjnym Rozwoju Regionalnego. O dofinansowanie unijne mog ą si ę ubiega ć projekty, które uwzgl ędnione zostały w LPR. Obszar, na którym nale ży podj ąć działania rewitalizacyjne, powinien by ć wyodr ębniony w oparciu o kryteria, o których mowa w art. 47 ust. 1 rozporz ądzenia Komisji (WE) nr 1828/2006 z dnia 8 grudnia 2006 r. ustanawiaj ącego szczegółowe zasady wykonania rozporz ądzenia Rady (WE) nr 1083/2006 ustanawiaj ącego przepisy ogólne dotycz ące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójno ści oraz rozporz ądzenia (WE) nr 1080/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Poszczególne województwa stworzyły tak że wytyczne w zakresie opracowywania LPR, które zawieraj ą szczegółowe wskazówki dotycz ące procedury przygotowania LPR i ich zawarto ści merytorycznej. Miasta, wychodz ąc naprzeciw normom narzucanym przez instytucje zarządzaj ące środkami unijnymi i chc ąc maksymalnie wykorzysta ć szans ę na pozyskanie dofinansowania dla swoich projektów, tworz ą LPR lub aktualizuj ą te przyj ęte we wcze śniejszych latach zgodnie z wytycznymi okresu programowania unijnego 2007–2013.

14 Kowalska Edyta: Jak polskie miasta zarz ądzaj ą procesami rewitalizacji

Z przeprowadzonych bada ń wynika, i ż wszystkie badane miasta posiadaj ą strategi ę rozwoju. Tylko jedno spo śród nich nie posiadało w 2007 r. LPR, ale było w trakcie jego opracowywania. A ż sze ść spo śród ankietowanych miast było w trakcie aktualizowania LPR, co wi ązało si ę głównie z konieczno ści ą dopasowania programu do wy żej wspomnianych wytycznych instytucji zarz ądzaj ących środkami unijnymi w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych. Najwi ęcej LPR zostało przyj ętych uchwałami Rad Miasta w 2005 r. (dziesi ęć ). Od 2004 r. LPR funkcjonuj ą w pi ęciu badanych miastach, tj.: w Łodzi, Gda ńsku, Kilecach, Gorzowie Wielkopolskim i Rzeszowie. Doskonale pokazuje to motywy powstawania LPR na potrzeby pozyskiwania środków unijnych. W tab. 4 na podstawie pozyskanych danych przedstawiono cz ęść miasta, jak ą w porównaniu z jego całkowit ą powierzchni ą zajmuj ą obszary obj ęte LPR. Analizując powy ższe informacje, mo żna zauwa żyć, i ż najwi ększy procentowo udział obszaru miasta obj ętego LPR w jego całkowitej powierzchni wyst ępuje we Wrocławiu (22%), Toruniu (15%), Gda ńsku i Rzeszowie (13%) oraz Warszawie i Gorzowie Wielkopolskim (11%), za ś najmniejszy w Olsztynie (0,02%) oraz Poznaniu (0,88%). Dla trzech spo śród badanych miast nie udało si ę uzyska ć informacji na temat wielko ści obszaru obj ętego LPR. Ł ączna powierzchnia obj ęta działaniami rewitalizacyjnymi na terenie badanych miast w 2007 r. wynosiła 28 177 ha , co stanowiło zaledwie 8,67% ich całkowitej powierzchni. Tab. 4. Stosunek powierzchni obj ętej LPR do powierzchni miasta Stosunek Powierzchnia Powierzchnia powierzchni obj ętej Nazwa miasta całkowita obj ęta LPR LPR [km 2] [km 2] do powierzchni całkowitej [%] Warszawa 517,24 57 11,06% Kraków 326,8 11 3,49% Szczecin 300,53 16 5,32% Łód ź 293,25 22 7,44% Wrocław 293 65 22,18% Gda ńsk 265,5 36 13,48% Pozna ń 261,85 2 0,88% Bydgoszcz 174,57 3 1,72% Katowice 164,67 12 7,06% Lublin 147 13 8,84% Kielce 117,10 5 3,85% Toru ń 115,72 17 14,73% Rzeszów 97,56 13 13,38% Olsztyn 88,33 1 0,02% Gorzów Wlkp. 85,73 10 11,66% Źródło : badania własne .

15 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

3.1. Rodzaje terenów obj ętych LPR Kolejne pytania ankietowe koncentrowały si ę na dalszej analizie LPR w miastach; chodziło o rodzaj powierzchni miasta obj ętej działaniami rewitalizacyjnymi, jej wielko ść , struktur ę i wiod ącą funkcj ę. Zaledwie dwa badane miasta (Łód ź i Białystok) wskazuj ą, i ż LPR obejmuj ą jednen spójny teren, w pozostałych miastach s ą to obszary poło żone w ró żnych cz ęś ciach miasta. Z deklarowanych odpowiedzi wynika, że działaniom rewitalizacyjnym najcz ęś ciej poddawane s ą śródmiejskie tereny miast. Najwi ęcej badanych miast wskazało ścisłe centrum (stare miasto) oraz kwartały zabudowy śródmiejskiej poza ścisłym centrum (starym miastem). Na drugim miejscu sklasyfikowane zostały obszary poprzemysłowe. Kolejne wskazywane tereny to obszary: powojskowe, zielone, osiedli mieszkaniowych, pokolejowe. Na ostatnich miejscach pojawiaj ą si ę obszary sportowo-rekreacyjne i instytucje u żyteczno ści publicznej oraz place i cmentarze. Wskazywanie w tym miejscu odpowiedzi typu: „instytucje u żytecznosci publicznej” świadczy o punktowym, a nie obszarowym podej ściu miasta do realizacji LPR. Tab. 5. Rodzaje obszarów obj ętych przez miasta LPR Du że miasta Obszary nale żą ce do lokalnego programu rewitalizacji Ogółem N = 18 Ścisłe centrum (stare miasto) 16 Kwartały zabudowy śródmiejskiej poza ścisłym centrum 16 (starym miastem) Obszary poprzemysłowe 13 Obszary powojskowe 8 Obszary zielone (nadbrze żne, doliny rzek, parki) 5 Osiedla mieszkaniowe 5 Obszary pokolejowe 4 Obszary sportowo-rekreacyjne 2 Obiekty instytucji publicznej 2 Place 1 Cmentarze 1 Źródło : badania własne .

3.2. Analizy w ramach LPR Kolejny element bada ń dotyczył odpowiedzi na pytanie, jakimi analizami poprzedzone było tworzenie LPR. Ka żde miasto, tworz ąc LPR, przeprowadzało wiele ró żnych analiz. Wszystkie badane miasta wykonały analiz ę urbanistyczno-przestrzenn ą i gospodarcz ą obszaru lub obszarów obj ętych LPR. Do ść cz ęsto przeprowadzano analiz ę dziedzictwa kulturowego. Co drugie miasto wykonało analiz ę komunikacyjn ą. Stosunkowo rzadko miasta decydowały si ę na przeprowadzenie do ść istotnej moim

16 Kowalska Edyta: Jak polskie miasta zarz ądzaj ą procesami rewitalizacji zdaniem analizy społecznej, która zwykle przedstawia diagnoz ę społeczno-demograficzn ą i wskazuje, z jakimi problemami boryka si ę dany obszar i jego mieszka ńcy. Inne wymieniane przez miasta typy analiz to analiza infrastrukturalna, analiza środowiska przyrodniczego lub ekologiczna, analiza strategicza. Tabela 6 przedstawia zestawienie zebranych odpowiedzi. Tab. 6. Analizy w ramach LPR Analizy wykonane dla obszaru/obszarów obj ętych Du że miasta lokalnym programem rewitalizacji Ogółem N = 18 Analiza urbanistyczno-przestrzenna 18 Analiza gospodarcza 18 Analiza dziedzictwa kulturowego 16 Analiza komunikacyjna 9 Analiza społeczna 7 Analiza infrastrukturalna 3 Analiza środowiska przyrodniczego, ekologiczna 2 Analiza strategiczna 2 Nie wykonano żadnych analiz 0 Źródło : badania własne.

3.3. Projekty w ramach LPR W kwestionariuszu ankiety postawiono równie ż pytanie o projekty zrealizowane/realizowane lub planowane do realizacji w ramach LPR. Wymieniane typy projektów dotyczyły przede wszystkim modernizacji budynków i ich adaptacji do nowych funkcji (edukacyjnych, kulturalno-artystycznych, społecznych, hotelowych), rewitalizacji rynków, renowacji kamienic, poprawy infrastruktury drogowej i wodnokanalizacyjnej, rewaloryzacji parków. Wymieniane projekty były nakierunkowane głównie na korzystanie z dost ępnych funduszy unijnych. Wi ększo ść miast ubiega si ę o dofinansowanie projektów w konkursach. W województwach, w których sporz ądzono list ę kluczowych projektów, niektóre miasta wskazały jako priorytetowe projekty z zakresu rewitalizacji (np. Łód ź, Kielce, Zielona Góra). Zdecydowana wi ększo ść badanych miast deklarowała, że realizacja projektów w ramach LPR wspierana była, jest lub b ędzie środkami unijnymi. A ż czterna ście z osiemnastu badanych miast wskazało projekty, których źródło finansowania pochodziło z Unii Europejskiej, natomiast dziesi ęć ankietowanych potwierdziło, że w chwili badania ubiegało si ę o dofinansowanie na działania rewitalizacyjne. Brakuje jednak komplementarnych projektów społecznych i gospodarczych, które pozwoliłyby na prowadzenie zintegrowanych działa ń i wzmocnienie zasi ęgu oddziaływania projektów i ich efektów w przyszło ści.

17 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

4. Zarz ądzanie procesami rewitalizacji Połowa z badanych miast stworzyła stanowisko pełnomocnika ds. rewitalizacji. W wi ększo ści tych miast pełnomocnicy to jednocze śnie zarz ądzaj ący jedn ą z jednostek miejskich (np. Kielce – dyrektor Biura Planowania Przestrzennego, Pozna ń – dyrektor Wydziału Rozwoju Miasta, Gda ńsk – zast ępca dyrektora Wydziału Urbanistyki, Architektury i Ochrony Zabytków, Bydgoszcz – kierownik Zespołu Rewitalizacji w Miejskiej Pracowni Urbanistycznej). W dwóch przypadkach pełnomocnicy wyst ępuj ą w randze wiceprezydenta miasta (Łód ź i Wrocław). Ranga pełnomocnika ds. rewitalizacji jest do ść du ża i powinna przekłada ć si ę na proces decyzyjny w miastach. Pełnomocnicy tylko w pi ęciu przypadkach na dziewi ęć zarz ądzaj ą procesami rewitalizacji w miastach. Miasta zarz ądzaj ą LPR najcz ęś ciej poprzez specjaln ą jednostk ę powołan ą w urz ędach, nieco rzadziej bezpo średnio poprzez pełnomocnika ds. rewitalizacji lub prezydenta miasta. Ponadto z pozyskanych danych wynika, że do realizacji zada ń rewitalizacyjnych miasta wykorzystuj ą cz ęsto istniej ące ju ż struktury, co zwykle powoduje rozproszenie kompetencji i odpowiedzialno ści. W kilku miastach stworzone zostały interdyscyplinarne zespoły ds. rewitalizacji, w skład których zwykle wchodz ą pracownicy ró żnych jednostek. Mimo powołania bowiem osobnych struktur lub stanowisk odpowiedzialnych za procesy rewitalizacji, tematyka ta jest bowiem tak zło żona i wielow ątkowa, że potrzebuje wsparcia praktycznie wszystkich jednostek w mie ście. Dwa z badanych miast powołały spółki z udziałem miasta, których zadaniem jest prowadzenie działa ń rewitalizacyjnych (Wrocław, Szczecin), jedno stworzyło stanowisko głównego specjalisty ds. rewitalizacji (Olsztyn). Do ść ciekawe rozwi ązanie zaprezentowała Zielona Góra, która zarz ądzanie procesem rewitalizacji przekazała w r ęce specjalnie do tego celu powołanej Fundacji na Rzecz Rewitalizacji miasta Zielona Góra. Tabela 7 przedstawia sposoby zarz ądzania procesami rewitalizacji wraz ze wskazanymi przez miasta ich zaletami.

18 Kowalska Edyta: Jak polskie miasta zarz ądzaj ą procesami rewitalizacji

Tab. 7. Zarz ądzanie procesami rewitalizacji Du że miasta Wymieniane zalety Zarz ądzanie procesami rewitalizacji Ogółem N=17 Poprzez specjalnie powołan ą do tego praca w kompetentnym, 8 jednostk ę w urz ędzie miasta interdyscyplinarnym zespole Poprzez pełnomocnika ds. rewitalizacji 5 krótki proces decyzyjny Poprzez interdyscyplinarne zespoły wieloaspektowe spojrzenie na 5 ds. rewitalizacji procesy rewitalizacji Poprzez istniej ące struktury bie żą ca konfrontacja planowanych inwestycji 4 z zało żeniami LPR, zaplecze administracyjne i organizacyjne Bezpo średnio poprzez prezydenta krótki proces decyzyjny, lepsza 4 miasta koordynacja działa ń Poprzez powołan ą spółk ę z udziałem dobrze zidentyfikowane miasta 2 problemy techniczne i społeczne na danym obszarze Poprzez specjalnie powołan ą fundacj ę zespół fachowców 1 zaanga żowanych w proces rewitalizacji Poprzez stanowisko głównego skuteczno ść , bezpo średni wpływ 1 specjalisty ds. rewitalizacji Źródło : badania własne.

4.1. Bariery w procesach rewitalizacji Z uzyskanych danych wynika, że miasta borykaj ą si ę z wieloma barierami w zarz ądzaniu procesami rewitalizacji. Podstawow ą trudno ści ą s ą niewystarczaj ące środki finansowe. W dalszej kolejno ści wymieniano problemy prawne oraz rozproszenie struktury własno ści. Za do ść istotn ą barier ę w zarz ądzaniu procesami rewitalizacji uznano tak że słabe wykorzystywanie formuły partnerstwa publiczno-prywatnego 2. Za mniejsze przeszkody badane miasta uznały brak wykształconej kadry, niewielk ą liczb ę osób zajmuj ących si ę wył ącznie rewitalizacj ą czy te ż bariery polityczne. Jedno z miast zwróciło uwag ę na mały odzew mieszka ńców w konsultacjach, brak zainteresowania ze strony wspólnot i spółdzielni LPR i postaw ę roszczeniow ą mieszka ńców.

2 W trakcie prowadzenia bada ń obowi ązywała ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym (Dz. U. Nr 169, poz. 1420 z pó źn. zm.), która w mi ędzyczasie straciła moc i została zast ąpiona now ą ustaw ą z dnia 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym (Dz. U. z 2009 r. Nr 19, poz. 100 z pó źn. zm.).

19 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

Tab. 8. Bariery w zarz ądzaniu procesami rewitalizacji Du że miasta Bariery w zarz ądzaniu procesami rewitalizacji Ogółem N = 17 Finansowe 16 Prawne 14 Rozproszona struktura własno ści 12 Słabe wykorzystywanie formuły PPP 11 Instytucjonalne/organizacyjne 9 Brak długofalowej polityki rewitalizacji 6 Brak wykształconej kadry, niewielka liczba osób zajmuj ąca 5 si ę wył ącznie rewitalizacj ą Polityczne 4 Mały odzew mieszka ńców w konsultacjach, brak zainteresowania ze strony wspólnot i spółdzielni, postawa 1 roszczeniowa Źródło : badania własne.

4.2. Ustawa o rewitalizacji W kwestionariuszu ankiety postawiono równie ż pytanie o potrzeb ę wprowadzenia zmian legislacyjnych dotycz ących procesów rewitalizacji. Wszystkie badane miasta widziały tak ą potrzeb ę, a ż szesna ście miast jest przekonanych, że powinna zosta ć opracowana kompleksowa ustawa o rewitalizacji miast, reguluj ąca wszystkie aspekty procesu rewitalizacji. Dwa miasta podkre śliły konieczno ść wprowadzenia odpowiednich zmian do ustaw już istniej ących (np. uznania rewitalizacji za cel publiczny, wprowadzenia prawa pierwokupu dla gmin na rewitalizowanych obszarach itp).

4.3. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego Kształtowanie i prowadzenie polityki przestrzennej na terenie gminy, w tym opracowanie studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, nale ży do zada ń własnych gminy 3. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego (zwany dalej MPZP) to jeden z najistotniejszych instrumentów prowadzenia przemyślanej polityki przestrzennej miasta i reagowania na niezamierzone, chaotyczne działania inwestycyjne. MPZP stanowi podstaw ę planowania przestrzennego w danym mie ście i oparty jest na zapisach studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego. MPZP ustala m.in. przeznaczenie terenów i zasady ich zagospodarowania. Wyznacza linie rozgraniczaj ące ulice, place, drogi publiczne, ście żki rowerowe, tereny przeznaczone do realizacji celów publicznych, okre śla zasady zagospodarowania terenów

3 Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr 80, poz. 717 z pó źn. zm.).

20 Kowalska Edyta: Jak polskie miasta zarz ądzaj ą procesami rewitalizacji lub obiektów podlegaj ących ochronie, zasady obsługi w zakresie infrastruktury technicznej, a tak że lokalne warunki, zasady i standardy kształtowania zabudowy oraz zagospodarowania terenu, w tym linie zabudowy, gabaryty obiektów i intensywno ść zabudowy. W MPZP znale źć mo żemy tak że zasady i warunki podziału terenów na działki budowlane, szczególne warunki zagospodarowania terenów wynikaj ące z potrzeby ochrony środowiska, granice obszarów zorganizowanej działalno ści inwestycyjnej, rehabilitacji istniej ącej zabudowy i infrastruktury technicznej, przekształce ń obszarów zdegradowanych. Wiele zatem zapisów MPZP ma bezpo średni wpływ na prowadzone na danym obszarze działania rewitalizacyjne. Cz ęść miast (w tym Łód ź) po uchyleniu obowi ązuj ących do 2003 r. MPZP nie kwapi si ę z tworzeniem nowych regulacji prawnych w tym zakresie, a sposoby zagospodarowania i warunków zabudowy terenu okre śla w drodze decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. MPZP tworzone s ą zwykle dla wybranych fragmentów miasta, według bie żą cych potrzeb lub pod dyktando planów inwestycyjnych. Polska ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym nie narzuca na gminy obowi ązku sporz ądzania MPZP dla obszarów poddawanych procesom rewitalizacji czy te ż obj ętych LPR. Miasta zatem według uznania sporz ądzaj ą MPZP dla terenów ulegaj ącym przekształceniom rewitalizacyjnym. W niektórych przypadkach maj ąc na uwadze długie procedury uchwalaj ące MPZP oraz ograniczenia, jakie on ze sob ą niesie i trudno ści w ewentualnych jego pó źniejszych zmianach, celowo takiego planu nie przyjmuj ą. Zaledwie jedno badane miasto zadeklarowało spójno ść prowadzonych procesów rewitalizacji z MPZP. Zdecydowana wi ększo ść badanych miast przyznała, że nie dla wszystkich obszarów poddanych procesom rewitalizacji istnieje MPZP. Potwierdza to tylko brak spójno ści uregulowa ń prawnych dotycz ących planowania przestrzennego z prowadzonymi w miastach procesami rewitalizacji. Podstaw ą okre ślania polityki przestrzennej w miastach powinno by ć studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego, z którego jasno powinno wynika ć, które obszary w mie ście wymagaj ą podj ęcia działa ń rewitalizacyjnych, a które s ą obszarami rozwojowymi z najwi ększym potencjałem na przyszło ść . Na tej podstawie powinny by ć opracowywane LPR oraz MPZP, stanowi ące skuteczny instrument w kształtowaniu i wdra żaniu przyj ętej polityki przestrzennej miasta.

21 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

4.4. Partycypacja społeczna W przeprowadzonym badaniu poddano analizie sposoby realizacji idei partycypacji społecznej w procesach rewitalizacji. Z zebranych danych wynika, że partycypacja społeczna w procesie podejmowania decyzji rewitalizacyjnych przez samorz ądy lokalne w du żych miastach nie jest szczególnie istotna. Konsultowanie z mieszka ńcami LPR narzucone zostało jednak przez wytyczne unijne, musi by ć zatem realizowane przez miasta, szczególnie te, które korzystaj ą ze środków unijnych. Trudno ść we wdra żaniu partycypacji społecznej w procesy rewitalizacji zwi ązana jest z jednej strony z brakiem zrozumienia przez samorz ądy samej idei wł ączania mieszka ńców w prowadzone działania i umiej ętno ści skutecznego wykorzystywania jej w praktyce, co jest po cz ęś ci wynikiem niedostatecznego przygotowanych kadr do prowadzenia tego typu wieloaspektowych projektów obejmuj ących jednocze śnie sfery inwestycyjn ą, gospodarcz ą i społeczn ą. Raczej konsultujemy po fakcie pewne zdarzenia lub programy z mieszka ńcami ni ż anga żujemy ich w proces decyzyjny i realizacj ę projektów, co powoduje, że nie uta żsamiaj ą si ę oni z podejmowanymi przez samorz ąd działaniami. Z drugiej strony za ś mamy biern ą postaw ę mieszak ńców i tendencj ę raczej do krytykowania ni ż aktywnego uczestnictwa w procesach realizowanych przez samorz ądy. Powoduje to, że samorz ąd, realizuj ąc ide ę partycypacji społecznej, najcz ęś ciej ogranicza si ę do zbierania, w my śl wytycznych unijnych, projekty mieszka ńców (głównie wspólnot mieszkaniowych) i wpisania ich do LPR. Wi ększo ść miast poddaje tak że LPR społecznym konsultacjom. Zdecydowanie mniej miast deklaruje udział finansowy mieszka ńców w procesach rewitalizacji oraz tworzenie LPR wspólnie z mieszka ńcami. Mało miast tak że potwierdza wybór projektów do realizacji w drodze konsultacji. Niektóre stosuj ą odmienne metody. Rzeszów opisuje prowadzon ą akcj ę upi ększania miasta nagło śnion ą przez media, w której udział bior ą prywatni wła ściciele na swój koszt odnawiaj ący elewacje. Łód ź konsultuje poszczególne projekty w ramach LPR z mieszka ńcami, Pozna ń natomiast wł ączył w proces planistyczny mieszka ńców obszaru obj ętego LPR, którzy mogli stworzy ć społeczn ą koncepcj ę zagospodarowania. Tabela 9 przedstawia pojawiaj ące si ę odpowiedzi.

22 Kowalska Edyta: Jak polskie miasta zarz ądzaj ą procesami rewitalizacji

Tab. 9 . Idea partycypacji społecznej Idea partycypacji społecznej w procesach Du że miasta rewitalizacji Ogółem N = 18 Mieszka ńcy zgłaszaj ą projekty, które uwzgl ędniane s ą w lokalnym programie 15 rewitalizacji Lokalny program rewitalizacji poddany został 13 konsultacjom społecznym Mieszka ńcy partycypuj ą finansowo w procesie 7 rewitalizacji Lokalny program rewitalizacji tworzony był 5 wspólnie z mieszka ńcami Wybór projektów nast ępuje w drodze konsultacji 3 z mieszka ńcami Akcja upi ększania miasta nagło śniona w mediach 1 (wła ściciele na swój koszt odnawiaj ą elewacje) Poszczególne projekty s ą konsultowane z 1 mieszka ńcami Mieszka ńcy wł ączeni s ą w proces planistyczny poprzez opracowywanie społecznej koncepcji 1 zagospodarowania Źródło : badania własne .

Wśród najcz ęś ciej stosowanych przez miasta mechanizmów zach ęcaj ących wła ścicieli prywatnych do partycypacji finansowej w procesach rewitalizacji wymieni ć mo żna: dotacje dla obiektów zabytkowych na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane (stosuje je trzyna ście badanych miast). Dwa miasta stosuj ą ulgi podatkowe, kolejne dwa stworzyły programy wsparcia dla wspólnot mieszkaniowych. W Szczecinie funkcjonuje program dofinansowania z budżetu miasta dla wspólnot mieszkaniowych z udziałem gminy, który pozwala na sfinansowanie remontów cz ęś ci wspólnych budynków wielorodzinnych. Gda ńsk stosuje moduł partnerstwa zawieranego przez wspólnoty dobrowolnie na dofinansowanie 70% kosztów przewidywanych prac remontowych kwalifikowalnych, lecz ograniczonych do logiki projektu inwestycyjnego. Miasto to zaprezentowało ciekawe rozwi ązanie kwestii anga żowania w proces rewitalizacji organizacji pozarz ądowych. Ogłasza ono konkurs na zawarcie partnerstwa publiczno-społecznego do realizacji programu rewitalizacji społecznej (konkurs dla podmiotów niezaliczanych do sektora finansów publicznych i niedziałaj ących w celu osi ągni ęcia zysku). Rzeszów podejmuje natomiast indywidualne rozmowy z wła ścicielami oraz uwa ża, i ż same inwestycje prowadzone przez miasto i nowa, powstaj ąca infrastruktura (inwestycje miejskie) zach ęcaj ą wła ścicieli do prowadzenia działa ń rewitalizacyjnych na wybranych obszarach.

23 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

Niestety cały czas brakuje w Polsce wypracowanych modeli, mechanizmów i instrumentów zach ęcaj ących do wł ączania zarówno mieszka ńców, jak i inwestorów w procesy rewitalizacji. Nie istniej ą ponadto ogólne przepisy prawne, które by te aspekty jednoznacznie regulowały i pozwalały gminie anga żowa ć si ę finansowo w projekty, których efektem b ędzie zwi ększenie warto ści maj ątku nienale żą cego do gminy.

4.5. Sposoby komunikacji i promocji Do ść istotny element realizacji przedsi ęwzi ęć rewitalizacyjnych powinna stanowi ć komunikacja z mieszka ńcami podczas realizacji projektów rewitalizacyjnych i ich szeroka promocja. Zebrane w ramach prowadzonych bada ń dane obrazuj ą, jakie sposoby informacji i promocji przedsi ęwzi ęć rewitalizacyjnych stosuj ą miasta. Najcz ęś ciej komunikuj ą si ę one z mieszka ńcami poprzez lokalne media oraz własne strony internetowe. Ponad połowa badanych miast organizuje ponadto spotkania z mieszka ńcami i wykorzystuje dla potrzeb działa ń informacyjno-promocyjnych ró żnorodne konferencje, seminaria czy te ż targi tematyczne. Cz ęść miast przygotowuje materiały, ulotki informacyjne o projektach, które rozpowszechnia w śród mieszka ńców, tworzy specjaln ą stron ę internetow ą po świ ęcon ą prowadzonym w mie ście procesom rewitalizacji, wysyła do mieszka ńców ankiety, w których pyta ich o opini ę. Dwa miasta wskazały tak że, że bardzo dobrym sposobem komunikacji i promocji projektów rewitalizacyjnych jest prowadzenie wszelkich akcji edukacyjnych, społecznych i kulturalnych. Tylko jedno z miast było w trakcie tworzenia specjalnego punktu informacyjnego w rewitalizowanym obszarze. Za dobr ą promocj ę uznano równie ż udział miasta w mi ędzynarodowych projektach i inicjatywach oraz udział projektów rewitalizacyjnych w dost ępnych konkursach. W propozycjach odpowiedzi na pytanie, jakie formy komunikacji i promocji projektów stosuj ą miasta znalazło si ę tak że odpowied ź stwierdzenie „poprzez wysyłanie newsletterów do zalogowanych u żytkowników. Niestety żadne z miast go nie wskazało, co oznacza, że specjalne strony internetowe po świ ęcone rewitalizacji lub ju ż istniej ące strony urz ędów miejskich pełni ą raczej funkcje informacyjne, nie pozwalaj ą na bepo średni kontakt z mieszka ńcami, na wchodzenie w interakcje. Miasta obawiaj ą si ę tworzenia wszelkiego rodzaju forów i grup dyskusyjnych na swoich stronach interentowych, gdy ż te instrumenty musz ą by ć przez nie umiej ętnie zarz ądzane.

24 Kowalska Edyta: Jak polskie miasta zarz ądzaj ą procesami rewitalizacji

Tab. 10. Sposoby informowania o projektach i ich promocji Sposoby informowania o projektach i ich Du że miasta promocji Ogółem N = 17

Wykorzystywanie lokalnych mediów 13 Wykorzystywanie strony internetowej urz ędu 12 Spotkania z mieszka ńcami 9 Prezentacje projektów podczas ró źnorodnych 9 konferencji, seminariów, targów tematycznych Rozpowszechnianie ulotek, materiałów na temat 7 projektów Tworzenie specjalnych stron internetowych 7 Wysyłanie ankiet, zapyta ń do mieszka ńców 5 Akcje edukacyjne, społeczne, kulturalne 2 Specjalny punkt informacyjny 1 Udział w mi ędzynarodowych 1 inicjatywach/projektach Zgłaszanie projektów do konkursów 1 Wysyłanie newsletterów do wszystkich zalogowanych na stronie internetowej 0 użytkowników Źródło : badania własne

5. Podsumowanie, wnioski i rekomndacje Przeprowadzone na przełomie 2008 i 2009 r. zaprezentowane powy żej badania oraz osobiste obserwacje prowadzone podczas realizacji procesów rewitalizacji pozwalaj ą na sformułowanie kilku wniosków i rekomnadacji.

5.1. Wnioski 1. Przyst ąpienie Polski do Unii Europejskiej i dost ęp do unijnych środków finansowania projektów rewitalizacyjnych wymusiły na miastach tworzenie mniej lub bardziej spójnych LPR jako dokumentów spełniających wymóg formalny w drodze do pozyskania dofinansowania. 2. Ka żde miasto ma swoj ą specyfik ę i niepowtarzaln ą to żsamo ść , ma za sob ą inne uwarunkowania historyczne, gospodarcze, polityczne. Cechuje si ę ró żnorodnymi atutami i problemami do rozwi ązania. W ka żdym tkwi inny potencjał do wykorzystania. 3. Miasta oczekuj ą raczej stworzenia ustawy o rewitalizacji – jednego aktu prawnego normuj ącego kompleksowo procesy rewitalizacji w Polsce – ni ż wprowadzania zmian w ustawach ju ż istniej ących.

25 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

4. Jedn ą z podstawowych barier w realizacji przedsi ęwzi ęć rewitalizacyjnych stanowi aspekt finansowy. Miasta i ich bud żety pozwalaj ą jedynie na zainicjowanie procesu rewitalizacji oraz realizacje pojedynczych projektów - impulsów na obszarach LPR. 5. Bardzo wa żny element w zarz ądzaniu procesami rewitalizacji stanowi akceptacja społeczna oraz odpowiednia komunikacja z mieszka ńcami i promocja prowadzonych przez samorz ądy działa ń.

5.2. Rekomendacje 1. Procesy rewitalizacji powinny by ć dopasowane do specyfiki miasta i jego indywidualnych potrzeb, a nie do wytycznych instytucji zarz ądzaj ących środkami unijnymi. 2. Zło żone, długofalowe i kapitałochłonne procesy rewitalizacji obejmuj ące zarówno sfer ę przestrzenn ą, gospodarcz ą, jak i społeczn ą wymagaj ą zintegrowanego, strategicznego zarz ądzania. 3. Istnieje potrzeba wprowadzenia regulacji prawnych wspomagaj ących zarz ądzanie skomplikowanymi i wieloaspektowymi procesami rewitalizacji. Kapitałochłonne procesy rewitalizacji powinny by ć wspierane przez mechanizmy finansowe wypracowane na poziomie rz ądowym, tak jak to si ę dzieje w wielu pa ństwach zachodnioeuropejskich. Powinno si ę równie ż d ąż yć do jak najwi ększego zaanga żowania kapitału prywatnego, wykorzystuj ąc formuł ę partnerstwa publiczno-prywatnego. 4. Nale ży d ąż yć do tworzenia miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla obszarów obj ętych LPR. 5. Istnieje potrzeba kreowania przez miasta projektów społecznych i gospodarczych, zintegrowanych z działaniami inwestycyjnymi prowadzonymi w ramach LPR i do nich komplementarnych. 6. Istnieje potrzeba szkolenia kadr patrz ących szeroko i wieloaspektowo: przestrzennie, ekonomicznie, społecznie na zarz ądzanie procesami rewitalizacji w miastach. 7. Nale ży unika ć rozproszenia kompetencji, a tym samym odpowiedzialno ści pracowników/jednostek zajmuj ących si ę procesami rewitalizacji w mie ście. 8. Nale ży wzmocni ć i rozpropagowa ć w miastach ide ę partycypacji społecznej w procesach rewitalizacji na ka żdym poziomie i w ka żdym okresie ich realizacji.

26 Kowalska Edyta: Jak polskie miasta zarz ądzaj ą procesami rewitalizacji

9. Istnieje potrzeba wypracowania w miastach indywidualnych instrumentów, mechanizmów partycypacji finansowej w procesach rewitalizacji. 10. Nale ży wzmocni ć poziom akceptacji społecznej procesów rewitalizacji w miastach, wyszkoli ć odpowiedni ą kadr ę zajmuj ącą si ę komunikcj ą z lokaln ą społeczno ści ą oraz sprawi ć, aby ka żde miasto tworzyło dla procesów rewitalizacji zintegrowany plan działa ń informacyjno-promocyjnych nie tylko na poziomie projektu, ale przede wszystkim na poziomie programu (LPR).

Akty prawne 1. Rozporz ądzenie Komisji (WE) nr 1828/2006 z dnia 8 grudnia 2006 r. ustanawiaj ące szczegółowe zasady wykonania rozporz ądzenia Rady (WE) nr 1083/2006 ustanawiaj ącego przepisy ogólne dotycz ące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójno ści oraz rozporz ądzenia (WE) nr 1080/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (Dz. Urz. UE L 371/1 z 2006 r. z pó źn. zm.). 2. Rozporz ądzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 1 lipca 2004 r. w sprawie przyj ęcia Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego 2004–2006 (Dz. U. Nr 166, poz. 1745 z pó źn. zm.) 3. Rozporz ądzenie Rady (WE) nr 1083/2006 z dnia 11 lipca 2006 r. ustanawiaj ące przepisy ogólne dotycz ące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójności i uchylaj ące rozporz ądzenie (WE) nr 1260/1999 (Dz. Urz. UE L 210/25 z 2006 r. z pó źn. zm.) 4. Rozporz ądzenie (WE) nr 1080/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i uchylaj ące rozporz ądzenie (WE) nr 1783/1999 (Dz. Urz. UE L 210/1 z 2006 r. z pó źn. zm.) 5. Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym (Dz. U. Nr 169, poz. 1420 z pó źn. zm.) 6. Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym (Dz. U. z 2009 r. Nr 19, poz. 100 z pó źn. zm.)

Streszczenie Przyst ąpienie Polski do Unii Europejskiej i dost ęp do unijnych środków na przedsi ęwzi ęcia rewitalizacyjne wymusiły na miastach tworzenie mniej lub bardziej spójnych lokalnych programów rewitalizacji jako dokumentów niezb ędnych do pozyskania dofinansowania. Zło żone, długofalowe i kapitałochłonne procesy rewitalizacji obejmuj ące zarówno sfer ę przestrzenn ą, gospodarcz ą, jak i społeczn ą wymagaj ą zintegrowanego, strategicznego zarz ądzania. Proces ten polega na podejmowaniu ró żnych działa ń maj ących na celu przywracanie miastu zdegradowanych przestrzennie obszarów i niejednokrotnie przystosowywanie ich do nowych funkcji, tworzenie warunków do rozwoju gospodarczego oraz szeroko rozumianej poprawy jako ści życia mieszka ńców. Bardzo wa żny element w zarz ądzaniu procesami rewitalizacji stanowi akceptacja społeczna prowadzonych działa ń oraz odpowiednia komunikacja z mieszka ńcami. Ten element podkre ślany w prawie ka żdym dokumencie unijnym zdaje si ę by ć nieco lekcewa żony przez miasta i niedoceniany w zarz ądzaniu procesami rewitalizacji. Problem jednak tkwi nie tylko w sposobie my ślenia o samych tych procesach, ale

27 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce tak że w braku odpowiednio przygotowanej kadry specjalizuj ącej si ę w komunikacji z mieszka ńcami i potrafi ącej ł ączy ć działania inwestycyjne z działaniami społecznymi w obszarach kryzysowych obj ętych procesami rewitalizacji. Rozdział stanowi prób ę znalezienia odpowiedzi na pytanie; w jaki sposób dzi ś du że polskie miasta radz ą sobie z tą problematyk ą. Podstaw ą do rozwa żań na ten temat s ą wyniki bada ń przeprowadzonych w 2008 r. Zebrane informacje mo żna podzieli ć na trzy cz ęś ci. Pierwsza z nich opisuje podstawowe dane statystyczne o mie ście, dokonuje analizy jego mocnych i słabych stron i sprawdza ich odniesienie do strategii rozwoju miasta (o ile miasto tak ą posiada). Kolejna cz ęść analizuje przyj ęte w mie ście lokalne programy rewitalizacji i projekty realizowane w ramach nich. Trzecia natomiast przedstawia sposoby zarz ądzania procesami rewitalizacji w miastach, próbuje wskaza ć motywacj ę ich wyboru oraz pojawiaj ące si ę bariery. Analizuje ponadto powi ązanie prowadzonych procesów rewitalizacji z tworzeniem miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz potrzeb ę wprowadzenia zmian legislacyjnych mog ących ułatwi ć zarz ądzanie procesami rewitalizacji. Zbiera tak że informacje na temat realizowanej/lub nie w mie ście idei partycypacji społecznej oraz sposobu komunikacji i informowania mieszka ńców o realizowanych przedsi ęwzi ęciach. Słowa kluczowe : rewitalizacja, zarz ądzanie procesami rewitalizacji, lokalny program rewitalizacji, partycypacja społeczna

Summary

How do Polish cities manage the processes of revitalisation?

Polish accession to the European Union and access to EU funds for revitalisation projects have forced the cities in Poland to create more or less coherent local revitalisation programmes as documents required for acquiring funding. Comprehensive, long-term and capital-intensive processes of revitalisation which encompass the spatial, economic as well as social dimensions require an integrated and strategic approach to management. It is a process of initiating various activities aimed at reconciling spatially degraded areas back into the urban system, often through adjusting them to performing new functions, creating conditions for economic development and improving broadly defined quality of life of the inhabitants. Social acceptance of performed activities as well as adequate communication with the inhabitants are key elements of managing revitalisation processes. This element, which is emphasised in almost every EU document, seems to be overlooked and actually underemphasised by cities in managing revitalisation processes. The problem lies not only in the way these processes are thought about but also in the lack of adequately prepared staff, specialising in communication with the inhabitants and capable of combining investment and social activities in crisis areas undergoing revitalisation processes. The paper attempts to answer the following question: how do big Polish cities cope with these issues? The paper is based on results of research which was performed in 2008. The presented information may be divided into three parts. The first part describes the basic statistics on the city, analyses its strengths and weaknesses and relates them to the city’s development strategy (if a city has one). The second part analyses the adopted local revitalisation programmes and various projects implemented within them. The third part presents methods of managing revitalisation projects and attempts to highlight the motives for choosing individual methods and some of the barriers related to using them. It also analyses the relationship between carried out revitalisation processes, the creation of local spatial development plans as well as the need to implement numerous legislative changes which may facilitate managing processes of revitalisation. It also collects information on the idea of social participation which is (or is not) implemented in the city and the system of communication and informing inhabitants about carried out undertakings. Keywords : revitalisation, managing processes of revitalisation, local revitalisation programme, social participation

28 Ryszard Ćwiertniak: Znaczenie procesu rewitalizacji obiektów i obszarów powojskowych...

Znaczenie procesu rewitalizacji obiektów i obszarów powojskowych w rozwoju lokalnym i regionalnym miast i gmin Ryszard Ćwiertniak *

Projekty rewitalizacyjne s ą zło żone, bez gwarancji efektów dla rozwoju miasta. Autor nieznany

Wst ęp Likwidacja garnizonów i jednostek wojskowych w Polsce, przeprowadzona w latach 1998–2006 w ramach „Planu restrukturyzacji i modernizacji technicznej Sił Zbrojnych RP”, spowodowała powstanie w granicach wielu miast i gmin znacznej liczby nieczynnych obiektów i terenów, które nie wypełniają podstawowych funkcji społeczno- gospodarczych. Lotniska, poligony, strzelnice, koszary, tereny szkół i o środków szkolenia wymagaj ą powtórnego przywrócenia do życia. Głównym celem rewitalizacji obszarów powojskowych, determinuj ącym wszystkie działania, jest stworzenie ekonomicznych podstaw funkcjonowania obszaru [Kaczmarek, 2001, s. 16]. Aby zdewastowanej powojskowej cz ęś ci miasta lub gminy zapewni ć harmonijny rozwój, nale ży zmieni ć jej militarn ą funkcj ę i dostosowa ć j ą do nowych potrzeb. Rewitalizacja tego typu obszarów nie jest procesem jednopłaszczyznowym, nie polega tylko na rekonstrukcji zabudowy, któr ą bardzo cz ęsto nale ży wyburzy ć lub wyremontowa ć, polega na przywróceniu równowagi życia społecznego [Sikora, 2005, s. 12]. Wraz ze zmian ą funkcji obszaru z wojskowej na cywiln ą nast ępuje zmiana roli, jaką pełni on w całej przestrzeni miasta. Nowe zagospodarowanie przestrzenne obszaru powojskowego musi odpowiada ć nowym funkcjom oraz wi ąza ć go z miastem w spójn ą cało ść . W perspektywie zmiana struktury funkcjonalnej wpłynie na aktywno ść gospodarcz ą, która powinna przynosi ć w przyszło ści wysoki dochód i tworzy ć miejsca pracy.

* mgr Ryszard Ćwiertniak, Szef Sekretariatu Dowódcy 2 Korpusu Zmechanizowanego w Krakowie

29 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

Instytucj ą, która w imieniu Ministra Obrony Narodowej zagospodarowuje zb ędne i czasowo niewykorzystywane mienie i nieruchomo ści MON i MSWiA, jest Agencja Mienia Wojskowego (AMW). Ale Agencja nie jest głównym bohaterem tego opracowania. Jego celem jest okre ślenie znaczenia procesu rewitalizacji obiektów powojskowych w rozwoju lokalnym i regionalnym miast i gmin, z punktu widzenia zarz ądców, nowych wła ścicieli nieruchomo ści, którzy nabyli j ą od Agencji. W artykule postawiono nast ępuj ące hipotezy: - rewitalizacja obiektów i obszarów powojskowych ma pozytywny wpływ na rozwój lokalny i regionalny miast i gmin, - uczestnictwo w Unii Europejskiej stymuluje rewitalizacj ę obszarów powojskowych, miasto/gmina jest zasadniczym podmiotem w rewitalizacji obszarów powojskowych. Poszukiwano równie ż odpowiedzi na kluczowe w procesie rewitalizacji obszarów powojskowych pytania: - czy rewitalizacja obszarów powojskowych ma znaczenie w rozwoju lokalnym i regionalnym miast i gmin, - jaka jest rola samorz ądów w procesie rewitalizacji, - jaka jest efektywno ść rewitalizacji w procesie osi ągania produktów, rezultatów i oddziaływa ń. Aby dokona ć weryfikacji przyj ętych hipotez, przygotowano opracowanie, które składa si ę z trzech zasadniczych cz ęś ci. W pierwszej dokonano oceny i analizy makrootoczenia procesu rewitalizacji wybranych obiektów i obszarów powojskowych. Jednocze śnie w podsumowaniu opisu ka żdego czynnika przedstawiono praktyczne przykłady odnowionych obiektów zlokalizowanych na terenach powojskowych. W drugiej cz ęś ci omówiono znaczenie rewitalizacji dla rozwoju lokalnego i regionalnego miast i gmin. Przy pomocy analizy SWOT 4 dokonano diagnozy znaczenia procesu rewitalizacji oraz przedstawiono podstawowe problemy, które rzutują na społeczn ą ocen ę tego zjawiska na poziomie samorz ądu terytorialnego. W trzeciej cz ęś ci przeprowadzono analiz ę efektywno ści projektów rewitalizacyjnych. Realizacja celu opracowania wymagała zastosowania krytyki naukowej dost ępnych Lokalnych Programów Rewitalizacji obszarów powojskowych w Bornem Sulinowie,

4 SWOT – jedna z najpopularniejszych heurystycznych technik analitycznych , słu żą ca do porz ądkowania informacji ; S – strengths , W – weaknesses , O – opportunities , T – threats .

30 Ryszard Ćwiertniak: Znaczenie procesu rewitalizacji obiektów i obszarów powojskowych...

Modlinie, Gołdapi i Mr ągowie. Przedstawione przykłady nie wyczerpuj ą problemu, z którymi borykaj ą si ę samorz ądy terytorialne po nabyciu terenów powojskowych, ale sygnalizuj ą istnienie „dylematu rewitalizacyjnego” . Wierz ę, że niniejsze opracowanie przyczyni si ę do pogł ębienia wiedzy w kwestiach do tej pory ukrywanych, ale wci ąż istniej ących w wielu miastach i gminach naszego kraju.

1. Analiza makrootoczenia procesu rewitalizacji wybranych obiektów i obszarów powojskowych Rozpocz ęty na pocz ątku lat 90. XX w. proces optymalizacji wykorzystania obiektów i obszarów wojskowych spowodował zmiany w zagospodarowaniu terenów wielu miast i gmin. Niespodziewanie Ministerstwo Obrony Narodowej za po średnictwem Agencji Mienia Wojskowego przekazało lub sprzedało samorz ądom cz ęść niepotrzebnego maj ątku, w tym koszary, szkoły wojskowe, poligony. Do tej pory wymienione obiekty i tereny wojskowe stanowiły dla władz lokalnych stałe źródło dochodów z tytułu podatków od nieruchomo ści, a mieszka ńcom dawały zatrudnienie i źródło utrzymania. Analizuj ąc makrootoczenie działa ń rewitalizacyjnych miasta/gminy z obszarem powojskowym, najkorzystniej jest wyodr ębni ć i kolejno przebada ć, według analizy PEST 5, cztery grupy czynników: czynniki politycznoprawne, ekonomiczne/gospodarcze, społeczne/socjokulturowe i technologiczne. Przedstawione poni żej tabele zawieraj ą dogł ębn ą analiz ę czynników, które oddziaływaj ą na przebieg procesu rewitalizacji [Lokalny Plan Rewitalizacji Urz ędu Miasta Borne Sulinowo, 2007b; Jelenia Góra, 2005; Kołobrzeg, 2006; Nowy Dwór Mazowiecki, 2008a; Trzebiatów, 2004]. Wnioski wie ńcz ące proces analizy stanowi ą wst ęp do oceny znaczenia poszczególnych czynników w procesie. Ka żda grupa czynników została dodatkowo uzupełniona odpowiednimi przykładami działalno ści rewitalizacyjnej.

5 Nazwa analizy PEST pochodzi od skrótu poszczególnych cz ęś ci, na które dzielimy otoczenie, aby łatwiej je zbada ć: P ( political ) – politycznoprawne, E ( economic ) – ekonomiczne/gospodarcze, S ( social ) – socjokulturowe, T ( technological ) – technologiczne. Analiz ę PEST mo żemy podzieli ć na trzy cz ęś ci: wyró żnienie istotnych czynników dotycz ących poszczególnych segmentów otoczenia; ustalenie wpływu ka żdego z czynników na funkcjonowanie organizacji; okre ślenie relacji mi ędzy organizacj ą a makrootoczeniem, głównie w postaci wniosków i konkluzji.

31 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

Tab. 1. Czynniki polityczne i prawne Oddziaływanie Reakcja miasta/gminy Ocena i wnioski Czynnik czynnika na miasto/gmin ę Przepisy Unii Tworzenie Planowanie Spójne regionalne i lokalne Europejskiej w warunków do długotrwałego rozwoju. dokumenty strategiczne sprzyjaj ą rewitalizacji wzrostu Zapewnienie projektom planowaniu i organizowaniu obszarów konkurencyjno ści instrumentów Lokalnych Planów Rewitalizacji powojskowych oraz finansowania z przeciwdziałania funduszy strukturalnych marginalizacji Unii Europejskiej regionów Polityka pa ństwa Ustalenie Planowanie i W trudnych przypadkach pa ństwo w zakresie priorytetów oraz organizowanie powinno udziela ć niezb ędnej rewitalizacji wysoko ści środków rewitalizacji obszarów pomocy w zagospodarowaniu obszarów finansowych na powojskowych opuszczonych obiektów i powojskowych realizacj ę polityki obszarów powojskowych regionalnej pa ństwa Polityka władz Brak dbało ści o Opracowanie i Zła polityka władz lokalnych lokalnych i zdegradowane aktualizacja utrudnia zrównowa żony rozwój samorz ądów obszary, obiekty strategicznych miast i gmin. Powstałe w tych powojskowe dokumentów obszarach skomplikowane niezb ędnych do problemy społeczne mog ą w przygotowania i przyszło ści stanowi ć źródło wdra żania programów trudnych do rozwi ązania rewitalizacji konfliktów Polskie Brak ustawy o Utrudnione działania Brak ustawy utrudnia ustawodawstwo i rewitalizacji rewitalizacyjne bez podejmowanie decyzji o przepisy terenów społecznej akceptacji rewitalizacji obiektów, obszarów rewitalizacyjne zdegradowanych. powojskowych. Nadal spotyka si ę Potrzeba brak spójno ści rewitalizacji z dostosowania lokalnymi dokumentami istniejących strategicznymi przepisów do podj ętych działa ń rewitalizacyjnych Źródło : opracowanie własne.

Przestrze ń jest dobrem rzadkim w tym sensie, że jej ilo ść nie mo że by ć powi ększona przez produkcj ę [Doma ński, 2002, s. 210]. W Polsce istnieje wolna powierzchnia do zagospodarowania, która mo że zosta ć przywrócona społecze ństwu zgodnie z prawem, ale podstawow ą barier ą rewitalizacji tego terenu jest brak odpowiedniej ustawy. Od wielu lat trwaj ą prace nad ustaw ą dotycz ącą rewitalizacji miast, w tym obszarów powojskowych. Według wst ępnych zało żeń ma ona ułatwi ć prowadzenie i finansowanie przedsi ęwzi ęć odnowy zdegradowanych obszarów oraz planowanie rozwoju miast. Dzi ęki takiej formule gminy b ędą mogły traktowa ć lokalny program rewitalizacji jako zadanie własne, a bud żet pa ństwa b ędzie mógł dotowa ć oraz wprowadza ć ró żne przywileje podatkowe dla miast prowadz ących programy rewitalizacji. Zało żenia ustawy przewiduj ą now ą opłat ę, tzw. adiacenck ą, która ma by ć pobierana od wła ścicieli

32 Ryszard Ćwiertniak: Znaczenie procesu rewitalizacji obiektów i obszarów powojskowych... nieruchomo ści za to, że obok ich nieruchomo ści pojawiły si ę w ramach rewitalizacji obiekty infrastruktury społecznej takie jak: szkoły, placówki kultury, parki itd. Wprowadzone maj ą by ć równie ż preferencje dla prywatnych inwestorów, którzy współfinansuj ą przedsi ęwzi ęcia realizowane w ramach rewitalizacji. Przykłady rewitalizacji obszarów powojskowych w Jeleniej Górze, Bornem Sulinowie, Czersku, Kołobrzegu, Głogowie i Elbl ągu, a tak że w wielu innych miastach/gminach świadcz ą, że mimo braku stosownych przepisów w polskim prawie procesy rewitalizacyjne przebiegaj ą efektywnie. Podstaw ą tej skuteczno ści działania jest partnerstwo publiczno-prywatne, w którym obie strony dziel ą si ę ponoszonymi nakładami, korzy ściami, a tak że ryzykiem [Pronobis, 2009, s. 53].

Tab. 2. Czynniki ekonomiczne Oddziaływanie Reakcja Czynnik czynnika na Ocena i wnioski miasta/gminy miasto/gmin ę Koniunktura Finansowanie Pozyskanie Uruchomienie samoczynnych procesów ekonomiczna projektów zarówno środków UE na odnowy oraz pobudzenie mieszka ńców pa ństwa a ze środków rewitalizacj ę miasta/gminy do podejmowania polityka pochodzenia obszarów przedsi ębiorczych procesów rewitalizacji krajowego, jak i powojskowych rewitalizacji Unii Europejskiej Koniunktura Finansowanie Pozyskanie Swobodne korzystanie z dost ępnych rozwoju projektów ze środków na instrumentów finansowania projektów lokalnego i środków przeprowadzenie wpływa na rozwój aktywno ści regionalnego publicznych bie żą cych działa ń społecznej w zakresie ich a rewitalizacja rewitalizacyjnych przedsi ębiorczo ści

Bariery Ograniczenie Mo żna oczekiwa ć, Warunkiem koniecznym do ekonomiczne, finansowania że w monta żu sfinansowania programu rewitalizacji w tym działa ń finansowym jest stwierdzenie, że projekty zgłaszane finansowe, rewitalizacyjnych przedsi ęwzi ęć w do dofinansowania s ą działaniami rewitalizacji wyłącznie do wi ększym stopniu zaplanowanymi, wynikaj ącymi z obszarów środków będą uwzgl ędniane kompleksowych, zintegrowanych powojskowych pochodz ących z fundusze planów rozwoju miasta istniej ących pochodz ące ze krajowych funduszy środków celowych i publicznych i pomocowych UE prywatnych Polityka Ograniczenie Szukanie Istnieje konieczno ść integrowania regionalna procesu instrumentów lokalnego programu rewitalizacji pa ństwa a rewitalizacji jedynie finansowania obszarów powojskowych ze społeczno- rewitalizacja do wymiaru projektów bez ekonomicznym, regionalnym planem ekonomiczna ekonomicznego dogł ębnej analizy rozwoju obszarów ich przyszłych powojskowych efektów społeczno- ekonomicznych Źródło : opracowanie własne.

33 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

Na rozwój działalno ści gospodarczej miasta wpływaj ą czynniki, które w literaturze przedmiotu okre śla si ę jako miastotwórcze. Nale żą do nich: przedsi ębiorczo ść indywidualna i zespołowa mieszka ńców, lokalizacja przemysłu i usług, inwestowanie w infrastruktur ę, historia, poło żenie, rezerwy terenów miejskich umo żliwiaj ących rozwój [Broszkiewicz, 1997a, s. 8]. W naszym przykładzie, w Gołdapi, mimo realizacji projektu rewitalizacyjnego przewiduj ącego adaptacj ę budynku powojskowego na muzeum, budow ę stadionu oraz parkingu i przebudow ę ulicy, nie udało si ę osi ągn ąć wska źników rezultatu w zakładanym terminie. Liczba osób odwiedzaj ących te obiekty nie osi ągn ęła zakładanej wielko ści. Władze Gołdapi nie przyjmowały poszerzonej perspektywy strategicznej w ocenie efektów swego projektu rewitalizacyjnego. Zaznaczyły jednak, że projekt ma wpływ na „polepszenie atrakcyjno ści zamieszkania w mie ście i gminie. Zostaj ą tu osoby młode, dobrze wykształcone, które inspiruj ą nowe wydarzenia w mie ście i przyczyniaj ą si ę do jego rozwoju w ró żnych dziedzinach” [Siemi ński, 2009, s. 32].

Tab. 3. Czynniki społeczne

Oddziaływanie czynnika Czynnik Reakcja miasta/gminy Ocena i wnioski na miasto/gmin ę Zmiana Inicjowanie rozwoju Uatrakcyjnienie Odnawianie obszarów świadomo ści społeczno-gospodarczego obszaru obj ętego powojskowych zach ęca społecznej projektem poprzez społeczno ść lokaln ą do zwi ększenie potencjału rozwijania nowych form turystycznego i aktywno ści gospodarczej, które kulturalnego, w tym generuj ą miejsca pracy. nadanie obiektom i Rewitalizacja wspiera terenom przedsi ębiorczo ść i rozwój zdegradowanym społeczno-gospodarczy obszaru nowych funkcji Aktywizacja Lokalne o żywienie Przeciwdziałanie Realizowane z powodzeniem migracji gospodarcze aktywizuje marginalizacji projekty rewitalizacyjne mog ą ludno ści do migracj ę ludno ści do społecznej i zainicjowa ć migracj ę ludności z rewitalizowan odnowionych obszarów ekonomicznej obszarów pozostałych obszarów ych obszarów restrukturyzowanych miasta/gminy lub regionu Bogacenie – Wzrost Tworzenie warunków Samorz ąd terytorialny oddziałuje pauperyzacja przedsi ębiorczo ści mo że do utrzymania wzrostu. polityk ą fiskaln ą na stan wyrówna ć ró żnice w Inicjowanie posiadania mieszka ńców stanie posiadania przedsi ębiorczo ści mieszka ńców Zmiany Kompleksowe Wł ączenie Szerokie wsparcie dobrego nawyków opracowywanie społecze ństwa do zarz ądzania gminą poprzez społecznych. programów rewitalizacji. systemu udział społeczno ści lokalnej w Demokratyzac Stosowanie programów partycypacyjnego sporz ądzaniu programów ja życia informatycznych, zarz ądzania społecznego sformalizowanych procedur przygotowania wniosków Źródło : opracowanie własne.

34 Ryszard Ćwiertniak: Znaczenie procesu rewitalizacji obiektów i obszarów powojskowych...

Poziom zainwestowania infrastrukturalnego w mie ście jest wyznacznikiem jako ści życia jego mieszka ńców [Broszkiewicz, 1997, s. 153]. Na przykładzie Bornego Sulinowa 6 wida ć, że mimo pomocy ze strony pa ństwa władze miasta i gminy z trudem i zbyt wolno przeprowadzaj ą inwestycje gwarantuj ące bezpiecze ństwo socjalne, zdrowotne i ekologiczne swoich mieszka ńców. Ze wzgl ędu na brak środków finansowych nadal nie przeprowadzono wielu działa ń inwestycyjnych w sferze infrastruktury technicznej i społecznej koniecznych do pełnego rozwoju miasta. Ponad 4 tys. mieszka ńców miasta przybyłych z całej Polski oczekuje zdecydowanych działa ń zapewniaj ących harmonijny rozwój. Miasto docelowo planuje przyj ąć 10 tys. mieszka ńców, w zwi ązku z tym inwestycje w infrastruktur ę techniczn ą s ą niezb ędne. Nietuzinkowa historia, garnizonowa zabudowa miasta i poligony oraz elementy wojskowe, tj. lotnisko, bunkry, areszt, place defilad, budynki sztabowe itd., walory urbanistyczne (Dom Oficera, Willa Guderiana, Willa Dubinina), poło żenie miasta w śród lasów i jezior to atuty zapewniaj ące realizacj ę celu rewitalizacji, której rozpocz ęcie ułatwi ć mo że wykorzystanie środków z UE. Program rewitalizacji Bornego Sulinowa zakłada stworzenie na terenie byłej osady wojskowej markowego produktu turystycznego pod nazwą Park Trzech Kultur. Produkt ten jest zespołem działa ń inwestycyjno-programowych, zgodnych z głównym kierunkiem rozwoju miasta i gminy, który powstanie na bazie historycznej specyfiki miasta. Rewitalizacja obejmuje także sfer ę socjaln ą, poniewa ż stopa bezrobocia dla gminy Borne Sulinowo nie nale ży do najni ższych w Polsce i w latach 2000 – 2009 kształtowała si ę na poziomie ok. 20 %. Poprzez działania zawarte w programie rewitalizacji miasto b ędzie si ę pr ęż nie rozwija ć jako centrum turystyki, co spowoduje jego rozkwit gospodarczy. Dzi ęki rozbudowie i modernizacji infrastruktury technicznej i turystycznej powstan ą nowe podmioty gospodarcze zapewniaj ące nowe miejsca pracy dla mieszka ńców miasta i gminy. Sfera socjalna dotyczy równie ż integracji społeczno ści lokalnej i likwidacji patologii. Borne Sulinowo jest miastem, które w krótkim czasie stało si ę miejscem osiedlania przybyszów z całej Polski szukaj ących nowych mo żliwo ści i szans. Licz ące 4034 mieszka ńców miasto jest zbiorowiskiem ludzi o ró żnych zwyczajach, obyczajach i ró żnych kulturach (pochodz ących m.in. ze Śląska, Mazowsza, z Podhala, Małopolski, Kaszub). Wa żnym elementem rewitalizacji jest wi ęc zapewnienie mieszka ńcom odpowiednich

6 Wojskowe miasto Borne Sulinowo zostało wybudowane w latach 1934 – 1936 i przez dziesi ęciolecia słu żyło celowi militarnemu. Na poligonie o powierzchni 20 tys. h, na pocz ątku do 1945 roku armia niemiecka szkoliła swoich żołnierzy, a potem od 1945 do 1992 roku armia radziecka. W 1993 roku po wycofaniu wojsk armii radzieckiej z Polski Rz ąd RP przekazał miasto władzy samorz ądowej do jego cywilnego zagospodarowania. Przez 16 lat istnienia udało si ę przywróci ć miasto do funkcjonowania i nada ć mu nietypowy historyczny charakter.

35 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce warunków do integracji ze środowiskiem lokalnym poprzez szereg działa ń kulturalnych, edukacyjnych i inwestycyjnych. Przekładaj ąc definicj ę rewitalizacji na rzeczywisto ść Bornego Sulinowa, mo żna przyj ąć , że jest to proces zmian techniczno-przestrzennych, społecznych i ekonomicznych na terenach powojskowych, przyczyniaj ący si ę do poprawy jako ści życia mieszka ńców, przywrócenia ładu przestrzennego, poprawy jakości środowiska, o żywienia gospodarczego oraz wzmocnienia wi ęzi społecznych. Rewitalizacja powojskowego miasteczka Borne Sulinowo i dawnych terenów powojskowych odbywa si ę z zachowaniem walorów historycznych, podkre śleniem jego unikalno ści, lokalnej specyfiki, w zgodzie z warto ściami i potrzebami lokalnej społeczno ści.

Tab. 4. Czynniki technologiczne Oddziaływanie Czynnik czynnika na Reakcja miasta/gminy Ocena i wnioski miasto/gmin ę Nowe Kreowanie nowej Wkomponowanie Bardzo istotnym zjawiskiem technologie jako ści istniej ących fragmentów procesu rewitalizacji jest architektonicznej zabudowa ń w nowe układy konieczno ść wprowadzania i architektoniczne, ci ągów najnowszych rozwi ąza ń zagospodarowani komunikacyjnych ł ącz ących konstrukcyjnych oraz a przestrzennego nowe i zabytkowe budynki, technicznych. Tworzenie tworzenie nowoczesnej nowoczesnych systemów przestrzeni zarz ądzania bezpiecze ństwem Nowe Kreowanie Zastosowanie Istnieje pilna potrzeba rozwi ązania nowoczesnych nowoczesnych systemów opracowania i wdro żenia w organizacyjne systemów zarz ądzania, regionach, w których wyst ępuj ą zarz ądzania wspomagaj ących proces problemy z zagospodarowaniem przygotowania i realizacji terenów powojskowych, systemu projektów rewitalizacyjnych zarz ądzania terenami zdegradowanymi z wykorzystaniem informatycznych systemów zarz ądzania środowiskiem oraz informatycznego Systemu Informacji Przestrzennej Źródło : opracowanie własne.

Współczesna gospodarka przestrzenna wi ąż e si ę ści śle z praktycznymi zagadnieniami szeroko rozumianej rewitalizacji miejskiej [Odr ębalski, 1998, s. 28]. W Mr ągowie zrealizowano trzy projekty rewitalizacyjne: remont i przebudow ę budynku powojskowego na gimnazjum, modernizacj ę powojskowej hali sportowej oraz zagospodarowanie placu miejskiego i terenów publicznych wokół jeziora. Projekty zrealizowano bez opó źnie ń, osi ągaj ąc wszystkie zakładane efekty (produkty), którymi zostały: powierzchnia budynków poddanych renowacji, powierzchnia zdegradowanego

36 Ryszard Ćwiertniak: Znaczenie procesu rewitalizacji obiektów i obszarów powojskowych... obszaru poddana rehabilitacji oraz powierzchnia zdegradowanego obszaru miasta poddana rehabilitacji. Rezultaty okazały si ę trudniejsze do osi ągni ęcia. Z oceny wynika, że nie udało si ę osi ągn ąć zaplanowanej liczby u żytkowników nowej hali sportowej oraz liczby nowych miejsc pracy i liczby osób korzystaj ących z nowych terenów publicznych zrehabilitowanego placu miejskiego i nowo zagospodarowanych przestrzeni wokół jeziora. Mimo tego władze Mr ągowa podkre ślaj ą, że nast ąpiło nadspodziewane o żywienie obszarów powojskowych i terenów w śródmie ściu. O żywienie byłego obszaru powojskowego przyczyni si ę do aktywizacji gospodarczej obszaru do tej pory marginalizowanego. Dzi ęki działaniom rewitalizacyjnym nast ąpiła poprawa wizerunku oraz zwi ększenie atrakcyjno ści miasta. Nadano tym obszarom nowe funkcje społeczne. Teren po byłej jednostce wojskowej jest obecnie bardzo atrakcyjnym miejscem do zamieszkania oraz lokowania działalno ści gospodarczej opartej na świadczeniu usług nieuci ąż liwych [Siemi ński, 2009, s. 33].

2. Znaczenie procesu rewitalizacji maj ątku powojskowego w rozwoju lokalnym i regionalnym miast i gmin Za cel rewitalizacji obszarów powojskowych uwa ża si ę pobudzenie aktywno ści lokalnej i stymulowanie współpracy na rzecz rozwoju społeczno-gospodarczego. Aby proces ten zaznaczył si ę pozytywnie w rozwoju lokalnym i regionalnym miast i gmin, nale ży na wst ępie dokona ć hierarchizacji obiektów lub obszarów, które ze wzgl ędu na swoje cechy kwalifikuj ą si ę do natychmiastowej rewitalizacji, ale równie ż takich, którym proces ten przyniesie najwi ększe korzy ści tak z punktu widzenia ekologicznego, jak i społeczno-gospodarczego. Rewitalizacja obszarów powojskowych jako proces powinna by ć traktowana jako wspólne działanie miasta/gminy i inwestorów na rzecz poprawy przestrzeni publicznej. Samorz ąd jest odpowiedzialny za kreowanie nowej jako ści społeczno-ekonomicznej, funkcjonalnej, architektoniczno-wizerunkowej oraz prawnej. Analizuj ąc sytuacj ę wyj ściow ą, władze lokalne i inwestorzy napotykaj ą na ró żnorodne problemy natury: - społecznej: obecni mieszka ńcy, niski standard życia (Modlin, Malbork, Legionowo), - ekonomicznej: rozdrobnienie własno ści terenów przyległych, zły stan techniczny przyległych zabudowa ń (Modlin, Borne Sulinowo, Jelenia Góra),

37 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

- prawnej: współpraca z konserwatorem zabytków, współistnienie zabytkowych budynków z pó źniejszymi zabudowaniami, plan zagospodarowania (Modlin, Jelenia Góra, Kołobrzeg), - wizerunkowej: niewykorzystana przestrze ń, naruszona estetyka krajobrazu, niekorzystne konotacje cz ęś ci miasta (Modlin, Olsztyn, Borne Sulinowo). Jednocze śnie uznaje si ę, że tworzenie konkurencyjnego otoczenia albo otoczenia ułatwiającego uzyskanie przewagi konkurencyjnej przez jednostki gospodaruj ące mo że by ć i coraz cz ęś ciej jest przedmiotem i priorytetem polityki regionalnej oraz lokalnej [Markowski, 1999, s. 102]. Oceniaj ąc znaczenie procesu rewitalizacji dla obszarów powojskowych, nale ży podkre śli ć jego wpływ na: - kreowanie nowej jako ści architektonicznej: wkomponowanie istniej ących fragmentów zabudowa ń w nowe budynki, tworzenie nowych zabudowa ń i ci ągów komunikacyjnych ł ącz ących nowe i zabytkowe budynki, zachowanie oryginalnej architektury, stworzenie niezwykłej przestrzeni (Jelenia Góra, Puławy, Rogowo), - kreowanie nowej jako ści przestrzennej: przeobra żenie zwartego kompleksu w otwart ą przestrze ń, wykonanie prac porz ądkowych oraz nasadze ń kompensacyjnych w parkach (Modlin, Kołobrzeg), - kreowanie nowej jako ści funkcjonalnej: zorganizowanie zintegrowanego handlu, adaptacja budynków powojskowych do nowych funkcji, synergia funkcji (Jelenia Góra, Koszalin, Warszawa), - kreowanie nowej jako ści technicznej i technologicznej: najnowsze rozwi ązania konstrukcyjne oraz techniczne, maria ż tradycji z nowoczesno ści ą, niezwykła atmosfera koszar, nowoczesne systemy zarz ądzania bezpiecze ństwem, zintegrowany system zarz ądzania (Jelenia Góra, Puławy), - kreowanie korzy ści dodatkowych: wizytówka miasta, poprawa ładu przestrzennego, powstanie atrakcyjnej nieruchomo ści przyci ągaj ącej kolejne inwestycje, bodziec do zmiany organizacji miasta, stymulowanie funkcji miastotwórczej, atrakcje turystyczne, rozwój atrakcyjnych form handlu, wpływy podatkowe do bud żetu, powstanie nowych miejsc pracy oraz stymulacja rynku pracy (Rogowo, Puławy, Jelenia Góra).

38 Ryszard Ćwiertniak: Znaczenie procesu rewitalizacji obiektów i obszarów powojskowych...

Diagnoza znaczenia rewitalizacji obiektów i obszarów powojskowych mo że by ć przedstawiona za pomoc ą jej słabych i mocnych stron, szans i zagro żeń, czyli w formie analizy SWOT.

Tab. 5. Analiza SWOT znaczenia rewitalizacji obiektów i obszarów powojskowych w rozwoju miast i gmin. Atuty wewn ętrzne – A Słabo ści wewn ętrzne – S O – A: maxi – maxi O – S: maxi – mini du ża ilo ść organizacji niedojrzało ść instytucji zajmuj ących si ę po średnicz ących, działających na procesem rewitalizacji, rzecz rewitalizacji, pasywne, bezosobowe podej ście rozkład terytorialny zgodny z urz ędników szczebla centralnego do zapotrzebowaniem na rewitalizacj ę, lokalnych planów rewitalizacyjnych, istnienie wyspecjalizowanych braki w kulturze prorewitalizacyjnej, komórek organizacyjnych słabo ść instytucji finansowych Okazje odpowiedzialnych za zarz ądzanie wspieraj ących projekty rewitalizacyjne, zewn ętrzne – procesem rewitalizacji, zbyt cz ęste oparcie procesu rewitalizacji O wysoka intensywno ść nakładów na na istniejących modelach, co powoduje inwestycje rewitalizacyjne, ograniczenie inicjatywy w opracowaniu przekazanie odpowiedzialno ści za projektów odnowy, rewitalizacj ę obszarów niewystarczaj ący wpływ programów powojskowych w r ęce samorz ądów edukacyjnych na kształtowanie postaw regionalnych i lokalnych, pro rewitalizacyjnych, wysokie potrzeby społeczne w brak powi ąza ń mi ędzy poszczególnymi zakresie odnowy obszarów aktami rewitalizacyjnymi zdegradowanych Z – A: mini – maxi Z – S: mini – mini silna i rozwijaj ąca si ę przedsi ębiorczo ść małych i średnich przedsi ębiorstw, zbyt silne uzale żnienie si ę od funduszy edukacja i szkolenia z zasad strukturalnych Unii Europejskiej, przygotowania projektów nadmierna koncentracja wydatków na rewitalizacyjnych, jak i ich projektach rewitalizacyjnych, sposobów finansowania, niska efektywno ść projektów, zwłaszcza Zagro żenia inwestycje publiczne i prywatne w na poziomie rezultatów i oddziaływania, zewn ętrzne – projekty rewitalizacyjne obiektów i spadek nakładów publicznych na Z obszarów, finansowanie projektów, sprawna działalno ść rewitalizacyjna brak priorytetowego traktowania prowadzona przez wi ększo ść czynnika społeczno-ekonomicznego samorz ądów, realizowanych projektów odnowy, prowadzenie społecznych brak implementacji założeń centralnych i konsultacji, regionalnych strategii w lokalnych pomoc pa ństwa w projektowaniu, planach rewitalizacji organizowaniu i finansowaniu projektów Źródło : opracowanie własne na podstawie [Kami ńska, 2007a, s. 162].

Na podstawie opracowanej macierzy znaczenie rewitalizacji w rozwoju regionalnym i lokalnym miast i gmin mo że przyj ąć nast ępuj ący kształt: Z – S: zagro żenia zewn ętrzne przebiegu procesu rewitalizacji s ą wzmacniane przez problemy wewn ętrzne zwi ązane głównie ze sposobami finansowania projektów. W takiej

39 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce sytuacji nale ży zminimalizować te słabo ści i zagro żenia, czyli zastosowa ć strategi ę mini – mini, czyli minimum działania – minimum ryzyka – bierno ść . O – S : okazje zewn ętrzne s ą trudne do wykorzystania, poniewa ż wi ążą si ę ze słabo ściami w dziedzinie zarz ądzania. Miasto/gmina ma kłopot z realizacj ą procesu rewitalizacji. Stosowana strategia powinna by ć typu mini – maxi, czyli minimalizowa ć słabo ści w celu skorzystania z okazji. Nale ży przebudowa ć system opracowywania wniosków, planowania funduszy na realizacj ę projektów. Nale ży maksymalnie ograniczy ć zamro żenia (unieruchomienia) inwestycji, co jest zawsze kosztowne [Marszał, 1996, s. 15]. O – A: miasto/gmina jest w najkorzystniejszej sytuacji, poniewa ż atuty wewn ętrzne mog ą by ć wykorzystane, a otoczenie stwarza okazje do realizacji projektów. Najbardziej prawdopodobna sytuacja to A – Z: sytuacja wi ększo ści miast/gmin – atuty wewn ętrzne s ą sterowane zewn ętrznymi zagro żeniami. W tym celu nale ży stosowa ć strategie maxi – mini, czyli maksymalizowa ć wykorzystanie własnych atutów, a minimalizowa ć zagro żenia zewn ętrzne. Jest to najlepsza metoda działania pozwalaj ąca elastycznie realizowa ć projekty.

3. Doskonalenie efektywno ści procesu rewitalizacji obiektów i obszarów powojskowych

3.1. Znaczenie poj ęć „efektywno ść ”, „wydajno ść ” i „celowo ść ” procesu rewitalizacji Efektywne zarz ądzanie jest dziedzin ą, w której zachodz ą ci ągłe zmiany, dlatego te ż powinno by ć pojmowane jako nieustaj ący proces, który nigdy si ę nie zatrzyma [Buhler, 2008, s. 22–23]. W organizacji i zarz ądzaniu poj ęcia efektywno ści, wydajno ści i celowo ści są definiowane na ró żne sposoby. Wbrew pozorom brak dobrej definicji tych poj ęć w procesie rewitalizacji obiektów i obszarów powojskowych jest korzystny. Według T. Kotarbi ńskiego „efektywny” oznacza „wykonuj ący wła ściw ą prac ę”, a „wydajny” to „wykonuj ący prac ę prawidłowo”. Termin „celowo ść ” w znaczeniu prakseologicznym „bardziej ni ż termin skuteczno ść oddaje intencj ę, by za sprawne uwa żać tylko takie działanie, które osi ąga cel dzi ęki swej racjonalnej, do tego wła śnie celu dostosowanej strukturze. A jasne jest, że tak rozumiana celowo ść podlega stopniowaniu, poniewa ż metoda działania mo że by ć bardziej lub mniej racjonalna, z wi ększ ą lub mniejsz ą zasadno ści ą pozwalaj ąc wró żyć, osi ągni ęcie zamierzonego w jej drodze rezultatu”

40 Ryszard Ćwiertniak: Znaczenie procesu rewitalizacji obiektów i obszarów powojskowych...

[Kotarbi ński, 1986, s. 170]. W rzeczywisto ści rewitalizacyjnej formułowanie celów jako drogowskazów działalno ści miast i gmin jest niewydajne i mało efektywne, dlatego u podstaw koncepcji poprawy efektywno ści powinna le żeć konieczno ść osi ągania nie celów, ale efektów. Cel w działaniu opartym na efekcie jest traktowany jako główny kierunek działania, wspierany przez rezultaty. Wynika to z teorii, że cel mo że by ć osi ągni ęty z wi ększym lub mniejszym przybli żeniem, wytwór mo że mniej lub bardziej odbiega ć od wzorca [Kotarbi ński, 1986, s. 171]. Dobry plan powinien rzecz jasna by ć celowy, tzn. zaleca ć działanie, które w razie wykonania okazałoby si ę odpowiednim środkiem do celu [Kotarbi ński, 1986, s. 273].

3.2. Koncepcja osi ągania efektów procesu rewitalizacji Dotychczas w zarz ądzaniu główny wysiłek skupiano na realizacji zamierzonych celów, mimo że znaczenie efektów miało swoj ą niepowtarzaln ą warto ść . Koncepcja doskonalenia efektywno ści działalno ści rewitalizacyjnej obiektów i obszarów powojskowych kładzie nacisk na osi ąganie efektów, rezultatów oraz wsparcie na oddziaływanie projektów w długiej perspektywie czasu. Koncentruje si ę ponadto na utrzymaniu prawidłowej relacji mi ędzy poniesionym kosztem a zdobytym efektem. Koncepcja nie traktuje funkcji planowania jako podstawowej funkcji zarz ądzania, za to podkre śla znaczenie efektywnej, wydajnej i celowej realizacji projektu. Wydaje si ę, że działania oparte na efekcie w rewitalizacji nale ży traktowa ć przede wszystkim jako realizacj ę efektów, z rozszerzeniem ich perspektywy na rezultaty i sposób długoterminowego oddziaływania (zob. ryc. 1). W tradycyjnych metodach i technikach zarz ądzania cele strategiczne s ą dzielone na pokrewne zadania główne i cz ąstkowe. Okre ślenie zbyt małej liczby zada ń ogranicza osi ąganie celów. Jednocze śnie wł ączenie nowych zada ń do realizacji bez modyfikacji celów głównych doprowadza do rozmycia misji, czyli zmiany stanu ko ńcowego projektu. Zarz ądzanie oparte na efekcie w rewitalizacji powinno składa ć si ę z fazy: planowania, realizacji, oceny i dostosowania oraz zachowa ć spójno ść mi ędzy planowaniem i realizacj ą działa ń z wykorzystaniem najnowocze śniejszych technologii zarz ądzania wiedz ą i informacjami.

41 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

Doskonalenie Planowanie efektów , relacja strategia – zadanie - efekt

EFEKT WIEDZA

ZASTOSOWANIE ADAPTACJA

OCENA

Regulacja - Osiągnięcie efektów - wykonanie planu w pełnym dostosowanie sposobu zakresie działania do osiągniętych efektów Ocena efektów – ocena wpływu na strategię

Ryc. 1. Cykl działa ń opartych na efekcie Źródło : opracowanie własne.

Głównym celem nowej koncepcji osi ągania efektów procesu rewitalizacji jest doskonalenie relacji publiczno-partnerskich, jakie panuj ą mi ędzy władzami miasta/gminy a beneficjentami projektów. Koncepcja usprawnia działania organizacji publicznych w kontek ście podj ętych do realizacji projektów i osi ągni ętych efektów. Innymi słowy, nowa inicjatywa pomaga władzom samorz ądowym skupi ć uwag ę nie na planach, ale na działaniach z nich wynikaj ących. Metoda działania oparta na efekcie polega na sprecyzowaniu stanu ko ńcowego (ryc. 2), wyborze efektów oraz niezb ędnych działa ń, które musz ą by ć podj ęte, aby efekt osi ągn ąć . Ostatnim krokiem jest synchronizacja i koordynacja realizacji zada ń w celu dopasowania przyj ętych działa ń do zaplanowanego efektu. Dlaczego w działaniach rewitalizacyjnych obiektów i obszarów powojskowych główny wysiłek nale ży skupi ć na osi ąganiu efektów, rezultatów? Praktycy zarz ądzania projektami rewitalizacyjnymi wymieniaj ą nast ępuj ące zalety takiego podej ścia, tj.: - zrozumiały dla realizatorów projektów rewitalizacyjnych wpływ efektów na realizacj ę celów strategicznych miasta/gminy, - bie żą ca diagnoza konsekwencji działa ń rewitalizacyjnych, - ocena wpływu niezaplanowanych działa ń na realizacj ę strategii miasta/gminy oraz mo żliwo ść podj ęcia działa ń alternatywnych.

42 Ryszard Ćwiertniak: Znaczenie procesu rewitalizacji obiektów i obszarów powojskowych...

OSIĄGANIE EFEKTÓW OSIĄGANIE CELÓW

2 3 3 PLANOWANIE PLANOWANIE E ZC 2 D ZC

1 E DZIAŁANIE Z DZIAŁANIE 1 D ZC E Z C Efekty C ZC Z 1 E 1 D ZC 2 ZC 2 REALIZACJA 3 3 REALIZACJA

C - cel E - efekt D - działanie C - cel ZC - zadanie cząstkowe Z - zadanie główne

Ryc. 2. Ró żnice mi ędzy osi ąganiem efektów a osi ąganiem celów Źródło : opracowanie własne na podstawie [Vego, 2006a, s. 52].

3.3. Priorytety koncepcji doskonalenia efektywno ści Wśród praktyków zarz ądzania panuje pogl ąd, że cel jest poj ęciem wieloznacznym, otwartym i trudnym do pomiaru. Parametry i wska źniki, które mog ą by ć u żywane do pomiaru post ępu osi ągania celu, s ą niewymierne, poniewa ż cz ęsto sam cel jest niejednoznaczny, wychodz ący poza istniej ące systemy pomiarowe. W projekcie rewitalizacyjnym opartym na efekcie główny wysiłek skupia si ę na osi ąganiu efektu, dlatego przyj ęta koncepcja pozwala w prosty sposób: - wyja śni ć znaczenie celów strategicznych gminy/miasta, - okre śli ć potencjaln ą granic ę realizacji projektu, jego wpływu na realizacj ę innych projektów, - skoordynowa ć i zsynchronizowa ć realizacj ę projektu rewitalizacyjnego, - monitorowa ć i oceni ć przebieg realizacji projektu. Dodatkowo projekt rewitalizacyjny oparty na efekcie posiada: - jednoznacznie okre ślony stan ko ńcowy, - struktur ę działania opart ą na osi ąganiu efektów, rezultatów i oddziaływania, - zintegrowane planowanym efektem wszystkie funkcje zarz ądzania: planowanie, kierowanie, motywowanie i kontrol ę. Koncepcja osi ągania efektów rewitalizacyjnych zapewnia uzyskanie przewagi decyzyjnej, ustalenie punktów ci ęż ko ści poza funkcjami planowania i kierowania,

43 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce uzyskanie natychmiastowych efektów oraz dostosowanie procesu podejmowania decyzji do reguł i zasad obowi ązuj ącej rzeczywisto ści.

Zako ńczenie Oceniaj ąc znaczenie rewitalizacji obszarów powojskowych, nale ży pami ęta ć, że proces rozwoju wymaga du żych nakładów inwestycyjnych na infrastruktur ę, które zwróc ą si ę i zaczn ą przynosi ć zyski nie wcze śniej ni ż za dziesi ęć czy nawet dwadzie ścia lat [Marszał, 1996, s. 15]. Dlatego znaczenie rewitalizacji maj ątku powojskowego w rozwoju lokalnym i regionalnym miast i gmin mo żna wzmocni ć działaniami, które ułatwi ą realizacj ę tego procesu w krótszym czasie (zgodnie z wymogami UE), głównie poprzez: - zaplanowanie realizacji rewitalizacji obszarów powojskowych na kilka kadencji samorz ądowych, w zale żno ści od zakresu prac i mo żliwo ści finansowych, - przygotowanie wielowymiarowej koncepcji rewitalizacji obszarów powojskowych, - opracowanie lokalnego programu rewitalizacji w szerokim gronie samorz ądu terytorialnego, specjalistów zagospodarowania przestrzennego i społecze ństwa, - podkre ślenie zwi ązku lokalnego planu rewitalizacji z lokalnymi dokumentami strategicznymi, a zwłaszcza z lokalnym planem zagospodarowania przestrzennego i wieloletnim planem inwestycyjnym, - szerokie zrozumienie procesu rewitalizacji obszarów powojskowych nie jako remontu czy modernizacji okre ślonych obiektów wojskowych, ale jako wa żnego przyszłego oddziaływania w aspekcie społecznym, gospodarczym i kulturalnym, - opracowanie i wdrożenie w regionach, w których wyst ępuj ą problemy z zagospodarowaniem terenów powojskowych, systemu zarz ądzania terenami zdegradowanymi z wykorzystaniem mo żliwo ści informatycznych systemów zarz ądzania środowiskiem oraz informatycznego Systemu Informacji Przestrzennej, - nieograniczanie finansowania działa ń rewitalizacyjnych wył ącznie do wykorzystania środków pochodz ących z istniej ących krajowych funduszy celowych i pomocowych UE,

44 Ryszard Ćwiertniak: Znaczenie procesu rewitalizacji obiektów i obszarów powojskowych...

- uatrakcyjnienie realizacji programów rewitalizacji obszarów powojskowych szczególnie dla mieszka ńców, a nie dla potencjalnych inwestorów. Sposobem na rozwi ązanie przedstawionych problemów mo że by ć wprowadzenie bardziej elastycznych programów zagospodarowania, daj ących si ę łatwo dostosowa ć do szybko zmieniaj ącej si ę rzeczywisto ści [Marszał, 1996, s. 15] oraz poprawa efektywno ści realizacji projektów w unijnej perspektywie: efekt – rezultat – oddziaływanie.

Literatura 1. Broszkiewicz R., (1997a), Podstawy gospodarki miejskiej , Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu. 2. Buhler P., (2008), Zarz ądzanie , Wydawnictwo One Press, Gliwice. 3. Doma ński R., (2002), Gospodarka przestrzenna , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 4. Kotarbi ński T., (1986), Drogi docieka ń własnych , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 5. Kaczmarek S., (2001), Rewitalizacja terenów poprzemysłowych. Nowy wymiar w rozwoju miast , Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. 6. Kami ńska T., (2007a), Efektywno ść gospodarki opartej na wiedzy , Wydawnictwo Uniwersytetu Gda ńskiego. 7. Lokalny Plan Rewitalizacji, (2007b), Urz ąd Miasta Borne Sulinowo – Wydział Strategii i Rozwoju Miasta. 8. Lokalny Plan Rewitalizacji, (2005), Urz ąd Miasta Jelenia Góra – Wydział Strategii i Rozwoju Miasta. 9. Lokalny Plan Rewitalizacji, (2006), Urz ąd Miasta Kołobrzeg – Wydział Strategii i Rozwoju Miasta. 10. Lokalny Plan Rewitalizacji, (2008a), Urz ąd Miasta Nowy Dwór Mazowiecki – Wydział Strategii i Rozwoju Miasta. 11. Lokalny Plan Rewitalizacji, (2004), Urz ąd Miasta i Gminy Trzebiatów – Wydział Strategii i Rozwoju Miasta i Gminy. 12. Markowski T., (1999), Zarz ądzanie rozwojem miast , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 13. Marszał T., (1996), Problemy zagospodarowania przestrzeni miast , Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. 14. Obr ębalski M., (1998), Marketingowa strategia miasta , Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu. 15. Pronobis M., (1997c), Gospodarka w warunkach kryzysu , CeDeWu, Gda ńsk. 16. Siemi ński W., (2009), Efekty rewitalizacji miast podj ętej w wyniku wsparcia Unii Europejskiej w okresie finansowania 2004-2006 , „Samorz ąd Terytorialny”, nr 5. 17. Sikora D., Turała M., (2005), Rewitalizacja jako instrument determinuj ący funkcje przestrzeni publicznej w miastach poprzemysłowych – przykład Łodzi , Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

45 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

Źródła internetowe

1. Vego M., (2006a), Effects-Based Operations: A Critique , iss. 41, 2nd quarter 2006, ndupress.ndu.edu, data dost ępu 12 pa ździernika 2010 r.

Streszczenie Głównym celem artykułu jest okre ślenie znaczenia procesu rewitalizacji obiektów i obszarów powojskowych w rozwoju lokalnym i regionalnym oraz zdiagnozowanie szans, jakie daje ich odnowa w rozwoju społeczno-gospodarczym miasta/gminy. Na potrzeby opracowania przyj ęto, że rewitalizacja obszarów powojskowych stanowi odwrócenie negatywnych tendencji, takich jak zamkni ęcie przestrzeni, patologia społeczna, zanik funkcji zamieszkania czy brak dostosowania tych funkcji do potrzeb mieszkaj ących na tym obszarze ludzi lub znajduj ących si ę tam jednostek gospodarczych. Nowa działalno ść społeczno-gospodarcza na rewitalizowanym obszarze powojskowym ma przede wszystkim przynosi ć dochód i tworzy ć miejsca pracy. Dobrze zrealizowana rewitalizacja mo że stymulowa ć rozwój gospodarczy, wprowadzi ć do obszaru powojskowego nowe funkcje, zmieni ć jego wizerunek, zintegrowa ć obszar z miastem lub gmin ą. Autor opracowania wykorzystał kilka przykładów efektów rewitalizacji obiektów i obszarów powojskowych, zdaj ąc sobie jednocze śnie spraw ę, że nie wyczerpuj ą one w pełni problemu. Słowa kluczowe: rewitalizacja, odnowa, obszary powojskowe, projekt, samorz ąd

Summary

Importance of revitalization process of post military objects and areas in regional and local development of cities and communities

The aim of this article is to present the overall background for revitalization process of post military objects and areas in regional and local development of cities and communities. The pace of changes has accelerated dramatically in recent decades, producing some changes in revitalization process. One of these shifts, which is outlined in this article, is that revitalization of post military areas has the good impact at local society. Its importance will only grow in the future. Revitalization system that require clarity of purpose, guidance, and direction. Communities that fine – tune these systems by creating what it calls people advantage – the ability to gain competitive advantage through regional strategy – will race ahead of their competitors. In the article, it is armed communities with an overall approach for creating people advantages and with facts about competitive environment of the future. This process and knowledge will help communities understand how to tackle local revitalization plan in the best way. Keywords: revitalization process, renovation, post military area, project, community

46 Brygida Cupiał, Realizacja programów rewitalizacji w województwie lubuskim

Realizacja programów rewitalizacji w województwie lubuskim Brygida Beata Cupiał *

Wst ęp Jednym z województw, które powstało w wyniku nowego podziału administracyjnego, jest województwo lubuskie. Funkcj ę siedzib władz pełni ą Gorzów Wielkopolski – siedziba wojewody oraz Zielona Góra – siedziba marszałka województwa. Województwo lubuskie jest jednym z najmniejszych i najrzadziej zaludnionych obszarów Polski (72 osoby na 1 km²). Jest to obszar tzw. Ziem Odzyskanych, które po 1945 r. weszły w skład Polski. Pomimo niewielkiego obszaru s ą to ziemie o stosunkowo du żym współczynniku urbanizacji (64,12%), jednak oprócz ośrodków regionalnych, które przekroczyły liczb ę 100 tys. mieszka ńców, w obszarze województwa nie ma miasta powy żej 50 tys. mieszka ńców. W lubuskim dwa miasta nadgraniczne – Gubin i Słubice – są miastami podzielonymi. Województwo aktywnie wykorzystuje mo żliwo ści pozyskiwania środków pomocowych ju ż od połowy lat 90. XX w. – s ą to głównie dotacje z funduszu PHARE (STRUDER 1 i 2, CBC), ISPA, SAPARD, a od 2004 r. ZPORR. Środki te wspieraj ą procesy modernizacji i rozwoju regionu. W śród ponad 1800 projektów zrealizowanych do 2009 r. cz ęść dotyczyła szeroko rozumianej rewitalizacji.

1. Proces rewitalizacji – zakres poj ęcia i jego składowe Poj ęcie rewitalizacja ewoluowało od ochrony i rewaloryzacji zabytku, do odnowy poprzez zintegrowany zespół wieloletnich działa ń nakierowanych na wprowadzenie ze stanu kryzysu wybranych, kluczowych dla rozwoju miasta obszarów. Dzi ś poj ęcie „rewitalizacja” odnosi si ę do kompleksowego procesu odnowy obszaru zurbanizowanego, którego przestrze ń, funkcje i substancja uległy procesowi strukturalnej degradacji, wywołuj ącej stan kryzysowy, uniemo żliwiaj ący lub znacznie utrudniaj ący prawidłowy rozwój ekonomiczny i społeczny tego obszaru, jak i zrównowa żony rozwój całego miasta. Rewitalizacja jest wi ęc odpowiedzi ą na stan kryzysowy obszaru miejskiego i obejmuje

* dr Brygida Beata Cupiał, Katedra Zarz ądzania Środowiskiem i Gospodark ą Publiczn ą, Wydział Ekonomii i Zarz ądzania Uniwersytetu Zielonogórskiego

47 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce zespół kompleksowych działa ń, koordynowanych i zarz ądzanych przez sektor publiczny (gmin ę), opartych na aktywnej współpracy organów i instytucji polityczno- administracyjnych oraz podmiotów społecznych [Billert, 2004]. „Rewitalizacja jest długookresowym procesem kompleksowych działa ń podejmowanych na zdegradowanych terenach śródmiejskich, poprzemysłowych b ądź powojskowych, mi ędzy innymi w celu odzyskiwania i podwy ższania warto ści funkcjonalnej, technicznej, ekonomicznej i kulturowej tych obszarów oraz podniesienia jako ści życia” [Paszkowski, 2006]. Obecnie za jego składowe uwa żane s ą [Skalski, 2006]: - remonty, tj. przywrócenie takiego stanu budynku, jaki istniał na pocz ątku poprzedniego cyklu eksploatacji, - modernizacja, tj. remonty uzupełnione wprowadzeniem nowych, sprawniejszych lub dodatkowych elementów wyposa żenia podnosz ących komfort, - rewaloryzacja, tj. przywrócenie warto ści, czyli remont lub modernizacja obiektów o szczególnej warto ści zabytkowej; rewaloryzacja wymaga dodatkowych prac badawczych i budowlanych w celu wyeksponowanie tych warto ści zabytkowych, - rewitalizacja, tj. działanie obejmuj ące wszystkie powy ższe zakresy, odnosz ące si ę do kompleksowych akcji podejmowanych w obszarach miasta, szczególnie w starych dzielnicach zdegradowanych. Program rewitalizacji wi ąż e wymienione działania z działaniami zmierzaj ącymi do o żywienia społecznego i gospodarczego. Rewitalizacja rozumiana jest te ż jako zintegrowany proces organizacyjny, prawny i finansowy podejmowany na zdegradowanych terenach śródmiejskich, poprzemysłowych bądź powojskowych, ukierunkowany na [Paszkowski, 2006, s. 28]: - podniesienie standardu życia i sytuacji mieszkaniowej oraz odnow ę gospodarcz ą i społeczn ą, - zachowanie dziedzictwa kulturowego i unikalnych walorów architektoniczno- krajobrazowych miasta, - odzyskiwanie i podwy ższanie warto ści funkcjonalnej, technicznej, ekonomicznej i kulturowej, - likwidacj ę zagro żeń dla środowiska naturalnego. Rewitalizacja miast jest to działanie na rzecz aprecjacji walorów kulturowych, środowiskowych, inicjowania i monitorowania procesów rozwoju i transformacji, wzrostu ekonomicznego, jak i rozwoju społecznego w okre ślonej zurbanizowanej przestrzeni miejskiej.

48 Brygida Cupiał, Realizacja programów rewitalizacji w województwie lubuskim

Przekształcenia te dotycz ą: − dawnych zasobów mieszkaniowych, cz ęsto zlokalizowanych w dzielnicach historycznych, − miejskich terenów poprzemysłowych i powojskowych, − osiedli mieszkaniowych, tzw. blokowisk. Jak podkre śla K. Skalski, powi ązanie spraw technicznych, gospodarczych i społecznych w procesach rewitalizacji to nie tylko sprawa terminologiczna, ale istota zagadnienia, które w odró żnieniu od tradycyjnych uj ęć odnosi si ę do cało ści życia miasta, a nie tylko do jego formy [Skalski, 2006, s. 3].

2. Pierwsze do świadczenia w realizacji programów rewitalizacji w województwie lubuskim Przedstawiaj ąc do świadczenia województwa lubuskiego w rewitalizacji, przyj ęto długoletni ą perspektyw ę podejmowanych działa ń (w okresie od 1994 do 2009 r.). Punktem wyj ścia analizy uczyniono te projekty, które zrealizowane były dzi ęki środkom pochodz ącym z UE. W omawianym okresie w Polsce dopiero kształtowało si ę obecne rozumienie poj ęcia rewitalizacji, dlatego przedsi ęwzi ęcia podejmowane przed rokiem 2004 były cz ęsto cz ąstkowe i raczej bli ższe poj ęciom modernizacji, rewaloryzacji ni ż rewitalizacji. Zrealizowane projekty były cz ęś ci ą wi ększego przedsi ęwzi ęcia realizowanego dalej tylko ze środków krajowych, dlatego ich nazwa nie odzwierciedlała cało ści efektu uzyskanego w wyniku przeprowadzonych prac. Jednocze śnie niektóre z projektów zapocz ątkowały procesy dalszego rozwoju obj ętego pracami obszaru, tak że w nowym okresie programowania samorz ądy wyst ępuj ą o środki na inne cele, realizowane na tym samym terenie. Jedne z pierwszych programów rewitalizacji w obszarze województwa lubuskiego (a wówczas gorzowskiego i zielonogórskiego) dotyczyły terenów opuszczonych przez wojska radzieckie. Były to: - modelowy program konwersji obiektów po byłej Armii Radzieckiej dla potrzeb rozwoju gospodarczego terenów przygranicznych – Zasieki, gmina Brody (0,25 mln euro), - zagospodarowanie obiektów po byłej Armii Radzieckiej w K ęszycy Le śnej (1,45 mln euro). Obydwa programy były realizowane w 1995 r. w ramach programu PHARE CBC. W zakresie rewitalizacji terenów powojskowych w województwie przeprowadzono kilka projektów. Dwa z nich były prowadzone w obiektach opuszczonych przez byłe

49 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce wojska radzieckie, trzecim była grupa projektów dotycz ących obszaru lotniska w Szprotawie, obejmuj ących budow ę lub odbudow ę infrastruktury komunalnej, a tak że rekultywacj ę ska żonych terenów. W śród zako ńczonych powodzeniem zamierze ń nale ży wymieni ć: - adaptacj ę budynku koszarowego na Dom Studenta w Gorzowie Wielkopolskim, - adaptacj ę budynku pokoszarowego z przeznaczeniem na Dom Pomocy Społecznej w Szczawnie, - adaptacj ę na cele PWSZ oraz s ądu w Gorzowie Wielkopolskim budynków pokoszarowych. Mówi ąc o rewitalizacji obszarów powojskowych, warto wspomnie ć tak że kontynuowan ą w pó źniejszym okresie adaptacj ę budynków powojskowych w Kro śnie Odrza ńskim. Pierwsze oddziały Wojska Polskiego zjawiły się w tym mie ście w lipcu 1945 r. Odmienna polityka obronna sojuszu NATO wymagała od polskiej armii pełnej reorganizacji. Garnizon w Kro śnie Odrza ńskim został przeznaczony do likwidacji. Powstanie pustych przestrzeni na terenie miasta zrodziło konieczno ść stworzenia Lokalnego Programu Rewitalizacji (LPR) obejmuj ącego przyj ęte przez gmin ę obszary powojskowe przy ul. Piastów oraz cz ęś ci poligonu w rejonie ul.20-go lutego [Słupski 2008]. Zasadniczym celem LPR było nadanie zdegradowanym obiektom i terenom powojskowym nowych funkcji społeczno-gospodarczych. Rewitalizacja miała tak że na celu zach ęcanie do rozwijania nowych form aktywno ści gospodarczej generuj ących miejsca pracy poprzez oferowanie infrastruktury odpowiedniej do prowadzenia działalno ści. Istotnym elementem rewitalizacji było ł ączenie obszarów powojskowych znajduj ących si ę na terenie miasta Krosno Odrza ńskie w jeden organizm miejski poprzez ich odpowiednie zagospodarowanie. Szczególn ą uwag ę zwrócono na kwestie ochrony środowiska naturalnego. Gmina Krosno Odrza ńskie przyj ęła obowi ązek skoordynowania wielu poczyna ń. Opisany projekt jest kolejnym pozytywnym przykładem wł ączenia w struktur ę miasta terenów dotychczas niedost ępnych oraz zdegradowanych. W wyniku podj ętych działa ń na obszarze rewitalizowanym w koszarach po byłym 11 Złotowskim Pułku Zmechanizowanym znalazły swoje siedziby: Centrum Opieki Społecznej, s ąd, prokuratura, szkoła muzyczna, Starostwo Powiatowe oraz punkty handlowe. W centrum Opieki Społecznej znalazły si ę tak że pomieszczenia rehabilitacji niepełnosprawnych, a jeden z budynków mieszkalnych jest budynkiem socjalnym.

50 Brygida Cupiał, Realizacja programów rewitalizacji w województwie lubuskim

Przebudowie uległ tak że plac, który obecnie stanowi przestrze ń parkow ą z alejkami, mał ą fontann ą i sztucznym ciekiem wodnym oraz małym mostkiem (kładk ą) nad nim. Obecnie w ramach ZPORR przygotowany do wdro żenia jest Lokalny Plan Rewitalizacji obiektów powojskowych w Gubinie, gmina zamierza kontynuowa ć tak że działania w Gorzowie Wielkopolskim. W ramach programu PHARE, którym od 1989 r. obj ęta była Polska, pomoc nakierowana była na nast ępuj ące priorytetowe dziedziny: restrukturyzacj ę przedsi ębiorstw pa ństwowych i rolnictwa, rozwój sektora prywatnego, reform ę instytucji publicznych i administracji, reform ę systemów opieki społecznej, zdrowotnej o światy i zatrudnienia, restrukturyzacj ę energetyki i inne. Nie było w śród tych celów rewitalizacji (przynajmniej w dzisiejszym rozumieniu tego poj ęcia), wi ęc projekty tego rodzaju pojawiały si ę rzadko lub były środkiem do osi ągni ęcia innego, głównego celu programu PHARE. Tak było w przypadku DPS w Szczawnie lub projektu „Rewaloryzacja Pałacu w D ąbroszynie”, przeprowadzonego w 1998 r. przez UMiG w Witnicy i obejmuj ącego kwot ę 0,5 mln euro. Projekt ten miał na celu zagospodarowanie zabytkowego obiektu na cele rehabilitacji osób niepełnosprawnych. co oznaczało modernizacj ę budynków i zmian ę dotychczasowego ich przeznaczenia. Obydwa projekty uko ńczono pomy ślnie i funkcjonuj ą do dnia dzisiejszego stanowi ąc przykład poł ączenia walorów zabytkowych obiektu z nowoczesn ą funkcjonalno ści ą. Wybieraj ąc spo śród ponad 1800 zrealizowanych w województwie lubuskim projektów finansowanych ze środków UE te, które były najbli ższe idei dzisiejszego znaczenia rewitalizacji, nale ży jednak zwróci ć uwag ę, że s ą to w wi ększo ści przedsi ęwzi ęcia, które tylko umownie mo żna zaliczy ć do tego nurtu. Poniewa ż jednak w latach 90. w Polsce terminologia ta dopiero była tworzona, uznanie funkcjonalnych walorów przedsi ęwzi ęć pozwala na zakwalifikowanie ich do tej kategorii. Szczególnie wa żne jest tu przywrócenie funkcji obiektu lub pomy ślne, zaakceptowane przez społeczno ść nadanie mu nowej funkcji. W wymiarze społeczno-ekonomicznym projekty te stanowiły o uruchomieniu procesów samoregeneracji, czyli „dostosowania struktur przestrzennych oraz ich funkcji do nowych zmieniaj ących si ę w czasie potrzeb” [Billert, 2004 ]. Nie bez znaczenia jest trwało ść przemian dowodz ących trafno ści podj ętej inicjatywy. Na uwag ę zasługuje tu grupa pi ęciu projektów obejmuj ących modernizacj ę ró żnorodnych obiektów na cele spotka ń polsko-niemieckich. Szczególnie wa żna jest modernizacja i rozbudowa Mi ędzynarodowego Centrum Muzycznego Wschód – Zachód w

51 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

Zielonej Górze. Dopiero po latach mo żna oceni ć rol ę o żywienia kulturalnego, b ędącego efektem cyklicznych „s ąsiedzkich” imprez muzycznych, które na stałe ju ż weszły do kalendarza wydarze ń kulturalnych regionu. W omawianym okresie wykonano na Ziemi Lubuskiej tak że szereg prac o charakterze konserwatorskim. Realizacja wielu ró żnorodnych projektów finansowanych ze środków UE była przygotowaniem do nast ępnego etapu, który nast ąpił po wej ściu w struktury Wspólnoty. Samorz ądy w okresie bezpo średnio poprzedzaj ącym akcesj ę tworzyły dokumenty planistyczne, tzw. strategie rozwoju społeczno-gospodarczego, ucz ąc si ę długoterminowego planowania. Jednocze śnie najaktywniejsze z nich wdra żały tak że wieloletnie plany inwestycyjne czy bud żety zadaniowe. Instrumenty te wraz z dokumentami planowania przestrzennego (studium i plan miejscowy) stanowi ą nowoczesne instrumentarium zarz ądzania rozwojem. Lubuskie samorz ądy wpisuj ą si ę w ten nurt nowoczesnego zarz ądzania rozwojem lokalnym. Wyniki badania ankietowego przeprowadzonego w latach 2007–2008 przez pracowników Uniwersytetu Zielonogórskiego w ramach projektu „Wzrost innowacyjno ści regionu jako efekt rozwijania i upowszechniania dobrych praktyk w zakresie strategicznego zarz ądzania środowiskowego w organizacjach województwa lubuskiego” wykazały du żą aktywno ść gmin w tworzeniu dokumentów o charakterze strategii, a tak że innych dokumentów programowych. W wielu gminach i powiatach województwa lubuskiego podj ęto znaczny wysiłek na rzecz sformułowania – obok strategii rozwoju – równie ż innych istotnych dokumentów o charakterze strategicznym (programowym, planistycznym itp.). Oprócz wspomnianych opracowa ń s ą to np.: miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, plan gospodarki gruntami publicznymi, program rozwoju infrastruktury publicznej, plan rozwoju społeczno-gospodarczego gminy, strategia rozwoju turystyki, a tak że plan rewitalizacji.

3. Teoretyczne i praktyczne aspekty realizacji projektów w latach 2004–2006 W województwie lubuskim w latach 2004–2006 zrealizowano kilka projektów rewitalizacji. Na szczególna uwag ę zasługuj ą: - przystosowanie starówki w Żarach do potrzeb turystyki, - rewitalizacja starego miasta w Bytomiu Odrza ńskim, Sulechowie, Nowej Soli, - restrukturyzacja obszaru Zawarcia w Gorzowie Wielkopolskim. Wymienione projekty realizowane były według wcze śniej ustalonych lokalnych planów rewitalizacji i obejmowały szereg działa ń, których celem było nie tylko

52 Brygida Cupiał, Realizacja programów rewitalizacji w województwie lubuskim odnowienie technicznej struktury obiektów, ale tak że osi ągni ęcie wymiernego efektu społeczno-ekonomicznego. W tworzenie i realizacj ę żarskiego projektu zaanga żowani byli tak że partnerzy – brali w nim udział studenci kierunku gospodarki przestrzennej rozwoju i rewitalizacji miast i obszarów wiejskich Uniwersytetu im. A. Mickiewicza – Collegium Polonicum w Słubicach oraz Technische Universität Berlin. W wyniku tej współpracy powstało porównawcze studium uwarunkowa ń realizacji w Polsce i w Niemczech procesów rewitalizacji. Głównymi cechami odró żniaj ącymi s ą ró żne definiowanie celów oraz istotne ró żnice w wyposa żeniu w instrumentarium decyzyjno-zarz ądcze gmin. Schematycznie przedstawiono je poni żej w zestawieniu tabelarycznym (tab. 1).

Tab. 1. Porównanie zało żeń w teoretycznym i praktycznym aspekcie procesu rewitalizacji

Nazwa Niemcy Polska Odnowa obszaru zurbanizowanego, którego przestrze ń, funkcje i substancja uległy procesowi Usuwanie zjawisk degradacji przestrzeni strukturalnej degradacji, wywołuj ącej stan Cele utrudniaj ącej rozwój społeczno kryzysowy, uniemo żliwiaj ący lub znacznie ekonomiczny utrudniaj ący prawidłowy rozwój ekonomiczny i społeczny tego obszaru, jak i zrównowa żony rozwój całego miasta Zintegrowane programy i plany Lokalne plany rewitalizacji – brak formalnych Instrumenty przestrzenne powi ąza ń z innymi dokumentami programowymi Efekt Rewitalizacja jako zbiór projektów wynikaj ących z Rewitalizacja jako zadanie publiczne formalnych tzw. oddolnych inicjatyw oraz aktywno ści i gmin rozwi ąza ń zaanga żowania władz gminy Gmina – tworzenie lokalnych planów Gmina – struktura i funkcje przestrzeni Aktorzy rewitalizacji Inwestorzy prywatni – struktura procesów Fundacje – koordynator (inicjator) oddzielnych zabudowy projektów Źródło : opracowanie własne na podstawie [Billert, 2004].

Jednym z najwa żniejszych problemów w realizacji rewitalizacji w Polsce jest według A. Billerta brak zintegrowania polityk gminy. Brak powi ąza ń pomi ędzy dokumentami planowania przestrzennego, a szczególnie studium, nieobowi ązkowymi strategiami rozwoju społeczno-gospodarczego i planami rewitalizacji, wynika z braku regulacji w tym zakresie. Jest te ż odzwierciedleniem stosunku gmin do instrumentów planistycznych tworzonych dora źnie, na potrzeby pozyskania dotacji, a w przypadku planowania przestrzennego z konieczno ści wykonania ustawowego obowi ązku. Kształtuj ące si ę dopiero profesjonalne kadry administracji samorz ądowej oraz niedostatek środków, szczególnie w mniejszych gminach, powoduj ą, że nawet istniej ące i profesjonalne dokumenty programowe (w lubuskim w 2008 r. ju ż ponad 67% gmin je posiadało [por. Programowanie strategiczne… , s. 5] ) funkcjonuj ą w oderwaniu od siebie, nie

53 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce są spójne, a brak prawnych uregulowa ń sprawia, że nie s ą to plany zintegrowane. Dlatego samo istnienie lokalnego planu rewitalizacji, a nawet jego pomy ślna realizacja niekoniecznie przyczyni si ę do utrzymania w dłu ższym okresie efektów odnowy. Minimalnym warunkiem powodzenia jest spójno ść lokalnej polityki rozwojowej. W wi ększym stopniu jest ona osi ągana na poziomie planowania regionalnego, gdzie zapisy ustawy o samorz ądzie województwa nakazuj ą integracj ę i spójno ść . Podsumowuj ąc ten okres działa ń w zakresie rewitalizacji i jego efekty w naszym województwie, nale ży zwróci ć uwag ę na fakt, że projekty pod nazw ą rewitalizacji kryj ą prace renowacyjne i modernizacyjne. Nie zawsze jest to pomieszanie poj ęć , czasami gminy realizuj ą poszczególne projekty składaj ące si ę na cało ść LPR.

4. Projekty rewitalizacji obiektów poprzemysłowych zrealizowane ze środków z niepublicznych Po przemianach gospodarczych w regionie lubuskim wiele przedsi ębiorstw, nie dostosowawszy si ę do wymogów konkurencji, ogłosiło upadło ść . Siedziby kilku z nich znajdowały si ę w Zielone Górze w centralnej cz ęś ci miasta i stanowiły od wieku cz ęść krajobrazu miasta. Nieruchomo ści w procesach post ępowa ń upadło ściowych lub innych zostały sprzedane prywatnym podmiotom. Obszary te obj ęte były planem rewitalizacji miasta lecz proces jego implementacji w omawianym okresie napotkał na wiele przeszkód, w tym tak że natury technicznej, i toczył si ę w innym obszarze miasta. Prywatni przedsi ębiorcy zaanga żowali własne środki w proces odnowy i przystosowania tych obiektów, maj ących równie ż warto ść historyczn ą. Spo śród tego typu działa ń trzy przedsi ęwzi ęcia wydaj ą si ę mie ć zasadnicze znaczenie dla przemian zachodz ących w Zielonej Górze. Były Polon jest pierwszym w mie ście budynkiem z loftami. Jego inwestor firma Da-Sa ju ż realizuje kolejne lofty w obiektach w Zielonej Górze oraz w Żarach i w Żaganiu. Teraz ich powierzchnia u żytkowa liczy 4,5 tys. m 2, z tego mieszkalna – 2,7 tys. m 2, daje to w sumie 30 lokali. Jak relacjonowały media: „Najwi ększe wra żenie robi jednak przestrze ń publicznej, dost ępna wszystkim lokatorom. Korytarze zdobi ą dekoracje ścienne autorstwa El żbiety Sanojcy oraz «gołe» cegły. Do tego posadzki są z granitu. Strzeliste fabryczne elementy oraz a żurowe konstrukcje oszklonej klatki schodowej. Stare elementy zderzone z nowoczesno ści ą: betonem, szkłem, egzotycznym drewnem. Parking od mieszka ń oddziela szklana ściana. Tu ż obok jest basen z cz ęś ci ą rekreacyjn ą” [Borek,

54 Brygida Cupiał, Realizacja programów rewitalizacji w województwie lubuskim

„Zielongórska Tkalnia” ju ż otwarta (wideo, zdj ęcia)”, Gazeta Lubuska z dnia 23 maja 2008 r.]. Wpływ nast ępnej tego typu inwestycji w tym rejonie miasta zauwa żalnie wpłyn ął na o żywienie w tym rejonie innych inwestorów. Prasa lokalna nast ępuj ąco relacjonowała wpływ obiektu po fabryce „Polska Wełna” (po modernizacji – „Fokus Park”): „To jest najwi ększa inwestycja w zabytek przemysłowy w naszym mie ście. I ma szans ę by ć wzorem. Ten rejon miasta ju ż robi si ę coraz bardziej zadbany. S ąsiedztwo Focus Parku mo że wpłyn ąć na rewitalizacj ę całej dzielnicy. Przy Sienkiewicza zaplanowano ju ż osiedle mieszkaniowe na terenie byłej fabryki mebli. Jest nowa szkoła na Sienkiewicza. Coraz wi ęcej wida ć tam odnowionych fasad. W naszej pracy nieustannie przy świecała nam my śl, żeby zachowa ć charakter fabryki. Zamierzeniem była taka rewitalizacja, dzi ęki której Polska Wełna uka że si ę jako kompleks o nietypowym stylu i oryginalnym charakterze – podaje dyrektor ds. planowania i projektowania w firmie Parkridge Patrycja Wojciechowska. Zabytkow ą elewacj ę poddano gruntownej odnowie. W dachu budynku powstały świetliki, które s ą pozostało ści ą starego dachu szedowego. Ich rozmieszczenie ustalano z konserwatorem zabytków. Pozostawiony został zabytkowy budynek z wie żami. Wn ętrza centrum b ędą nawi ązywa ć do klimatów fabryki – poprzez utrzymany w szarej tonacji i przeplatany pastelowymi kolorami pasa ż” [Bogiel, „Zielona Góra: Polska Wełna znów nakr ęci miasto”, Gazeta Lubuska z 12 lipca 2008 r.]. Obecnie rozpocz ęła si ę kolejna modernizacja w nieco innym rejonie miasta „ ale poniewa ż poło żona jest w ścisłym centrum (obok dworca PKP) to te ż mieszka ńcy pilnie przygl ądaj ą si ę jej realizacji.(…) Dla wi ększo ści zielonogórzan to dosy ć tajemnicze miejsce. Znane jedynie z zewn ątrz. Zawiaduj ący tymi obiektami Polmos niech ętnie wpuszczał tu osoby postronne. Wiadomo - wytwórnia alkoholu Teraz wła ścicielem zabudowa ń została firma DA-SA, która w Zielonej Górze zaadoptowała na lofty stare fabryki przy ul. Fabrycznej. W obiekcie powstan ą biura i banki.(…) Patrz ąc od ulicy nad starymi murami wyro śnie szklana tafla. To efekt podwy ższenia budynków o jedno pi ętro. Szklana ściana zast ąpi równie ż obecn ą bram ę wjazdow ą do zakładu i poł ączy dwa zabytkowe budynki. (…)Brzydki plac manewrowy zmniejszy si ę o ponad połowę. Dzi ęki temu powierzchnia budynków zwi ększy si ę z ok. 4.000 m 2 do ok. 5.860 m 2. Nad pomniejszonym, elegancko wyko ńczonym dziedzi ńcem zwi śnie stalowa ozdobna konstrukcja.(…) Wykorzystamy wszystkie stare elementy otoczenia – deklaruje projektant – to b ędzie idealne miejsce na organizacj ę spotka ń czy koncertów.(…) Piwnice maj ą ok. 1.000 m kw i zostan ą wykorzystane na puby i restauracj ę – tłumaczy Zjawin. Otworzymy

55 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce te ż stare wej ście od ul. Sulechowskiej. Piwnice b ędą mogły funkcjonowa ć niezale żnie od mieszcz ących si ę wy żej biur”.[Czy żniewski, „Wielka przebudowa starej fabryki”, www.gazetalubuska.pl, 10 maja 2009]. Przytoczone przykłady podej ścia inwestorów do modernizacji obiektów wskazuj ą na ich zaanga żowanie w proces otworzenia przestrzeni w aspekcie publicznym. W dwóch pierwszych przedsi ęwzi ęciach ju ż wida ć zmian ę w obszarze dzielnicy, natomiast trzecia ma szans ę, z racji poło żenia, sta ć si ę wizytówk ą Zielonej Góry, a tak że wpłyn ąć znacz ąco na zmian ę dotychczasowej funkcji obszaru.

5. Aktualna specyfika zamierze ń i perspektyw finansowania projektów w regionie Historyczne i gospodarcze uwarunkowania rozwoju województwa lubuskiego wpłyn ęły na aktualny stan zagro żenia wielu obszarów zjawiskami trwałej marginalizacji ekonomicznej i społecznej. Problem ten dotyczy m.in. istotnej cz ęś ci gmin wiejskich i wiejsko-miejskich, zwłaszcza tych, gdzie mamy do czynienia z obszarami powojskowymi, poprzemysłowymi, jak równie ż popegeerowskimi. W województwie lubuskim przewiduje si ę wsparcie rewitalizacji zdegradowanych obszarów miejskich i wiejskich w wysoko ści 31,2 mln euro. Wsparcie dotyczy przede wszystkim „zintegrowanych projektów” (chodzi o zintegrowanie wewn ętrzne w ramach danego LPR) z zakresu infrastruktury miejskiej w celu zwi ększenia atrakcyjno ści miast i wsi. Uzasadniaj ąc tego rodzaju podej ście do problemu rewitalizacji (małe miasta i wsie), władze województwa zwracaj ą uwag ę na nast ępuj ące zjawiska hamuj ące rozwój regionu: - wysoka stopa bezrobocia, - niski poziom wykształcenia, - mała mobilno ść zawodowa społeczno ści lokalnych, - niska kreatywno ść w zakresie poszukiwania pozarolniczych źródeł utrzymania. „Czynnikiem ograniczaj ącym rozwój społeczny i gospodarczy jest przede wszystkim zły stan infrastruktury technicznej, która wymaga rozbudowy i modernizacji. Niekorzystne skutki transformacji gospodarczej szczególnie dotkliwe okazały si ę równie ż dla sektora rolniczego i obszarów wiejskich. Przejawem tych problemów jest utrzymuj ące si ę długotrwałe bezrobocie, wynikaj ąca z niego bieda, wzrost przest ępczo ści i inne patologie społeczne, odpływ osób wykształconych oraz opó źnienia w wyposa żeniu w infrastruktur ę. Roli czynnika aktywizuj ącego rozwój tych obszarów nie spełniaj ą małe miasta o niewystarczaj ąco rozwini ętym potencjale. Czynniki te w poł ączeniu z

56 Brygida Cupiał, Realizacja programów rewitalizacji w województwie lubuskim ograniczonymi mo żliwo ściami finansowymi samorz ądów lokalnych tworz ą barier ę dla zwi ększenia poziomu inwestycji lokalnych i zewn ętrznych, i tym samym, ograniczaj ą mo żliwo ści dywersyfikacji źródeł zatrudnienia i podniesienia poziomu cywilizacyjnego mieszka ńców tych obszarów” [ Regulamin dla projektów LRPO… ]. Głównym celem rewitalizacji zdegradowanych obszarów jest zmiana dotychczasowych funkcji i adaptacja terenu oraz znajduj ących si ę tam obiektów na inne cele: usługowe, gospodarcze, społeczne, edukacyjne, zdrowotne, rekreacyjne, kulturalne i turystyczne. Szczególnie dla rozwoju regionu istotny jest ostatni z wymienionych celów – turystyka. Stanowi ona jeden z głównych priorytetów rozwojowych regionu lubuskiego. Istot ą działania 4.3 „Rewitalizacja zdegradowanych obszarów miejskich i wiejskich” Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego jest stworzenie odpowiednich warunków umo żliwiaj ących wł ączenie obszarów słabych strukturalnie w procesy rozwojowe. Realizacja działania zwi ązana jest przede wszystkim z rozwojem ośrodków lokalnych i ma na celu zmniejszenie dysproporcji w stosunku do dynamicznie rozwijaj ących si ę obszarów województwa, co w konsekwencji doprowadzi do wzrostu konkurencyjno ści całego regionu. W ramach działania wspierane b ędą inwestycje infrastrukturalne z zakresu rewitalizacji zdegradowanych obszarów miejskich i wiejskich. W ramach działania 4.3 „Rewitalizacja zdegradowanych obszarów miejskich i wiejskich” Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego wspierane b ędą projekty pochodz ące ze zintegrowanych programów rewitalizacji społeczno-gospodarczej, przestrzennej i funkcjonalnej terenów poprzemysłowych, powojskowych, popegeerowskich oraz dotycz ące podniesienia stanu technicznego substancji mieszkaniowej i wpływaj ące na zwi ększenie poziomu mobilno ści przestrzennej mieszka ńców regionu. Szczególna uwaga zostanie zwrócona równie ż na kwesti ę ochrony środowiska naturalnego i przyczynienie si ę do rekonwersji terenu poprzez tworzenie stref zieleni (m.in. zalesianie) oraz rozbiórk ę niepotrzebnych instalacji z terenów poprzemysłowych i powojskowych w celu nadania im nowych funkcji społeczno- gospodarczych. Beneficjentami działania 4.3 LRPO mog ą by ć: - jednostki samorz ądu terytorialnego oraz ich zwi ązki i stowarzyszenia, - jednostki organizacyjne JST posiadaj ące osobowo ść prawn ą, - organizacje pozarz ądowe niedziałaj ące w celu osi ągni ęcia zysku (w tym stowarzyszenia, fundacje, ko ścioły i zwi ązki wyznaniowe), - instytucje kultury,

57 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

- jednostki Lasów Pa ństwowych, - spółdzielnie mieszkaniowe, - wspólnoty mieszkaniowe, TBS, - podmioty, których projekt został uj ęty w Lokalnym Programie Rewitalizacji. Wśród ostatnich z wymienionych beneficjentów znalazły si ę m.in.: - spółki prawa handlowego oraz inne jednostki organizacyjne niedziałaj ące w celu osi ągni ęcia zysku lub przeznaczaj ące zyski na cele statutowe, w których wi ększo ść udziałów lub akcji posiadaj ą jednostki samorz ądu terytorialnego oraz ich zwi ązki i stowarzyszenia lub samorz ąd województwa, - podmioty wykonuj ące usługi publiczne na podstawie umowy zawartej z jednostk ą samorz ądu terytorialnego, w których wi ększo ść udziałów lub akcji posiada gmina lub miasto na prawach powiatu, - podmioty wybrane w wyniku post ępowania przeprowadzonego na podstawie przepisów o zamówieniach publicznych – dostarczaj ące usługi u żyteczno ści publicznej na zlecenie jednostek samorz ądu terytorialnego, pod warunkiem przestrzegania zasad pomocy publicznej okre ślonych w odr ębnych przepisach. Projekty mog ą by ć realizowane równie ż na zasadzie partnerstwa publiczno- prywatnego. W ramach tego działania LRPO realizowane s ą tak że projekty zwi ązane z substancj ą mieszkaniow ą (zapis ten dotyczy jedynie obszarów miejskich). Wydatki dotycz ące tego typu inwestycji powinny by ć zaplanowane w ramach Lokalnych Programów Rewitalizacji i ukierunkowane na wspieranie obszarów zdegradowanych b ądź zagro żonych degradacj ą fizyczn ą i wykluczeniem społecznym. W województwie lubuskim wspierane s ą projekty z zakresu kompleksowych działa ń dotycz ących: - infrastruktury mieszkaniowej i lokalowej, - infrastruktury wodno-ściekowej, - infrastruktury drogowej, - infrastruktury turystycznej, kulturalnej, - gospodarki odpadami, - odbudowy publicznych systemów energetycznych, - infrastruktury przeciwpo żarowej oraz systemów bezpiecze ństwa powszechnego, - prac renowacyjnych, - zagospodarowania przestrzeni w harmonii z otoczeniem, - renowacji i modernizacji starówek miast,

58 Brygida Cupiał, Realizacja programów rewitalizacji w województwie lubuskim

- bezpiecze ństwa mieszka ńców, - rekultywacji gruntów (tylko na obszarach powojskowych i poprzemysłowych). Z zakresu rozwoju substancji mieszkaniowej do wsparcia kwalifikuj ą si ę [ Wytyczne do tworzenia LPR… ]: 1. Remonty wielorodzinnych budynków mieszkalnych (z wył ączeniem powierzchni wewn ątrz mieszka ń), obejmuj ące: - odnowienie głównych strukturalnych cz ęś ci budynku, dachu, fasady, okien/drzwi w fasadzie, klatek schodowych, wewn ętrznych i zewn ętrznych korytarzy, wej ść i ich cz ęś ci zewn ętrznych, wind, - techniczne instalacje budynku (sie ć wodoci ągowa i kanalizacyjna, instalacje elektryczne, instalacje przeciwpo żarowe, systemy wentylacyjne, systemy gromadzenia odpadów), - działania podnosz ące efektywno ść energetyczn ą, w tym remonty systemu ciepłowniczego i izolacyjnego, urz ądze ń centralnego ogrzewania, sieci ciepłowniczych, oraz promocja odnawialnych źródeł energii, - dostarczanie nowoczesnego i dobrej jako ści społecznego zasobu mieszkaniowego dzi ęki remontom i zmianie przeznaczenia istniej ących budynków. 2. Renowacja fasad i modernizacja zabytkowych kamienic wielorodzinnych , obejmuj ąca: - odnowienie głównych cz ęś ci strukturalnych cz ęś ci budynku, fasad, dachu oraz unikatowych elementów dekoracyjnych (gzymsy, wykusze, balkony, wie życzki), okien i drzwi w fasadzie kamienicy, - remonty i adaptacja pomieszcze ń strychowych, - techniczne instalacje obiektów – instalacje odgromowe, wodoci ągowe, przeciwpo żarowe, - instalacje wentylacyjne, kołnierze izolacyjne obiekt z podło żem, - docieplenia – termoizolacja kamienic (nale ży zadba ć, by nie pozbawi ć ich przy tym walorów zabytkowych i turystycznych). Dofinansowanie projektów z zakresu rewitalizacji i mieszkalnictwa w lubuskim wynosi 50% całkowitych kosztów kwalifikowanych inwestycji. Obecnie w województwie realizowane s ą projekty z listy indykatywnej pod nazw ą Działanie 4.3 „Rewitalizacja zdegradowanych obszarów miejskich i wiejskich” – ich ł ączny koszt całkowity wynosi 179,32 mln zł, a ł ącznie dofinansowanie 89,92 mln zł. S ą to nast ępuj ące projekty [Indykatywny Plan Inwestycyjny… , 2009]: „Bytom Odrza ński miastem równych szans.

59 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

Rewitalizacja dzielnicy miejskiej – Osiedla 11 Listopada i Piastowskie”, „Turystyczne zagospodarowanie «Wyspy Teatralnej» w Gubinie”, „Rewitalizacja Starego Miasta w Nowym Miasteczku”, „Rewitalizacja historycznego układu komunikacyjno- urbanistycznego Śródmie ścia Świebodzina”, „Rewitalizacja Starówki w Żarach”, „Przebudowa Placu Wojska Polskiego w Kostrzynie nad Odr ą”, „Rewitalizacja Parku Miejskiego w Kostrzynie nad Odr ą”, „Przebudowa i budowa zewn ętrznej infrastruktury technicznej na osiedlu mieszkaniowym w W ędrzynie”, „Rewitalizacja Starówki Miejskiej w Żaganiu”, „Utworzenie Parku Kultur Świata (Park of World Culture) poprzez rewitalizacj ę terenu zabytkowego zało żenia parkowego w Drezdenku”, „Rewitalizacja dzielnicy portowej w zabytkowej cz ęś ci miasta Nowa Sól”, „Przebudowa zabytkowych budynków i adaptacja terenów dla potrzeb Miejskiej Biblioteki w Nowej Soli”, „Rewitalizacja «Starego Miasta» w O śnie Lubuskim”, „Renowacja i adaptacja zabytkowego obiektu zamkowego w Sulechowie przy Al. Wielkopolskiej na cele kulturalne wraz z zagospodarowaniem terenu”, „Przebudowa i zmiana sposobu użytkowania budynku pokoszarowego przy ul. My śliborskiej w Gorzowie Wlkp. na siedzib ę filii Samodzielnego Pododdziału Prewencji Policji z Zielonej Góry, I Komisariatu Policji, Laboratorium Kryminalistycznego oraz Archiwum Komendy Wojewódzkiej Policji”, „Rewitalizacja Starego Miasta we Wschowie”, „Rewitalizacja Miasta Zielona Góra”. Cz ęść z nich jest kontynuacj ą projektów z poprzedniego okresu programowania, cz ęść natomiast jest realizowana nie tylko ze środków LRPO oraz własnych środków samorz ądów, ale tak że z innych środków UE. Niestety żaden z projektów lubuskich rewitalizacji nie uzyskał wsparcia w ramach tzw. list krajowych.

6. Pozyskiwanie środków na rewitalizacj ę przez lubuskie miasta z innych ni ż LRPO źródeł Lubuskie oraz inne regiony nadgraniczne wykorzystuja szans ę na pozyskanie środków na cele rewitalizacji tak że z innych ni ż LRPO źródeł. S ą to programy Interreg IV A i B. Mo żliwo ści wsparcia w ramach celu 3 – „Europejskiej współpracy terytorialnej” znacznie si ę ró żni ą. Współpraca przygraniczna (Interreg IV A) obejmuje przede wszystkim integracj ę regionów s ąsiaduj ących. Wiele mo żliwo ści wsparcia projektów ró żnego typu, w tym projektów rewitalizacyjnych, maj ą szczególnie miasta bli źniacze (Frankfurt/Słubice, Guben/Gubin). Stopie ń wykorzystania tych mo żliwo ści zale ży głównie od intensywno ści współpracy mi ędzy partnerami. Z tych dwóch par miast bli źniaczych bardziej aktywna w

60 Brygida Cupiał, Realizacja programów rewitalizacji w województwie lubuskim zakresie stworzenia innowacyjnego projektu jest para Słubice/Frankfurt. Na internetowych stronach miejskich zamieszczono prezentacj ę projektu rozwoju wspólnej przestrzeni miejskiej. Dla badanych regionów wa żne s ą dwa programy operacyjne (PO): PO Brandenburgia – Polska oraz PO Saksonia–Polska, które nakładaj ą si ę na siebie w południowej cz ęś ci województwa lubuskiego. PO Brandenburgia–Polska obejmuje Euroregion Pro Europa Viadrina z sekretariatami w Gorzowie Wielkopolskim i Frankfurcie nad Odr ą oraz Euroregion Szprewa–Nysa–Bóbr z sekretariatami w Gubinie i Guben. PO Saksonia–Polska obejmuje równie ż Euroregion Szprewa–Nysa–Bóbr oraz Euroregion Nysa z sekretariatami w Jeleniej Górze, Zittau i Libercu. PO Brandenburgia– Polska przewiduje wsparcie projektów transgranicznego rozwoju regionalnego i transgranicznego zagospodarowania przestrzennego oraz projektów współpracy gmin w celu realizacji wspólnych przedsi ęwzi ęć rozwojowych (np. rozwój obszarów przemysłowych). Program wymienia jako przykład: - modelowy rozwój infrastruktury w miastach bli źniaczych nad Odr ą i Nys ą Łu życk ą poprzez rozbudow ę infrastruktury oraz rewitalizacj ę nieu żytków, np. obszarów poprzemysłowych, - transgraniczn ą współprac ę mi ędzy samorz ądami w kontek ście zrównowa żonego rozwoju przestrzennego, - opracowanie wspólnych strategii i koncepcji dotycz ących rozwoju regionalnego, - realizacj ę projektów naukowych i imprez na temat rozwoju krajowego i regionalnego, rozwoju oraz przebudowy miast. Znaj ąc region przygraniczny, z łatwo ści ą mo żna przełożyć cele na konkretne projekty i przedsi ęwzi ęcia regionalnych podmiotów. Priorytety wsparcia opisane w PO Saksonia–Polska na obszarze ładu przestrzennego oraz planowania regionalnego s ą nieco bardziej ogólne. Przewiduje si ę pogł ębienie współpracy transgranicznej jednostek odpowiedzialnych za gospodark ę przestrzenn ą i rozwój regionalny np. poprzez polepszenie dost ępu do informacji dotycz ących przedsi ęwzi ęć o znaczeniu przestrzennym (wspólne systemy informacji przestrzennej). Powi ązania funkcjonalne obszarów przygranicznych maj ą by ć wzmocnione poprzez opracowanie transgranicznych planów zagospodarowania przestrzennego na szczeblu regionalnym oraz koncepcji rozwojowych dla obszarów wiejskich. Przewiduje si ę równie ż wsparcie transgranicznej współpracy mi ędzy samorz ądami w celu zrównowa żonego rozwoju regionalnego.

61 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

W obu przypadkach potencjalnymi beneficjentami projektów kooperacyjnych o tematyce rewitalizacji i odnowy miast s ą przede wszystkim miasta przygraniczne, instytucje planowania regionalnego oraz instytucje badawcze. Wnioskodawcami projektów mog ą by ć jednostki samorz ądu terytorialnego, instytucje sektora publicznego i organizacje społeczne, pod warunkiem transgranicznego charakteru po żą danych projektów. Ilo ść projektów i wysoko ść wsparcia nie podlegaj ą żadnemu ograniczeniu, nie ma tak że minimalnych kwot przewidzianych na rewitalizacj ę i odnow ę miast. Liczba potencjalnych beneficjentów (tak że miast) w regionach jest jednak ograniczona. Współpraca transnarodowa (Interreg IV B) słu ży realizacji przedsi ęwzi ęć przykładowych ( best practice ) i wymianie do świadcze ń na podstawie konkretnych projektów. Jest ona bardzo elastyczna, je żeli chodzi o wsparcie innowacyjnych studiów i koncepcji, co ró żni j ą znacznie od pozostałych instrumentów wsparcia. Ponadto jest mniej związana z konkretnymi obszarami wsparcia – granice administracyjne maj ą najmniejsze znaczenie. Jak ju ż wspomniano, w ramach współpracy lubusko-brandenburskiej miasta maj ą szans ę na pozyskiwanie dodatkowych środków tak że na rewitalizacj ę. W ramach tego działania np. Słubice pozyskały środki na projekt pt.: „Wzmocnienie mi ędzygminnej współpracy w Europejskim Dwumie ście Frankfurt nad Odr ą-Słubice oraz stworzenie polsko-niemieckiego Centrum Kompetencji i Kooperacji jako wzoru nowej generacji współpracy transgranicznej Stadt Frankfurt (Oder) (11 I WTBR.01.03.00-52-010/09) – 1 530 000,08 euro. Natomiast miasta Gubin oraz Guben bardzo aktywnie pozyskuj ą środki z ró żnych źródeł, stosuj ąc filozofi ę „razem krok po kroku”. I tak pozyskane zostały środki na realizacj ę o śmiu projektów, siedem z nich finansowanych jest z omawianych środków, a jeden ze środków krajowych. S ą to nast ępuj ące projekty: 1. „Turystyczne zagospodarowanie «Wyspy Teatralnej» w Gubinie” – wnioskodawca: Gmina Gubin, kwota: 3,22 mln zł, źródło finansowania: LRPO; 2. „Stworzenie krajobrazu nabrze ża Nysy w mie ście europejskim Guben-Gubin. Stworzenie nadbrze ża Nysy w Guben” – wnioskodawca: Gmina Guben o statusie miejskim, kwota: 2 966 712,50 euro, źródło finansowania: Program Współpracy Transgranicznej Polska (Województwo Lubuskie) – Brandenburgia 2007–2013; 3. „Renowacja Wie ży Ko ścioła Farnego w Euromie ście Gubin-Guben” – wnioskodawca: Gmina Gubin o statusie miejskim, kwota: 1 195 950,00 euro,

62 Brygida Cupiał, Realizacja programów rewitalizacji w województwie lubuskim

źródło finansowania: Program Współpracy Transgranicznej Polska (Województwo Lubuskie) – Brandenburgia 2007–2013; 4. „Stworzenie krajobrazu nabrze ża Nysy w mie ście europejskim Guben-Gubin. Stworzenie nadbrze ża Nysy w Guben” – wnioskodawca: Gmina Guben o statusie miejskim, kwota: 2 966 712,50 euro, źródło finansowania: Program Współpracy Transgranicznej Polska (Województwo Lubuskie) – Brandenburgia 2007–2013; 5. „Rozwój turystyki wodnej na Nysie w Euromie ście Guben-Gubin – zachodnie nabrze że Nysy” – wnioskodawca: Gmina Guben o statusie miejskim, kwota: 853 967,80 euro; Program Współpracy Transgranicznej Polska (Województwo Lubuskie) - Brandenburgia 2007-2013 6. „Rozwój obiektów rekreacyjno-szkolnych w Euromieście Gubin-Guben”. Zakres cz ęś ciowy Gubin: Modernizacja obiektu rekreacyjno-treningowo-szkoleniowego w Gubinie oraz Modernizacja obiektu lekkoatletycznego – Centrum Sportu

Obersprucke w Guben; wnioskodawca: Gmina Guben o statusie miejskim; kwota- brak danych; Program Współpracy Transgranicznej Polska (Województwo Lubuskie) - Brandenburgia 2007-2013 7. „Zielona ście żka Guben–Gubin”. Zakres częś ciowy Zielonej ście żki Guben 1 odcinek budowy: ście żka sukienników / Poetensteig; 2 odcinek budowy: od Parku przy ścianie 8. wspinaczki przez Cottbuser Straße / Grünstraße do kładki dla pieszych przez Nys ę: wnioskodawca: Gmina Gubin o statusie miejskim; ; kwota-brak danych; Program Współpracy Transgranicznej Polska (Województwo Lubuskie) - Brandenburgia 2007-2013 9. „Zagospodarowanie krajobrazu nabrze ża Nysy w Euromie ście Gubin-Guben”. Zakres cz ęś ciowy Gubin: Turystyczne zagospodarowanie „Wyspy Teatralnej” Euromiasta Gubin-Guben. Wnioskodawca:Gmina Gubin o statusie miejskim; kwota-brak danych; Program Współpracy Transgranicznej Polska (Województwo Lubuskie) - Brandenburgia 2007-2013 Specyficzn ą wad ą współpracy transnarodowej jest wymóg odpowiedniej zdolno ści administracyjnej partnerów współpracuj ących, co jest sporym utrudnieniem dla mniejszych miast lub powiatów. Z drugiej strony w ramach takich projektów mo żna – przy zastosowaniu odpowiednich instrumentów polityki informacyjnej – prowadzi ć szersz ą dyskusj ę o kierunkach przyszłej polityki rewitalizacji i odnowy miast. Elementem wspomagaj ącym w procesach współpracy transgranicznej jest ogromne do świadczenie we

63 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce współpracy Euroregionów, które wrosły ju ż mocno w tkank ę społecznej aktywno ści rozwoju województwa lubuskiego.

Zako ńczenie Rewitalizacja i odnowa miast to zagadnienia rozwoju przestrzennego, które Unia Europejska wspiera środkami z funduszy strukturalnych. Dotychczas najważniejsz ą inicjatyw ą UE w tym zakresie była inicjatywa Wspólnoty URBAN, która w okresie planowania 2007–2013 wł ączona została do pozostałych instrumentów polityki strukturalnej. W województwie lubuskim wykorzystywano tak że inne programy pomocowe do realizacji odnowy terenów zdegradowanych, a obecnie istnieje mo żliwo ść wykorzystania środków z programów Interreg IV A I B. Z uwagi na specyfik ę regionu lubuskie programy rewitalizacji dostosowane s ą do regionalnych endogenicznych uwarunkowa ń. Ich pomy ślna realizacja mo że by ć ciekawym przyczynkiem do rozwoju wiedzy w tym zakresie.

Literatura 1. Słupski R., (2008), Rewitalizacja terenów powojskowych w Kro śnie Odrza ńskim , niepublikowana praca dyplomowa udost ępniona przez autora.

Źródła internetowe 1. Billert A., (2004), Centrum Staromiejskie w Żarach. Problemy, metody i strategie rewitalizacji , Słubice, www.zary.pl, data dost ępu 10.04.2010 2. Indykatywny Plan Inwestycyjny Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007–2013 , zał ącznik do uchwały nr 202/1519/09 Zarz ądu Województwa Lubuskiego z dnia 18 sierpnia 2009 r., www.lubuskie.pl, data dost ępu 30.09.2009 3. Paszkowski Z., (2006), Badania naukowe procesów rewitalizacji miast w Polsce. Projekt badawczy MNISW , http://pif.ps.pl/download/4/3.pdf, data dost ępu 30.09.2009 4. Programowanie strategiczne w powiatach i gminach województwa lubuskiego. Raport , (2008), Urz ąd Marszałkowski Województwa Lubuskiego, Departament Rozwoju Regionalnego i Planowania Przestrzennego, Zielona Góra, www.lubuskie.pl, data dost ępu 10.04.2010 5. Reents M., (2008), Rewitalizacja miast i współprac transgraniczna w wybranych programach wsparcia Unii Europejskiej na lata 2007–2013 , http://www.rr.amu.edu.pl/files/RR_05__13.pdf, data dost ępu 30.09.2009 6. Regulamin dla projektów składanych w ramach priorytetu IV Rozwój i modernizacja infrastruktury społecznej, działanie 4.3 rewitalizacja zdegradowanych obszarów miejskich i wiejskich. Indywidualny plan inwestycyjny. LRPO na lata 2007–2013 , www.lubuskie.pl, data dost ępu 30.09.2009

64 Brygida Cupiał, Realizacja programów rewitalizacji w województwie lubuskim

7. Skalski K., (2006), Programy rewitalizacji w Polsce. Bilans, zarz ądzanie, perspektywy 2007–2013 , http://www.malopolskie.pl/Pliki/2006/Programy_rewitalizacja_Polska.pdf, data dost ępu 30.09.2009 8. Wytyczne do tworzenia Lokalnych Programów Rewitalizacji dla województwa Lubuskiego na lata 2007– 2013 , www.lubuskie.pl, data dost ępu 30.09.20010 9. www.gazetalubuska.pl 10. Bogiel A. Zielona Góra : Polska Wełna znów nakręci miasto., 12.07.2008 www.gazetalubuska.pl, data dost ępu 10.04.2010. 11. Borek K. Zielonogórska “Tkalnia” ju ż otwarta (wideo, zdj ęcia).,23.05.2010. www.gazetalubuska.pl, data dost ępu 10.04.2010 12. Czy żniewski T. Wielka przebudowa starej fabryki., 10.05.2009.www.gazetalubuska.pl, data dost ępu 10.04.2010

Streszczenie Wykorzystanie środków pomocowych UE w procesie wspomagania rozwoju regionalnego jest niezwykle istotnym elementem w polityce lokalnej i regionalnej województwa lubuskiego. Wsparciem obj ęte są m.in. tak że procesy rewitalizacji zdegradowanych obszarów urbanistycznych. Wraz z implementacj ą kolejnych projektów i programów udoskonalane s ą teoretyczne, prawne i praktyczne aspekty tych programów. W artykule omówiono kształtowanie si ę do świadcze ń w tym zakresie w samorz ądach województwa lubuskiego na przestrzeni blisko pi ętnastu lat. Słowa kluczowe : rewitalizacja, programowanie rozwoju, wsparcie finansowe rewitalizacji, województwo lubuskie

Summary Realization of programmes of revitalization in province lubuski

The utilization of UE’s aid funds in supporting process of regional development is an unusually important element in local and regional politics of lubuskie province. Processes of revitalization of demoted urban area are also covered by support. With next projects’ and programs’ implementation theoretical, legal and practical aspects of this programs are still improving. Forming of experiences in this range at lubuski province’s councils during fifteen years are discussed in this article. Keywords: revitalization, programming the development, financial support of revitalization, lubuski province

65 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

66 Henryk Gawro ński, Uwarunkowania realizacji „Programu rewitalizacji gospodarczej...

Uwarunkowania realizacji „Programu rewitalizacji gospodarczej obszaru delty Wisły i Zalewu Wi ślanego” Henryk Gawro ński 7

Wst ęp Rewitalizacja (łac. revita - przywrócenie do życia, o żywienie) – to działanie skupione na o żywieniu zdegradowanego obszaru, którego celem jest znalezienie dla tego obszaru nowego zastosowania i doprowadzenie do stanu, w którym zmieni swoj ą funkcj ę. Przedmiotem rewitalizacji jest przestrze ń rozumiana w sensie materialnym - jako obszar wypełniony obiektami o okre ślonej strukturze i funkcjonalnych powi ązaniach, a tak że w wymiarze społeczno-gospodarczym - jako zbiór zamieszkuj ących t ę przestrze ń ludzi i prowadzonych przez nich w tej przestrzeni działalności [Gu ździoł, 2007]. Rewitalizacja obejmuje zatem zespół działa ń interwencyjnych, których celem jest odwrócenie niekorzystnych tendencji na obszarach problemowych. Termin ten jest u żywany zamiennie z innymi, tylko pozornie podobnymi, jak: renowacja, remont, modernizacja, rehabilitacja, rewaloryzacja lub odnowa. Przytoczone terminy obejmuj ą wył ącznie coraz szerzej widziany aspekt przestrzenny i ograniczaj ą si ę do przedsi ęwzi ęć techniczno-remontowych. Nie odnosz ą si ę one do ści śle zwi ązanej z rewitalizacj ą problematyki społecznej i gospodarczej. Z rewitalizacj ą zwi ązana jest bowiem odnowa techniczna (aspekt techniczny), zmiana pełnionej funkcji dotychczasowych zasobów poł ączona z promowaniem nowych aktywno ści, wzmacniaj ących baz ę ekonomiczn ą (aspekt ekonomiczny), przy jednoczesnym ukierunkowaniu na ochron ę i odnow ę warto ści kulturowych i ekologicznych przestrzeni, a tak że wzrost aktywno ści społeczno ści pozostaj ącej w danej przestrzeni terytorialnej (aspekt społeczny). Celem niniejszego opracowania jest analiza uwarunkowa ń realizacji programu rewitalizacji gospodarczej obszaru delty Wisły i Zalewu Wi ślanego w kontek ście

7 Henryk Gawro ński – Elbl ąska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna.

67 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce specyficznych uwarunkowa ń infrastrukturalnych, ekonomicznych, społecznych i geopolitycznych tego obszaru.

1. Specyfika obszaru delty Wisły i Zalewu Wi ślanego Powierzchnia obszaru Delty Wisły i Zalewu Wi ślanego wynosi ok. 4600 km 2, w tym Żuławy zajmuj ą około 1700 km 2, z czego 454 km 2 stanowi ą depresje. Żuławy powstały w wyniku trwaj ących setki lat procesów przyrodniczych oraz działalno ści człowieka. Badany obszar Żuław na tle podziału administracyjnego przedstawia ryc. 1.

Ryc. 1. Żuławy na tle podziału administracyjnego Źródło : [ Program… , 2006, s. 14].

Ze wzgl ędu na warunki hydrologiczne obszar Żuław podzielony jest Wisł ą i Nogatem na: Żuławy Gda ńskie, Żuławy Wielkie i Żuławy Elbl ąskie. Na terenach depresyjnych i przyległych do nich przydepresyjnych, czyli na tzw. Żuławach Niskich (2,10–2,5 m n.p.m.) stopie ń zagro żenia powodziowego jest bardzo wysoki. Ta cz ęść Żuław jest całkowicie spolderyzowana i jej istnienie oraz zagospodarowanie jest mo żliwe wył ącznie dzi ęki ci ągłym zabiegom, obejmuj ącym utrzymanie wałów i eksploatacj ę

68 Henryk Gawro ński, Uwarunkowania realizacji „Programu rewitalizacji gospodarczej... pompowni oraz regulacj ę warunków wodnych na polderach. Naturalnymi granicami delty Wisły s ą: na północy wody Zatoki Gda ńskiej, na wschodzie wzniesienia Wysoczyzny Elbl ąskiej, na zachodzie Pojezierze Kaszubskie, a na południu Pojezierze Iławskie. Przez wody Zalewu Wi ślanego przebiega granica Polski i Unii Europejskiej z Obwodem Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej, a także granica pomi ędzy województwem pomorskim i warmi ńsko-mazurskim, co dodatkowo utrudnia stworzenie jednolitego programu ochrony i rewitalizacji tego akwenu. Podział administracyjny tego obszaru wraz ze wskazaniem szczególnie zagro żonych terenów depresyjnych przedstawia ryc. 2.

Ryc. 2. Gminy i powiaty delty Wisły i Zalewu Wi ślanego Źródło : [ Program… , 2006, s. 49].

Specyfik ą Żuław jest równie ż fakt, że ich sie ć hydrograficzna le ży w cało ści poza zlewiskiem Wisły. Żuławy Elbl ąskie nale żą do zlewni Zalewu Wi ślanego i Jeziora Dru żno, poł ączonych rzek ą Elbl ąg (ok. 14,5 km, jedyna rzeka w Polsce, której nurt jest odwracany, w zale żno ści od poziomu wód Zalewu Wi ślanego i kierunków wiatru), Żuławy Wielkie nale żą przez Nogat do zlewni Zalewu Wi ślanego, a Żuławy Gda ńskie le żą w cało ści w

69 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce dorzeczu Martwej Wisły. Od miasta Gniew z lewej strony (rzeka Wierzyca) i od Grudzi ądza z prawej strony (rzeka Osa) w uregulowanym korycie Wisły płyn ą jedynie wody z południa Polski. Terytorium, jako środowisko życia człowieka, pojmowa ć mo żna jako system zale żno ści obejmuj ący cztery elementy: 1) środowisko przestrzenne - materia o żywiona i nieo żywiona, 2) człowieka jako kapitał ludzki, z jego cechami i zdolno ściami, 3) kapitał organizacyjny - zwi ązki pomi ędzy lud źmi oraz lud źmi a środowiskiem, 4) system zarz ądzania terytorium [Noworól, 2007b, s. 27]. Ka żdy kolejny wymieniony element stanowi cz ęść składow ą poprzedniego, który rozumiany jest jako szersza kategoria. Intensyfikacja produkcji rolniczej na jednostce powierzchni powoduje umiarkowane zmniejszanie si ę terenów rolniczych. Proces ten wskazuje, że obecnie nie jest ju ż aktualna podstawowa przyczyna polderyzacji, czyli pozyskiwanie nowych obszarów rolniczych poło żonych poni żej poziomu morza. Niestety, nakłady ju ż poniesione na pozyskanie i zagospodarowanie tych terenów, coraz wi ększa warto ść zgromadzonego na nich maj ątku i przez to coraz wi ększa warto ść dodana tam wytwarzana powoduj ą wzrost ryzyka strat powodziowych. Wyst ępuje tu wi ęc negatywne sprz ęż enie zwrotne mi ędzy dotychczasowymi strategiami ochrony przeciwpowodziowej a rozmiarami strat powodziowych, złudne poczucie bezpiecze ństwa, które powstaje po odbudowie obwałowa ń, prowadzi bowiem do dalszych inwestycji i zwi ększania intensywno ści zagospodarowania, co tylko powi ększa potencjał strat powodziowych. Najogólniej mo żna powiedzie ć, że na strategiczne wybory maj ą tu wpływ tak że wzgl ędy inne ni ż prakseologiczna skuteczno ść i ekonomiczno ść . Wskaza ć nale ży na stan obecny jako skutek wcze śniejszego zaanga żowania, czyli stworzenia przestrzeni osadniczej, produkcyjnej, wi ęzi społecznych i tzw. społecznego osadzenia. Geneza obszaru oraz silne uzale żnienie od funkcjonowania systemu odwadniaj ącego, gwarantuj ącego bezpiecze ństwo powodziowe mieszka ńców, przes ądzaj ą o specyfice obszaru, wyj ątkowego pod wzgl ędem przyrodniczym, przestrzennym, gospodarczym, społecznym i kulturowym. W całym tym obszarze kumuluj ą si ę wszystkie problemy przestrzeni polderowej. Czynniki hydrometeorologiczne, które mog ą wyst ępowa ć osobno albo nakłada ć si ę i kumulowa ć, to: wiatry, zatory, roztopy i opady. Jako źródła ryzyka i jednocze śnie no śniki tego ryzyka wymienia si ę: obwałowania oraz obwałowane akweny, kanały i cieki, przestrze ń polderow ą wraz z urz ądzeniami polderowymi, a tak że wła ściwo ści fizyczne gleb polderowych, reaguj ących na nadmiernie zawilgocenie. Wszystkie te czynniki nios ą

70 Henryk Gawro ński, Uwarunkowania realizacji „Programu rewitalizacji gospodarczej... ze sob ą ryzyko powodzi od obwałowanych akwenów, kanałów i cieków, powodzi wewn ątrzpolderowej oraz powodzi glebowej [Lizi ński, 2007, s. 103]. Obecnie nale ży uzna ć procesy polderyzacji, przynajmniej na wi ększ ą skal ę, za zako ńczone, co jest uzasadnione malej ącą rol ą u żytków rolnych w produkcji żywno ści. Na obszarach polderowych, z racji ich specyfiki i odr ębno ści kształtowanej m.in. przez szczególne układy hydrograficzne, istniej ą warunki do tworzenia tzw. terytorialnych systemów produkcyjnych. Nie mo żna wyklucza ć te ż decyzji o renaturyzacji wybranych powierzchni polderowych czy te ż ich modernizacji przez komasacj ę pompowni i polderów lub wydzielanie subpolderów i budow ę pompowni drugiego stopnia. Ocena obszarów polderowych poprzez wycen ę dóbr i usług nierynkowych obejmuje takie dobra, jak: poczucie bezpiecze ństwa osób zamieszkuj ących obszary w sposób ci ągły zagro żone powodzi ą, dobra i usługi środowiskowe, które jednak s ą powi ązane i uzale żnione od urz ądze ń polderowych, jak np. w wypadku Kanału Elbl ąskiego [Lizi ński, 2007]. Obszary polderowe maj ą pewne walory, które czyni ą je terenami atrakcyjnymi dla wielu działalno ści, ale zwi ązane z nimi jest te ż pewne ryzyko, a nawet niepewno ść , bo trudno okre śli ć prawdopodobie ństwo wyst ąpienia pewnych niekorzystnych sytuacji i zwi ązanych z nimi strat.

2. Główne zało żenia program rewitalizacji obszaru delty Wisły i Zalewu Wi ślanego Program rewitalizacji ma charakter komplementarny w stosunku do ju ż istniej ących programów i strategii, a jego innowacyjno ść polega na uwzgl ędnieniu oddziaływania transgranicznego, obejmuj ącego zagro żenia dla obszarów usytuowanych wzdłu ż Zalewu Wi ślanego w przypadku braku działa ń rewitalizacyjnych. Pokazuje on te ż korzy ści gospodarcze, a nie jedynie koszty zwi ązane z rewitalizacj ą tej przestrzeni. Program kompleksowo ujmuje problemy społeczno-gospodarcze, okre śla cele, priorytety i działania. Celem nadrz ędnym programu jest: wzrost poziomu i jako ści życia mieszka ńców obszaru delty Wisły i Zalewu Wi ślanego poprzez zwi ększenie potencjału gospodarczego przy zapewnieniu bezpiecze ństwa przeciwpowodziowego i ładu przestrzennego . Bezpiecze ństwo przeciwpowodziowe jest kluczowym warunkiem podniesienia poziomu i jako ści życia mieszka ńców, jak równie ż harmonijnego rozwoju gospodarczego. Ład przestrzenny w du żej mierze jest uzale żniony od kierunków rozwoju gospodarczego, a głównie proporcji mi ędzy rolnictwem, turystyk ą i pozostałymi sektorami gospodarczymi.

71 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

Dla realizacji celu okre ślono trzy zasadnicze priorytety, w ramach których wyró żniono 10 działa ń i 43 poddziałania. Priorytet 1. Zapewnienie trwałego bezpiecze ństwa przeciwpowodziowego. Działanie 1.1. Modernizacja systemu przeciwpowodziowego oraz utrzymanie w sprawno ści urz ądze ń melioracyjnych, a w tym: utworzenie systemu monitorowania bezpiecze ństwa przeciwpowodziowego; przywrócenie i utrzymanie dro żno ści naturalnych i sztucznych cieków delty Wisły; odtworzenie floty lodołamaczy; modernizacja i utrzymanie w sprawno ści infrastruktury przeciwpowodziowej; odbudowa, konserwacja i utrzymanie sieci melioracyjnej. Priorytet 2. Rewitalizacja obszaru Delty Wisły i Zalewu Wi ślanego. Działanie 2.1. Budowa i modernizacja infrastruktury technicznej (drogi, gazyfikacja, elektryfikacja, telefonizacja, uj ęcia wody, wodoci ągi, kanalizacja, oczyszczalnie ścieków i składowiska odpadów komunalnych, a w tym: budowa i rozbudowa układu komunikacyjnego (drogi l ądowe, szlaki kolejowe i wodne); modernizacja infrastruktury telekomunikacyjnej; budowa i modernizacja infrastruktury energetycznej, w tym energii odnawialnej i biopaliw; modernizacja i niezb ędna rozbudowa lokalnych uj ęć wodnych i sieci wodoci ągowych, sieci kanalizacyjnych i oczyszczalni ścieków; dostosowanie składowisk odpadów komunalnych i przemysłowych do wymogów ochrony środowiska, b ądź ich zamykanie i rekultywacja. Działanie 2.2. Lokalizacja inwestycji strategicznych finansowanych z bud żetu pa ństwa, w tym: budowa autostrady A1 oraz dróg ekspresowych oraz uruchomienie przej ścia granicznego z Obwodem Kaliningradzkim (w ci ągu drogi nr 22). Działanie 2.3. Rozwijanie i wspieranie sektora M ŚP (produkcja przemysłowa, przetwórstwo rolno-spo żywcze, obróbka drewna, usługi, handel, rzemiosło), w tym: rozwój funkcji o środków gospodarczych o znaczeniu ponadlokalnym (Braniewo, Frombork, Tolkmicko, Elbl ąg, Nowy Dwór Gda ński, Malbork, Pruszcz Gda ński, Tczew, Sztum, Kwidzyn, Pelplin) oraz wspieranie sieciowej współpracy tych o środków, tak że w wymiarze transgranicznym (z Obwodem Kaliningradzkim); reaktywowanie i wspieranie wytwórczo ści produktów i usług lokalnych, w tym tradycyjnych oraz ich promocja na rynkach krajowych i zagranicznych; wspieranie działalno ści pozarolniczej w gospodarstwach rolnych. Działanie 2.4. Rozwijanie rolnictwa i rybołówstwa z uwzgl ędnieniem warunków przyrodniczych, struktury produkcji i rynku rolnego, w tym: wspieranie procesów inwestycyjnych słu żą cych restrukturyzacji i modernizacji gospodarstw rolnych dla

72 Henryk Gawro ński, Uwarunkowania realizacji „Programu rewitalizacji gospodarczej... poprawy ich struktury agrarnej oraz konkurencyjno ści; uruchomienie mechanizmów słu żą cych poprawie struktury u żytkowania gruntów i gospodarki płodozmianowej dla zachowania walorów przyrodniczo-krajobrazowych; wspieranie działa ń słu żą cych dostosowaniu gospodarstw do wymogów wynikaj ących z unijnej zasady „wzajemnej zgodno ści” dotycz ącej: zdrowia publicznego, zdrowia i dobrostanu zwierz ąt, zdrowotno ści ro ślin, bezpiecze ństwa pracy oraz dobrej kultury rolnej; wspieranie rozwoju i modernizacji rynków hurtowych i lokalnych, przechowalnictwa i baz logistycznych, tworzenia grup producentów rolnych oraz promocja produktów rolnych na rynkach krajowych i zagranicznych; wspieranie rozwoju rybołówstwa. Działanie 2.5. Rozwój turystyki, w tym agroturystyki i rekreacji, z wykorzystaniem walorów środowiskowych, krajobrazowych i kulturowych, a w tym: wspieranie inwestycji o charakterze turystycznym, sportowym i rekreacyjnym, z uwzgl ędnieniem szlaków wodnych, bazy noclegowej i gastronomicznej; rozwijanie informacji turystycznej słu żą cej promocji walorów przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych regionu oraz wykorzystaniu istniej ącej bazy turystycznej i rekreacyjnej; wspieranie organizacji imprez oraz propagowanie wydarze ń turystycznych i kulturalnych; tworzenie ponadregionalnych i mi ędzynarodowych produktów turystycznych, w tym wspólnie z Obwodem Kaliningradzkim. Priorytet 3. Podniesienie poziomu cywilizacyjnego oraz pobudzenie działalno ści proinnowacyjnej z zachowaniem specyfiki przyrodniczej i kulturowej. Działanie 3.1. Rozwój edukacji i komunikacji społecznej oraz doradztwa, głównie w zakresie nowoczesnych technologii, a w tym: podniesienie jako ści kształcenia w szkołach wiejskich; ułatwienie kształcenia młodzie ży wiejskiej w szkołach średnich i wy ższych; wsparcie projektów dotycz ących intensyfikacji ustawicznego kształcenia w zakresie technologii informatycznych oraz w zakresie powszechnej edukacji j ęzykowej, matematycznej i ekonomicznej; upowszechnienie dost ępu do Internetu oraz tworzenie internetowych centrów informacji multimedialnej w bibliotekach szkolnych; wspieranie rozwoju e-usług publicznych i e-buisnessu oraz tworzenie baz danych, w tym dla obszaru delty Wisły i Zalewu Wi ślanego; rozwój doradztwa, informacji i szkolenia dotycz ącego wdra żania nowych technologii i rozwi ąza ń innowacyjnych, w tym pełne wykorzystanie funkcji promocyjnej, edukacyjnej, doradczej i współpracy mi ędzynarodowej instytucji naukowo-doradczych i otoczenia biznesu, w tym ODR w Starym Polu. Działanie 3.2. Pobudzanie aktywno ści i inicjatyw mieszka ńców oraz przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu (bezrobocie, patologie), w tym: budowanie

73 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce społecze ństwa obywatelskiego poprzez inspirowanie tworzenia lokalnych strategii i programów rozwojowych, w tym odnowy wsi oraz powoływanie do ich realizacji Lokalnych Grup Działania w ramach Programu LEADER; wspieranie gospodarczych i społecznych mechanizmów przyspieszaj ących tworzenie nowych miejsc pracy, na obszarach dotkni ętych wysokim bezrobociem; prowadzenie programów szkoleniowych słu żą cych podnoszeniu kwalifikacji, nabywanie nowych umiej ętno ści zawodowych oraz przekwalifikowywanie do innych zawodów; tworzenie i realizacja programów reedukacyjnych i resocjalizacyjnych dla osób wykluczonych społecznie. Działanie 3.3. Rozwój infrastruktury społecznej w zakresie nauki, szkolnictwa, ochrony zdrowia, kultury i opieki społecznej, w tym obiektów dydaktycznych, bibliotek, sal gimnastycznych, boisk, basenów, internatów, stołówek, obiektów ochrony zdrowia, opieki społecznej i obiektów kulturalnych. Działanie 3.4. Zachowanie i poprawa stanu środowiska przyrodniczego oraz rewitalizacja unikatowych obszarów i obiektów dziedzictwa kulturowego i technicznego, w tym: wspieranie edukacji ekologicznej w zakresie aktywnej ochrony zasobów przyrody i krajobrazu, głównie wód, gleby i powietrza; wspólne działania z Obwodem Kaliningradzkim dotycz ące ochrony wód Zalewu Wi ślanego; wspieranie programów rolno-środowiskowych i le śno-środowiskowych oraz rozwoju obszarów chronionych w ramach Natura 2000; działania na rzecz renaturalizacji wybranych ekosystemów w pobli żu cieków i zbiorników wodnych; rewitalizacja obszarów, obiektów i elementów dziedzictwa kulturowego, w tym układów przestrzennych miast i wsi oraz dziedzictwa technicznego, w szczególno ści zwi ązanego z in żynieria wodn ą delty Wisły i Zalewu Wi ślanego, jak równie ż tworzenie współczesnych form ich ochrony (parki, rezerwaty, skanseny itp.). W dalszej cz ęś ci programu dokonano oceny zró żnicowania wpływu inwestycji na rozwój gospodarczy regionu, uznaj ąc, że skoro obszar delty Wisły ma wci ąż si ę rozwija ć i pozosta ć zasiedlony, to bezwzgl ędnie nale ży zagwarantowa ć bezpiecze ństwo przeciwpowodziowe. Zadania wskazane do realizacji w tym priorytecie wył ączono wi ęc z tej oceny. Przyj ęte dziesi ęć czynników rozwojowych, które w opinii ekspertów uznano za najbardziej przydatne, bo relatywnie szeroko opisujące zmienne okre ślaj ące wpływ inwestycji na pobudzenie rozwoju regionu, zgrupowano w dwie kategorie: rozwój gospodarczy i rozwój cywilizacyjny. Metod ą eksperck ą przypisano im odpowiedni ą wag ę. Ocenie poddano kilkadziesi ąt projektów inwestycji zło żonych przez starostwa powiatowe: Gda ńska, Malborka, Nowego Dworu Gda ńskiego, Kwidzyna, Sztumu, Tczewa, Braniewa, Miasta Elbl ąg i Powiatu Elbl ąskiego do odpowiednich wojewódzkich regionalnych

74 Henryk Gawro ński, Uwarunkowania realizacji „Programu rewitalizacji gospodarczej... programów operacyjnych. Pozwoliło to na uszeregowanie pi ętnastu priorytetowych inwestycji w aspekcie gospodarczym oraz cywilizacyjnym, a tak że stworzenie rankingu projektów inwestycji zło żonych do RPO w uj ęciu powiatowym. W ten sposób empirycznie ustalono hierarchi ę wa żno ści planowanych inwestycji dla zdynamizowania rozwoju regionu, tworz ąc mo żliwo ść jej wykorzystania przez poszczególnych decydentów. Program zawiera równie ż stanowisko ekspertów Obwodu Kaliningradzkiego pozytywnie oceniaj ące d ąż enie do uruchomienia przej ścia granicznego pomi ędzy Polsk ą a Obwodem Kaliningradzkim „Mamonowo-Grzechotki 2” w ci ągu drogi nr 22. Uruchomienie tego przej ścia uznaje si ę za wa żny element rozwoju terenów przygranicznych, przyczyniaj ący si ę do zwi ększenia wzajemnych obrotów handlowych oraz ruchu turystycznego. Dostrze żono równie ż mo żliwo ści współpracy przygranicznych szkół wiejskich, wskazuj ąc je jako potencjalne centra życia społecznego, pobudzaj ące aktywno ść i inicjatywy mieszka ńców. W zakresie ochrony wód Zalewu Wi ślanego potwierdzono jedynie konieczno ść wspólnych działa ń na poziomie samorz ądów nadzalewowych i na poziomie krajowym, gdy ż żadna ze stron nie jest w stanie zrealizowa ć tych zamierze ń samodzielnie.

3. Plan gospodarowania wodami obszaru dorzecza Wisły jako narz ędzie rewitalizacji Plany gospodarowania wodami zgodnie z ramow ą dyrektyw ą wodn ą, która uznaje środowisko naturalne za równoprawnego u żytkownika wód, obok człowieka, przemysłu i rolnictwa, oraz ustaw ą - Prawo wodne stanowi ą podstawowy dokument w zakresie zarz ądzania zasobami wodnymi w Polsce. Plany te s ą aktualnie w opracowaniu. B ędą one stanowiły narz ędzie polityki wodnej, maj ące na celu zaspokojenie potrzeb wodnych człowieka, z uwzgl ędnieniem i poszanowaniem zasad ochrony środowiska wodnego. Systemem gospodarki wodnej w imieniu Skarbu Pa ństwa na terenie Żuław zarz ądza Regionalny Zarz ąd Gospodarki Wodnej w Gda ńsku, który jest jedn ą z siedmiu pa ństwowych jednostek bud żetowych (podległych Prezesowi Krajowego Zarz ądu Gospodarki Wodnej) utworzonych do realizacji zada ń z zakresu gospodarowania wodami (por. rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 2006 r.). Cz ęść zada ń realizuj ą jednostki organizacyjne samorz ądu województwa, tj. Wojewódzki Zarz ąd Melioracji i Urz ądze ń Wodnych Województwa Pomorskiego w Gda ńsku (woj. pomorskie) i Żuławski Zarz ąd Melioracji i Urz ądze ń Wodnych w Elbl ągu (woj. warmi ńsko-mazurskie) oraz w niewielkim zakresie Urz ąd Morski w Gdyni. Wszystkie te jednostki organizacyjne zarz ądzaj ą w sposób komplementarny tym systemem, wzajemnie si ę uzupełniaj ąc.

75 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

W maju i czerwcu 2009 r. odbyły si ę spotkania konsultacyjne projektu „Planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Wisły”, które organizowane były na terenie Regionalnego Zarz ądu Gospodarki Wodnej w Gda ńsku, czyli w Słupsku, Gda ńsku, Toruniu, Bydgoszczy i Elbl ągu. Na spotkaniach zaprezentowano projekt planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Wisły, zawieraj ący m.in. działania, które maj ą słu żyć osi ągni ęciu celów środowiskowych przez wszystkie wody w naszym kraju. S ą to działania techniczne (inwestycyjne), organizacyjne, prawne oraz informacyjno- edukacyjne, za ś ich wdro żenie powinno zapewni ć osi ągni ęcie b ądź utrzymanie dobrego stanu wszystkich wód do 2015 r. (www.rzgw.gda.pl). Problem planowego korzystania z wód jest szczególnie istotny w badanym obszarze, w którym, w zale żno ści od warunków klimatycznych, wody jest nadmiar albo jej brakuje. Według szacunków Żuławskiego O środka Instytutu Melioracji i U żytków Zielonych w Elbl ągu tylko 2% rolników, którzy s ą podstawow ą grup ą u żytkowników wody, posiada pozwolenie wodno-prawne na korzystanie z wód do nawadniania pól. Wydaje si ę te ż celowy powrót do organizacji spółek wodnych, których zadaniem były w szczególno ści wykonywanie, utrzymywanie oraz eksploatacja urz ądze ń słu żą cych publicznemu korzystaniu z wód powierzchniowych.

4. Program „Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław” Program „Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław do roku 2030 z uwzgl ędnieniem etapu 2015”, zwany „Programem Żuławskim – 2030”, to kluczowy program przewidziany do realizacji w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko 2007-2013. Celem programu jest zmniejszenie ryzyka powodzi na obszarze Żuław Wi ślanych poprzez wykonanie niezb ędnych prac zwi ązanych z odbudow ą i modernizacj ą systemu zabezpiecze ń powodziowych Żuław, w tym podniesienie bezpiecze ństwa wałów przeciwpowodziowych, sprawne funkcjonowanie systemu odwodnieniowego, utrzymanie odpowiedniej gł ęboko ści w nurcie Wisły, umo żliwiaj ącej prac ę lodołamaczy, wraz z odprowadzeniem wód wezbraniowych do Zatoki Gda ńskiej. Efektem realizacji programu b ędzie poprawa bezpiecze ństwa powodziowego, zabezpieczenie egzystencji i maj ątku ludzi, poprawa bezpiecze ństwa prowadzenia działalno ści gospodarczej. Dlatego te ż wa żne jest współdziałanie w tym zakresie w ramach dwóch województw. Tereny Żuław s ą zamieszkane przez ponad 250 tys. ludzi, z czego blisko 100 tys. to ludno ść wiejska. Na terenach tych umieszczono zakłady pełni ące wa żne funkcje w polskiej

76 Henryk Gawro ński, Uwarunkowania realizacji „Programu rewitalizacji gospodarczej... gospodarce, np. w Gda ńsku znajduje si ę Rafineria Grupy Lotos, Zakłady Nawozów Fosforowych, a w Elbl ągu – Zakłady Alstom Power, elektrociepłownia i browar Grupy Żywiec. W obr ębie Żuław s ą równie ż obiekty wa żne dla gospodarki wodno-ściekowej, jak uj ęcie wody „Gda ńsk-Lipce”, Centralny Wodoci ąg Żuławski, oczyszczalnia ścieków „Wschód” w Gda ńsku oraz oczyszczalnia w Elbl ągu. Przez obszar obj ęty programem przebiegaj ą wa żne szlaki komunikacyjne, m.in. droga krajowa nr 7 oraz linia kolejowa Trójmiasto–Warszawa, a dolina Dolnej Wisły stanowi wa żny korytarz infrastrukturalny i transportowy dla przemieszczania energii i paliw. W trakcie przygotowania programu wykorzystano wcze śniej opracowane i przyj ęte lub opracowane dokumenty strategiczne, które nie zostały wdro żone lub wdro żono je tylko cz ęś ciowo, w tym omówiony wy żej „Program Rewitalizacji Gospodarczej Obszaru Delty Wisły i Zalewu Wi ślanego”. W dniu 11 grudnia 2009 r. w Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Pomorskiego podpisano porozumienie w sprawie realizacji „Programu Żuławskiego 2030”. . Sygnatariuszami porozumienia s ą: Minister Środowiska, Prezes Krajowego Zarz ądu Gospodarki Wodnej, Marszałek Województwa Pomorskiego, Marszałek Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego . Porozumienie potwierdza wol ę kontynuowania współpracy w celu skutecznego przygotowania i realizacji programu. Przewiduje równie ż powołanie Komitetu Steruj ącego, z Ministrem Środowiska jako przewodnicz ącym, w skład którego wejd ą przedstawiciele stron porozumienia oraz eksperci i jednostki zarz ądzaj ące programem, której rol ę b ędzie pełnił Regionalny Zarz ąd Gospodarki Wodnej w Gda ńsku. Podczas uroczysto ści przedstawiciele Miasta Gda ńsk, Miasta Elbl ąg, Powiatu Gda ńskiego, Regionalnego Zarz ądu Gospodarki Wodnej w Gda ńsku, Zarz ądu Melioracji i Urz ądze ń Wodnych Województwa Pomorskiego oraz Żuławskiego Zarz ądu Melioracji i Urz ądze ń Wodnych w Elbl ągu podpisali równie ż umow ę w sprawie realizacji I etapu programu (do 2015 r.). I etap programu „ Kompleksowego Zabezpieczenia Przeciwpowodziowego Żuław do 2030 roku” b ędzie realizowany jako sze ść komplementarnych projektów, pod wspólnym tytułem „Kompleksowe Zabezpieczenie Przeciwpowodziowe Żuław – Etap I”. Projekty te zostały umieszczone w obwieszczeniu Ministra Rozwoju Regionalnego z dnia 20 sierpnia 2009 r. w sprawie listy projektów indywidualnych dla Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko 2007-2013 w ramach Priorytetu III „Zarz ądzanie zasobami i przeciwdziałanie zagro żeniom środowiska”, działania 3.1. „Retencjonowanie wody i

77 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce zapewnienie bezpiecze ństwa przeciwpowodziowego”, pod odr ębnymi pozycjami dla ka żdego z wymienionych beneficjentów (M.P. Nr 55, poz. 770). Projekty I etapu obejmuj ą teren dwóch województw, 10 powiatów, w tym miasta na prawach powiatu - Gda ńsk i Elbl ąg, oraz 16 gmin żuławskich i 23 gminy około żuławskie. Szacowany koszt I etapu to 647 mln zł, maksymalne dofinansowanie z Unii Europejskiej zaplanowano na poziomie 85% wartości projektu, czyli 550 mln zł. W ramach projektu najwy ższe koszty maj ą zosta ć poniesione na zabezpieczenie Gda ńskiego Węzła Wodnego (191 mln zł – blisko 30% ogółu kosztów), nieco ni ższe na zabezpieczenie wn ętrza Żuław (137 mln zł – 21%) oraz zabezpieczenie od strony Wisły (131,5 mln zł – 20%), a stosunkowo najni ższe na zabezpieczenie od strony Zalewu Wi ślanego (68 mln zł – 10,5%). W tym okresie maj ą zosta ć tak że zbudowane zr ęby systemu monitorowania ryzyka powodziowego. Warunkiem skutecznego ubiegania si ę o środki z Unii Europejskiej na realizacj ę zada ń jest przygotowanie dokumentacji przygotowawczej dla projektu, której opracowanie finansowane jest z Memorandum Finansowego uzgodnionego pomi ędzy Komisj ą Europejsk ą a Rzeczpospolit ą Polsk ą ze środków pomocowych z Przedakcesyjnego Instrumentu Polityki Strukturalnej dla pomocy technicznej dla sektora środowisko w Polsce. Zakres działa ń i dokumentacji przygotowawczej obejmuje przede wszystkim: - sporz ądzenie koncepcji programowo-przestrzennej, - sporz ądzenie raportu o oddziaływaniu na środowisko, - uzyskanie decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, - sporz ądzenie studium wykonalno ści, - wypełnienie wniosku o dofinansowanie. Przyst ępuj ąc do przygotowania projektu, wst ępnie zidentyfikowano 250 zada ń inwestycyjnych na ł ączn ą kwot ę 1,6 mld zł, z których ostatecznie wyłoniono do realizacji zadania kluczowe, polegaj ące na modernizacji wałów, pompowni, przebudowie koryt rzek oraz systemu odwodnie ń polderów. Harmonogram prac do 2015 r. zakłada przebudow ę m.in. wałów rzeki Elbl ąg od miasta do rzeki Babicy, systemu przeciwpowodziowego prawego brzegu rzeki Elbl ąg od rzeki Fiszewki, systemu przeciwpowodziowego prawego brzegu rzeki Elbl ąg - Polder Nowe Pole-Zatorze oraz przebudow ę wałów jeziora Dru żno i rzeki W ąskiej, przebudow ę stacji pomp: Kławki, Majkowo, Nowe Pole, Fiszewka, Gajowiec, Dłu żyna, Topolno, Złotnica, Stalewo, K ępniewo, Klepa, Jezioro [ …].

78 Henryk Gawro ński, Uwarunkowania realizacji „Programu rewitalizacji gospodarczej...

5. Delta Wisły atrakcj ą turystyczn ą W perspektywie finansowej 2007-2013 ze środków unijnych w ramach programu „Infrastruktura i środowisko ” współfinansowane b ędą trzy du że projekty, b ędące realizacj ą zało żeń programu rewitalizacji tego regionu. Ł ączny koszt inwestycji to około 500 mln zł. Inwestycje dotycz ą budowy albo modernizacji infrastruktury drogowej i turystycznej, takiej jak porty i przystanie jachtowe w delcie Wisły i wokół Zalewu Wi ślanego, a tak że rewitalizacja najcenniejszego zabytku sztuki hydrotechnicznej - Kanału Elbl ąskiego. Projekt ten pochłonie 95 mln zł (w tym 57 mln zł dofinansowania unijnego). Inwestycja rozpocznie si ę w 2010, a zako ńczy w 2015 r. Projekt zakłada odbudow ę pi ęciu pochylni: w Buczy ńcu, K ątach, Ole śnicy, Jeleniach i Całunach, przebudow ę śluz, pogł ębienie szlaków żeglugowych, oznakowanie Kanału, a tak że rozbudow ę infrastruktury parkingowej (www.rzgw.gda.pl). Kanał, który został zbudowany w XIX w., jest unikatowym zabytkiem hydrotechnicznym - statki, dzi ęki systemowi pochylni, pokonuj ą tam ró żnic ę wysoko ści 100 m. Kolejnym projektem jest budowa infrastruktury turystycznej na rzekach w delcie Wisły i na Zalewie Wi ślanym. Liderem projektu „P ętla Żuław”, który ma warto ść 83 mln zł, jest samorz ąd województwa pomorskiego. Dofinansowanie unijne wynosi 50 mln zł. Projekt zakłada m.in. budow ę pi ęciu nowoczesnych portów, pi ętnastu przystani jachtowych, czternastu pomostów cumowniczych, pi ęciu przystani żeglugi pasa żerskiej i przebudow ę dwóch mostów - w Przegalinie i Nowej Pasł ęce (www.woj-pomorskie.pl). Trzecim projektem jest budowa infrastruktury na Pojezierzu Iławskim i wokół Kanału Elbl ąskiego. Warto ść projektu to ok. 315 mln zł. Dofinansowanie unijne wynosi 270 mln zł. Projekt zakłada m.in. zagospodarowanie nabrze ża Jeziora Drw ęckiego w Ostródzie, rewitalizacj ę zamku krzy żackiego w tym mie ście, budow ę amfiteatru w Iławie, budow ę dróg dojazdowych i ście żek rowerowych, odbudow ę ratusza w Elbl ągu (www.warmia-mazury.pl).

Podsumowanie Analizowany program inwentaryzuje i akcentuje specyfik ę obszaru delty Wisły i Zalewu Wi ślanego. Wskazano w nim na najwy ższe w kraju zagro żenia powodziowe, wysoki potencjał agroekologiczny, unikalne walory środowiska geograficznego, przyrodniczego i kulturowego oraz szczególne problemy społeczne. Efekty programu maj ą przyczyni ć si ę do lepszego wykorzystania potencjału wewn ętrznego regionu pod wzgl ędem gospodarczym oraz ochrony jego systemu wodnego. W programie chodzi

79 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce przede wszystkim o stworzenie mo żliwo ści dla zdynamizowania rozwoju obszaru prze żywaj ącego problemy społeczno-gospodarcze. Podejmuj ąc si ę oceny uwarunkowa ń realizacji programu rewitalizacji obszaru delty Wisły i Zalewu Wi ślanego, nale ży zda ć sobie spraw ę ze zwi ązków, jakie zachodz ą pomi ędzy generowaniem warto ści ziemi, jej cen ą, rent ą i efektami zewn ętrznymi typu technologicznego (działanie jednego podmiotu wpływa bezpo średnio na warunki działania innego podmiotu) oraz typu pieni ęż nego (rentowno ść jednego podmiotu zale ży bezpo średnio od rozmiarów produkcji i nakładów poniesionych przez inne podmioty, w tym publiczne). Obszar delty Wisły, a w szczególno ści jej depresyjna cz ęść Żuław Niskich, jest obszarem problemowym. Warto ść lokalizacyjna ziemi jako czynnika produkcji, a tym samym warto ść depresyjnego obszaru Żuław, zmieniała si ę (malała) wraz z uprzemysławianiem si ę społecze ństwa, a współcze śnie wraz ze wzrostem znaczenia produkcji usług. Przykładem mo że by ć tu porównanie zmiany warto ści lokalizacyjnej (wzrostu warto ści) Podhala, wraz ze wzrostem udziału usług w PKB. W tym kontek ście nale ży uzna ć za zasadne podejmowanie działa ń rewitalizacyjnych tego obszaru, ze wzgl ędu na nisk ą rentowno ść produkcji rolniczej, a tym samym nisk ą zdolno ść inwestycyjn ą podmiotów zajmuj ących si ę t ą produkcj ą zlokalizowanych w tym obszarze. Wa żnym elementem programu winno by ć zaprojektowanie i pilota żowe wdro żenie systemu wspomagania decyzji w zakresie rozwoju regionalnego w oparciu o zaproponowany system monitoringu procesów inwestycyjnych, w tym przeciwpowodziowych, a tak że procesów społecznych. Niestety istotn ą słabo ści ą ocenianego programu jest brak nie tylko projektów działa ń pilota żowych, ale w ogóle cz ęś ci dotycz ącej monitoringu, ewaluacji i kontroli realizacji działa ń oraz osi ągania poszczególnych celów. W opracowanych wykazach inwestycji programu i ocenie ich oddziaływania na pobudzenie gospodarcze i cywilizacyjne stosunkowo ogólnie, a wr ęcz wadliwie sformułowano wiele działa ń i poddziała ń, u żywaj ąc zwrotów typu: „wspieranie rozwoju i modernizacja rynków hurtowych i lokalnych”, „poprawa opłacalno ści produkcji rolniczej”, „wspieranie mechanizmów tworzenia miejsc pracy”, „wzrost świadomo ści rewitalizacyjnej”, „rozwój doradztwa i informacji” itp. Podobnie stało si ę w wykazach inwestycji powiatowych, chocia ż tu stopie ń ogólno ści jest ró żny, a najbardziej jednoznacznie zidentyfikowane s ą inwestycje w powiatach kwidzy ńskim i sztumskim.

80 Henryk Gawro ński, Uwarunkowania realizacji „Programu rewitalizacji gospodarczej...

W kontek ście podnoszonej w programie aktywizacji gospodarczej, w tym rozwoju turystycznego wykorzystania obszaru, stosunkowo mało miejsca po świ ęcono kwestii rozwoju sieci transportowej. Drogi (l ądowe i inne) nale ży uzna ć za znak rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego. Co prawda stosunkowo wysoko klasyfikowane jest działanie dotycz ące budowy i modernizacji układu komunikacyjnego, wskazuje si ę na konieczno ść budowy mostu na Wi śle w Kwidzynie, obwodnicy i nowego mostu na Nogacie w Malborku (obydwa projekty finansowane ze środków krajowych), ale pomini ęto problem budowy nowych ci ągów komunikacyjnych zwi ększaj ących dost ępno ść turystyczn ą Mierzei Wi ślanej. Przy deklaracji budowy przej ścia granicznego w Krynicy Morskiej nie przewiduje si ę jednocze śnie np. potrzeby budowy mostu na Wi śle w Mikoszewie, na trasie Gda ńsk-Stegna i dalej do Krynicy Morskiej (obecnie funkcjonuje tam mało wydajna żegluga promowa). Brak jest te ż projektów działa ń w zakresie podniesienia atrakcyjno ści turystycznej Zalewu Wi ślanego, np. poprzez projekt budowy mostu drogowego albo kolejki szynowej b ądź linowej przez ten akwen (Krynica Morska-Tolkmicko, ok. 7 km). Przy okazji mo żna zbudowa ć tam wyci ąg do windsurfingu. Ponadto w programie pomini ęto całkowicie problem budowy kanału (przekopu) Mierzei Wi ślanej. Ze wzgl ędów geopolitycznych projekt ten wydaje si ę by ć kluczowy dla rewitalizacji badanego obszaru. Dałoby to m ożliwo ść wykorzystania portu morskiego w Elbl ągu, wybudowanego dzi ęki funduszom unijnym (jego koszt to 21 mln zł), w którym znajduj ą si ę terminal towarowy i pasa żerski, punkt odpraw granicznych oraz basen jachtowy. Unia Europejska preferuje przenoszenie strumieni ładunkowych z l ądu na morze, gdy ż transport morski jest bardziej przyjazny środowisku. Dzi ęki wykonaniu kanału port w Elbl ągu stałby si ę współpracuj ącym portem satelitarnym dla portów Trójmiasta, odci ąż aj ącym drogi i linie kolejowe prowadz ące do portów w Gda ńsku i Gdyni (ok. 100 km). Tereny w portach Trójmiasta maj ą ograniczon ą powierzchni ę i długoterminowe składowanie w nich towarów jest nieopłacalne. Obni ża to atrakcyjno ść transportu morskiego w ogóle na rzecz transportu samochodowego. W ocenianym programie nie ma te ż odniesienia do oceny oddziaływania na środowisko poszczególnych działa ń, co w obecnym stanie prawnym jest konieczno ści ą (por. ustaw ę z dnia 3 pa ździernika 2008 r. o udost ępnianiu informacji o środowisku). Procedura przeprowadzenia strategicznej oceny oddziaływania na środowisko, w tym sporz ądzenie prognozy oddziaływania na środowisko, stała si ę istotnym elementem procesu identyfikacji potencjalnych skutków, które wywieraj ą negatywny wpływ na środowisko. Przeprowadzona procedura pozwoli zbada ć oraz oceni ć stopie ń i sposób

81 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce uwzgl ędnienia aspektów środowiskowych dla podejmowanych działa ń, w tym w ramach obowi ązkowego obecnie „Programu wodno-środowiskowego kraju”. Ocena oddziaływania na środowisko umo żliwi odpowiednio wczesn ą identyfikacj ę potencjalnych konfliktów przyrodniczych i społecznych, które mog ą mie ć wpływ na terminowo ść realizacji działa ń rzeczowych. Kolejnym mankamentem programu jest brak wskazania zarz ądcy programu, operatora, koordynatora czy pełnomocnika wszystkich zaanga żowanych w program stron. Nale ży to uzna ć za jedn ą przyczyn braku powodzenia realizacji działa ń i wyra źnych efektów. Wskazanie operatora wymaga jego formalnego (umownego) lub nawet pozaformalnego (dobrowolnego) uznania przez wszystkie zaanga żowane strony. Funkcja ta wymaga szerokiej specjalistycznej wiedzy z dziedziny gospodarki, historii i teorii kształtowania przestrzeni, ochrony i rewaloryzacji zabytków architektury i urbanistyki, ochrony środowiska oraz społecznych i psychologicznych aspektów środowiska. Operatorem w tym przypadku mógłby by ć jeden z podmiotów, który uczestniczył w zdefiniowaniu programu, np. Stowarzyszenie Euroregion Bałtyk albo Pomorski O środek Doradztwa Rolniczego. Kompetencje merytoryczne i pozycja społeczna tych podmiotów mogłaby uwiarygodni ć projekt, co pomogłoby te ż mobilizowa ć partnerów i pozytywn ą opini ę publiczn ą, zadaniem operatora jest bowiem ułatwianie realizacji projektu. Operator nie mo że decydowa ć o tym, co b ędzie realizowane, bo wi ększo ść kompetencji w przedmiotowych obszarach pozostaje w organach samorz ądu terytorialnego. Działania operatora miałyby charakter organizacyjny, polegaj ący na koordynowaniu prac ró żnych podmiotów realizuj ących własne cele, zbie żne z celami programu rewitalizacji, kanalizowanie konfliktów społecznych wyst ępuj ących w procesie rewitalizacji, prowadzenie aktywnej działalno ści na rzecz pozyskiwania inwestorów, zabieganie o pozyskanie z ró żnych źródeł (funduszy) środków finansowych. Niezale żny operator ułatwiałby pozyskanie środków finansowych zarówno od podmiotów publicznych, jak i prywatnych w ramach idei project finance . Dostrzegana nierównowaga w sferze finansowej jest kolejnym mankamentem programu. Rewitalizacja jako świadomie inicjowany proces przestrzennych, społecznych i ekonomicznych przemian o charakterze rzeczowym wymaga koordynacji i spójno ści na poziomie finansowym. Zło żono ść procesu, pot ęgowana liczb ą potencjalnych uczestników, wymaga systemowego podej ścia, integracji z bie żą cą i planowan ą polityk ą rozwoju oraz zewn ętrznymi źródłami finansowania. We wskazanych działaniach nie zawarto jasnego planu finansowego, odwołuj ąc si ę do jedynie do ogólnych perspektyw finansowych

82 Henryk Gawro ński, Uwarunkowania realizacji „Programu rewitalizacji gospodarczej... bud żetu UE 2007-2013. Tu jednak nale ży przypomnie ć, że program opracowywany był w okresie, kiedy zało żenia finansowe tej perspektywy nie były jeszcze dobrze rozpoznane. Korzystaj ąc z metodologii planowania regionalnego i lokalnego proponowanej przez A. Noworóla [2007a, s. 200-203], mo żna uzna ć, że oceniany program jest regionalnym programem operacyjnym, wynikaj ącym z zagregowanych strategii rozwoju województw pomorskiego i warmi ńsko-mazurskiego. Stanowi jednocze śnie wytyczn ą do opracowania strategii rozwoju powiatów wchodz ących w skład badanej przestrzeni terytorialnej i ich programów operacyjnych, a te z kolei powinny pozostawa ć, poprzez wzajemne uzgodnienia, w logicznej zbie żno ści ze strategiami rozwoju gmin i gminnymi programami operacyjnymi. Reasumuj ąc, mo żna stwierdzi ć, że mimo pewnych niedoskonało ści program rewitalizacji gospodarczej obszaru delty Wisły i Zalewu Wi ślanego spełnia swoje zadanie koordynuj ące procesy rewitalizacyjne tej specyficznej przestrzeni terytorialnej, przynajmniej w sferze poznawczej. Nie ulega bowiem w ątpliwo ści, że dotychczas rozwijane funkcje rolnicze tego obszaru trac ą na znaczeniu i niezb ędne jest podejmowanie wszelkich inicjatyw, które zapobiega ć b ędą peryferyzacji i marginalizacji tego regionu w zidentyfikowanych w programie sferach zagro żeń: - gospodarczej (obci ąż enie dominuj ącą produkcj ą roln ą, słaba wewn ętrzna siła nabywcza, dost ępno ść transportowa przestrzeni itp.), - społecznej (np. dziedziczenie bezrobocia i patologii, du że rozproszenie zamieszkania, brak tradycji i ch ęci współpracy itp.), - środowiska naturalnego (np. podział delty Wisły pomiędzy dwa województwa), - ładu przestrzennego (np. brak planów zagospodarowania przestrzennego w gminach, brak tradycji budowlanej, jej form architektonicznych i układów osadniczych), - prawnej (brak spójno ści prawa w obszarze gospodarki wodnej, prawa gospodarczego, planowania przestrzennego), a tak że spójno ści prawa unijnego i rosyjskiego w kontek ście współpracy transgranicznej. Jako zalet ę programu mo żna te ż wskaza ć fakt, że zawarte w nim konkretne projekty nie ograniczaj ą si ę jedynie do technicznej odnowy obiektów infrastruktury materialnej czy wydobycia walorów środowiska naturalnego, a przewidywane nast ępstwa efektów ich realizacji w konsekwencji powinny pomaga ć społeczno ści lokalnej budowa ć to żsamo ść miejsca i wzmacnia ć wi ęzi społeczne, a jednocze śnie budowa ć tzw. baz ę

83 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce podatkow ą, która przynajmniej nie b ędzie zwi ększa ć obci ąż enia przyszłych bud żetów samorz ądowych i bud żetu krajowego.

Literatura 1. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2000/60/WE z dnia 13 pa ździernika 2000 r. ustanawiaj ąca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej, Dz. Urz. UE L 327/1. 2. Lizi ński T., (2007), Problemy zarz ądzania ryzykiem w kształtowaniu przestrzeni polderowej na przykładzie delty Wisły , Instytut Melioracji i U żytków Zielonych, Falenty. 3. Noworól A., (2007a), Planowanie rozwoju terytorialnego w skali regionalnej i lokalnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello ńskiego, Kraków. 4. Noworól A., (2007b), Poj ęcie rozwoju terytorialnego w kontek ście nauk o zarz ądzaniu , „Współczesne Zarz ądzanie”, nr 2. 5. Program rewitalizacji gospodarczej obszaru delty Wisły i Zalewu Wi ślanego , (2006), Marszałek Województwa Pomorskiego, Marszałek Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego, Gda ńsk. 6. Projekt programu „ Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław do roku 2030 z uwzgl ędnieniem etapu 2015” , (2009), Krajowy Zarz ąd Gospodarki Wodnej, Warszawa. 7. Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 2006 r. w sprawie przebiegu granic obszarów dorzeczy i regionów wodnych, Dz. U. Nr 126, poz. 878 z pó źn. zm. 8. Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. - Prawo wodne, tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 239 poz. 201 z pó źn. zm. 9. Ustawa z dnia 3 pa ździernika 2008 r. o udost ępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społecze ństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko, Dz. U. Nr 199, poz. 1227 z pó źn. zm.

Źródła internetowe 1. Gu ździoł M., (2007), Rewitalizacja jako uspołeczniony proces naprawy miast , www.miejsca.org/2007/rewitalizacja-miast ., dostep dnia 16.06.2009 r.

Streszczenie Celem artykułu jest analiza uwarunkowa ń realizacji programu rewitalizacji gospodarczej, czyli technicznej odnowy, zmiany pełnionych funkcji oraz promowanie aktywno ści społecznej w obszarze delty Wisły i Zalewu Wi ślanego, w kontek ście specyficznych uwarunkowa ń infrastrukturalnych, ekonomicznych i społecznych tego obszaru. Słowa kluczowe: rewitalizacja, program, Żuławy, delta Wisły, Zalew Wi ślany

Summary

Conditions for realization of the economic revitalisation program of Delta of the Vistula River and Vistula Lagoon area

The aim of the article is to analyse the conditions for realization of the economic revitalization program, that is technical restoration, change of performed functions and promotion of public activity in Delta of the Vistula River and Vistula Lagoon area, in the context of specific infrastructural, economic and social conditions of this territory. Keywords: revitalisation, program, marsh-lands, Delta of the Vistula River, Vistula Lagoon

84 Tadeusz Markowski, Filip Moterski, Wykorzystanie materialnego dziedzictwa...

Wykorzystanie materialnego dziedzictwa poprzemysłowego w procesie rewitalizacji na przykładzie Łodzi Tadeusz Markowski *, mgr Filip Moterski **

1. Dziedzictwo kulturowe Łodzi Historia Łodzi oraz rozwoju tego miasta nierozerwalnie wi ąż e si ę z przemysłem lekkim, którego pocz ątki datowane s ą na pierwsz ą połow ę XIX w. To wła śnie tej gał ęzi przemysłu był głównym czynnikiem gwałtownego wzrostu liczby ludno ści z 800 osób w 1820 r. do ponad 20 tys. w 1840 r. Rozwijaj ący si ę przemysł lekki spowodował zmiany nie tylko w liczbie ludno ści oraz strukturze demograficznej miasta. Specyficzna fabryczna zabudowa jest jedn ą z najwa żniejszych pami ątek po okresie, kiedy Łód ź nale żała do najszybciej rozwijaj ących si ę miast Europy. W trakcie II wojny światowej Łód ź, w przeciwie ństwie do wielu polskich miast, omin ęły ci ęż kie walki zbrojne. Wi ększo ść obiektów przemysłowych i fabryk unikn ęło bombardowa ń i wyburze ń. Po wojnie budowle te były w stanie podj ąć produkcj ę bez konieczno ści ich wyburzania czy kosztownych inwestycji zwi ązanych z przebudow ą. Okres powojenny to wykorzystanie obiektów powstałych w XIX w. na potrzeby odradzaj ącego si ę przemysłu lekkiego. Ju ż wtedy zacz ęły si ę pojawia ć zjawiska pozostaj ące w sprzeczno ści z obecn ą ide ą zachowania historycznej warto ści na rzecz ekonomicznej efektywno ści. Dla władzy politycznej w kraju nie liczyły si ę jednak zasady dbało ści o dziedzictwo, a jedynie wielko ść produkcji i realizacja kolejnych zada ń, które mogły by ć wykorzystane przez propagand ę polityczn ą. To spowodowało bezpardonow ą ingerencj ę w wygl ąd i przeznaczenie budynków przemysłowych. Lata 1989 i 1990 w Europie Środkowo-Wschodniej to czas wielkich zmian. Zmiany na scenie politycznej poci ągn ęły za sob ą kolejne w funkcjonowaniu systemów gospodarczych krajów tego regionu. Nie wszystkie wielkie organizacje były na to przygotowane. Negatywnym przykładem w skali Polski stała si ę Łód ź, gdzie zakłady włókiennicze, które zatrudniały niekiedy 15 tys. osób, były zamykane z powodu niedostosowania popytu i poda ży, przestarzałych technologii produkcji oraz

* prof. dr hab. Tadeusz Markowski, Katedra Zarz ądzania Miastem i Regionem Uniwersytetu Łódzkiego ** mgr Filip Moterski, Katedra Zarz ądzania Miastem i Regionem Uniwersytetu Łódzkiego

85 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce nieefektywnego systemu zarz ądzania zasobami materialnymi i ludzkimi. Brak mo żliwo ści szybkiej reakcji na zmieniaj ące si ę otoczenie oraz wymagania klientów jednoznacznie prowadziły w kierunku upadku zakładów, które nie mogły w tak krótkim czasie dostosowa ć swojej kultury organizacyjnej i działalno ści do wymaga ń czasu. W pierwszych latach transformacji gospodarczej prac ę straciło 25% dotychczas pracuj ących w Łodzi. Po zamkni ętych zakładach pozostały tylko budynki, które po 1989 r. były cz ęsto okradane, popadaj ąc w coraz wi ększ ą ruin ę. Zamykanie przedsi ębiorstw ulokowanych w ścisłym centrum lub na przylegaj ących do niego terenach wpłyn ęło na pogarszanie si ę sytuacji społeczno-ekonomicznej mieszka ńców miasta, szczególnie negatywnie oddziałuj ąc na centrum miasta. Nale ży wspomnie ć, że w centrum miasta i jego najbli ższym s ąsiedztwie ulokowane zostały osiedla robotnicze, w których mieszkała wi ększa cz ęść pracowników danych zakładów. Utrata przez nich miejsc pracy przyczyniła si ę do post ępuj ącej marginalizacji społecznej (dotycz ącej zarówno osób wykluczonych z rynku pracy, jak równie ż nieprzystosowanych do radzenia sobie w nowej sytuacji gospodarczej). Brak odpowiedniej reakcji ze strony władz lokalnych, upolitycznienie działa ń gospodarczych, nieskuteczna polityka pa ństwa w zakresie pobudzania zawodowego osób zagro żonych marginalizacj ą spowodowały, że obszar ścisłego centrum był szczególnie nara żony na wyst ępowanie skupisk osób bezrobotnych, słabo wykwalifikowanych i szerzenie si ę zjawisk patologii społecznej. Poniewa ż obiekty pofabryczne poło żone s ą w bezpo średnim sąsiedztwie centrum, maj ą one kluczowe znaczenie dla funkcjonowania miasta. Tutaj uwidacznia si ę silny wpływ władzy publicznej, w tym władzy lokalnej, która jest cz ęsto wła ścicielem obszarów oraz wyposa żenia infrastrukturalnego tych miejsc. Problemy, jakie wyst ępuj ą przy okazji planowania i przeprowadzania takich procesów, s ą zwi ązane zarówno z obowi ązuj ącym prawem w zakresie rewitalizacji oraz ochrony dziedzictwa kulturowego, jak równie ż z polityk ą miasta w zakresie rewitalizacji w odniesieniu do ró żnych grup u żytkowników. Celem artykułu jest wykazanie, że dopiero trafny dobór nowej funkcji, jak ą maj ą pełni ć adaptowane obiekty w poł ączeniu z istniej ącą tkank ą obiektu i jego cechami (dost ępno ść wewn ętrzna i zewn ętrzna, wyposa żenie infrastrukturalne, walory architektoniczne), daj ą szans ę na wykorzystanie rynkowych sił w procesie rewitalizacji obiektów stanowi ących poprzemysłowe dziedzictwo i optymalizowanie korzy ści czerpanych przez interesariuszy procesu rewitalizacji w długim okresie czasu. Łód ź nie posiada innych wyró żniaj ących zasobów, które mogłyby by ć atrakcyjne turystycznie. Znajduje si ę tu jedna z najwi ększych nekropolii żydowskich oraz kilka

86 Tadeusz Markowski, Filip Moterski, Wykorzystanie materialnego dziedzictwa... obiektów sakralnych, które nie s ą jednak istotne z punktu widzenia krajowej czy mi ędzynarodowej turystyki. Brak zainteresowania ze strony turystów miastem przemysłowym odcisn ął gł ębokie pi ętno w działaniu władzy publicznej ostatnich czterdziestu lat. Mało kto zwracał uwag ę, że obiekty pofabryczne, które powstały w XIX w., mog ą by ć atrakcj ą turystyczn ą. Postrzegano je jako miejsca produkcji oraz miejsca pracy, a nie jako obiekty istotne z punktu widzenia turystyki. Dlatego te ż w Łodzi infrastruktura turystyczna jest w znacznej cz ęś ci w fazie planowania, a tak że wst ępnej realizacji. Jest tu tylko jeden hotel o podwy ższonym standardzie. Wcze śniej nikt nie uwa żał, że Łód ź jest w stanie przyci ągn ąć turyst ę, nie ma tu bowiem typowego starego miasta czy zamku, który stanowiłby wielk ą atrakcj ę turystyczn ą. Pomimo to okazuje si ę, że Łód ź jest odwiedzana przez specyficzn ą grup ę turystów, którzy chc ą obejrze ć obiekty wybudowane niemal dwie ście lat temu jako najwi ększe w tej cz ęś ci Europy zakłady produkcyjne, które nie zmieniły swojego wygl ądu do dnia dzisiejszego. Turystyka miejska oraz turystyka kulturowa s ą postrzegane jako czynniki wspomagaj ące rewitalizacj ę obiektów stanowi ących cz ęść dziedzictwa kulturowego danego miasta. Ma to na celu przyci ągni ęcie zewn ętrznych inwestorów, pobudzenie wzrostu gospodarczego i aktywno ści ekonomicznej na terenie miasta oraz całego regionu, a tak że zmian ę istniej ącego wizerunku oraz oddziaływanie na istniej ącą/kreowan ą to żsamo ść miasta [Pender, Sharpley, 2008]. T. J ędrysiak zwraca równie ż uwag ę na bardzo silne zwi ązki, jakie istniej ą pomi ędzy turystyk ą, dziedzictwem kulturowym, jakie dana jednostka posiada, a procesem odnowy, który dotyka te obiekty. Dziedzictwo kulturowe – ze wzgl ędu na potencjalnie uniwersalny dost ęp – jest magnesemktóry bez wzgl ędu na por ę roku oraz ponadczasowo ść przyci ąga turystów, b ędąc tym samym jednym ze stymulatorów rozwoju ekonomicznego i społecznego, pod warunkiem że obiekty b ędą rozpoznawalne oraz w odpowiedni sposób wykorzystywane. Je śli nawet budynki b ędą odnowione, a dost ęp do nich b ędzie utrudniony czy niemo żliwy (np. poprzez prowadzenie działalno ści produkcyjnej), ich potencjał nie zostanie optymalnie wykorzystany. Tury ści, mog ąc wybra ć budowl ę o podobnym walorach historycznych, atrakcyjnie poło żon ą, do której maj ą swobodny dost ęp, bez w ątpienia to tam skieruj ą swoje kroki. Niezb ędne zatem wydaje si ę przekształcenie obiektów pofabrycznych w atrakcyjny produkt, który b ędzie odpowiedzi ą na zapotrzebowanie ze strony ró żnych klientów (mieszka ńców, turystów, inwestorów, artystów i innych) [J ędrysiak, 2008]. Nad wykorzystaniem dziedzictwa kulturowego zastanawia si ę D. Kłosek-Kozłowska, która trafnie zauwa ża, i ż trwało ść dawnych struktur oraz form przestrzennych nale ży do warto ści i cech wyj ątkowych,

87 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce składaj ących si ę na współcze śnie definiowan ą to żsamo ść kulturow ą miasta [Kłosek- Kozłowska, 2002]. Wspomniane warto ści, stanowi ące to żsamo ść kulturow ą miasta, s ą zatem wa żnym wyró żnikiem z punktu widzenia marketingu terytorialnego i powinny stanowi ć istotny punkt w strategii marketingowej jednostki terytorialnej. Cytowana autorka wskazuje, że istnieje konieczno ść przystosowania do nowych wymogów elementów nale żą cych do wcze śniejszego profilu zagospodarowania przestrzennego oraz ekonomicznego miasta. Przy równoczesnym eksperymentowaniu w przestrzeni i strukturze urbanizacyjnej na obszarach przył ączanych, dotychczas wolnych od zabudowy lub naturalnie od nich uwolnionych, wa żne jest zachowanie zasad racjonalnego wykorzystania przestrzeni, w tym zasad zrównowa żonego rozwoju. Powinno to pozwoli ć na wydłu żenie trwania licznych budowli, zespołów i zało żeń przestrzennych w centralnych cz ęś ciach miasta, nara żonych na proces wyludniania i obni żania jako ści oraz warunków życia wskutek niekontrolowanego rozwoju suburbiów i zjawiska rozlewania si ę miast. Wida ć zatem potrzeb ę koordynacji działa ń z zakresu polityki przestrzennej miasta, re żimów urbanistycznych, które powinny współgra ć z zapotrzebowaniem ze strony ró żnych interesariuszy, w tym inwestorów prywatnych wyra żaj ących ch ęć wzi ęcia odpowiedzialno ści za wykorzystanie terenów i obiektów w atrakcyjnych punktach miasta. Kłosek-Kozłowska zamyka te rozwa żania, stwierdzaj ąc, że zarówno stare, jak i nowe struktury powinny by ć zsynchronizowane z nowymi potrzebami i funkcjami, jakie kreuje rynek. Władze miast musz ą jednak stworzy ć przestrze ń lepsz ą jako ściowo, uwzgl ędniaj ącą postulaty z ró żnych stron, charakteryzuj ącą si ę zasadami opartymi na nowej harmonii, spójnej kompozycji, akceptowanej współcze śnie przez mieszka ńców oraz innych użytkowników [Kłosek-Kozłowska, 2002]. Kontynuuj ąc rozwa żania na temat kultury i jej wykorzystania w mie ście, J. Szersze ń zauwa ża, że niejednokrotnie nasz odbiór dóbr kultury jest jedynie fragmentaryczny w stosunku do kreowanych przez twórców tre ści artystycznych. Jest to zwi ązane z procesami odbioru i percepcji, do których zdolny jest ludzki umysł. Z drugiej strony istnieje mo żliwo ść dowolno ści interpretacji form kreowanych przez artystów. Może to by ć działanie, które ma pobudza ć i aktywizowa ć nasz mózg wzmagaj ąc my ślenie kreatywne, działania grupowe i synergi ę. Odbiór mo że by ć odbierany ró żnie, mi ędzy innymi poniewa ż: - „Jednostronn ą lub niewła ściw ą u żytkowno ści ą (ukształtowaniem i programem) obiektów, w wielu przypadkach obarczon ą jeszcze, zarówno w programie, jak i

88 Tadeusz Markowski, Filip Moterski, Wykorzystanie materialnego dziedzictwa...

formie, tradycyjn ą mentalno ści ą twórców, niedostosowaniem do nowych potrzeb. - Brakiem obiektów zarówno o charakterze wyspecjalizowanym, jak i wielofunkcyjnym (o elastycznym układzie przestrzenno-funkcjonalnym). - Niekorzystnym powi ązaniem obiektu z żywotn ą przestrzeni ą miejsk ą. - Niekorzystn ą lokalizacj ą i niedost ępno ści ą obiektu. - Nieodpowiednim programem kulturalnym dyktowanym bądź złym gustem lub nawykami odbiorcy nastawionego na biern ą konsumpcj ę, a nie na aktywne uczestnictwo w kulturze, b ądź brakiem mo żliwo ści realizacji współczesnego dzieła artystycznego w istniej ących obiektach” [Szersze ń, 1987, s. 5]. W powy ższym wyja śnieniu Szersze ń, podobnie jak Kłosek-Kozłowska, zwraca uwag ę na to, jak wa żne jest dopasowanie istniej ących zasobów do popytu na dziedzictwo kulturowe, który mo żna stymulowa ć poprzez przygotowanie oferty skierowanej do ró żnych klientów, opracowanej na podstawie bada ń i analiz popytu na ró żne składniki dziedzictwa kulturowego. Bez skoordynowanych działań ró żnych podmiotów, prowadzonych pod przewodnictwem władzy lokalnej i opartych na zasadach zarz ądzania strategicznego, zmierzaj ących do uporz ądkowania oferty kulturowej, przygotowania infrastruktury turystycznej, a przede wszystkim zapobiegania eliminacji budynków o warto ści historycznej i kulturowej, trudno b ędzie mówi ć o trafnym i efektywnym wykorzystaniu zasobów miasta, stanowi ących wa żny element dziedzictwa materialnego i niematerialnego. Szersze ń wspomina równie ż o istocie samego śródmie ścia, w którym bardzo cz ęsto spotka ć si ę mo żna z koncentracj ą ró żnorodnych, cz ęsto atrakcyjnych funkcji, takich jak funkcja: usługowa, administracyjna, handlowa, kulturowa, komunikacyjna, mieszkalna czy gastronomiczna [Szersze ń, 1987]. P. George podkre śla, że rozmiary i wygl ąd miast powstałych w epoce rewolucji przemysłowej i silnej industrializacji s ą wynikiem oddziaływania tej rewolucji i rozwoju gospodarki kapitalistycznej w XIX i w pocz ątkach XX w. [George, 1956]. Specyficzna zabudowa, poło żenie osiedli robotniczych wzgl ędem zabudowa ń fabrycznych, podobne zało żenia urbanizacyjne przy ró żnych kompleksach przemysłowych s ą bardzo silnie zauwa żalne w miastach powstałych w tamtym okresie w ró żnych punktach Europy (Manchester, Liverpol). Zatem Łód ź doskonale wpisuje si ę w zało żenia przedstawione przez George’a. O mie ście przemysłowym, kulturze jego powstawania, oddziaływaniu, kreowaniu funkcji i rozwoju wi ęzi społecznych traktuj ą B. Jałowiecki i M.S. Szczepa ński. Podkre ślaj ą

89 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce m.in., że w okresie wczesnego kapitalizmu, czyli pocz ąwszy od drugiej połowy XVIII w., na któr ą przypada pocz ątek epoki industrialnej, uwidacznia si ę nowa grupa aktorów społecznego kreowania przestrzeni. S ą to przedsi ębiorcy przemysłowi, którzy buduj ą now ą, przemysłow ą form ę przestrzeni produkcji, podporz ądkowuj ąc jej pozostałe elementy przestrzeni. Dominuj ącym elementem krajobrazu staje si ę fabryka. Nie nale ży ogranicza ć tego spojrzenia tylko do przestrzeni i krajobrazu fabrycznego [Jałowiecki, Szczepa ński, 2006]. Przedsi ębiorcy zwi ązani z XIX-wieczn ą Łodzi ą mieli bardzo du ży wpływ na kreowanie przestrzeni publicznej np. poprzez tworzenie parków, które na pocz ątku miały charakter skwerów wewn ętrznych, w obr ębie ich posiadło ści, dzisiaj natomiast s ą parkami miejskimi i miejscami spotka ń (m.in. Park Źródliska stanowi ący niegdy ś wewn ętrzny ogród w posiadło ści Scheiblerów). Oprócz ogrodów przedsi ębiorcy inwestowali w rozwój infrastruktury technicznej, społecznej i publicznej, staraj ąc si ę zapewni ć dost ęp do słu żby zdrowia, policji, stra ży po żarnej czy usług komunalnych cmentarze). Wielkie kompleksy fabryczne XIX-wiecznej Łodzi stanowiły niejako miasta w mie ście. Wokół fabryki budowano domy, w których mieszkali robotnicy, tak aby nie musieli dochodzi ć czy doje żdżać z dzielnic odleglejszych. P. George zwraca uwag ę, że ówczesne skupienie ludno ści oraz stłoczenie zabudowy, równie ż tej sprzed okresu industrializacji, a wi ęc przestarzałej, stwarzały tak że niebezpiecze ństwa w postaci luki pomi ędzy stanem a zapotrzebowaniem na infrastruktur ę i wymagały pilnej rozbudowy sieci usług publicznych: szkolnictwa, słu żby zdrowia i bezpiecze ństwa [George, 1956]. B. Jałowiecki i M.S. Szczepa ński wskazuj ą, że współczesne miasta pozbyły si ę z centrów znacznej cz ęś ci produkcji, zwłaszcza tej najbardziej uci ąż liwej – przemysłowej. Na tym miejscu kształtuje si ę nowa przestrze ń usługowa, gastronomiczna, ale bardzo cz ęsto tak że mieszkaniowa (lofty). Widoczny jest bardzo silny rozwój i kreowanie przestrzeni, która stwarza mo żliwo ść wypoczynku, rekreacji, rozrywki i kultury. Jałowiecki i Szczepa ński nazywaj ą ten rodzaj przestrzeni „przestrzeni ą ludyczn ą” [Jałowiecki, Szczepa ński, 2006, s. 411]. Klasa metropolitalna, której zarobki wzrastaj ą, kreuje stale rosn ący popyt na ró żnego rodzaju atrakcje, równie ż te ekskluzywne, tak wi ęc obok miejsc tradycyjnej rozrywki, jak restauracje, kabarety, kina, teatry czy muzea, pojawiaj ą si ę nowe obiekty, jak centra handlowo-rozrywkowe i parki tematyczne, gdzie w jednym miejscu mo żna do świadczy ć kilku bod źców naraz – zrobi ć zakupy, pój ść do muzeum, skorzysta ć ze ścianki wspinaczkowej, obejrze ć film w kinie lub spektakl w teatrze. Zmienia si ę tak że znaczenie oraz odbiór obiektów zabytkowych, które niekiedy zatracaj ą swoje pierwotne funkcje staj ąc si ę obiektami masowej turystycznej konsumpcji.

90 Tadeusz Markowski, Filip Moterski, Wykorzystanie materialnego dziedzictwa...

Oznak ą zmierzchu funkcji przemysłowych w miastach jest coraz cz ęś ciej spotykana w Polsce zamiana budynków fabrycznych na muzea, sale teatralne, sale kinowe, mieszkania, biura, hotele czy centra handlowe [Jałowiecki, Szczepa ński, 2006]. Jak wskazuje A. Polko, przekształcenia w strukturze przestrzennej miast s ą procesem ci ągłym i nieuniknionym [Polko, 2005]. Jako ich przyczyn ę mo żna wskazywa ć zmieniaj ące si ę stale preferencje u żytkowników korzystaj ących z przestrzeni miejskiej. Wida ć zatem, że prowadzone przez Szerszenia oraz Klosek-Kozłowsk ą rozwa żania o konieczno ści dopasowania funkcji do popytu uzasadniaj ą istotno ść postawionej w tek ście tezy. Trzeba pami ęta ć, że wspomniane preferencje dotycz ące zagospodarowanie terenu, który posiadał wcze śniej okre ślone funkcje, po jakim ś czasie mog ą przesta ć odpowiada ć dotychczasowym u żytkownikom. Z punktu widzenia aktorów dominuj ących, czyli m.in. władz publicznych, konieczna jest jak najszybsza identyfikacja takich procesów oraz poszukiwanie mo żliwych nowych funkcji adaptowanych obiektów, które b ędą zaspokaja ć oczekiwania u żytkowników. Zatem konieczno ść dopasowania do nowych potrzeb b ędzie wymuszała zmiany, które mog ą doprowadzi ć do konfliktów mi ędzy władzami lub aktorami zamiany a mieszka ńcami czy innymi u żytkownikami przestrzeni, przyzwyczajonymi do jej obecnego kształtu i pełnionej przez ni ą funkcji. Zmiana jednak jest konieczna, gdy ż w przeciwnym wypadku trudno b ędzie czerpa ć ekonomiczny zysk z terenów zrewitalizowanych, czyli aktywizowanych społecznie i gospodarczo. Tego typu zmiany, które maj ą na celu m.in. popraw ę zagospodarowania przestrzeni, cz ęsto zdegradowanej i stwarzaj ącej ró żnego rodzaju problemy (w tym problemy społeczne), nazywa si ę rewitalizacja lub odnow ą [Polko, 2005].

2. Charakterystyka rewitalizowanych obszarów W niniejszym rozdziale dokonamy wst ępnej oceny skuteczno ści podj ętych w Łodzi działań rewitalizacyjnych, które swym zakresem obejmuj ą obiekty poprzemysłowe stanowi ące niezwykle cenn ą i istotn ą cz ęść dziedzictwa kulturowego tego miasta. Nale ży w tym miejscu wskaza ć rewitalizowane obszary oraz okres, który został wzi ęty pod uwag ę. Autorzy postanowili skupi ć si ę na trzech obszarach poddawanych procesowi rewitalizacji, w których wyst ępowało nagromadzenie obiektów pofabrycznych. S ą to: - kwartał domów robotniczych poło żony w północno-wschodniej cz ęś ci miasta, przy centrum handlowo-rozrywkowym „Manufaktura”, wchodz ący w skład dawnego imperium Israela Pozna ńskiego;

91 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

- obszar tzw. Nowego Centrum Łodzi, poło żonego w kwartale ulic: Tuwima, Kili ńskiego, Narutowicza, Targowej, Dowborczyków, Sienkiewicza; - „Ksi ęż y Młyn” poło żony w granicach dawnego imperium Rodziny Scheiblerów. Uzasadniaj ąc wybór tych obszarów, nale ży zwróci ć uwag ę na stopie ń zaawansowania prac prowadzonych w ramach procesu rewitalizacji. Obszar pierwszy, w skład którego wchodz ą domy robotnicze pochodz ące z XIX w., poło żony w granicach dawnego kompleksu Pozna ńskiego, jest w pocz ątkowym stadium prac. Ostatnie wzmianki dotycz ące prac koncepcyjnych na tym terenie pochodz ą z drugiej połowy 2008 r. Mo żna odnie ść wra żenie, i ż władze miasta nie wykorzystały szansy sprawnego przygotowania oraz przeprowadzenia procesu rewitalizacji tego terenu. W 2006 r. oddano do u żytku Centrum Handlowo-Rozrywkowe „Manufaktura”, w którego skład weszły budynki stanowi ące niezwykle wa żną cz ęść imperium przemysłowego Israela Pozna ńskiego. Budynki, o których mowa w tym obszarze to tzw. „familioki”, w których zamieszkiwali robotnicy fabryki wraz z rodzinami. S ą one poło żone w bezpo średnim s ąsiedztwie „Manufaktury”. Zwie ńczona sukcesem adaptacja obiektów pofabrycznych kompleksu przemysłowego powinna stanowi ć istotny impuls do intensyfikacji prac nad rewitalizacj ą całego obszaru, zmieniaj ąc jego charakter oraz wizerunek. Drugi opisywany obszar to tzw. Nowe Centrum Łodzi, w skład którego wchodzi m.in. teren dzisiejszego dworca kolejowego Łód ź Fabryczna oraz starej elektrociepłowni EC-1. W przypadku tego kwartału mo żemy powiedzie ć, że proces rewitalizacji wci ąż trwa. Przygotowano koncepcj ę przebudowy oraz wykorzystania terenu wraz z okre śleniem nowych funkcji, które ma pełni ć. Silny zwi ązek ze sztuk ą oraz czterokulturow ą histori ą Łodzi ma by ć tematem przewodnim, w nawi ązaniu do którego maj ą zosta ć przebudowane oraz wybudowane od nowa m.in. centrum festiwalowe, muzea, budynki biurowe, w ęzły komunikacyjne oraz rynek im. Katarzyna Kobro, artystki zwi ązanej z Łodzi ą. Istotnym elementem procesu rewitalizacji ma by ć przebudowa w ęzła transportowego wraz ze sprowadzeniem torowiska kolejowego oraz dworca pod ziemi ę, a docelowo wybudowanie tunelu ł ącz ącego dwa dworce – Łód ź Fabryczn ą oraz Łód ź Kalisk ą, który b ędzie istotnym punktem planowanej inwestycji kolei szybkich pr ędko ści w Polsce. Przebudowa tej cz ęś ci centrum miasta rozpocz ąć si ę ma w drugiej połowie 2010 r. Trzeci obszar to „Ksi ęż y Młyn”, wchodz ący w skład imperium innej rodziny fabrykanckiej – Scheiblerów. Na tym obszarze zrealizowano ju ż kilka inwestycji w ramach procesu rewitalizacji tej cz ęś ci miasta, odrestaurowano m.in. star ą remiz ę stra żack ą,

92 Tadeusz Markowski, Filip Moterski, Wykorzystanie materialnego dziedzictwa... pofabryczne obiekty przy ul. Tymienieckiego (cz ęść z nich wchodzi w skład obszaru Łódzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej). W chwili obecnej na uko ńczeniu jest inwestycja przebudowy obiektów fabrycznych, m.in. prz ędzalni Scheiblera, gdzie powstaj ą lofty. Prace s ą w ko ńcowych fazach realizacji, a cz ęść nich została ju ż zako ńczona. Taka formuła pozwala spojrze ć na proces rewitalizacji w mie ście z trzech perspektyw: obszarów, na których planowane s ą inwestycje zwi ązane z rewitalizacj ą, tych, gdzie proces ten jest w trakcie realizacji oraz gdzie inwestycje s ą w ko ńcowej fazie lub zostały ju ż zako ńczone. Pozwala równie ż prze śledzi ć relacje, jakie panuj ą mi ędzy ró żnymi interesariuszami w tych kwartałach w zale żno ści od stopnia zaawansowania prowadzonych działa ń.

3. Proces rewitalizacji obiektów poprzemysłowych stanowi ących dziedzictwo kulturowe Łodzi Przedstawiaj ąc proces rewitalizacji, autorzy traktuj ą rewitalizacj ę w szerokim wymiarze. T. Markowski [Markowski, 1999], opisuj ąc rewitalizacj ę, zwraca uwag ę na jej ekonomiczny wymiar. Przekształcanie tkanki miejskiej daje korzystne efekty w przypadku du żej skali prowadzonych działa ń. Mo żliwe jest wtedy pojawienie si ę efektów skali i zakresu oraz mo żliwo ść dyfuzji na obszary okalaj ące rewitalizowane kwartały. W. P ęski w swojej definicji rewitalizacji [P ęski, 1999] oprócz wymiaru ekonomicznego zwraca uwag ę na konieczno ść prawidłowego powi ązania nowej tkanki miejskiej z dotychczas istniej ącą zabudow ą o warto ściach historycznych, ze szczególnym uwzgl ędnieniem wykorzystania istniej ącej ju ż zabudowy do nowych funkcji, przy zachowaniu jej kształtu oraz bez zbytniej ingerencji w form ę. Wskazuje, że dotychczasowe funkcje tych obszarów nie mogły by ć dalej kontynuowane, a planowanie działania o charakterze interwencyjnym oraz naprawczym maj ą na celu wyposa żyć je w nowe, odmienne od poprzednich funkcje [Kaczmarek, 2001]. J. Giecewicz zwraca uwag ę, że w rozumieniu wiede ńskim, rewitalizacja to działania o charakterze ci ągłym, stale obecne w życiu organizmu miejskiego, a przy tym kompleksowe, b ędące dla miasta procesem korzystnym. [Giecewicz, 2008] Drugim, równie istotnym biegunem podj ętych rozwa żań jest kwestia dziedzictwa kulturowego, które autorzy rozumiej ą jako produkt i świadectwo ró żnych tradycji i duchowych osi ągni ęć przeszło ści zarówno w sensie materialnym, jak i niematerialnym [Kozak, 2009]. Według M. Murzyn dziedzictwo kulturowe pojmowane jest jako szeroki zbiór materialnych i niematerialnych warto ści, zasób interpretowany współcze śnie przez

93 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce ró żnych u żytkowników i interesariuszy miasta, pocz ąwszy od mieszka ńców, przez inwestorów, po turystów. W tym uj ęciu dziedzictwo to nie tylko wszystkie pozostało ści przeszło ści na danym terenie, ale te, które maj ą znaczenie lub go nabieraj ą, spełniaj ą wraz z post ępem o żywienia miejsca pewne funkcje [Murzyn, 2007]. Interpretacja tego dziedzictwa oraz jego wykorzystanie pozostaj ą w gestii poszczególnych aktorów: władzy lokalnej, inwestorów, wła ścicieli prywatnych oraz mieszka ńców, a tak że turystów. Chc ąc dokona ć analizy skuteczno ści procesów rewitalizacji obiektów poprzemysłowych oraz okre śli ć wst ępnie „czynniki sukcesu”, które decyduj ą o powodzeniu tego działania, nale ży na samym pocz ątku dokona ć inwentaryzacji obiektów. Ze wzgl ędu na du żą liczb ę budynków pofabrycznych w Łodzi autorzy postanowili przedstawi ć w uj ęciu tabelarycznym (zob. tab. 1) wybrane inwestycje zwi ązane z procesem rewitalizacji obiektów stanowi ących wa żną cz ęść dziedzictwa historycznego w skali miasta. Wybrano inwestycje poło żone w ró żnych miejscach Łodzi, ale wchodz ące w skład wyró żnionych wcze śniej obszarów. Ka żdy z obiektów przedstawiono, opisuj ąc jego lokalizacj ę, funkcj ę pierwotn ą oraz funkcj ę, jak ą zacz ął pełni ć po zako ńczeniu adaptacji do potrzeb interesariuszy. W kolumnie „Uwagi” zawarte s ą informacje na temat stanu budynku w okresie rozpoczynania przebudowy. Autorzy, opisuj ąc lokalizacj ę tych obiektów, zwracaj ą uwag ę, jak bardzo istotne jest poło żenie danej budowli z punktu widzenia rodzaju inwestycji. Bardzo du ży wpływ na powodzenie ma równie ż to, czy dany budynek jest cz ęś ci ą odnawianego kompleksu, czy te ż jest samotnie stoj ącą budowl ą. Autorzy zwracaj ą uwag ę, że stan budynku miał cz ęsto o wiele mniejsze znaczenie przy podejmowaniu decyzji o rozpocz ęciu procesu rewitalizacji w porównaniu do jego powi ąza ń funkcjonalnych z innymi obiektami wa żnymi z punktu widzenia prawidłowego funkcjonowania miasta. Bardzo wa żnym czynnikiem decyduj ącym o rozpocz ęciu prac była równie ż wielko ść obiektu, ułatwiaj ąca adaptacj ę danego obiektu do nowych potrzeb, które tworzy rynek. Mo żna pokusi ć si ę o wst ępne zestawienie strategicznych kryteriów w postaci analizy SWOT (tab. 2) obszarów zawieraj ących obiekty poprzemysłowe, które stanowi ą potencjał rozwojowy miasta. W miar ę powi ększaj ącej si ę liczby analizowanych obiektów, które s ą przebudowywane lub w których proces inwestycyjny został zako ńczony, zarówno „czynniki sukcesu”, jak równie ż analiz ę SWOT b ędzie trzeba zmodyfikowa ć Tab. 1. Przykłady udanych adaptacji wybranych obiektów poprzemysłowych

94 Tadeusz Markowski, Filip Moterski, Wykorzystanie materialnego dziedzictwa...

Stan przed Nazwa Pierwotna Lp. Nowa funkcja Lokalizacja rozpocz ęciem obiektu funkcja inwestycji Ul. Tymienieckiego, obsza r przylegaj ący do centrum miasta, w Obiekty Przemysłowa odległo ści 150 m przebiegaj ąca linia Kompleks pofabryczne, 1. (przemysł Mieszkaniowa tramwajowa, pełne wyposa żenie Scheiblera zaniedbane, lekki) infrastrukturalne, odległo ść od drogi zniszczone o wysokim nat ęż eniu ruchu – wi ęcej ni ż 120 m Placówka Budynek wchodzi w skład CH-R Budynek muzealna – „Manufaktura” w odległo ści 500 m Muzeum wchodz ący w muzeum sztuki od Placu Wolno ści. W odległo ści Obiekt 2. Sztuki w skład nowoczesnej, 300 m przebiega linia tramwajowa i pofabryczny, Łodzi - MS 2 imperium I. ekspozycje autobusowa, pełne wyposa żenie zaniedbany Pozna ńskiego światowej sławy infrastrukturalne, odległo ść od drogi autorów o wysokim nat ęż eniu ruchu – 300 m Budynek po ło żony przy ul. Tylniej, Magazyn Centrum w odległo ści 150 m od ulicy Obiekt wchodz ący w biurowe Funkcja Piłsudskiego. Pełne wyposa żenie wymagaj ący 3. skład Textorial biurowa infrastrukturalne. Jedne z przebudowy i imperium K. Park pierwszych powierzchni biurowych renowacji Scheiblera klasy A w Łodzi Budynek poło żony mi ędzy ul. Wólcza ńsk ą a Politechniki, w Kompleks Obiekt Politechnika Funkcja odległo ści 50 m droga o wysokim 4. fabryczny L. wymagaj ący Łódzka edukacyjna nat ęż eniu ruchu wyposa żona w linie Schweikerta szybkiej renowacji tramwajowe, w odległo ści 250 m kampus akademicki Budynek poło żony u zbiegu ulic Stefanowskiego i Żwirki, w Obiekt Centrum Dawna odległo ści ok. 60 m od drogi o wymagaj ący Kształcenia Funkcja 5. fabryka wysokim nat ęż eniu ruchu szybkiej Mi ędynarod edukacyjna Rosenblatta wyposa żonej w linie tramwajowe i interwencji i owego PŁ autobusowe. W odległo ści 300 m renowacji znajduje si ę kampus akademicki Budynek znajduj ący si ę przy ul. Obiekt Dawna Funkcja Instytut Piotrkowskiej, w odległo ści ok. 400 wymagaj ący 6. kamienica naukowo- Europejski m od ulicy Piłsudskiego i ścisłego natychmiastowych Birnbauma edukacyjna centrum miasta. Dogodny dojazd. inwestycji Obiekt wcze śniej Budynek znajduj ący si ę w adaptowany na Dawna odległo ści 900 m od ul. Funkcja potrzeby sklepów i 7. Hotel Focus fabryka J. Piotrkowskiej i dworca Łód ź hotelarska zakładów Kindermanna Kaliska, umiejscowiony przy trasie produkcyjnych. o wysokim nat ęż eniu ruchu. Stan dobry

Dawna Obiekt bardzo Budynek poło żony przy ul. Hotel prz ędzalnia Funkcja zniszczony, 8. Ogrodowej, wchodz ący w skład Andels kompleksu I. hotelarska konieczna szybkiej kompleksu „Manufaktura” Pozna ńskiego interwencji Źródło : opracowanie własne.

95 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

Tab. 2. Analiza SWOT procesu rewitalizacji obiektów poprzemysłowych stanowi ących dziedzictwo kulturowe S (mocne strony) W (słabe strony) • Mo żliwo ść adaptacji do ró żnych potrzeb • Niski stopie ń zaanga żowania miasta w • Wyposa żenie infrastrukturalne wymiarze strategicznym • Lokalizacja obiektów • Brak działa ń maj ących na celu wł ączenie • Powierzchnia obiektów mieszka ńców i innych interesariuszy w proces • Poł ączenia funkcjonalne z innymi podejmowania decyzji wa żnymi punktami czy grupami punktów w • Niekiedy punktowy charakter działa ń, mie ście skala procesu • Potencjał danych miejsc – odpowiednio • Dora źny charakter działa ń wykorzystany powinien przynie ść korzy ści • Brak my śli przewodniej i koncepcji ekonomiczne i społeczne (miejsca pracy, prowadzonych działa ń bezpieczne obszary, atrakcyjne, zadbane obszary, • Niski stopie ń integracji w wymiarze zmniejszaj ące si ę zagro żenie marginalizacj ą, społecznym, ekonomicznym czy ekologicznym aktywizacja ludno ści lokalnej) działa ń stanowi ących podstaw ę rozwoju jednostki O (mo żliwo ści) T (zagro żenia) • Zaanga żowanie partnerów • Relacje polityczne w skali regionu i mi ędzynarodowych ze wzgl ędu na kraju mi ędzynarodowy charakter procesu rewitalizacji • Brak ujednoliconych działa ń w zakresie • Istniej ący mi ędzynarodowy turystyczny ochrony dziedzictwa kulturowego od poziomu popyt na dziedzictwo poprzemysłowe lokalnego do narodowego • Mi ędzynarodowe zainteresowanie ze • Ograniczone mo żliwo ści finansowania strony specjalistów obiektami dziedzictwa • Zró żnicowana struktura własno ści poprzemysłowego (plani ści, urbani ści, architekci, socjologowie miast) Źródło : opracowanie własne.

Zarówno wcze śniejsza analiza zawarta w tab. 1, jak równie ż analiza SWOT wskazuj ą, że najpowa żniejsze przesłanki decyduj ące o powodzeniu procesu rewitalizacji w odniesieniu do obiektów pofabrycznych, które s ą cz ęś ci ą dziedzictwa historycznego danego terenu, to: mo żliwo ść adaptacji do ró żnych potrzeb, wielko ść obiektu, poł ączenia z innymi wa żnymi dla miasta obiektami oraz odległo ść od ci ągów komunikacyjnych. Czynniki, które mog ą stanowi ć powa żny problem, przyczyniaj ąc si ę tym samym do niepowodzenia procesu rewitalizacji, to: brak poł ącze ń obiektu z innymi wa żnymi dla miasta punktami, nieadekwatny stopie ń zaanga żowania ze strony władz miasta, brak sterowania, nadzorowania czy wzbudzania procesów mediacji i negocjacji społecznych, brak my śli przewodniej w stosunku do danego obiektu, sprzeczne działania natury konserwatorskiej. Niezwykle wa żną kwesti ą w procesie rewitalizacji jest umiej ętne kształtowanie relacji z otoczeniem oraz interesariuszami, zwłaszcza mieszka ńcami danych obszarów. Potwierdzaj ą to wyniki bada ń przeprowadzonych w śród osób znajduj ących si ę w chwili badania na obszarach trzech kwartałów szczególnie mocno opisywanych w tym rozdziale. Badania zostały przeprowadzone w maju 2008 r. na próbie 450 osób oraz w pa ździerniku

96 Tadeusz Markowski, Filip Moterski, Wykorzystanie materialnego dziedzictwa...

2009 r. na próbie 150 osób, równomiernie dziel ąc liczebno ść próby na wszystkie obszary. Narz ędziem badawczym był kwestionariusz ankietowy, który powstał na bazie wcze śniej prowadzonych wywiadów otwartych oraz wywiadów pogł ębionych z mieszka ńcami oraz innymi interesariuszami danych terenów. Kwestionariusz zarówno w pierwszym, jak te ż w drugim przypadku zawierał tak ą sam ą ilo ść pyta ń. Ze wzgl ędu na niewielk ą skal ę prowadzonego badania autorzy uznali, że nie ma konieczno ści zmiany kolejno ści w kafeterii w celu unikni ęcia bł ędów świe żości. Narz ędzie wcze śniej zostało poddane testowi w postaci badania pilota żowego. Dopiero ostateczna forma kwestionariusza została przekazana ankieterom, których skierowano w odpowiednie miejsca w wytypowanych kwartałach. Kwartały, jak ju ż to zostało nadmienione, wytypowano na podstawie zaawansowania procesów rewitalizacji oraz nagromadzenia obiektów poprzemysłowych. Badanie miało charakter sondy ulicznej, przy zastrze żeniu, że autorzy zdawali sobie od samego pocz ątku spraw ę z mankamentów tej metody opisanej przez klasyków metodologii [Churchill, 2002; Babbie, 2008; Oppenheim, 2004; Szreder, 2004Sztabi ński, 2005], Wyniki sondy mog ą słu żyć do opisu problemu adaptacji obiektów poprzemysłowych oraz relacji z interesariuszami, w tym mieszka ńcami wyznaczonych obszarów. Na tym etapie bada ń interesowało nas nastawienie osób odwiedzaj ących te tereny do procesu rewitalizacji (ankieter wyja śniał respondentowi, co oznacza proces rewitalizacji obiektów poprzemysłowych). We wszystkich trzech kwartałach uzyskano podobne wyniki świadcz ące o bardzo wysokim poziomie społecznej akceptacji dla działa ń prowadzonych w ramach procesów rewitalizacji (zob. tab. 3).

Tab. 3. Akceptacja dla prowadzonych działa ń rewitalizacyjnych

Rok badania 2008 2009 Obszar/ Obiekty pofabryczne nale ży Odpowied ź rewitalizowa ć Ogrodowa 93,2% 91,4% Nowe Centrum 92,7% 93,2% Ksi ęż y Młyn 87,8% 89,1% Źródło : opracowanie własne

Respondenci zostali zapytani o stopie ń informowania przez władze lokalne o procesie rewitalizacji na danym terenie. Uzyskane odpowiedzi potwierdziły obawy, że informacje, które docieraj ą do mieszka ńców czy u żytkowników danych kwartałów, najcz ęś ciej pochodz ą z prasy. Interesariusze bardzo cz ęsto narzekali, że nie znaj ą

97 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce szczegółów ani planów procesu odnowy na danym terenie. Czuj ą si ę systematycznie pomijani w procesie podejmowania decyzji, a zgłaszane przez nich w ątpliwo ści nie s ą z nimi w żaden sposób dyskutowane. W efekcie prowadzi ć to mo że do zmniejszaj ącego si ę poparcia dla działa ń zwi ązanych z przebudow ą i rewitalizacj ą. Z bada ń wynika, że na podstawie szerokich informacji prasowych zwi ększył si ę znacznie poziom poczucia poinformowania w śród u żytkowników obszaru, gdzie planowana jest inwestycja „Nowego Centrum Miasta”. Je śli chodzi o inne obszary, zmiany nie były tak znaczne, jak w przypadku wspomnianego kwartału. Wyniki prezentuje tab. 4.

Tab. 4. Stopie ń poinformowania mieszka ńców danego terenu o inwestycjach prowadzonych/przygotowywanych w ramach rewitalizacji (1-brak informacji, 10-doskonała informacja) Rok badania 2008 2009 2008 2009 2008 2009 Obszar/ 1–3 4–6 7–10 Odpowied ź Ogrodowa 29,2% 37,4% 35,5% 38,3% 5,2% 3,7% Nowe 27,7% 22,6% 33,4% 47,9% 16,3% 19,8% Centrum Ksi ęż y Młyn 23,9% 19,1% 34,1% 35,8% 11,2% 9,6% Źródło : opracowanie własne.

W trakcie przeprowadzanego badania respondenci podkre ślali, że brakuje informacji na temat tego, do kogo mo żna kierowa ć ewentualne zapytania czy pro śby o wyja śnienia. Młodzi ludzie zwracali uwag ę na konieczno ść wykorzystania Internetu w kwestii nie tylko przekazywania informacji, ale równie ż zbierania informacji zwrotnej. Zaproponowano tutaj wykorzystanie narz ędzia Web 2.0, które pozwala na interaktywn ą dyskusj ę oraz wst ęp do przeprowadzania konsultacji społecznych. Kwestie udziału społecze ństwa w procesie zarz ądzania miastem s ą podnoszone coraz cz ęś ciej zarówno w teorii, jak i praktyce współrz ądzenia obszarami miejskimi. Rozwój form ustroju demokratycznego, a tak że wzrost świadomo ści obywateli powoduje wzrost zainteresowania i udziału w wydarzeniach zwi ązanych z partycypacj ą społeczn ą. Jak zauwa ża W. Siemczy ński, za partycypacj ę społeczn ą w ramach rewitalizacji uwa ża si ę anga żowanie si ę mieszka ńców w pozyskiwanie informacji, wymaganie od władz dost ępu do takich informacji oraz ich konsultowanie, a tak że współdecydowanie wraz z władzami i w inne działania podejmowane na rzecz rewitalizacji [Siemczy ński, Topczewska, 2009]. Siemczy ński uwa ża ponadto, że udział obywateli w procesach podejmowania wa żnych decyzji publicznych stanowi w społecze ństwie demokracji rozwini ętej jedn ą z warto ści

98 Tadeusz Markowski, Filip Moterski, Wykorzystanie materialnego dziedzictwa... naczelnych. De facto mo że by ć traktowany jako jeden z czynników pomiaru dojrzałości demokracji w danym społecze ństwie. Jednak kryterium mo żliwo ści uczestnictwa społecznego nie jest jedynym, według którego nale ży kształtowa ć intensywno ść i ró żnorodno ść form demokratycznego życia publicznego. Pozostaje pytanie, jak daleko powinny posun ąć si ę władze publiczne w kwestii animowania, pobudzania i aktywizacji społecze ństwa, umo żliwiaj ąc obywatelom równie ż podejmowanie decyzji, ale tak że branie za nie odpowiedzialno ści [Siemczewski, 2007]. Zauwa żalny jest wł ączaniem w proces rewitalizacji partnerów mi ędzynarodowych, zarówno publicznych, jak te ż prywatnych. Zgodnie z wynikami bada ń przedstawionymi w tab. 5 mo żna powiedzie ć, że modelem, który zyskuje najwi ększy poziom akceptacji, jest ten, w którym zarówno prywatni, jak te ż publiczni partnerzy równomiernie uczestnicz ą w procesie rewitalizacji. Jest to, gdy ż daje władzom lokalnym do ść wyra źny sygnał, je śli chodzi o kierunki poszukiwa ń potencjalnych inwestorów oraz finansowania inwestycji. Mamy tutaj na my śli środki, które mo żna pozyska ć z Unii Europejskiej, jak również w wyniku działania mi ędzynarodowych konsorcjów deweloperskich, które przy ścisłej współpracy z władzami lokalnymi b ędą w stanie skutecznie przygotowa ć i wdro żyć zało żenia projektu. Respondenci silnie akcentowali obecno ść partnerów publicznych (w tym władz lokalnych) jako gwarantów przeprowadzenia inwestycji w poszanowaniu prawa i zdania obywateli.

Tab. 5. Uczestnictwo mi ędzynarodowych partnerów w procesie rewitalizacji

Rok 2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 badania Obszar/ Akceptacja Odpowied ź Akceptacja Akceptacja zaanga żowania Brak akceptacji zaanga żowania zaanga żowania zagranicznych jakiegokolwiek zagranicznych zagranicznych partnerów: zarówno zaanga żowania partnerów: tylko partnerów: tylko instytucje publiczne, zagranicznych instytucje publiczne podmioty prywatne jak i podmioty partnerów prywatne Ogrodowa 5,6% 5,9% 2,7% 2,6% 15,,2% 15,3% 7,9% 8,1% Nowe 3,8% 3,4% 4,4% 4,8% 17,5% 19,4% 6,0% 5,8% Centrum Ksi ęż y 5,2% 5,3% 3,1% 2,7% 15,2% 14,6% 6,5% 7,1% Młyn Źródło : opracowanie własne.

99 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

4. Podsumowanie – uwarunkowania przeprowadzania procesu rewitalizacji elementów dziedzictwa kulturowego Jednym z celów procesu rewitalizacji jest odzyskanie cennych terenów poło żonych w centralnych cz ęś ciach miasta, które w wyniku post ępuj ących procesów degradacji utraciły swoje walory. Obserwowane w krajach Europy Zachodniej działania rewitalizacyjne maj ą charakter niezwykle zło żony, ale tak że skoordynowany, poniewa ż jedynie koncentracja tego typu inwestycji na danym obszarze b ędzie przynosi ć okre ślone korzy ści ekonomiczne w długim czasie [Markowski, Stawasz, 2007]. Ten strategiczny wymiar działa ń jest niezwykle istotny i nale ży do niego wł ączy ć kwestie zwi ązane z zarz ądzaniem elementami dziedzictwa kulturowego. Je żeli chodzi o Łód ź, to wszystkie opisane kwartały, tj. „Ogrodowa”, „Nowe Centrum” oraz „Ksi ęż y Młyn”, s ą poło żone w bardzo atrakcyjnych miejscach. Ich cechy wspólne to m.in.: - wyposa żenie infrastrukturalne, - dobre skomunikowanie z innymi cz ęś ciami miasta, - zabytkowy charakter zabudowy, - potrzeba adaptacji, - skala obiektów/obszaru, - skala prowadzonych działa ń rewitalizacyjnych wraz z z istnieniem działa ń komplementarnych, - akceptacja – współdziałanie ze strony ró żnych grup u żytkowników oraz interesariuszy, - wprowadzenia nowych funkcji, aby zachowa ć budynki przed zniszczeniem. Z przeprowadzonych bada ń mo żna wyci ągn ąć nast ępuj ące wnioski: 1. Władze miasta musz ą przeanalizowa ć bardzo dokładnie proces komunikowania, sprawdzi ć, w którym miejscu w procesie komunikacji dochodzi do zakłóce ń. W innym przypadku w miar ę upływu czasu zamiast przechodzi ć do dalszych etapów w zło żonym procesie rewitalizacji, dalej b ędą poszukiwały skutecznego modelu, którego celem b ędzie zwi ększanie akceptacji dla podejmowanych działa ń. 2. Powa żnym ograniczeniem tego narz ędzia jest na pewno liczba osób korzystaj ących z Internetu oraz liczba osób, które aktywnie uczestnicz ą w forach dyskusyjnych. Trzeba natomiast zwróci ć uwag ę na perspektywy rozwoju tego narz ędziaktóre coraz powszechniej wykorzystywane jest w

100 Tadeusz Markowski, Filip Moterski, Wykorzystanie materialnego dziedzictwa...

przedsi ębiorstwach, ułatwiaj ąc oraz usprawniaj ąc komunikacj ę z otoczeniem bli ższym i dalszym, porz ądkuj ąc model przekazywania, a tak że gromadzenia informacji w samej organizacji. 3. W badaniu przeprowadzonym przy wykorzystaniu metody sondy ulicznej, jak równie ż we wcze śniejszych wywiadach bezpo średnich, pogł ębionych uwidacznia si ę silnie potrzeba warsztatowego budowania relacji i akceptacji dla procesu rewitalizacji. Warsztaty powinny swym zasi ęgiem obj ąć na pocz ątek interesariuszy danego terenu/kwartału. Nast ępnym etapem jest warsztat w skali całego miasta, który pozwoli wypracowa ć wspólny model oparty na celach zrozumiałych i akceptowalnych przez ró żnych u żytkowników. Kolejnym etapem powinien by ć warsztat regionalny, którego celem b ędzie wykorzystanie potencjału płyn ącego ze zmian w strukturze oraz funkcjonowaniu miasta. Wszystkie te warsztaty na różnych poziomach powinny by ć inicjowane oraz moderowane/współmoderowane przez instytucje publiczne, ze wzgl ędu na zaufanie, którym dalej s ą darzone. Oddanie tego pola w r ęce inwestorów prywatnych mo że okaza ć si ę przedwczesne, zwłaszcza je śli chodzi o pierwsze etapy budowania relacji. Obecno ść inwestorów prywatnych oraz ekspertów mi ędzynarodowych jest konieczna na poziomie regionalnym, krajowym, gdzie rozwój miasta w wyniku wprowadzonych zmian b ędzie rozpatrywany w szerszym uj ęciu. Na żadnym z etapów nie mo żna pomija ć mieszka ńców, przedsi ębiorców i innych szeroko definiowanych u żytkowników danego terenu, poniewa ż w post ępuj ącym procesie rewitalizacji nie mo żna pomin ąć żadnej ze stron. Mo żna powiedzie ć, że dopiero umiej ętne poł ączenie walorów obiektów poprzemysłowych, w tym lokalizacji, z trafnie dobran ą now ą funkcj ą obiektu decyduje o powodzeniu wykorzystania dziedzictwa kulturowego w procesie rewitalizacji. Poł ączenie takie, przy szerszych działaniach, daje mo żliwo ść czerpania ekonomicznych zysków w długim okresie czasu, czyli przes ądza o opłacalno ści prowadzonych działa ń dla zaanga żowanych partnerów prywatnych. W przypadku nadmiernej, nieuzasadnionej interwencji władz publicznych oraz braku opracowanych celów strategicznych istnieje mo żliwo ść degradacji cennych obiektów poprzemysłowych na skutek działa ń lub braku działa ń ze strony władz miasta. Jedn ą z konsekwencji takich zachowa ń s ą skrajne spojrzenia na proces rewitalizacji (wyburza ć lub nie wyburza ć), bez podj ęcia merytorycznej, społecznej, ekonomicznej i środowiskowej analizy oddziaływa ń i

101 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce wpływów. Aby takie analizy oraz wnioski mogły powsta ć, a cele procesu mogły by ć sformułowane rzetelnie i w sposób kompleksowy, istnieje konieczno ść spojrzenia interdyscyplinarnego (architektów, urbanistów, planistów, ekonomistów, historyków sztuki, socjologów, animatorów kultury) na rewitalizacj ę tych obszarów, gdzie spoiwem jest adaptacja zasobów dziedzictwa kulturowego. Gwarancj ą skutecznej ochrony takich obiektów w obecnie panujących warunkach jest umiej ętne wł ączenie go do sfery gospodarki rynkowej, co jest równoznaczne z konieczno ści ą znalezienia punktu równowagi pomi ędzy jego ścisł ą ochron ą, ekonomiczn ą opłacalno ści ą a zwykłym życiem [Pazder, 2008]. Trzeba jednak pami ęta ć, że kwestia zachowania dziedzictwa kulturowego nie powinna rodzi ć skrajnych postaw. Jak zauwa żaj ą niektórzy architekci oraz urbani ści, nie mo żna we wszystkich przypadkach sprzeciwia ć si ę rozbiórce budynków lub budowli przedstawiaj ących pewne warto ści kulturowe, je śli jest ona konieczna dla realizacji wa żnych dla społecze ństwa zada ń [Ostrowski, 2002]. Nale ży wzi ąć pod uwag ę stan samego budynku, konieczno ść wykonania prac adaptacyjnych, koszt takich prac oraz szanse znalezienie partnerów z sektora prywatnego, którzy b ędą zainteresowani finansowaniem adaptacji oraz rewitalizacji obiektu lub zespołu obiektów. Z drugiej strony całkowicie nie do przyj ęcia jest bezkrytyczna zgoda na wyburzenie obiektów, w miejsce których powstawa ć maj ą nowe. Celne wydaje si ę tu sformułowanie W. Ostrowskiego, który mówi, że najwła ściwszym rozwi ązaniem jest wybór pod nowe inwestycje takich terenów, by powstawanie nowych warto ści nie poci ągało za sob ą strat w dziedzictwie kulturowym. A je śli to niemo żliwe, trzeba stara ć si ę, aby z dziedzictwa tego uratowa ć jak najwi ęcej [Ostrowski 2002]. Niezwykle wa żnym elementem w procesie rewitalizacji miast jest budowanie relacji z interesariuszami, szczególnie je śli chodzi o mieszka ńców. Brak ścisłej współpracy pomi ędzy władzami miasta a mieszka ńcami oraz potencjalnymi inwestorami w tych obszarach poprzemysłowych jest bardzo widoczny w wynikach podj ętych bada ń ankietowych przeprowadzonych w śród mieszka ńców wybranych terenów w Łodzi. Wyra żane silne poparcie dla ratowania obiektów poprzemysłowych bardzo mocno koliduje z zaufaniem do partnerów prywatnych, w tym partnerów mi ędzynarodowych, którzy mogliby uczestniczy ć w tym procesie. Niepokój budzi mo żliwo ść ograniczonego dost ępu do terenów, które według mieszka ńców s ą lub mog ą by ć atrakcyjne turystycznie. Brak konsultacji społecznych w zakresie rewitalizacji mo że okaza ć si ę najwi ększ ą przeszkod ą w procesie przemian w mie ście. Niepodj ęcie żadnych działa ń b ędzie prowadziło z jednej strony do dalszej degradacji dziedzictwa kulturowego, a z drugiej strony do wzrostu samowolnych, niekontrolowanych działa ń w

102 Tadeusz Markowski, Filip Moterski, Wykorzystanie materialnego dziedzictwa... zakresie obiektów poprzemysłowych, ł ącznie z ich nieuzasadnionym wyburzaniem. Na podstawie opinii przekazywanych w trakcie prowadzonych bada ń mo żna powiedzie ć, że rewitalizacja obiektów stanowi ących istotny element dziedzictwa kulturowego wymaga jeszcze wi ększych nakładów i spojrzenia interdyscyplinarnego ze wzgl ędu na charakter zmienianej materii.

Literatura 1. Babbie E., (2008), Podstawy bada ń społecznych, Wydawnictwo PWN, Warszawa. 2. Bonisławski R., Podolska J., (2008), Spacerownik łódzki , Biblioteka Gazety Wyborczej, Agora, Łód ź. 3. Chmielewski J.M., (2001), Teoria urbanistyki w projektowaniu i planowaniu miast , Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej. 4. Churchill G., (2002), Badania marketingowe. Podstawy metodologiczne , Wydawnictwo PWN, Warszawa. 5. George P., (1956), Miasto , PWN, Warszawa. 6. Giecewicz J., (2008), Konserwatywna awangarda. Wiede ńska polityka mieszkaniowa 1920-2005, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej. 7. Jałowiecki B., Szczepa ński M.S., (2006), Miasto i przestrze ń w perspektywie socjologicznej , Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. 8. Jędrysiak T., (2008), Turystyka kulturowa , Wydawnictwo PWE, Warszawa. 9. Kaczmarek S., (2001), Rewitalizacja terenów poprzemysłowych. Nowy wymiar w rozwoju miast , Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. 10. Kłosek-Kozłowska D., (2007), Zeszyt „Architektura” nr 4, Ochrona warto ści kulturowych miast a urbanistyka, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej. 11. Korenik S., Słodczyk J., (2005), Podstawy gospodarki przestrzennej – wybrane aspekty, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu. 12. Koseski A., Stawarz A., (2002), To żsamo ść społeczno-kulturowa współczesnego miasta w Polsce , Polskie Towarzystwo Etnologii Miasta, Warszawa-Pułtusk. 13. Kowalewski M., (2006), Zmieniaj ąc miasto. Wokół teorii I praktyki rewitalizacyjnej , Fundacja Twórców Architektury, Pozna ń. 14. Kozak M.W., (2009), Turystyka i polityka turystyczna a rozwój: mi ędzy starym a nowym paradygmatem , Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. 15. Markowski T., (1999), Zarz ądzanie rozwojem miast , PWN, Warszawa. 16. Markowski T., Stawasz D. (red.), (2007), Rewitalizacja a rozwój funkcji metropolitalnych miasta Łodzi , Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. 17. Murzyn M.A., (2006), Kazimierz. Środkowoeuropejskie do świadczenie rewitalizacji, Mi ędzynarodowe Centrum Kultury, Kraków. 18. Oppenheim A.N., (2004), Kwestionariusze, wywiady, pomiary postaw , Wydawnictwo Zysk i S-ka, Pozna ń. 19. Ostrowski W., (2001), Wprowadzenie do historii budowy miast , Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej. 20. Pazder D., (2008), Rewitalizacja śródmiejskich przestrzeni kulturowych jako czynnik wzrostu atrakcyjno ści miasta. Badania średniej wielko ści miast wielkopolski , Wydawnictwo Politechniki Pozna ńskiej. 21. Pender L., Sharpley R., (2008), Zarz ądzanie turystyk ą, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. 22. Pęski W., (1999), Zarz ądzanie zrównowa żonym rozwojem miast , Wydawnictwo Arkady, Warszawa. 23. Podr ęcznik rewitalizacji , (2003), Urz ąd Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast, Warszawa. 24. Polko A., (2005), Miejski rynek mieszkaniowy i efekty s ąsiedztwa , Akademia Ekonomiczna w Katowicach. 25. Siemczy ński W., Topczewska T., (2009), Rewitalizacja miast w Polsce przy wsparciu funduszami UE w latach 2004-2008 , Difin, Warszawa. 26. Stangel M., (2009), Odnowa miast w społecze ństwie informacyjnym. Technologie informacyjne i komunikacyjne w procesach rewitalizacji , Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice. 27. Starzewska-Sikorska A., (2007), Instrumenty zarz ądzania rewitalizacj ą zdegradowanych terenów poprzemysłowych oraz obszarów odnowy miejskiej , Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok. 28. Szersze ń J., (1987), Śródmie ście jako obszar kultury , PWN, Warszawa–Łód ź.

103 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

29. Szreder M., (2004), Metody i techniki sonda żowych bada ń opinii , Wydawnictwo PWE, Warszawa. 30. Sztabi ński P. B. (red)., (2005), Fieldwork jest sztuk ą. Jak dobra ć respondenta, skłoni ć do udziału w wywiadzie, rzetelnie i sprawnie zrealizowa ć badanie , IFiS PAN, Warszawa. 31. Sułek A., (2002), Ogród metodologii socjologicznej , Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.

Streszczenie Celem artykułu jest wst ępna ocena skuteczno ści procesów rewitalizacji obiektów poprzemysłowych Łodzi z prób ą wskazania przyczyn, dla których niektóre z tych przedsi ęwzi ęć si ę nie udały. Postawiono tez ę, iż dopiero trafny dobór nowej funkcji, jak ą maj ą pełni ć adaptowane obiekty, w poł ączeniu z istniej ącą tkank ą obiektu i jego cechami (dost ępno ść wewn ętrzna i zewn ętrzna, wyposa żenie infrastrukturalne, walory architektoniczne) daj ą szans ę na wykorzystanie rynkowych sił w procesie rewitalizacji obiektów stanowi ących poprzemysłowe dziedzictwo. Pierwsza cz ęść rozdziału opisuje specyfik ę miasta, jakim jest Łód ź, kład ąc du ży nacisk na posiadane dziedzictwo poprzemysłowe w postaci obiektów pofabrycznych oraz uwarunkowania gospodarcze, które miały bardzo du ży wpływ na sytuacj ę miasta oraz jego zasobów w ostatnich latach. W kolejnej cz ęś ci została poruszona kwestia wykorzystania obiektów poprzemysłowych w chwili obecnej. Ostatnia cz ęść zawiera sugesti ę co do sposobu prowadzenia rewitalizacji w miastach, które posiadaj ą takie zasoby materialnego dziedzictwa poprzemysłowego. Słowa kluczowe: rewitalizacja, dziedzictwo kulturowe, turystyka kulturowa, partycypacja społeczna, konsultacje społeczne

Summary

Adaptation of post-industrial heritage in the revitalization process of the example of Lodz

The purpose of this article is the preliminary assessment of the effectiveness of the revitalization of postindustrial buildings in Lodz, with an attempt to identify the reasons why some of these projects failed. The first part of the article describes the specific city of Lodz, placing great emphasis on the postindustrial heritage held in the form of factory buildings. In the next part of the article has raised the issue of use of former industrial sites in the current socio-economical situation. The last part of the article contains a suggestion as to how the revitalization of the cities that have historical resources such as Lodz. Keywords: revitalization, cultural heritage, cultural tourism, social participation, consultations.

104

Bydgoszcz – rewitalizacja miasta i Bydgoskiego W ęzła Wodnego. Nasza dobra praktyka Stanisław Wro ński *

Wprowadzenie Problematyka rewitalizacji Bydgoszczy obejmuje od 1998 r. ci ąg spójnych i konsekwentnych działa ń programowych, planistycznych, inwestycyjnych, edukacyjnych i promocyjnych polityki miejskiej, zapocz ątkowanych inicjatywami zwi ązanymi z rewitalizacj ą Bydgoskiego W ęzła Wodnego. Dzi ęki korzystnym relacjom geograficznym i hydrotechnicznym mo żliwe było powstanie w XVIII w. Kanału Bydgoskiego i tym samym Bydgoskiego W ęzła Wodnego (BWW) – najistotniejszego punktu na Mi ędzynarodowej Drodze Wodnej E-70. W wyniku intensywnej eksploatacji tego szlaku Bydgoszcz rozwijała si ę gospodarczo, była kwitn ącym portem rzecznym z silnym zapleczem typowym dla wodnego transportu towarowego. Obok urz ądze ń wodnych słu żą cych transportowi wzdłu ż jej brzegów powstawała charakterystyczna, nadwodna infrastruktura rekreacyjna i sportowa. Brda, harmonijnie wkomponowana w pejza ż miasta, lubiana przez bydgoszczan, opiewana przez artystów, podziwiana przez turystów-wodniaków oraz przybyszów z innych stron Polski i Europy, tworzyła niepowtarzalny oryginalny nadrzeczny klimat miasta. Ostatnie dekady XX w. nie były dla Brdy i Kanału Bydgoskiego czasem łaskawym. Gwałtownie tracił na znaczeniu transport wodny, coraz mniej wykorzystywane było jego zaplecze. Nieoczyszczone ścieki pogorszyły stan biologiczny wody. Miasto odwracało si ę od swojej rzeki.

1. Z wody wida ć inaczej W latach 90. XX w., przy narastaj ącej konkurencyjno ści miast, postawiono na rewitalizacj ę terenów przywodnych jako wyró żnika i atutu Bydgoszczy. Rozpocz ęto od

* Stanisław Wro ński, Miejska Pracownia Urbanistyczna w Bydgoszczy Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce działa ń programowych, planistycznych, potem pojawiły si ę działania inwestycyjne, edukacyjne, a w ko ńcu promocyjne. Bydgoszcz ustanowiła Bydgoski W ęzeł Wodny swoim okr ętem flagowym, a Wysp ę Mły ńsk ą okr ętem flagowym Bydgoskiego W ęzła Wodnego. Od 10 lat konsekwentnie i systemowo działa w kierunku jego rewitalizacji i rozwoju, maj ącej na celu przywrócenie transportu wodnego, w tym przede wszystkim turystyki wodnej. Szczególnym elementem działa ń jest przywracanie nadrzecznej to żsamo ści miasta i mieszka ńców .

2. Przywracanie Brdy miastu W 1998 r. sporz ądzono dokument zatytułowany „Przywracanie Brdy Miastu”, którego głównym celem było wprowadzenie zmian w strukturze funkcjonalno- przestrzennej terenów, które wykorzystuj ąc istniej ące uwarunkowania, uczyniłyby Brd ę nierozł ącznym, pierwszoplanowym elementem kompozycji przestrzennej miasta, wpływaj ącym i limituj ącym procesy rozwojowe tak, aby miasto było kreatorem zdarze ń dokonuj ących si ę w jej sąsiedztwie, zwłaszcza w rejonie Śródmieścia, a nie wył ącznie ich rejestratorem. Ponadto celem opracowania było przywrócenie to żsamo ści miejsca i miasta oraz swoistej elegancji nadrzecznej dzielnicy z jej charakterystyczn ą elewacj ą od strony Brdy, a tak że zmiana nastawienia społecze ństwa i władz do tego dziedzictwa. W tej sferze omawiany dokument spełniał swoj ą rol ę z nawi ązk ą. Opracowanie otrzymało wyró żnienie na targach INVESTCITY 98.

3. Program Przywracania Miastu rzeki Brdy Sporz ądzony w 2000 r. kolejny dokument, „Program przywracania miastu rzeki Brdy”, został uchwalony uchwał ą Rady Miasta i uzyskał status dokumentu miejskiego. Program obejmował cały odcinek Brdy w granicach miasta. W dziedzinie ochrony środowiska i infrastruktury najwa żniejszym zadaniem programu było doprowadzenie wody Brdy do odpowiedniej klasy czysto ści, co uznano za konieczny warunek dalszego wykorzystania dla celów turystycznych, oraz wprowadzenie w stref ę nadrzeczn ą stosownych do miejsca funkcji i zabudowy. Za 803 mln zł zbudowano dwie du że oczyszczalnie ścieków, ko ńczy si ę równie ż modernizacja i rozbudowa całego systemu kanalizacji sanitarnej, deszczowej i wodociągowej. Miasto przyst ępuje do usuwania osadów dennych z Kanału i Brdy oraz do budowy stopnia wodnego w celu wyrównania przepływów wód.

106 Tadeusz Markowski, Filip Moterski, Wykorzystanie materialnego dziedzictwa...

W dziedzinie rozwoju gospodarczego zasadniczym problemem wymienianym w programie była poprawa warunków żeglugowych dla transportu wodnego oraz turystyki wodnej. W dziedzinie polityki społecznej program mówił o konieczno ści pobudzania społecznej świadomo ści o randze rzeki w mie ście i lokalizacji stref wypoczynkowych, a tak że o potrzebie rewitalizacji szczególnych miejsc, jak Wyspa Mły ńska, Wenecja Bydgoska oraz rejon spichrzy. W dziedzinie ładu przestrzennego program decydował o zasadach zagospodarowania brzegów i obszarów nadwodnych, wykorzystaniu rezerw terenowych i lokalizacji wła ściwych dla miejsc, funkcji i obiektów presti żowych, za ś w kwestii finansowania wskazywał na dost ępne źródła dotacji i zasady ich pozyskania. Tak sformułowane problemy były podstaw ą do podejmowania wła ściwych działa ń inwestycyjnych i organizacyjnych. Program spełnił swoj ą rol ę i uzyskał nagrod ę ZMP – MIAST0 2000.

4. Program Rewitalizacji i Rozwoju Bydgoskiego W ęzła Wodnego „Program Rewitalizacji i Rozwoju Bydgoskiego W ęzła Wodnego” sporz ądzony i uchwalony został w 2006 r. Jest to interdyscyplinarny, spójny dokument obejmuj ący tereny le żą ce w granicach Bydgoszczy. Uwzgl ędniaj ąc uwarunkowania przestrzenne, krajobrazowe, kulturowe, przyrodnicze, techniczne, własno ściowe i formalnoprawne, program ma za zadanie m.in.: przywrócenie Bydgoszczy kluczowej roli na szlaku wodnym Berlin -Kaliningrad, przywrócenie nadrzecznej to żsamo ści miasta oraz wykreowanie nowej przestrzeni miejskiej, ochron ę wartości przyrodniczych i kulturowych miasta, aktywizacj ę działalno ści usługowo-turystycznej, rekreacyjnej i transportowej. W tym wszechstronnym i szczegółowym opracowaniu wyodr ębnia si ę w obszarze Bydgoskiego W ęzła Wodnego pi ęć typów krajobrazu o zró żnicowanym charakterze i predyspozycjach. Nale żą do nich: Zielona Dolina Brdy, Brda Śródmiejska, Brda Gospodarczo-Sportowa, Kanał Bydgoski i Dolina Wisły. Ich analiza umo żliwiła zidentyfikowanie 169 zada ń zró żnicowanych pod wzgl ędem kategorii, znaczenia dla BWW oraz pilno ści wykonania. Program nie rozstrzyga o czasie i kolejno ści ich realizacji, gdy ż jest to uzale żnione od mo żliwo ści finansowych gminy i pozyskiwanych środków. Przeprowadzona analiza SWOT wskazała na przewag ę mocnych stron i szans BWW w stosunku do stron słabych i wynikaj ących z nich zagro żeń. Realizacja

107 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce wyodr ębnionych zada ń wymaga spełnienia wielu warunków okre ślonych w programie na poziome lokalnym, ponadlokalnym i krajowym. Działaniem niezb ędnym dla rozwoju i rewitalizacji BWW jest jego promocja, której zasady równie ż okre ślono w programie. Program jako wiod ący dokument, w celu okre ślenia jego skuteczno ści definiuje: - współprac ę trzech ładów – ekonomicznego, społecznego i przestrzennego, - współprac ę trzech sektorów – publicznego, gminnego i pa ństwowego oraz prywatnego, - współprac ę pionow ą – budowanie partnerstwa na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym), - współprac ę horyzontaln ą – porozumienie mi ędzy samorz ądami lokalnymi, - spójno ść dokumentów – długofalowa strategia zawarta w Planie Rozwoju Bydgoszczy, - marketingow ą rol ę dokumentu . Program wyró żniony został wieloma krajowymi i mi ędzynarodowymi nagrodami, w tym: Nagrod ą pierwszego stopnia Ministra Budownictwa w 2007 r., IULA – Mi ędzynarodowy Konkurs Urbanistyczno-Krajobrazowy, Bentley, Europejskiej Rady Planistów Przestrzennych itp.

5. Lokalny Program Rewitalizacji dla miasta Bydgoszczy na lata 2007 -2015 Lokalny Program Rewitalizacji dla miasta Bydgoszczy na lata 2007–2015 jest dokumentem odbiegaj ącym od innych standardowych programów, poniewa ż wynika z naszych szczególnych uwarunkowa ń. Po pierwsze, chodzi o odmienne zasady udzielania wsparcia z Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2007–2013, polegaj ące na tym, że ka żde z miast województwa otrzymało, według przyj ętego klucza, alokacj ę na „wspieranie przemian w miastach i obszarach wymagaj ących odnowy” – rewitalizacj ę zdegradowanych dzielnic miast. Uwzgl ędniaj ąc ści śle okre ślone w wytycznych typy projektów oraz beneficjentów, dokonano naboru i wyboru projektów do Lokalnego Programu Rewitalizacji (LPR). Tylko przyjęte w LPR projekty b ędą uwzgl ędniane w naborze przez instytucj ę zarz ądzaj ącą. Druga kwestia dotyczy specyfiki naszego dziedzictwa. Bydgoszcz, dzi ęki budowie w XVIII w. Kanału Bydgoskiego, skomunikowana została drog ą wodn ą z Europ ą

108 Tadeusz Markowski, Filip Moterski, Wykorzystanie materialnego dziedzictwa...

Wschodni ą i Zachodni ą, BBW stał si ę najistotniejszym punktem na całej drodze wodnej E- 70 z Berlina do Kaliningradu. Specyfika programu wynika tak że z własnej, oryginalnej metodologii sporz ądzenia LPR, której szczególnym wyró żnikiem jest opracowanie bardzo wnikliwego raportu o sytuacji społeczno-gospodarczej Bydgoszczy i analizy zjawisk kryzysowych oraz zastosowanie wielu nowatorskich wska źników umo żliwiaj ących delimitacj ę obszarów kryzysowych. Takimi wska źnikami s ą np.: zbiorcza ocena w zakresie wskaza ń techniczno -funkcjonalnych i obszary zdegradowanej struktury miejskiej . Nale ży równie ż wspomnie ć zastosowan ą metodologi ę wyboru projektów miejskich, uwzgl ędniaj ącą analiz ę celów i działa ń zawartych w strategicznych dokumentach miasta, z preferencj ą projektów wynikaj ących z Programu Rewitalizacji i Rozwoju Bydgoskiego Węzła Wodnego, szeroki nabór projektów beneficjentów zewn ętrznych oraz podział sporz ądzania LPR na dwa etapy. Po czwarte, Bydgoszcz od 2005 r. posiada Program Rewitalizacji i Rozwoju Bydgoskiego W ęzła Wodnego, który okre śla uwarunkowania i zadania w zakresie rozwoju BWW. Na ko ńcu nale ży podkre śli ć, że LPR sporz ądzony został przez słu żby miejskie, tj. Miejsk ą Pracowni ę Urbanistyczn ą i Wydział Rozwoju i Strategii Miasta Urz ędu Miasta Bydgoszczy, według metodologii zgodnej z wytycznymi Zarz ądu Województwa Kujawsko-Pomorskiego dotycz ącymi przygotowania Lokalnego Programu Rewitalizacji oraz z wykorzystaniem własnych do świadcze ń. Zespół współpracował, zwłaszcza w cz ęś ci dotycz ącej zbierania danych, z licznymi instytucjami, których problematyka instytucji była przedmiotem analiz. Nadzór nad sporz ądzeniem LPR sprawowali: Lucyna Kojder-Szweda Z-ca Prezydenta Miasta Bydgoszczy oraz Zespół Zadaniowy ds. Lokalnego Programu Rewitalizacji dla miasta Bydgoszczy, składaj ący si ę z przedstawicieli instytucji, których działanie ma zwi ązek z problematyk ą rewitalizacji. Przy sporz ądzeniu LPR uwzgl ędniono (po aktualizacji danych) materiały z poprzedniego programu, opracowanego w 2005 r., które w wi ększo ści zostały zawarte w diagnozie stanu wyj ściowego - „Raporcie o sytuacji społeczno-gospodarczej Bydgoszczy”. Szczególnym wyró żnikiem przyj ętej metodologii jest opracowanie bardzo wnikliwego raportu o sytuacji społeczno-gospodarczej Bydgoszczy oraz analiza zjawisk

109 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce kryzysowych. Dlatego te ż, ze wzgl ędu na szczególne uwarunkowania, LPR został sporz ądzony w dwóch etapach. I etap projektu obejmował: - raport o sytuacji społeczno-gospodarczej Bydgoszczy, - analiz ę zjawisk kryzysowych, - delimitacj ę obszaru obj ętego LPR (wyznaczenie obszaru wsparcia dla zada ń użyteczno ści publicznej), - delimitacj ę obszaru wsparcia dla mieszkalnictwa, - analiz ę strategiczn ą – SWOT. Wyznaczone w tym etapie obszary wsparcia zostały przyj ęte uchwał ą Rady Miasta Bydgoszczy i umo żliwiły rozpisanie konkursu na projekty beneficjentów zewn ętrznych, przeznaczone tylko dla tych obszarów. II etap obejmował: - przyj ęcie regulaminu naboru projektów i ich oceny oraz ogłoszenie o ich naborze, - nabór projektów i ich ocen ę formaln ą i merytoryczn ą przez Komisj ę Oceny Projektów, - utworzenie listy podstawowej i rezerwowej projektów miejskich i beneficjentów zewn ętrznych dla obszaru obj ętego LPR oraz listy podstawowej i rezerwowej dla beneficjentów z obszarów wsparcia dla mieszkalnictwa, - uzyskanie od Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska postanowienia o odst ąpieniu od przeprowadzenia strategicznej oceny oddziaływania na środowisko LPR, - zamkni ęcie dokumentu LPR, - konsultacje społeczne i uchwalenie LPR. Takie usystematyzowanie problematyki i zastosowana metodologia umo żliwiły: 1) rozpoznanie w maksymalnym mo żliwym stopniu skali zjawisk i obszarów, na których wyst ępuj ą zjawiska kryzysowe – pogł ębiona analiza ma szczególne znaczenie dla zarz ądzania miastem, wskazuje zakres i specyfik ę zjawisk kryzysowych, lokalizuje je na mapie, jest baz ą dla dalszych działa ń rewitalizacyjnych niezale żnych od priorytetów ustalonych w ramach funduszy pomocowych wynikaj ących z RPO, pozwala na ewentualn ą modyfikacj ę czy ukierunkowanie zada ń prowadzonych przez odpowiedzialne jednostki - instytucje miejskie w ramach ich działalno ści statutowej; 2) wła ściwe okre ślenie obszarów wsparcia;

110 Tadeusz Markowski, Filip Moterski, Wykorzystanie materialnego dziedzictwa...

3) wyznaczenie projektów własnych; 4) ograniczenie naboru projektów zewn ętrznych tylko do obj ętych uchwał ą obszarów wsparcia; 5) uzupełnienie (bez zmiany LPR) projektów na li ście podstawowej projektami z listy rezerwowej, w sytuacji gdy zakwalifikowany beneficjent zrezygnuje lub b ędą konieczne oszcz ędno ści.

6. InWater W latach 2006–2007 Bydgoszcz uczestniczyła w mi ędzynarodowym projekcie „Wykorzystanie Śródl ądowych Dróg Wodnych Dla Rozwoju Regionalnego” - InWater, zrealizowanym i współfinansowanym z Inicjatywy Wspólnotowej INTERREG IIIB – Region Morza Bałtyckiego. Liderem projektu była Politechnika Gda ńska, a partnerami dwadzie ścia instytucji, miast, gmin, uczelni i regionów z Litwy, Polski, Niemiec i Rosji, w tym: Bydgoszcz, Gda ńsk, Toru ń i Tczew oraz Stowarzyszenie Miast i Gmin Nadnoteckich. W ramach projektu poszczególne miasta i gminy wykonały szereg opracowa ń maj ących na celu spójne działania rewitalizacyjne oraz rozwojowe terenów nadwodnych na tym szlaku. W Bydgoszczy w ramach InWater sporz ądzony został opisany wy żej „Program Rewitalizacji i Rozwoju Bydgoskiego W ęzła Wodnego” oraz nast ępuj ące koncepcje i opracowania: 1. Przystanki tramwaju wodnego . T ramwaj wodny to ju ż dzi ś funkcjonuj ący turystyczny i miejski środek transportu. Zało żeniem opracowania jest uwzgl ędnienie istniejących oraz wyznaczenie o śmiu nowych przystanków w powi ązaniu z istniej ącymi i projektowanymi bulwarami oraz zapewnienie do nich swobodnego dost ępu. Przystanki to spójny ci ąg ró żnych, lecz skonstruowanych na wspólnym module interaktywnych obiektów, stanowi ących element gry przestrzennej, identyfikuj ących miejsce, ści śle powi ązanych z otoczeniem. Pełni ą one równie ż, a mo że przede wszystkim, funkcje u żytkowe jako ochrona przed deszczem i wiatrem. 2. Przysta ń „Brda Centrum”. Zlokalizowana w zakolu Brdy w centralnej cz ęś ci miasta. Koncepcja, wykorzystuj ąc istniej ący półwysep, dzi ęki planowanemu przekopowi przewiduje utworzenie wyspy, poł ączonej z brzegiem kładk ą pieszo- rowerow ą umo żliwiaj ącą zwi ększenie miejsc cumowania. Wyj ątkowy charakter miejsca i otoczenia podkre śli uzupełnienie programu przystani o amfiteatr i

111 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

przystanek tramwaju wodnego, a atrakcyjne nabrze że z ci ągiem pieszym i rowerowym i kampusem Wy ższej Szkoły Gospodarki spowoduje, że miejsce to stanie si ę miejscem szczególnym. 3. Przysta ń „Kartodrom”. Przysta ń wykorzystuje istniej ący, dzi ś nieczynny poprzemysłowy zbiornik wodny. Zlokalizowana jest na zakolu starorzecza, naprzeciwko urokliwej, porośni ętej dorodnym drzewostanem wyspy, od nabrze ża Brdy odgradza j ą pi ękna aleja, wł ączona w bulwary wraz z projektowanym ci ągiem pieszo-rowerowym. Otoczenie umo żliwia realizacj ę pełnego programu funkcjonalnego i u żytkowego, a blisko ść głównych ulic gwarantuje dost ęp do komunikacji kołowej i publicznej. 4. Przysta ń „ Żegluga”. Przysta ń posiadaj ąca wyj ątkowy potencjał dzi ęki istniej ącemu nabrze żu, slipowi remontowemu oraz poprzemysłowemu obiektowi o du żych walorach estetycznych i kulturowych. Zlokalizowana w zakolu starorzecza Brdy, naprzeciwko du żej zielonej wyspy. Na otaczaj ącym j ą terenie mo żna zrealizowa ć pełen program funkcjonalno-użytkowy. Planowane wzdłu ż nabrze ża bulwary z ci ągiem spacerowym i rowerowym wraz z okolicznymi ulicami umo żliwiaj ą dost ęp ka żdemu zainteresowanemu, niezale żnie od preferowanego środka transportu. 5. Przysta ń „Brdyuj ście”. S ą tutaj najwi ększe mo żliwo ści urz ądzenia i zagospodarowania oraz rozbudowy. Zlokalizowana na dwóch poziomach, górnym i dolnym awanporcie starej śluzy „Brdyuj ście”, dost ępna jest od strony Brdy i Wisły bez potrzeby śluzowania. Wzbogacona o nieczynne urz ądzenia śluzy oraz warto ściowy, stary budynek śluzowego, z mo żliwo ści ą rozbudowy o nowe kubatury i funkcje, przysta ń ta b ędzie wodniackim oknem Bydgoszczy na Wisł ę. 6. Bulwary. W obszarze nadwodnym Brdy, zwłaszcza na odcinku śródmiejskim, znajduj ą si ę bulwary. Na dalszym odcinku s ą one w stanie szcz ątkowym lub nie ma ich w ogóle. Koncepcja programowo-przestrzenna bulwarów nad Brd ą w sposób spójny, stosowny do miejsca, uwzgl ędnia planowane przystanie i przystanki tramwaju wodnego, zagospodarowanie terenów przyległych, charakter i zakres zarówno samych bulwarów, jak równie ż funkcji towarzysz ących, w postaci miejsc wypoczynku aktywnego i biernego. Uwzgl ędniaj ąc uwarunkowania, zaprojektowano bulwary i otoczenie o charakterze widokowo-reprezentacyjnym, rekreacji rodzinnej oraz aktywno ści sportowej.

112 Tadeusz Markowski, Filip Moterski, Wykorzystanie materialnego dziedzictwa...

7. Rewitalizacja Wyspy Mły ńskiej Wyspa Mły ńska to okr ęt flagowy BWW. Kiedy ś obszar przyległy do Starego Miasta stanowił jego zaplecze gospodarcze wykorzystuj ące energi ę wodn ą. Wysp ę t ę okala Brda Młynówka, której wody spi ętrzone s ą na poziomie górnego awanportu Śluzy Miejskiej, w przeciwie ństwie do poziomu wody Brdy wła ściwej, znajduj ącej si ę na poziomie dolnego awanportu. Wyspa Mły ńska do ko ńca lat 90. XX w. pełniła funkcj ę przemysłowo-magazynow ą. Obecnie znajduj ące si ę tam obiekty przystosowane s ą do funkcji kulturowych, rozwoju przedsi ębiorczo ści, rekreacji, wypoczynku, sportu i turystyki, ze szczególnym uwzgl ędnieniem jej walorów przyrodniczych. Rewitalizacja Wyspy Mły ńskiej przebiega w czterech etapach. Dwa pierwsze etapy: „Rewitalizacja Wyspy Mły ńskiej na cele rozwoju przedsi ębiorczo ści” oraz „Renowacja obiektów dziedzictwa kulturowego” zostały ju ż zako ńczone. Ich efektem jest renowacja sze ściu budynków, powstanie kładki pieszej przez Brd ę i dwóch kładek przez Brd ę Młynówk ę oraz „mi ędzywodzie” – b ędące odtworzeniem w formie kaskady istniej ącego wcze śniej poł ączenia Brdy i Brdy Młynówki. Etap trzeci rewitalizacji Wyspy Mły ńskiej ma by ć zrealizowany do ko ńca 2011 r. jako pierwszy projekt LPR finansowany ze środków na rewitalizacj ę zdegradowanych dzielnic miast Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Przewiduje budow ę infrastruktury rekreacyjnej Wyspy Mły ńskiej i jej najbli ższego otoczenia, renowacj ę i przebudow ę nabrze ży i bulwarów, budow ę pawilonu edukacyjnego, łąki rekreacyjnej i placu zabaw. Czwartym etapem rewitalizacji Wyspy Mły ńskiej jest rewitalizacja zdegradowanych terenów sportowych i budowa przystani „Zawisza” . Jest to drugi projekt miejski realizowany w ramach LPR. Przysta ń „Zawisza” b ędzie drug ą przystani ą wybudowan ą ze środków publicznych. B ędzie to reprezentacyjna przysta ń, zlokalizowana na Wyspie Mły ńskiej w samym centrum miasta. W 2009 r. rozstrzygnięto konkurs architektoniczny, który wyłonił zwyci ęski projekt przeznaczony do realizacji. Projekt harmonijnie wpisuje si ę w istniej ący kontekst architektoniczny i urbanistyczny otoczenia. Twórczo nawi ązuje do otaczaj ącej zabudowy i charakteru miejsca. Wykorzystuje istniej ącą zatoczk ę umo żliwiaj ącą cumowanie jachtów zarówno przy pomostach projektowanej przystani, jak równie ż przy pomostach byłego młyna Rothera adoptowanego na cele hotelowe i konferencyjne.

113 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

Projektowana przysta ń, która ma by ć zbudowana w latach 2008–2011, stanie si ę kolejn ą bydgosk ą ikon ą, daj ąc wspólnie z budynkiem BRE przykład dobrej, współczesnej architektury nadwodnej.

8. Rewitalizacja bulwarów Przedsi ęwzi ęcie to b ędzie realizowane jako trzeci projekt LPR, ma za zadanie poprawi ć jako ść i estetyk ę tego obszaru. Naprawie maj ą ulec zniszczone umocnienia brzegów Brdy na odcinku od mostów kolejowych do Mostu Pomorskiego. Poszczególne odcinki b ędą zagospodarowane stosownie do ich stanu technicznego, dost ępu, miejsca, charakteru zabudowy s ąsiedniej, potrzeb i oczekiwa ń oraz stanu zieleni. Zostan ą wyznaczone i zagospodarowane obszary przeznaczone do wypoczynku i rekreacji rodzinnej, odcinki wypoczynku aktywnego, odcinki wył ącznie spacerowe i ście żki rowerowe. Wszystkie odcinki bulwarów zyskaj ą stosowne do miejsca o świetlenie oraz obiekty i urz ądzenia małej architektury. Rewitalizacja bulwarów na odcinku od mostów kolejowych do Mostu Pomorskiego sprawi, że obszar po lewej stronie Brdy odzyska utracon ą urod ę na całym śródmiejskim odcinku. W ci ąg funkcjonalny bulwarów wpisane zostan ą przystanki tramwaju wodnego, realizowane w ramach tego samego spójnego projektu.

9. Interaktywne Centrum Promocji Bydgoskiego W ęzła Wodnego Celem tego zdania jest odtworzenie w śród mieszka ńców, a zwłaszcza młodzie ży, nadwodnej to żsamo ści. Pozyskano od Żeglugi Bydgoskiej ostatni ą istniej ącą charakterystyczn ą dla Bydgoszczy bark ę (tzw. żetk ę), w której ma by ć stworzone m.in. Interaktywne Centrum Promocji BWW. Na tak przystosowanej dla celów szkoleniowo- eksploatacyjnych i wystawienniczych barce b ędzie mo żna prezentowa ć w interaktywny i bezpo średni sposób zasady eksploatacji i wyposa żenia barek oraz kultur ę i życie barkarzy. Barka, zacumowana bezpo średnio przy budynkach spichrzy, dzi ś Muzeum Okr ęgowego, będzie uzupełnia ć muzealn ą ekspozycj ę dotycz ącą tej problematyki.

10. ,,REURIS” – Bydgoski Park Centralny Bydgoszcz uczestniczy w mi ędzynarodowym projekcie „REURIS” – rewitalizacja miejskich obszarów nadwodnych. Realizacja projektu umo żliwi odtworzenie cz ęści zasypanego Starego Kanału Bydgoskiego i przystosowanie go wraz z otaczaj ącym terenem

114 Tadeusz Markowski, Filip Moterski, Wykorzystanie materialnego dziedzictwa... do nowych funkcji rekreacyjno-wypoczynkowych. B ędzie to miało bezpo średni wpływ na popraw ę jako ści środowiska miejskiego pod wzgl ędem: - przyrodniczym - wzbogacenie potencjału przyrodniczego terenów w centrum miasta dzi ęki ulepszeniu układu wodnego i zagospodarowaniu zieleni ą, - klimatycznym, funkcjonalnym i krajobrazowym - poprzez wprowadzenie elementów charakterystycznych, odbudowuj ących nadrzeczn ą to żsamo ść miasta i dzielnicy, - społecznym - poprzez zacie śnianie wi ęzi społecznych, wł ączenie w proces planistyczno-inwestycyjny, budow ę miejsca spotka ń nawi ązuj ącego do historycznych tradycji dzielnicy, - edukacyjnym - w zakresie historycznego rozwoju miasta i współczesnych standardów kształtowania przestrzeni miejskiej. Realizacja inwestycji b ędzie pozytywnym przykładem efektywno ści działa ń rewitalizacyjnych podj ętych w mie ście, zach ęcaj ącym do dalszej aktywno ści. W ramach projektu sporz ądzona zostanie koncepcja programowo-przestrzenna zagospodarowania całego parku na obszarze około 65 ha, która posłu ży dalszym procesom rewitalizacji tego obszaru, b ędzie tak że wykonany projekt budowlany oraz zagospodarowanie obszaru parku od Ronda Grunwaldzkiego do ul. Wrocławskiej na obszarze 3 ha.

11. Budowa przystanków tramwaju wodnego Pływaj ący od trzech lat tramwaj wodny dobija obecnie do pięciu przystanków. S ą to tymczasowe konstrukcje pływaj ące, których estetyka nie pasuje do wykonywanej funkcji i otoczenia. Kolejny projekt miejski LPR dotycz ący BWW przewiduje wi ęc budow ę czterech przystanków zwi ązanych z projektowanymi bulwarami, skonstruowanych na wspólnym module, identyfikuj ących miejsce i ści śle powi ązanych z otoczeniem. Pełni ć one b ędą przede wszystkim funkcje u żytkowe, jako ochrona przed deszczem i wiatrem.

12. Tramwaj wodny Od 2004 r. w Bydgoszczy odbywaj ą si ę regularne rejsy tramwaju wodnego po Brdzie, ze śluzowaniem na Śluzie Miejskiej. Na długo ści 3,5 km obsługuje go pi ęć przystanków, a planowane s ą trzy kolejne. Przez cztery lata pływał tu wył ącznie historyczny statek ,,Bydgoszcz”, pochodz ący z 1908 r. Od 2008 r. doł ączył do niego nowoczesny, ekologiczny statek ,,Słonecznik”, nap ędzany silnikiem elektrycznym

115 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce zasilanym przez akumulatory ładowane przez baterie słoneczne. W najbli ższym czasie t ą tras ą pływa ć b ędzie kolejny statek o podobnych parametrach. Rejsy ciesz ą si ę ogromn ą popularno ści ą w śród mieszka ńców i turystów. W sezonie 2009 do ko ńca wrze śnia tramwajami wodnymi w Bydgoszczy odbyło rejsy ponad 41 tys. osób.

13. BiT Water – szybkie poł ączenie wodnej Bydgoszczy i Torunia Bydgoszcz i Toru ń, jako dwa o środki Bydgosko-Toru ńskiego Obszaru Metropolitalnego le żą ce nad Wisł ą, oprócz szybkiego poł ączenia kolejowego i drogowego winny posiada ć szybkie poł ączenie wodne. W tym celu sporz ądzone zostało studium uwarunkowa ń dla takiej inwestycji. Ma ono: - zbada ć uwarunkowania hydrotechniczne i nawigacyjne na odcinku mi ędzy miastami oraz w dół Wisły do Grudzi ądza i w gór ę do Włocławka, - okre śli ć koncepcje, parametry, uwarunkowania eksploatacyjne i finansowe potencjalnych jednostek płaskodennych oraz poduszkowców, - uwzgl ędni ć potrzeb ę modernizacji szlaku, wskaza ń lokalizacji nowych przystanków pod k ątem rozwoju nadwodnej infrastruktury turystycznej skojarzonej z innymi jej formami, - wskaza ć propozycje organizacyjne przedsi ęwzi ęcia, prognozy ekonomiczne oraz działania promocyjne, edukacyjne, informacyjne i marketingowe.

Studium pozwoli na podj ęcie stosownych decyzji przez Samorz ąd Bydgoszczy i Torunia oraz Województwa Kujawsko-Pomorskiego, dotycz ących uruchomienia poł ączenia wodnego.

14. Realizacja projektu COBRAMAN – Menad żer do spraw koordynacji działa ń rewitalizacyjnych terenów poprzemysłowych Bydgoszcz jest uczestnikiem oraz koordynatorem mi ędzynarodowego, unijnego projektu o akronimie COBRAMAN - Menad żer do spraw koordynacji działa ń rewitalizacyjnych terenów poprzemysłowych (COBRAMAN – Manager Coordinating Brownfield Redevelopment Activities), realizowanego od grudnia 2008 do listopada 2011 r. Na teren pilota żowy wybrany został obszar o pow. 1150 m 2, w centrum miasta, nad rzek ą Brd ą, s ąsiaduj ący z budynkami biurowymi, star ą gazowni ą oraz planowanymi budynkami mieszkalnymi i zanieczyszczony WWA, BTEX oraz olejami mineralnymi. W

116 Tadeusz Markowski, Filip Moterski, Wykorzystanie materialnego dziedzictwa... przeszło ści funkcjonowały tam fabryka papy, zajezdnia autobusowa i zakłady naprawcze. Projekt, mimo niewielkiego areału, pozwala na realizacj ę inwestycji umo żliwiaj ącej efektywne wykorzystanie środków publicznych na zwracanie si ę miasta ku Brdzie oraz przywracanie nadrzecznej to żsamo ści mieszka ńców. Teren, b ędący do tej pory nieu żytkiem, zostanie wł ączony w ci ąg rewitalizowanych bulwarów, a prace nad nim skoordynowano z realizowan ą równolegle inwestycj ą „Bydgoski W ęzeł Wodny – rewitalizacja bulwarów i nabrze ży”. Tereny poprzemysłowe, cz ęsto zlokalizowane w sercu miast, stanow ą szczególne zagro żenie dla środowiska, estetyki i zdrowia, odstraszaj ą nie tylko mieszka ńców, ale i inwestorów. Realizacja projektu umo żliwi efektywne zarz ądzanie tym terenem, a przez to poprawi stan środowiska i jako ść życia lokalnych społeczno ści. Projekt ma charakter heterogeniczny. Składaj ą si ę na ń odr ębne działania oraz ich przewidywane rezultaty: 1. Baza wiedzy – jest to zebranie informacji dotycz ących sposobów post ępowania z terenami poprzemysłowymi w Europie oraz rezultatów dotychczasowych projektów o podobnej tematyce. We współpracy ze specjalistami w dziedzinie rewitalizacji terenów poprzemysłowych opracowany zostanie praktyczny przewodnik uwzgl ędniaj ący tak że inne warunki krajowe. 2. Menad żer terenów poprzemysłowych – zadanie polega na zdefiniowaniu wymaga ń dotycz ących nowego stanowiska pracy (z uwzgl ędnieniem warunków lokalnych w urz ędach miast partnerskich) oraz wł ączenie nowego stanowiska w struktury urz ędów. 3. Europejska Szkoła Zarz ądzania Terenami Poprzemysłowymi – to zadanie prowadzone jest głównie przez uniwersytety i instytuty w celu stworzenia studiów podyplomowych, magisterskich, kursów stacjonarnych oraz internetowych. 4. Projekty pilota żowe – czyli praktyczne szkolenie menad żerów na terenach pilota żowych. W ramach tego zadania Bydgoszcz ma podda ć rekultywacji wybrany teren oraz zagospodarowa ć go na funkcje rekreacyjne.

15. Rewitalizacja poł ączenia wodnego mi ędzy Bydgoszcz ą a Zalewem Koronowskim Mi ędzy Bydgoszcz ą a zbiornikiem Zalewu Koronowskiego znajduj ą si ę trzy elektrownie wodne: - Smukała, le żą ca w granicach Bydgoszczy,

117 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

- Tryszczyn, znajduj ąca si ę w granicach gminy Koronowo, - Koronowo-Samoci ąż ek, znajduj ąca si ę w granicach gminy Koronowo. Na poszczególnych stopniach wodnych funkcjonowały tzw. przerzutnie tratew, umo żliwiaj ące pokonywanie ró żnicy pi ętrzenia wody mi ędzy zbiornikiem wyrównawczym elektrowni a poziomem zrzutu przez jednostki pływające (tratwy, kajaki i jachty). Obecnie urz ądzenia te s ą zdewastowane i wymagaj ą odbudowy. Na wodach Zalewu Koronowskiego stacjonuje du ża ilo ść jednostek pływaj ących (równie ż tych nale żą cych do mieszka ńców Bydgoszczy), które powinny zyska ć bezpo średnie poł ączenie drog ą wodn ą z Bydgoszcz ą. W świetle rewitalizacji i odbudowy Mi ędzynarodowej Drogi Wodnej E-70 mo żliwo ść płyni ęcia w gór ę Brdy przez jednostki turystyczne, zarówno z zachodu, jak równie ż ze wschodu, oraz dalsze turystyczne uaktywnienie Zalewu Koronowskiego poprzez zapewnienie szerokiego dost ępu drog ą wodn ą s ą szczególnie po żą dane. W 2008 r. Prezydent Bydgoszczy i Burmistrz Koronowa podpisali list intencyjny w sprawie podj ęcia wspólnych działa ń w tej kwestii. Uczestnictwem w projekcie zainteresowane s ą obie gminy, starosta Powiatu Bydgoskiego oraz samorz ąd województwa. W ramach porozumienia opracowano ekspertyzy specjalistyczne dotycz ące odbudowy przerzutni i podj ęto działania maj ące na celu pozyskanie środków.

16. Działania ofertowe Trwaj ą intensywne działania ofertowe i poszukiwania inwestorów dla obszaru Brdy, w tym zwłaszcza osób i firm chc ących zainwestowa ć w odnowienie lub budow ę kolejnych przystani i marin oraz zainteresowanych tworzeniem tzw. Blue City (przywodne osiedla).

17. Kolejne planowane działania promocyjne Działania promocyjne dotycz ące nadrzecznej to żsamo ści Bydgoszczy skierowane są zarówno do jej mieszka ńców, jak równie ż na zewn ątrz. Zaliczamy do nich: - tworzenie nadwodnych przestrzeni publicznych i waterfrontów, - „waterworld” - budowanie w śród mieszka ńców świadomo ści oraz inspirowanie działa ń zwi ązanych z wod ą lub dotycz ących wody, - kształtowanie w śród młodzie ży nadwodnej świadomo ści poprzez wprowadzenie do programu gimnazjum zaj ęć dotycz ących BWW, w tym rejsu pod hasłem „Z wody wida ć inaczej”, - promocj ę Programu Rewitalizacji i Rozwoju BWW,

118 Tadeusz Markowski, Filip Moterski, Wykorzystanie materialnego dziedzictwa...

- promowanie BWW jako atutu Bydgoszczy w strukturze Bydgosko-Toru ńskiego Obszaru Metropolitarnego, - uczestnictwo w Memorandum Marszałków sze ściu województw dotycz ącym rewitalizacji Mi ędzynarodowej Drogi Wodnej E-70 (MDW E-70), - uczestnictwo w Forum Wodnym Województwa Kujawsko-Pomorskiego, - uczestnictwo w pracach Parlamentarnego Zespołu ds. Dróg Wodnych i Turystyki Wodnej oraz licznych konferencjach i sympozjach dotycz ących tej problematyki, - promowanie BWW poza granicami z wykorzystaniem taboru Żeglugi Bydgoskiej.

18. Edukacja młodzie ży – przywracanie nadrzecznej to żsamo ści mieszka ńców Działania te, maj ące zmieni ć mentalno ść mieszka ńców, wpisuj ą si ę w logiczny ci ąg działa ń organizacyjnych, inwestycyjnych, edukacyjnych oraz promocyjnych miasta. Są jednym z podstawowych wskaza ń Programu Rewitalizacji i Rozwoju BWW, polegaj ących na edukowaniu młodzie ży pod hasłem „Ka żdy ucze ń odbywa rejs po Brdzie i Kanale”. Działania te zostały wdro żone w 2008 r. i s ą kontynuowane jako żywe lekcje historii. Odbywaj ą si ę w trakcie rejsu, na którym młodzie ż dowiaduje si ę o historii miasta, Kanale Bydgoskim i jego roli, funkcji rzeki w mie ście, poznaje nazwy mostów oraz funkcje i histori ę wa żniejszych obiektów. Z tej formy edukacji w 2009 r. skorzystało ponad 1500 osób. Młodzie ż otrzymuje równie ż odpowiednie materiały edukacyjne.

19. Ster na Bydgoszcz – bydgoski festiwal wodny Od kilku lat w ostatnich dniach maja odbywa si ę seria imprez zwi ązanych z wod ą i Bydgoskim W ęzłem Wodnym, która cieszy si ę coraz wi ększ ą popularno ści ą. S ą to imprezy kulturalne, historyczne, festiwale, wystawy i targi. W ramach ,,Steru na Bydgoszcz” odbywaj ą si ę parady łodzi i jednostek pływaj ących, zako ńczone regatami prezydenckimi po Wi śle mi ędzy Toruniem a Bydgoszcz ą. Imprezy staj ą si ę coraz popularniejsze w śród mieszka ńców oraz go ści. W tym roku ,,Ster na Bydgoszcz” osi ągn ął rang ę ogólnopolsk ą.

119 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

20. Znak Promocyjny Bydgoskiego W ęzła Wodnego Uchwał ą Rady Miasta Bydgoszczy ustanowiony został Znak Promocyjny Bydgoskiego W ęzła Wodnego, którego zadaniem jest ustanowienie marki lokalnej dla produktów oraz inicjatyw realizowanych przez podmioty gospodarcze, organizacje społeczne i osoby fizyczne działaj ące na obszarze BWW. Znak Promocyjny BWW nadawany b ędzie na rok, z mo żliwo ści ą przedłu żenia na lata nast ępne. Nadawa ć go b ędzie Kapituła Znaku Promocyjnego BWW. Graficzn ą form ę Znaku stanowi logo BWW, zaprojektowane w Miejskiej Pracowni Urbanistycznej w Bydgoszczy.

21. Fordon – wybór drogi Fordon to poło żone nad Wisł ą stare, średniowieczne miasto, wł ączone w 1973 r. w granice Bydgoszczy. Dzi ś zdominowane przez ogromne osiedle (blokowisko) straciło swoj ą to żsamo ść . W wyniku działa ń społecznych i inwestycyjnych zamierzamy przywróci ć t ę to żsamo ść poprzez: umo żliwienie funkcjonowania dzielnicy Fordon w strukturze miasta, odwołanie si ę do jej nadrzecznego rodowodu i charakteru, pobudzenie wśród rdzennych mieszka ńców zamieszkuj ących Stary Fordon ich fordońskiej odr ębno ści w strukturze społecznej Bydgoszczy. Zamierzamy wzmocni ć społeczn ą i estetyczn ą przestrze ń Fordonu i przywróci ć tej spójnej pod wzgl ędem przestrzennym, społecznym i kulturowym dzielnicy jej dawn ą historyczn ą (nadwi śla ńsk ą) to żsamo ść . Program realizowany jest przez firm ę RHD Architekci Urbani ści sp. z o.o.

22. Bagrowanie Brdy i Kanału Bydgoskiego Z powodu zaniechania przez kilkadziesi ąt lat prac zwi ązanych z usuwaniem piasku i osadów dennych z Brdy i Kanału, zanikaj ącego transportu, szybkiego rozwoju miasta i zrzutu do Brdy i Kanału nieoczyszczonych ścieków sanitarnych i wód deszczowych oraz zakwitów wody na dnie rzeki i kanału zalegaj ą ogromne ilo ści osadów. Niezale żnie od projektów zwi ązanych z modernizacj ą miejskiego systemu wodno- kanalizacyjnego przyst ąpiono do kolejnego zadania, maj ącego na celu popraw ę jako ści wody oraz parametrów żeglugowych pt. ,,Bagrowanie Brdy i Kanału Bydgoskiego”. Zadanie to jest realizowane w ramach programu „Bydgoski system wodny i kanalizacyjny II”, współfinansowanego ze środków Funduszu Spójno ści. Ma by ć współfinansowane tak że z bud żetu miasta oraz ze środków Regionalnych Zarz ądów Gospodarki Wodnej (RZGW) Gda ńsk i Pozna ń.

120 Tadeusz Markowski, Filip Moterski, Wykorzystanie materialnego dziedzictwa...

Realizacja zadania ma doprowadzi ć do: oczyszczenia dna rzeki Brdy Kanału Bydgoskiego z osadów nagromadzonych w obr ębie wylotów deszczowych, poprawy czysto ści wód rzeki Brdy i Kanału Bydgoskiego, poprawy estetyki obszarów nadrzecznych, przywrócenia miastu bulwarów spacerowych, poprawy hydrauliki i naturalnej zdolno ści samooczyszczania rzeki.

Podsumowanie 1. Działania rewitalizacyjne dotycz ące BWW prowadzone s ą konsekwentnie od 1998 r. Skierowane s ą na nasze najszlachetniejsze dziedzictwo daj ące szans ę dalszego rozwoju Bydgoszczy jako najistotniejszego miejsca co najmniej na polskim odcinku Mi ędzynarodowej Drogi Wodnej E-70. 2. W naszym województwie istnieje szczególny, logiczny sposób finansowania działa ń rewitalizacyjnych ze środków UE w ramach RPO. Ka żde miasto otrzymało stosowne fundusze, które samo rozdysponuje we własnym Lokalnym Programie Rewitalizacji. Umo żliwia to sporz ądzenie spójnego programu inwestycyjnego, skorelowanego z innymi programami i projektami społecznymi. 3. Bydgoski W ęzeł Wodny jest naszym atutem w Bydgosko-Toru ńskim Obszarze Metropolitalnym, którego kr ęgosłupem jest Wisła. Wraz ze starym miastem Torunia oraz zasobami kulturowymi i przyrodniczymi tego obszaru b ędzie stanowi ć wyj ątkowo atrakcyjn ą ofert ę turystyczn ą regionu i kraju. 4. Działania programowe w sferze rewitalizacji (zwłaszcza w ramach LPR), oparte na do świadczeniach pa ństw zachodnich, s ą nieadekwatne do polskich uwarunkowa ń społecznych, fiskalnych i gospodarczych. Brak środków własnych, sztuczne zasady odnoszenia si ę do wska źników oraz słabe powi ązania mi ędzy działaniem a efektem społecznym powoduj ą, że LPR staj ą si ę cz ęsto fasadowymi dokumentami, powi ązanymi słabo lub wcale z programami i projektami społecznymi, maj ącymi uzasadni ć wybrane wcze śniej do realizacji zadania. 5. Środki przyznawane w LPR na rewitalizacj ę winny obejmowa ć równie ż zadania ze sfery społecznej i by ć bezpośrednio z nimi skoordynowane. Taki sposób kreowania działa ń mógłby przyczyni ć do skuteczniejszego (pod wzgl ędem społecznym) osi ągania celów. 6. Je żeli oczekiwana od kilkunastu lat ustawa rewitalizacyjna nie b ędzie umo żliwiała pozyskania środków finansowych na realizacj ę rewitalizacyjnych projektów inwestycyjnych i społecznych, b ędzie ona martwym prawem na wzór ustawy o partnerstwie publiczno-prywatnym.

121 Obszarowe uj ęcie rewitalizacji w Polsce

Motto dla działa ń w sferze rewitalizacyjnej w obecnych uwarunkowaniach to „Róbmy swoje”. U nas ta zasada si ę sprawdza. Efekty podj ętych działa ń s ą ju ż widoczne, a pełnej krasie b ędzie je mo żna zobaczy ć ju ż w 2011 i 2012 r.

Streszczenie Procesy rewitalizacyjne w Bydgoszczy charakteryzuj ą si ę długoletni ą, konsekwentn ą praktyk ą i dotycz ą wszystkich dziedzin życia miasta – od działa ń informacyjnych i promocyjnych, zmieniaj ących społeczne uwarunkowania i społeczn ą świadomo ść utraconych walorów miasta, poprzez działania programowe, wyznaczaj ące zasady i kierunki działa ń organizacyjnych i inwestycyjnych, do działa ń projektowych i realizacyjnych. Badania, programy i działania dotycz ą zarówno szczególnych zagadnie ń (kryzysowych obszarów problemowych), jak równie ż zjawisk kryzysowych zlokalizowanych na wyznaczonym terenie. Rozdział obejmuje prezentacj ę naszych do świadcze ń i działa ń dotycz ących szeroko rozumianej problematyki rewitalizacji, ze szczególnym naciskiem na rewitalizacj ę i rozwój naszego najcenniejszego zasobu - marki Bydgoszczy - jakim jest Bydgoski W ęzeł Wodny. Opisano chronologicznie od 1998 r. wa żniejsze zastosowane instrumenty oraz osi ągni ęte dzi ęki nim efekty, z uwzgl ędnieniem Programu Przywracania miastu rzeki Brdy, Programu Rewitalizacji i Rozwoju Bydgoskiego W ęzła Wodnego (uznanego za „wybitn ą prac ę badawcz ą opart ą na wielodyscyplinarnych analizach i badaniach” 8, który otrzymał nagrod ę pierwszego stopnia Ministra Budownictwa za „oryginalne, nowatorskie podej ście do tematu i wzorcow ą metodyk ę”) oraz Lokalnego Programu Rewitalizacji dla Miasta Bydgoszczy, sporz ądzonego według własnej, specyficznej i nowatorskiej metody w zwi ązku ze szczególnymi zasadami dofinansowywania zada ń rewitalizacyjnych ze środków Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Uwzgl ędniono tak że działania inwestycyjne b ędące efektem wymienionych programów. Osobnym zagadnieniem s ą działania społeczne maj ące na celu przywrócenie wśród mieszka ńców utraconej w drugiej połowie XX w. nadrzecznej to żsamo ści poprzez: edukacj ę młodzie ży w trakcie rejsu po Brdzie i Kanale Bydgoskim na ekologicznych, solarnych statkach tramwaju wodnego, tworzenie interdyscyplinarnego Centrum Promocji Bydgoskiego W ęzła Wodnego, regaty i imprezy na wodzie, kreowanie specyficznego salonu miasta – salonu na wodzie.

Wszystkie te działania prowadzone s ą pod hasłem „Z wody wida ć inaczej” i „Woda lustrem miasta”.

8 Cytaty pochodz ą z uzasadnienia przyznania nagrody.

122 Tadeusz Markowski, Filip Moterski, Wykorzystanie materialnego dziedzictwa...

Summary

Bydgoszcz: revitalization of the city and Bydgoszcz water junction

Revitalization processes in Bydgoszcz are typified by long-time and consistent practices that concern all areas of the city life ranging from the information and promotion actions to design and implementation proceedings. The promotion activities prove an effective step toward determining the social conditioning and building the community awareness of the city forgotten virtues. The programme-related activities mold management and investment directions. Surveys, programmes and undertakings involve both, particular issues (critical problem areas) and emergency phenomena observed in a specific location. The lecture comprises a presentation and an overview of our experiences and actions that pertain to a broad scope of revitalization issues with the stress put on the revitalization and development of our most precious city brand identity product, i.e. the Bydgoszcz Water Junction. The major instruments applied and the results achieved are discussed within a chronological order since 1998, with the priority given to: - The Programme of Returning the Brda River to the City The Programme of Revitalization and Development of Bydgoszcz Water Junction – recognized as ‘a leading research work based on multidisciplinary analyses and testing’ and granted the first degree award by the Minister for Building Engineering for ‘original, brand-new topical approach and exemplary methodology’ (quotes extracted from the award justification speech). - Local Revitalization Programme for the city of Bydgoszcz prepared according to a city-directed, distinctive and innovative method as to specific cofinancing regulations for revitalization activities under the Regional Operational Programme funds for Kuyavian-Pomeranian Voivodeship. There is also a demonstration of our investment activities that are the effects of the above-named programmes. The community information actions construct a separate issue area whose aim is to bring back to the city residents the riverfront identity which was lost in the late 20 th century. The actions include the education of the youth on an eco-friendly solar-powered vessel cruises (the river tram) on the Brda River and across the Bydgoszcz Canal; creating an interdisciplinary Centre for Promoting Bydgoszcz Water Junction; regattas and events held by the river with a view to establishing a unique ‘salon within the city, namely a salon on the river’. All the undertakings are implemented under the banners of ‘Water affords a different view’ and ‘Water reflects the city’.

123