Mart Stam Œuvrecatalogus

MART1 STAM

STEF JACOBS Supplement bij Mart Stam. Dichter van staal en glas ŒUVRECATALOGUS MART STAM

STEF JACOBS Supplement bij Mart Stam. Dichter van staal en glas ŒUVRECATALOGUS ’Bouwen’ verlangt naast het inzicht in de opgave ook inzicht in de middelen ter oplossing. (...) Dit inzicht zal tot vernieuwing van constructie- systemen en tot toepassing van nog ongebruikte materialen leiden. Uit deze wijze van bouwen ontstaan resultaten die ons tot verbazing en bewon- dering dwingen door hun juistheid. Het zijn zowel de producten ontstaan in de massaproductie (fiets, badkuip, gloeilamp, schrijfmachine) als de technische bouwwerken (kruiser, elevator, turbine).

Mart Stam, ‘Op zoek naar een ABC van het bouwen’, 1927 VOORWOORD 7 VERANTWOORDING 8

CATALOGUS

PURMEREND 1917–1918 11 C AT. 1 – 7 ROTTERDAM 1919–1921 15 CAT. 8–14 BERLIJN 1922–1923 20 CAT. 15–20 ZWITSERLAND 1923–1925 27 CAT. 21–47 PARIJS 1925–1926 57 CAT. 48 PURMEREND 1926 59 CAT. 49 ROTTERDAM 1926–1928 61 CAT. 50–74 FRANKFURT AM MAIN 1928–1930 91 CAT. 75–88 SOVJET-UNIE 1930–1934 107 CAT. 89–93 AMSTERDAM 1935–1948 115 CAT. 94–152 SBZ/DDR 1948–1953 171 CAT. 153–161 AMSTERDAM 1953–1966 180 CAT. 162–185 ZWITSERLAND 1966–1983 206 CAT. 186–200

ZAKENREGISTER 220 PERSONENREGISTER 224 COLOFON 230 INHOUD VOORWOORD

Deze volledige oeuvrecatalogus begeleidt het proefschrift, waarop ik in september 2016 ben gepromoveerd: Mart Stam. Dichter van staal en glas. Bij die gelegenheid vertelde ik mijn oppo- nenten meer dan eens, dat zij geen goed beeld van Stams werk hadden omdat zij dit niet konden overzien. Nu verschijnt dan deze catalogus die Stams werk in de volle breedte weergeeft, met een bron- nenoverzicht, de meest sprekende afbeeldingen en alsnog een personen- en zakenregister voor proefschrift en supplement. Bijzondere aandacht is besteed aan het precieze aandeel, dat Mart Stam in deze projecten voor zijn rekening nam.

In 65 werkzame jaren kwam Stam tot 200 ontwerpen. Dit ronde aantal is weinigzeggend, maar dit overzicht maakt wel duidelijk dat 36 van de 61 architectonische ontwerpen waarin hij een bepa- lende rol had, uitgevoerd werden. Nu blijkt ook dat hij 18 tentoonstellingen ontwierp, alleen of met anderen. 10 ontwerpen worden hier voor het eerst gepubliceerd, zoals zijn vroegste stoel, het wandmeubel voor zijn vriend Willem Sandberg en zelfs een woonwijk. Anderzijds bleken ontwerpen van anderen abusievelijk aan hem toegeschreven.

Van de velen, die ik bij de totstandkoming van deze catalogus dank verschuldigd ben, wil ik Otakar Máčel hier naar voren halen. Het Jaap Harten Fonds, dat de productie en verspreiding van deze catalogus mogelijk maakte, ben ik bijzonder erkentelijk. Al diegenen, die mijn proefschrift mogelijk hebben gemaakt, wil ik nog eens hartelijk bedanken.

Stef Jacobs, najaar 2018 8 9

Afb. 1 Bij deze anonieme perspectieftekening van Afb. 2 het administratiegebouw van de Theosofische Stoel B 33 uit 1928 van Marcel Breuer is direct Vereniging verraden vooral de bomen de hand afgeleid van stoel W 1 van Mart Stam. van Mart Stam. [ZIE CAT. 55] Collectie MoMA, New York, geschenk van Collectie HNI Manfred Ludewig

VERANTWOORDING handschrift. Zijn presentatietekeningen onder- De jurisprudentie over de omstreden stoelontwer- Een ander probleem in de toeschrijving komt is deze volgorde minder strikt toegepast, om sa- Afkortingen scheiden zich bovendien door een eigenzinnig pen van Stam heeft tot bijzondere situaties geleid voort uit het feit, dat Stam vaak met anderen menhangende projecten te laten aansluiten. Arnold Eisenmöbel-Fabrik L. & C. Arnold Toeschrijving perspectief.1 Ook details zoals de sierlijke lijnen, (afb. 2). Dankzij de procesgang met zijn eerste heeft samengewerkt, zonder dat ieders aandeel is GmbH, Schorndorf Een catalogus in de zin van geordende lijst waarmee hij stoepranden aanduidt zijn typerend. achterpootloze stoel als casus belli kwam het gedocumenteerd. Zo’n situatie ontstond bijvoor- Opmerkingen bij de beschrijving BWT Bouw- en Woningdienst, Amsterdam brengt, wat er ook gecatalogiseerd wordt, altijd (afb. 1) concept ervan onder het Urhebersrecht (een Duits beeld toen hij samen met Lotte Stam-Beese een – ‘1927-1928’ duidt een periode van twee jaar aan DAM Deutsches Architektur Museum, problemen in de compleetheid, datering en auteursrecht) te vallen. [ ZIE C AT. 5 8] Omdat Stam in architectenbureau oprichtte. Als veelzijdig vorm- – ‘1927/1928’ betekent 1927 of 1928 of beide jaren Frankfurt am Main toeschrijving met zich mee. Hier wordt bij enkele Lang niet alles wat Stam voor anderen tekende, het gelijk werd gesteld, kreeg hij het auteursrecht geefster bracht zij ook architectuur en meubels – Het overzicht van collecties pretendeert geen Desta Deutsche Metalmöbel, Berlijn ervan stilgestaan. ontwierp hij ook. Zijn positie binnen het betref- van zelfstandige creaties van andere ontwerpers, op haar naam. Bij de hier opgenomen meubel volledigheid gta Institut für Geschichte und Theorie der Vooral wanneer Mart Stam in dienstverband fende architectenbureau geeft hierover enige die zijn concept hebben gebruikt.”2 Hier wijkt de ontwerpen is haar bijdrage niet aannemelijk – Collecties die uitsluitend uit foto’s bestaan wor- Architektur, Zürich aan projecten meewerkte kan niet altijd worden houvast, maar absolute zekerheid kan in geen juridische toeschrijving van de historische af. Dit gebleken.3 den niet vermeld HNI Het Nieuwe Instituut, Rotterdam vastgesteld welk aandeel hij heeft gehad. Soms enkel geval geboden worden. heeft tot contraversies geleid, zodat bijvoorbeeld – Bij hoogbouw wordt de vorm van het dak niet Metz Firma Metz & Co, Amsterdam zwijgen de bronnen, soms is de informatie niet Stoel B 33 in de VS doorgaans aan Marcel Breuer Chronologie vermeld RKD Rijksdienst voor Kunsthistorische eensluidend. Dergelijke onzekerheden zijn in dit De toeschrijving van de meubels van Stam kent wordt toegeschreven en in Europa aan Stam. De hier gepresenteerde volgorde van de projecten – Wanneer niet afzonderlijk verantwoord, zijn illus- Documentatie, Den Haag overzicht steeds vermeld. niet minder valkuilen dan die van zijn architectuur. Na de Tweede Wereldoorlog werden er opnieuw van Stam wordt bepaald door het jaar, waarin hij traties uit tijdgenote publicaties afkomstig SAA Stadsarchief Amsterdam Of Stam een creatief aandeel in een ontwerp heeft De kans op identificatie wordt uiteraard kleiner plagiaatprocessen gevoerd. De rechters waren met elk van deze projecten begint, waarmee het – Voor de afgekorte boektitels zie de literatuurop- SAR Stadsarchief Rotterdam gehad, kan uit de stijlkenmerken ervan blijken. naarmate materiële bewijzen - zoals ontwerp- nu geneigd om het vooroorlogse Urhebersrecht creatieve moment tot criterium is gekozen. Ook gave in het proefschrift SMA Stedelijk Museum Amsterdam Zijn werk kent eigen karakteristieken, zoals de tekeningen en foto’s - of getuigenverklaringen anders te interpreteren en nieuwe achterpootloze wanneer hij aan een bestaand project deelneemt, Thonet Gebrüder Thonet GmbH, Frankenberg opgevoerde spanning in de horizontaal-verticaal ontbreken. Van zijn houten meubels kan om die stoelen eerder als een zelfstandig ontwerp zien. is dit moment bepalend voor de rangschikking. Vitra Vitra Design Museum, Weil am Rhein verhouding, de wederzijdse doordringing van reden geen definitieve lijst worden opgesteld. Wel Wanneer hij in dienstverband werkt, wordt er vanuit bouwvolumes en de overhangende vormen. Deze is het goed mogelijk om zijn metalen stoelen te gegaan dat hij direct bij lopende en nieuwe projec- stijlfactor mag echter niet als een vingerafdruk identificeren. De opgave van de metalen stoelen 1 Mondelinge mededeling van Jos Bosman aan de auteur, ten betrokken wordt, wat ook waarschijnlijk is. beschouwd worden. in deze catalogus mag compleet heten dankzij 10 juni 2013. Wanneer het startpunt onbekend is, dan geldt de Wat hij als tekenaar geproduceerd heeft is gemak- de medewerking van de architectuurhistoricus 2 Mondelinge mededeling van Otakar Máčel aan de auteur, vroegst bekende datum als richtlijn. 13 augustus 2009. Het Urhebersrecht is nu in bezit van de 3 Damen en Devolder 1993, passim, Knapen 1998, passim en kelijker thuis te brengen. Belangrijke aanwijzingen Otakar Máčel, die internationaal als expert geldt. Allgemein Antroposofischen Gesellschaft Dorneck en blijft tot Per jaar wordt eerst de architectuur en stedenbouw schriftelijke mededeling van Hanneke Oosterhof aan de auteur, zijn uiteraard zijn manier van tekenen en zijn 2056 geldig. Máčel 1992, 156. behandeld en daarna de vormgeving. Enkele keren 15 januari 2016. 10 11PURMEREND

1917–1918 12 13

1.1 1.2 1.3 2.1 3.1 4.1

1.1 SCHEEPVAARTHUIS Locatie: Prins Hendrikkade 115-119, VIGNET JONGE STRIJD VIGNET DE ROEPING VAN DEN MENSCH VIGNET ONZE KAMPEERWEEK Scheepvaarthuis, “de boeg” bij voltooiing. Bouwmaatschappij de Lairesse van hoofd Binnenbantammerstraat 2-6 en Binnenkant Foto: B. Eilers, 1916 ontwerper J. van der Meij in samenwerking 7-9, Amsterdam Vignet met in kapitale letters de titel Vignet met in kapitale sierletters een motto Vignet met in kapitale sierletters ‘Onze Foto: collectie Nederlands Fotomuseum, met P. Kramer, M. de Klerk en A. van Gendt, Datering: ontwerp Amsterdam 1912, gefaseerde van het maandblad van de Jongelieden van Frederik van Eeden, omringd door geo- kampeerweek’ en ‘JGOB’ (de Jongelieden Rotterdam in opdracht van de NV Kantoorgebouw het uitvoering 1913-1916 en 1926-1928, sinds 1981 Geheelonthoudersbond. De sierletter heeft metrische ornamenten. In groen uitgevoerd. Geheelonthoudersbond). Tussen beide teksten is Scheepvaarthuis diverse gebruikers, vanaf 2007 in gebruik als verwantschap met het werk van Jaap Jongert. Ontworpen voor toepassingen in de Jongelieden een tent afgebeeld, waarvan de vorm in geome- 1.2 hotel De titel wordt omgeven door een rij vlammen en Geheelonthoudersbond. Dit motto geeft Mart trische patronen herhaald wordt. In donkerblauw Scheepvaarthuis, de toren. Het Scheepvaarthuis is een kantoorgebouw van Status: rijksmonument geometrische ornamenten. In zwart uitgevoerd. Stam ook in zijn tijdschrift Levensverdieping een uitgevoerd. Foto: B. Eilers, 1915 vijf bouwlagen in de vorm van een open driehoek Literatuur: H. Buys, ‘Mart Stam’, in: Elsevier’s prominente plek. Foto: collectie Nederlands Fotomuseum, met een veelhoekige toren in de punt. De stijl is geïllustreerd maandschrift (juli-december 1939) Opmerking: afmetingen 8,7 x 13,9 cm. Datering: uitvoering [Purmerend] rond 1919 Rotterdam expressionistisch, de plastische vorm herinnert 98, 385-389: 387; Kruidenier en Smeets 2014, Datering: uitvoering [Purmerend] rond 1919 Datering: uitvoering [Purmerend] rond 1919 Literatuur: Möller 1997, 13 aan een schip. De gevels zijn in siermetselwerk 82-93; Möller 1997, 12 en 133; Vuur 2005 Literatuur: Möller 1997, 13 Literatuur: Möller 1997, 13 Collectie: particuliere collectie, Leipzig 1.3 opgetrokken. Zij hebben een verticale structuur, Collectie: HNI Collectie: particuliere collectie, Leipzig Collectie: particuliere collectie, Leipzig Scheepvaarthuis, plattegrond voor de begane traveeën met gestileerde frontons vormen de 4.1 grond van de eerste bouwfase, 1912. bekroning. In- en exterieur zijn uitbundig gedeco- 2.1 3.1 Vignet. Collectie HNI reerd door Hildo Krop, Willem Brouwer, Willem Vignet. Vignet. Particuliere collectie, Leipzig Bogtman, Theo Nieuwenhuis, Carel Lion Cachet Particuliere collectie, Leipzig Particuliere collectie, Leipzig en andere vormgevers. Mart Stam is stagiair rond 1917-’19.1 Hierover zijn geen bijzonderheden bekend.

1 1 Kruidenier en Smeets 2014, 65. 2 3 4 14 15ROTTERDAM

5.1 6.1 7. 1

VIGNET PROGRAMMA FEESTAVOND VIGNET JEUGD EN ALCOHOL ONTWERP COVER

Voorblad van een programma in leperellovorm. Tekst in sierletters, omgeven door geometrische Een programma in sierletters, omgeven door Het vignet toont in kapitale sierletters aan de bo- patronen. In zwart uitgevoerd. Ontworpen voor de een schematische afbeelding van twee bomen en venzijde ‘Programma’ en aan de onderzijde ‘feest Jongelieden Geheelonthoudersbond. een laagstaande zon. Techniek, kleurgebruik en avond’. In het middenvlak zijn drie hoge golven afmetingen zijn onbekend. Ontworpen voor de en twee vlinders op een diagonaal verdeeld vlak Opmerking: gesigneerd Jongelieden Geheelonthoudersbond. weergegeven. In groen uitgevoerd. Ontworpen Datering: uitvoering [Purmerend] rond 1919 voor de Jongelieden Geheelonthoudersbond. Literatuur: Möller 1997, 13 Datering: uitvoering [Purmerend] rond 1919 Collectie: particuliere collectie, Leipzig Literatuur: Möller 1997, 148 Datering: uitvoering [Purmerend] rond 1919 Collectie: DAM (reproductie) Literatuur: Möller 1997, 13 6.1 Collectie: particuliere collectie, Leipzig Vignet. 7. 1 Particuliere collectie, Leipzig Ontwerp cover van een programma. 5.1 Collectie DAM Vignet. Particuliere collectie, Leipzig 5 6 7 1919–1921 16 17

8.1 8.2 8.3 9.1 9.2

8.1 STEDENBOUW VREEWIJK heeft een onbekend aandeel in dit project, dat zeker 9.1 UITBREIDINGSPLAN LINKER MAASOEVER Locatie: Rotterdam en omgeving Zeven verschillende woningtypen voor Vreewijk, Architectenbureau Granpré Molière en Verhagen, werk aan de groenvoorziening omvat (1919-‘22). Uitbreidingsplan Linker Maasoever, Rotterdam, Architectenbureau Granpré Molière, Verhagen en Datering: ontwerp Rotterdam 1919-1924, ontwerptekening, 1926. later Granpré Molière, Verhagen en Kok, in op- Hij laat het tuindorp in zijn essay ‘Holland und die 1921. Kok, in opdracht van de NV Eerste Rotterdamsch uitwerking 1931-1938, toepassing tot in de Ontwerp: architectenbureau Granpré Moliëre, dracht van de NV Eerste Rotterdamsch Tuindorp Baukunst unserer Zeit’ (1923) onvermeld. Collectie HNI Tuindorp jaren 1970 Kok en Verhagen Publicatie: S., ‘Uitbreiding Linker Maasoever’, Het tuindorp Vreewijk moet een zelfvoorzienende Locatie: Rotterdam-Zuid 9.2 Dit stedenbouwkundig plan voor IJsselmonde aan in: De Maasbode, 16 januari 1922; M. Stam, 8.2 woongemeenschap gaan vormen. Het steden- Datering: plan architectenbureau Berlage 1913 Uitbreidingsplan Linker Maasoever, Rotterdam, de zuidrand van Rotterdam omvat planning van ‘Holland und die Baukunst unserer Zeit’, in: Vreewijk in de tweede bouwfase, 1920. bouwkundig ontwerp, dat in fasen tot stand komt, (niet uitgevoerd), plan architectenbureau 1921. wegen en woningbouw. Hoewel het animo om op Schweizerische Bauzeitung (1923) 15, 185-188; Luchtopname vanuit het noordwesten. leidt tot een ruim opgezette, groene wijk met een Granpré Molière en Verhagen Rotterdam 1913, Collectie SAR deze “boerenzij” te gaan leven gering is, wordt het 18, 225-229; 19, 241-243; 21, 268-272 Collectie DAM gevarieerd stratenpatroon. Er worden 5.113 eenge- uitvoering 1916-1958, eerste oplevering 1921, eiland voor arbeiderswoningbouw bestemd. Het Literatuur: Beeren 1982, 25; Möller 1997, 13-16; zinswoningen gerealiseerd. De woningen aan de uitgebouwd, deels gesloopt en opnieuw krijgt eigen voorzieningen en een eigen centrum, de Steenhuis 2007, 145-149 8.3 westelijke kant worden door het bureau Granpré bebouwd 1990-2010, bewoond verkeersverbindingen worden verbeterd. Collecties: HNI; SAR Vreewijk, gepubliceerd in Neuere Holländische Molière, Kok en Verhagen ontworpen.1 Dit bureau Status: gedeeltelijk rijksbeschermd stadsgezicht Het wegennet vormt de ruggengraat van het ont- Baukunst van E. Strasser, 1926. ontwikkelt veertien gestandaardiseerde woningty- Literatuur: Bosma en Wagenaar 1995, 173-175; werp. Vanaf de Maasbruggen waaieren de wegen pen van sterk uiteenlopende gebruiksoppervlakten. M.J. Granpré Molière, ‘Een rondgang in het over het eiland uit. Naar buiten toe neemt de dicht- Deze woningen worden op staal gefundeerd en tra- eerste Rotterdamsche tuindorp’, in: Tijdschrift heid en de hoogte van de bebouwing af. De stad ditioneel geconstrueerd. Zij worden zoveel mogelijk voor volkshuisvesting (1921) 5, 124-128 en 6, gaat over in tuindorpen, terwijl de natuur langs groe- naar de zon georiënteerd. De architectuur krijgt een 158-166; Möller 1997, 12-16; Schreijnders 1991, ne wiggen diep het stedelijk gebied binnendringt. wat dorpse uitstraling. 122-135; Steenhuis 2007, 120-121 en 126-129; Het uitbreidingsplan is een van de eerste regionale Vreewijk krijgt internationale erkenning, maar Valten 1988, 15-62 plannen van Nederland en zal lange tijd richting ge- desondanks ziet Marinus Jan Granpré Molière een Collectie: Museumwoning Vreewijk; SAR ven aan de expansie van Rotterdam op de zuidoever minpunt: “Door de normalisatie van eisen zijn voor van de Maas. de kleine gezinnen de ruimten te groot, voor de 1 Valten 1988, 53. De hoofdontwerper is Pieter Verhagen. Mart Stam 2 M.J. Granpré Molière, ‘Een rondgang in het eerste 2 grote gezinnen de ruimten te klein.” Rotterdamsche tuindorp’, in: Tijdschrift voor volkshuisvesting zal bij de totstandkoming van dit streekplan betrok- 8 Granpré Molière is hoofdontwerper. Mart Stam (1921) 5, 124-128 en 6, 158-166: 166. 9 ken zijn geweest. 18 19

10.1 10.2 11.1 12.1 12.2 13.1

10.1–10.2 ‘DE ONBETAALDE FAUTEUIL’ GEVANGENISKAPEL 12.1 STADSUITBREIDINGSPLAN DEN HAAG WANDMEUBEL Fauteuil. Zelfstandige opdracht Stadsuitbreidingsplan Den Haag zuid-west, ZUID-WEST Particuliere collectie, Amsterdam Houten fauteuil met verende, gestoffeerde zitting. ontwerptekening. Zelfstandig project, naar aanleiding van een Houten wandmeubel bestaande uit boekenkasten De stoel heeft een vering van springveren op Tijdens een celstraf die hem wegens dienstwei- Collectie DAM prijsvraag en een lambrisering, geconstrueerd aan weerzij- gevlochten biezen. geren wordt opgelegd, ontwerpt Mart Stam een den van een schouw. Aan Mart Stam toegeschre- Rond 1919 woont en werkt Mart Stam in kapel, naar verluidt in opdracht van het Leger des 12.2 Stedenbouwkundig ontwerp voor een grote woon- ven op basis van de annotatie op de keerzijde Rotterdam terwijl zijn zus Cato er een opleiding Heils. Hierover zijn geen bijzonderheden bekend. Stadsuitbreidingsplan Den Haag zuid-west, wijk. Dit plan wordt opgezet langs een langwerpig van de foto: “Interieur Rotterdam 1920” in zijn volgt. In deze periode schenkt hij haar deze fau- Het is zijn vroegste zelfstandige ontwerp, dat ontwerptekening. raster met vier hoofdstraten die in de richting van handschrift. Het meubel kan met enige zekerheid teuil, die hij naar zijn ontwerp bij een meubelma- gedocumenteerd is. de stadsrand divergeren. Zo wordt de stad naar de met hem in verband worden gebracht, gezien de kerij heeft laten uitvoeren. Omdat de meubelma- natuur gericht. Deze structuur is verwant aan die aard van het werk, de bewaarplaats van de foto ker geen rekening heeft gestuurd, heeft de stoel Locatie: Strafgevangenis Scheveningen, Van voor de Rotterdamse Linker Maasoever van het ar- en de annotatie. de naam ‘de onbetaalde’ gekregen.1 Alkemadelaan, Den Haag (nu de Penitentaire chitectenbureau Granpré Molière, Verhagen en Kok In deze periode oriënteert Stam zich met Hans Inrichting Haaglanden) (1921), maar toont ook invloed van Jos Klijnen.1 Datering: uitvoering Rotterdam 1920 Schmidt en Werner Moser op voorlopers van Datering: ontwerp Scheveningen 1920, niet Literatuur: Möller 1997, 151 de Nieuwe Zakelijkheid zoals Charles Rennie uitgevoerd Locatie: omgeving Laan van Meerdervoort, Den Mackintosh, die tot sobere, strakke ontwerpen Literatuur: Möller 1997, 130 Haag 13.1 komen. Datering: ontwerp [Rotterdam] 1920, niet Wandmeubel. 11.1 uitgevoerd Ontwerp: M. Stam (toegeschreven) Datering: ontwerp 1919 (vermoedelijk), uitvoering Provoosthuis bij de Strafgevangenis Publicatie: M. Stam, ‘Holland und die Baukunst Foto: collectie DAM [Rotterdam] rond 1919 Scheveningen, plattegrond. Bouwjaar 1918. unserer Zeit’, in: Schweizerische Bauzeitung Collectie: particuliere collectie, Amsterdam (1923) 15, 185-188; 18, 225-229; 19, 241-243; 21, 268-272; ‘Der Raum’, in: ABC (1925) 1-5, 3-4 Literatuur: Möller 1997, 16; Risselada 1997, 36;

1 Schriftelijke mededeling van Carol Schade aan de auteur, Rümmele 1991, 60 2 februari 2016. 1 Cat. 9 respectievelijk Schipper Collectie: DAM 10 11 12 en Van Geest 1999, 23. 13 BERLIJN20 21

14.1 14.2 14.3

14.1 KANTOORGEBOUW BÖRSENHOF von Walthausen ook een aandeel van belang heeft Betonraamconstructie van het Kantoorgebouw Architectenbureau Von Walthausen, naar bijgedragen. Börsenhof, perspectieftekening. aanleiding van een prijsvraag (mogelijk niet Met dit project verschijnt Stams werk voor het ingediend) eerst in een tijdschrift, namelijk in Wendingen.2 De 14.2 tekening wordt vaak gepubliceerd en op tentoon- Kantoorgebouw Börsenhof, perspectieftekening. Het kantoorgebouw is een hoekpand met drie stellingen geëxposeerd. Collectie DAM dwarsvleugels, dat twaalf bouwlagen telt. Het wordt gedragen door het innovatieve portaal Locatie: denkbeeldige locatie in Berlijn 14.3 frame, dat Mart Stam hier voor het eerst toepast. Datering: ontwerp Berlijn 1922, niet uitgevoerd Città Nuova, 1916. Afgebeeld in De Stijl, 1919. De beeldtaal van het gebouw gaat onmiskenbaar Publicatie: M. Stam, ‘Holland und die Baukunst Ontwerp: A. Sant’Elia terug op de dramatiek van Antonio Sant’Elia, met unserer Zeit’, in: Schweizerische Bauzeitung name op zijn Città Nuova (1916). Stam zal deze (1923) 15, 185-188; 18, 225-229; 19, 241-243; 21, futurist via de Berlijnse groep rond het tijdschrift 268-272; ‘Der Raum’, in: ABC (1925) 1-5, 3-4; G. hebben leren kennen. Hij neemt diens trapsge- ‘Modernes Bauen’, in: ABC (1925) 1-1, 4; 1-3/4, wijze façade over. Ook het pleidooi van Sant’Elia, 3-5; M. Stam, ‘Op zoek naar een ABC van het die het “zware en groteske” verwerpt ten gunste bouwen’, in: Het Bouwbedrijf (1926) 11, 378; 17, van een architectuur die aan werkelijke behoeften 521-524; (1927) 1, 18-20 tegemoet komt, is aan hem besteed.1 Literatuur: Apollonio 1958, 132-133; Behne 1923, Dat Stam de architectuur van zijn tijd intensief be- 43 en 106-107; Gropius 1925, 30 en 79; Möller studeert, blijkt ook uit een motief dat hij toepast. 1997, 30-32 en 151; Oechslin 1991, 50; Reyner Hij plaatst horizontale erkers van glas vóór de Banham 1980, 127-137 en 176; Risselada 1997, gevels, zoals Walter Gropius dat bij het Bauhaus 35; Rümmele 1991, 54-55 en 60; H. Wijdeveld, (1925) doet. ‘Torenhuizen ter oplossing van het kantoor- en

1 Reyner Banham 1980, 128. Stam wordt algemeen als de hoofdontwerper van woningvraagstuk’, in: Wendingen (1923) 5, 3-13 1922–1923 14 2 Risselada 1997, 35. Börsenhof beschouwd. Betwist wordt of Werner Collectie: DAM 22 23

15.1 15.2 16.1 16.2

15.1 KANTOORGEBOUW AM KNIE Locatie: Am Knie (nu Ernst-Reuter-Platz), Berlijn 16.1 KANTOORGEBOUW CHICAGO TRIBUNE, Locatie: 435 North Michigan Avenue, Chicago Kantoorgebouw Am Knie, perspectieftekening en Zelfstandig project, naar aanleiding van een Datering: ontwerp [Berlijn] 1922, niet uitgevoerd Chicago Tribune Tower, perspectieftekening. INZENDING M. TAUT Datering: ontwerp Berlijn 1922, niet uitgevoerd plattegrond. prijsvraag Publicatie: ‘Berlin’, in: ABC (1926) 1-3/4, 3; M. Ontwerp: M. Taut met medewerking van M. Stam Architectenbureau B. en M. Taut en Hoffmanns, Literatuur: Menting 2003, 71 en 261; Oechslin Stam, ‘Op zoek naar een ABC van het bouwen’, naar aanleiding van een prijsvraag 1991, 51-52; Risselada 1997, 37; Rümmele 1991, 15.2 In een stad met een explosieve bevolkingsgroei en in: Het Bouwbedrijf (1926) 11, 378; 17, 521-524; 16.2 58; Stern, Tigerman en Abbey 1980, passim; Kantoorgebouw Am Knie, perspectieftekening grote toename van het gemotoriseerd verkeer is (1927) 1, 18-20 Chicago Tribune Tower in aanbouw, voltooid 1925. Rechthoekige wolkenkrabber van circa dertig Zukowsky 1987, 303-317 van een binnenplaats. een multifunctionele bouwwijze nodig. De opgave Literatuur: Krohn 2010, 47-49; Möller 1997, 31-32; Ontwerp: J. Mead Howells en R. Hood bouwlagen, die als monumentaal hoofdkantoor Collectie: DAM van de prijsvraag om tot een zo groot mogelijk Rümmele 1991, 56-57 Opname uit 1924 van een krantenconcern bedoeld is. De hoogste gebruiksoppervlak ten behoeve van kantoren en Collectie: DAM toren is tussen twee lagere ingeklemd, waarbij de woningen te komen brengt Mart Stam tot een laagste trapsgewijs afloopt. De gevels worden door omvangrijk gebouwencomplex met vijf parallelle vierkante vensters gestructureerd. De glasopper- vleugels, dat uiterst doelmatig gedacht is. Hij ex- vlakken wijken subtiel, zodat op de gevel levendige perimenteert met de betonconstructie en prefabri- lichteffecten ontstaan. De dialoog tussen hoofd- cage. Uitbouwen maken de voorgevel monumen- ontwerper Max Taut en medeontwerper Mart Stam taal; de vleugels zijn daarentegen functionalistisch leidt tot een tegenontwerp van de laatste. [ZIE CAT. 18] vormgegeven. Glazen luchtbruggen tussen deze Het winnende neogothische ontwerp van John vleugels geven het complex een minder massief Mead Howells en Raymond Hood wordt als een karakter. In een detailtekening met kikvorsperspec- verfraaiing van de stad gezien, maar ook als de tief stelt hij deze loopbruggen haast zwevend voor. afsluiting van een periode. 15 16 24 25

1 7. 1 18.1 18.2

1 7. 1 KANTOORGEBOUW CHICAGO TRIBUNE, Locatie: 435 North Michigan Avenue, Chicago 18.1 KANTOORGEBOUW ALLGEMEINE DEUTSCHE Opmerking: K. Bernhard is betonconstructeur bij De Chicago Tribune Tower, ontwerptekening. ZELFSTANDIG PROJECT M. STAM Datering: ontwerp [Berlijn] 1922, niet uitgevoerd Hoofdkantoor van de Allgemeine Deutsche GEWERKSCHAFTSBUND dit project Ontwerp: M. Stam Zelfstandig project, naar aanleiding van een Literatuur: Oechslin 1991, 52; Oorthuys en Möller Gewerkschaftsbund. Architectenbureau B. en M. Taut en Hoffmann, in Locatie: Inselstrasse 6 / Wallstrasse 61-65, Berlijn Collectie gta prijsvraag (geen deelname) 1991, 7-8; Rümmele 1991, 58-59; Waetzoldt en Ontwerp: M. Taut en F. Hoffmann opdracht van deze bond Datering: ontwerp Berlijn 1921-1922, uitvoering Haas 1977, 2/71 Ontwerp voorgevel: toegeschreven aan M. Stam 1922-1923, in gebruik 1923-1933, uitbreiding Wolkenkrabber op een rechthoekige basis ten Collectie: gta Opname uit 1924 Hoofdkwartier van een vereniging van vak- 1930-1932, vanaf 1933 herbestemmingen, als behoeve van het hoofdkantoor van een kran- bonden: hoekpand van zeven bouwlagen. kantoor in gebruik tenconcern. Tegenover de slanke, hoge toren 18.2 Gezichtsbepalend is het consequent toegepaste Status: Denkmal staat een lagere als tegenvorm. De combinatie Hoofdkantoor van de Allgemeine Deutsche betonraster, dat een belangrijk ontwerpprincipe Literatuur: Menting 2003, 76 en 257-258; Risselada van de curtain wall, die voortkomt uit de actuele Gewerkschaftsbund. van Mart Stam wordt. Deze betonrasterbouw 1997, 37 glasarchitectuur, en het vierkante raster doen het Ontwerp: M. Taut en F. Hoffmann geldt als exemplarisch voor de nieuwzakelijke ar- Collectie: DAM gebouw op een kristal lijken. De plattegrond is Ontwerp voorgevel: toegeschreven aan M. Stam chitectuur van de jaren twintig. In zowel exterieur expressionistisch, opgebouwd rond een spil. De Opname uit 2000 als interieur zijn echter ook stijlelementen van het indeling van het kantoorgebouw wordt niet uitge- expressionisme terug te vinden. werkt, hoewel de prijsvraag dit voorschrijft. Mart Ontwerp en realisatie zijn van Max Taut en Franz Stam beperkt zich tot één schets, een krachtig Hoffmann. De vormgeving van de voorgevel is statement, dat hij echter lang ongepubliceerd laat. volgens de overlevering aan Stam overgelaten, wat echter niet bevestigd kan worden.1 Het gebouw geldt als een klassiek voorbeeld van het modernisme van de jaren ’20. Als gevolg van een renovatie (1998) is de constructie tegenwoordig sterk geaccentueerd.

1 Mondelinge mededeling van Gerrit Oorthuys aan de auteur, 17 18 27 februari 2013. 26 27ZWITSERLAND

19.1 19.2

19.1 VERBANDSHAUS VAN DE DEUTSCHE Locatie: Dreibundstrasse (nu Dudenstrasse 10), Verbandshaus van de Deutsche Buchdrucker. BUCHDRUCKER Berlijn Ontwerp: M. Taut Architectenbureau B. en M. Taut en Hoffmann, in Datering: ontwerp Berlijn 1923, bouw 1924-1926, opdracht van genoemde vereniging verbouwing 1951, als kantoor in gebruik 19.2 Status: Denkmal Verbandshaus van de Deutsche Buchdrucker, Het architectenbureau dankt de opdracht mede Literatuur: Hilberseimer 1927, 59; Menting 2003, vergaderzaal. aan de gunstige ontvangst van het ADGB-gebouw, 267-269; Rehm 2002 dat het mooiste eigentijdse gebouw van Berlijn Collectie: DAM genoemd wordt. [ ZIE CAT. 19] Voor dit gebouw wordt een stuk grond van 7.000 m2 aangekocht, waarop ook achttien woningen gebouwd worden. Er komt een vrijstaand gebouw van vijf bouwlagen tot stand, met een axiaal-symmetrische façade die aan beide zijkanten met een etage is verhoogd. Pilasters verhogen het verticale effect. Het ontwerp is van Max Taut en betonconstructeur Karl Bernhard. Mogelijk zijn bijdragen van Mart Stam na zijn vertrek (1923) gerealiseerd, maar daarvoor bestaat geen bewijs. Lang dient het gebouw als hoofdkwartier, uitgeverij en opleidings- centrum van de ADGB. Het heeft zijn oorspronkelijke functie behouden en wordt nog steeds als toekomstgericht ervaren. 19 1923–1925 28 29

20.1 20.2 20.3 21.1 21.2 21.3

20.1 BEDRIJFSPAND STEINMÜHLEPLATZ Locatie: Steinmühleplatz, Uraniastrasse en Sankt 21.1 TWEE-ONDER-EEN-KAP WONINGEN Locatie: Rainstrasse 62, 64/66, 68/70, 72/74 en Bedrijfspand Steinmühleplatz, Architectenbureau Moser, in opdracht van Annagasse, Zürich Twee-onder-een-kap woningen Rainstrasse, RAINSTRASSE 76/78, Zürich perspectieftekening. eigenarenvereniging Steinmühle Datering: ontwerp Zürich 1923, niet uitgevoerd overzicht met rechts de eerste fase en links de Architectenbureau Moser, in opdracht van Datering: projectstudie Zürich 1923, bouw Collectie gta Literatuur: Th. van Doesburg, niet-uitgevoerde tweede fase. woningbouwvereniging Rainstrasse 1923-1924, verbouwd 1960 (Rainstrasse 72), Kort voordat Karl Moser Mart Stam in dienst ‘Vernieuwingspogingen in de architectuur. Collectie gta bewoond 20.2–20.3 neemt, heeft hij diens ontwerp Börsenhof leren N.a.v. het slot van het artikel van prof. dr. J.G. Een groep van vijf huizen met drie woonlagen Literatuur: ‘Gelände und Bebauung am Zürichzee’, Bedrijfspand Steinmühleplatz, ontwerptekeningen kennen. [ZIE C AT. 1 5] Hij vraagt Stam om zijn Wattjes in “Het Bouwbedrijf” van 29 april j.l. 21.2 onder zadeldaken die dwars op de straat staan. in: ABC (1925) 1-5, 1; Oechslin 1991, 26; begane grond en eerste kelderlaag. Berlijnse ervaring met betonconstructies in een no. 9’, in: Het Bouwbedrijf (1927) 11, 266; Möller Twee-onder-een-kap woning Rainstrasse. Ieder huis telt twee woningen met elk zeven-negen Oechslin en Hildebrand 2010, 2/280-281 Collectie gta voorstudie toe te passen. Het gaat om het project 1997, 30-35; Oechslin 1991, 22-25; Oechslin en K. Moser gebruikt dit beeldmateriaal bij zijn kamers, behalve het hoekhuis, dat wat groter is en Collectie: gta Steinmühleplatz, een bedrijfspand bij de Sihlpoort Hildebrand 2010, 2/290-293; Risselada 1997, colleges aan de technische hogeschool. voor één gezin bestemd. De bouwstijl is klassiek, in Zürich. Het project komt voort uit de behoefte 38-39 Collectie gta alleen de detaillering neigt naar modernisme. Een om het stadscentrum te moderniseren. Collectie: gta tweede bouwfase, waarin nog vier huizen gepland Het vrijstaande bedrijfsgebouw telt acht bouw- 21.3 worden, wordt wegens een gebrek aan afnemers lagen en heeft de vorm van een onregelmatige Afbeelding in ABC bij het artikel ‘Gelände und niet uitgevoerd. driehoek. Op het bouwprogramma staan winkels, Bebauung am Zurichsee’, 1925. Het aandeel van Mart Stam is onbekend gebleven. kantoren en een ondergrondse parkeergarage. Zijn belangstelling voor het project blijkt uit een Stam zoekt naar een typische uitdrukkings- artikel in ABC – Beiträge zum Bauen dat een jaar na vorm voor het moderne gebouw.1 Hij realiseert de oplevering verschijnt. Bij een beschouwing over dit gebouw in de nieuwzakelijke stijl, met een de relatie tussen de stad en de natuur beeldt hij eigentijdse constructie, namelijk een betonskelet een soortgelijke huizenrij op een hellende straat af. dat nadrukkelijk in zicht komt. De verdiepingen overhangen de begane grond, het trappenhuis vormt een verticaal accent. Deze eerste samenwerking met Moser zet de toon 1 Brief van Mart Stam aan Werner Moser, Berlijn, 11 maart 1923. 20 voor hun dialoog. gta, archief W. Moser. 21 30 31

22.1 22.2 23.1 23.2

22.1 ‘WONING MET UITBREIDINGSMOGELIJKHEID Datering: ontwerp Zürich 1923-1924, niet 23.1 ‘WONING MET UITBREIDINGSMOGELIJKHEID constructie hoge kosten en vochtproblemen met ‘Woning met uitbreidingsmogelijkheid 1923’ uitgevoerd Aantekeningen van K. Moser bij het ontwerp 1924’ zich mee zal brengen. Ook merkt hij op, dat het 1923’, perspectieftekening, plattegronden en Architectenbureau Moser Publicaties: ‘Modernes Bauen’, in: ABC (1924) 1-2, ‘Woning met uitbreidingsmogelijkheid 1924’. Zelfstandig project terras het zonder toegang moet stellen en dat de programma. 4; (1925) 1-3/4, 4-5; M. Stam, ‘Op zoek naar Collectie gta ruimte eronder weinig praktisch is. Collectie DAM Studie van een futuristische woning van twee een ABC van het bouwen’, in: Het Bouwbedrijf Abstracte studie voor een vrijstaande woning van woonlagen onder een plat dak. Het betonskelet is (1926) 11, 378; 17, 521-524; (1927) 1, 18-20 23.2 drie woonlagen onder een plat dak. Voor Stam is Datering: ontwerp [Zürich] 1924, niet uitgevoerd 22.2 in zicht, de witgepleisterde muurvlakken hebben Literatuur: Oechslin 1991, 64-65; Rümmele 1991, Detail van 23.1. het uitgangspunt het Dom-ino huis, een ontwerp Publicatie: ‘Modernes Bauen’, in: ABC (1924) 1-2, 4; Detail van 22.1. onderling een sterke wisselwerking. Mart Stam 62 van Le Corbusier (1915). [ ZIE CAT. 45] Hierover (1925) 1-3/4, 4-5 besteedt in dit ontwerp bijzondere aandacht aan Collectie: DAM schrijft hij: “Met dit bouwskelet kunnen vloeren Literatuur: Gropius 1925, 79; Möller 1997, 37; de relatie tussen de binnenruimten en de denk- en façaden oneindig gecombineerd worden, zodat Oechslin 1991, 39-40; Oorthuys en Möller 1991, beeldige buitenruimten, waaruit een invloed van een betaalbare geprefabriceerde woning ontstaat 27; Risselada 1997, 37; Rümmele 1991, 63 Oosterse architectuur op de ABC-groep blijkt. Voor die als wapen tegen de woningnood ingezet kan Collecties: DAM; gta zover bekend heeft hij dit ontwerp zonder inbreng worden.”1 Hij werkt het Dom-ino huis tot een van anderen uitgewerkt. eigen constructieprincipe om, waarmee hij zich in de architectuurdiscussie over de toepassing van beton in de woningbouw mengt. Het portaalframe is in zicht. Dit genormaliseer- de betonskelet wordt met betonnen dekplaten afgedekt. Het in minimale vormentaal gestileerde gebouw kan naar behoefte worden vergroot. Het ontwerp, een idealisering van Huis Rikli, betekent een doorbraak in de architectonische visie van Mart Stam. [ZIE CAT. 28] Karl Moser is kritisch over de draagstructuur, die 1 ‘Modernes Bauen’, in: ABC (1924) 1-2, 4; (1925) 1-3/4, 4-5: 4. 22 23 naar buiten toe doorloopt.2 Hij verwacht dat deze 2 Von Moos 1986, 36 noot 8. 32 33

24.1 25.1 25.2

24.1 STADSUITBREIDINGSPLAN ‘VITAL’ Locatie: Trautenau (nu Trutnov, Tsjechië) 25.1–25.2 HUIZENRIJ MÖÖSLI Locatie: onbekende locatie in Wollishofen, Zürich Stadsuitbreidingsplan ‘Vital’, plattegrond. Zelfstandig project naar aanleiding van een Datering: ontwerp Zürich 1923-1924, niet Huizenrij Möösli, ontwerptekeningen. Architectenbureau Moser Datering: ontwerp Zürich 1921-1924, niet Collectie DAM prijsvraag (geen deelname onder eigen naam) uitgevoerd Collectie gta uitgevoerd Publicatie: ‘Trautenau’, in: ABC – Beiträge zum Deze projectstudie voor een kleine rij twee- Literatuur: Oechslin 1991, 28-29; Oechslin en Een Tsjechoslowaakse prijsvraag roept steden- Bauen (1926) 2-1, 7 onder-een-kap woningen is bestemd voor de Hildebrand 2010, 2/280 bouwkundigen op om een uitbreidingsplan voor Literatuur: Möller 1997, 17; Oorthuys en Möller middenklassewijk Wollishofen in Zürich. Voor Collectie: gta het heuvelachtige stadje Trautenau te ontwerpen, 1991, 64; Oechslin 1991, 120; Rümmele 1991, 61 het licht hellende terrein zijn twee woningtypen waarbij de verkeerscirculatie het uitgangspunt Collectie: DAM ontwikkeld: een blok met twee woonlagen en één vormt. Vanuit het functionalistische beginsel om met drie woonlagen, met op de kop een winkel. de verschillende stedelijke functies te scheiden De huizenrijen hebben gevarieerd vormgegeven leidt Mart Stam de hoofdwegen consequent om gevels en een bescheiden ruimteprogramma de woonwijken heen. In zijn toelichting in ABC – onder een zadeldak. Het aandeel van Mart Stam is Beiträge zum Bauen: “De steden ontwikkelen zich- onbekend gebleven. Wel kunnen formele details zelf, hun vorm wordt steeds opnieuw verstoord, van de gevels, zoals de tot de dakrand doorge- zonder zich over de esthetische wetten van de trokken vensterbanden, met hem in verband stedenbouwers te bekommeren.”1 gebracht worden.

1 ‘Trautenau’, in: ABC – Beiträge zum Bauen (1926) 2-1, 7. 24 Vertaald uit het Duits. 25 34 35

26.1 26.2 27.1 27.2

26.1 VILLA MOSER Locatie: Freudenbergstrasse 120, Zürich 27.1–27.2 HUIS RIKLI Locatie: Herzogstrasse 10, Zürich Woning Moser, ontwerptekening, 1923. Architectenbureau Moser Datering: ontwerp Zürich 1923, uitvoering 1923- Huis Rikli. Architectenbureau Moser Datering: ontwerp Zürich 1924, bouw beginjaar Collectie gta 1924, verbouwingen 1936, 1972-1973 en 1989- Opnamen uit 1985 1924, wijzigingen 1926, sloop 1992 Het woonhuis van Karl Moser wordt door hem 1990, bewoond Foto's: U. Lehrer Vrijstaande woning met drie woonlagen onder een Literatuur: S. von Moos, 'Karl Moser en Mart 26.2 zelf ontworpen en gerealiseerd. Hier neemt hij Status: Denkmal Collectie gta zadeldak. De voorgevel is nadrukkelijk asymme- Stam. Het Rikli huis in Zürich', in: Archis (1986) Woning Moser, ontwerptekening, 1924. afstand van het gebruik van symmetrie voor Literatuur: Oechslin 1991, 30-31; Oechslin en trisch, wat bij Karl Moser uitzondering blijft. Deze 2, 35-37; Oechslin 1991, 21 en 39-40; Oechslin Collectie gta gevels en ruimten. Zo functioneert de veelhoekige Hildebrand 2010, 2/287-289 inbreng van Mart Stam, die het mogelijk maakt om en Hildebrand 2010, 2/294-295; Rümmele 1991, toren van het trappenhuis als pendant van het Collectie: gta de indeling van de woning van de gevel af te lezen, 66-68 hoofdvolume. wordt na aanpassing uitgevoerd. De woning wijkt Collectie: gta Mart Stam krijgt de opdracht om de gevels uit te sterk af van de huizen in de omgeving. werken. Verschillende van zijn voorstellen krijgen Behalve de asymmetrie zijn er meer aanwijzingen, in samenspraak met Moser toepassing. Hoewel dat Stam mede-ontwerper van dit gebouw is en niet rechtstreeks van Stams hand, getuigen de het projecteert. Huis Rikli mag als gezamenlijk verlaagde toren en de asymmetrische ingangspar- ontwerp van Moser en Stam gelden. De beton- tij van zijn invloed. Door middel van het horizon- nen onderbouw, die het gebouw een horizontaal tale accent van het terras en de levendige gevels accent geeft, wordt zelfs uitsluitend aan Stam gaat het huis een wisselwerking met de omgeving toegeschreven. De opzet is afgeleid van ‘Woning aan. met uitbreidingsmogelijkheid 1924’, zij het dat ter- rasdeuren zijn toegevoegd. Deze onderbouw, ac- centen in de detaillering en een niet-gerealiseerde gevelvariant in baksteen verklaren de bijnaam “das Holländische Haus”. Daarmee laat juist dit ontwerp, waarvoor Moser en Stam voor het laatst samen aan de tekentafel hebben gestaan, zien 26 27 hoe vruchtbaar hun samenwerking is geweest. 36 37

28.1 29.1 29.2

28.1 ZIEKENHUIS LORY-SPITAL Locatie: Freiburgerstrasse 18, Bern 29.1 VOLKSHUIS Locatie: onbekende locatie in Thun Loryspital, 1929. Architectenbureau Itten, in het kader van een Datering: ontwerp Thun 1924, niet uitgevoerd Volkshuis Thun, perspectieftekening. Architectenbureau Itten, vermoedelijk in het kader Datering: ontwerp Thun 1924, niet uitgevoerd Ontwerp: O. Salvisberg en D. Brechbühl prijsvraag Literatuur: Oechslin 1991, 54 en 90 Collectie gta van een prijsvraag Literatuur: Oechslin 1991, 55 en 92 Foto: collectie gta Collectie: gta Collectie: gta Dit ontwerp voor een ziekenhuis in Bern is het 29.2 Vrijstaand gebouw in de vorm van een onregel- Opmerking: in 1934 zal A. Itten nog eens aan eerste project van Arnold Itten, waar Mart Stam Volkshuis Thun, plattegrond voor een variant van matige driehoek, met twee bouwlagen onder een een prijsvraag voor een Volkshuis in Thun een aandeel in krijgt. De prijsvraag staat open de begane grond. hoog zadeldak, waarvan de horizontale randen deelnemen. Opnieuw is de locatie onbekend voor architecten uit het kanton Bern. Kennelijk Collectie gta sterk benadrukt worden. Ook de rij smalle, hoge gebleven. Ittens inzending is evenmin bekend bereikt Itten de tweede fase. Overigens is noch vensters is karakteristiek. De uitbouw heeft bega- over deze prijsvraag noch over het ontwerp van ne gronds een halfronde uitbouw. Mart Stam is Itten veel bekend; het aandeel van Stam is zelfs mede-ontwerper. geheel onbekend. Karl Moser beoordeelt als jurylid de 50 inzendingen.1 In een brief beschrijft hij het ontwerp van Itten: “De situatie was goed begrepen maar de plattegrond was slecht en vol onpraktische zaken. De voorgevel was goed maar niet zo origineel als ik verwachtte.”2 Hij ziet het ontwerp als een compromis en hoopt in het vervolg op een grotere inbreng van Stam, van wie hij blijkbaar meer 3 verwacht dan van zijn oud-student Itten. 1 Het winnend ontwerp van O. Salvisberg en D. Brechbühl wordt in 1929 in gebruik genomen. 2 Brief van Karl Moser aan Werner Moser, Zürich, 27 november 1924. gta, archief W. Moser. Vertaald uit het Duits. 3 Notitieboekje van Karl Moser. gta, archief K. Moser KM-1925- 28 TGB-9. Vertaald uit het Duits. 29 38 39

30.1 30.2 30.3 30.4 31.1 31.2

30.1 GYMNASIUM ‘TERRASSIERUNG’ Locatie: Schorlemerstrasse 28, Sankt Wendel 31.1 – 31.2 PASSERELLE Gymnasium ‘Terrassierung’, plattegrond. Architectenbureau Itten, in het kader van een Datering: ontwerp Thun 1924, niet uitgevoerd Passarelle, perspectieftekening op een briefkaart. Zelfstandig project Collectie gta prijsvraag Publicatie: M. Stam, ‘Op zoek naar een ABC van Collectie gta het bouwen’, in: Het Bouwbedrijf (1926) 11, Verkeersvoorziening van beton: een voetganger- 30.2 Gebouwencomplex van twee bouwlagen onder 378; 17, 521-524: 523; (1927) 1, 18-20 straverse met trap, bedoeld om spoorbanen over te Gymnasium ‘Terrassierung’, perspectieftekening. een plat dak, gegroepeerd rond een cour, met Literatuur: Möller 1997, 36-37; Oechslin 1991, steken. De constructie staat op twee kolommen, die Collectie gta twee vleugels die elk op de kop een hoger volume 16, 56 en 95; Oorthuys en Möller 1991, 64; zo gunstig mogelijk zijn geplaatst om het gewicht hebben. Het hoofdgebouw met 22 lokalen vormt Rümmele 1991, 69 van de trap te verdelen. Zo kunnen twee verkeers- 30.3 –30.4 de basis, een hogere vrijstaande aula dient als Collectie: gta stromen elkaar ongehinderd kruisen. Blijkbaar heeft Gymnasium ‘Terrassierung’, ontwerptekening. tegenhanger. Het motto ‘Terrassierung’ verwijst de verkeerssituatie rond het station van Thalwil, Collectie gta naar het plateau, dat een glooiend terrein waar een dergelijke traverse ontbreekt, Mart Stam overbrugt. geïntrigeerd, wellicht bij bezoeken aan de redactie- Het ontwerp behoort tot de vroegste ontwerpen vergaderingen van ABC – Beiträge zum Bauen in dit voor schoolgebouwen in modernistische stijl en voorstadje van Zürich. Verkeersvraagstukken hebben kent zowel classicistische als functionalistische steeds zijn belangstelling. [ZIE OOK CAT. 66 EN CAT. 67] elementen. Mart Stam is mede-ontwerper. In zijn Enkele jaren later krijgt dit treinstation een ongelijk eigen werk zal hij vormaspecten van dit ontwerp vloerse spoorovergang voor passagiers. Deze hergebruiken. traverse krijgt in 1963 een opvolger die qua functionalistische vormgeving het schetsontwerp van Stam overtreft. Dat schets en realiteit sterk overeenkomen, komt omdat beide van dezelfde principes uitgaan.

Locatie: Bahnhofstrasse, Thalwil Datering: ontwerpschets 1924, niet uitgevoerd 30 31 Literatuur: Oechslin 1991, 91; Zwicky 1995, 351 40 41

32.1 32.2 33.1 33.2

32.1 TREINSTATION GENÈVE-CORNAVIN ‘CANONICA’ Locatie: Place de Cornavin, Genève 33.1 TREINSTATION GENÈVE-CORNAVIN - VARIANT Locatie: Place de Cornavin, Genève Treinstation Genève-Cornavin ‘Canonica’, Architectenbureau Itten, in het kader van een Datering: ontwerp Thun 1924, niet uitgevoerd Het artikel ‘Zwei Bahnhöfe’ in ABC, 1925. Zelfstandig project, naar aanleiding van een Datering: ontwerp Thun 1924-1925, niet perspectieftekening. prijsvraag Literatuur: P. Meyer, ‘Bahnhof-Wettbewerb Genf- prijsvraag (geen deelname) uitgevoerd Collectie gta Cornavin’, in: Schweizerische Bauzeitung 33.2 Publicaties: ‘Zwei Bahnhöfe’, in: ABC (1925) 1-6, Het toenemende treinverkeer rond Genève maakt (1925) 20, 258 en 23, 293-297; Oechslin 1991, L. Hilberheimer vergelijkt de treinstations van R. Gebouw met een dynamisch karakter, a-symme- 3-4; M. Stam, ‘Op zoek naar een ABC van het 32.2 een nieuw station noodzakelijk, wat in 1924 tot 56-60; Oechslin en Hildebrand 2010, 2/303-304; Neutra en M. Stam in Grosstadarchitektur (1927). trisch samengesteld uit een laag hoofdgebouw met bouwen’, in: Het Bouwbedrijf (1926) 11, 378; 17, Treinstation Genève-Cornavin ‘Cornavin’, een belangrijke prijsvraag leidt. De inzending van Rümmele 1991, 72-73 een opvallende hellingbaan en een hoge dwars- 521-524; (1927) 1, 18-20 perspectieftekening, 1925. Arnold Itten toont een gebouw van vier bouw Collectie: gta staande zijvleugel. De vijf bouwlagen rusten op een Literatuur: Behne 1928, 61; S. Giedion, ‘Zwei Opwerp: K. Moser lagen onder een zadeldak met een axiaal-symme- betonskelet. Dankzij de geaccentueerde bodempla- Höllandische Arbeiten. Auf der Grossen trische façade in neoclassicistische stijl. Pilasters ten krijgt het gebouw een sterk horizontaal accent. Berliner Kunstaustellung’, in: Bauwelt (1926) maken de gevel sterk ritmisch. Mart Stam is me- Het transparante en dynamische ontwerp is verwant 20, 13-16; Giedion 1929, 79; W. Grohmann, de-ontwerper; zijn sobere stijl is in de voorgevel aan het constructivisme. Maar evengoed is het “Ausstellungen”, in: Das Kunstblatt (1926) 7, te herkennen. Hij maakt ook een tegenontwerp. functionalistisch: doelmatig in ontwerp, bouwwijze 283-284; Hilberseimer 1927, 80-81 [ZIE CAT. 34] en gebruik. Uitgaande van de verkeerseisen analy- Van Loghem 1932, 40; Möller 1997, 37-39; Oechslin seert Mart Stam de situatie grondig en hij stemt de 1991, 60-62; Oorthuys en Möller 1991, 29 en verschillende verkeersstromen op elkaar af. In Het 37; Platz 1930, 50-51 en 493; Risselada 1997, Bouwbedrijf geeft hij een toelichting: “Het ontwerp 38; Rümmele 1991, 74-77; M. Steinmann, ‘Mart Genève-Cornavin is een poging om (…) het stati- Stam’, in: Schweizerische Bauzeitung (1971) 2, onsgebouw van zijn representatieve houding te ont- 41-44 doen en het te maken tot een (weliswaar belangrijk) Collectie: DAM gebruiksvoorwerp, waarmee we dagelijks omgaan.”1 Dankzij dit ontwerp, dat uitvoerig in de tijdgenote vakpers besproken wordt, maakt Stam naam als een geniale architect die complexe opgaven tot de 1 M. Stam, ‘Op zoek naar een ABC van het bouwen’, in: Het 32 33 essentie weet terug te brengen. Bouwbedrijf (1926) 11, 378; 17, 521-524; (1927) 1, 18-20: 20. 42 43

34.1 34.2 34.3 34.4 34.5 34.6

34.1 WOLKENBÜGEL - VARIANT vorm bij deze stoel terugkeert. [ZIE CAT. 58] 34.4 Wolkenbügel ingemonteerd op een foto van het Bijdrage aan een bestaand project De tekeningen zijn in een traditionele techniek uit- De situering van de Wolkenbügel op de Nikitzkiplein, Moskou, 1924/1925. gevoerd: zwarte inkt op aquarelpapier. Zij worden binnenring van Moskou, 1925. E. Lissitzky zou Ontwerp: E. Lissitzky Met het oorspronkelijke ontwerp, een utopische in de nalatenschap van Stam teruggevonden, in hierbij de poorten van Jeruzalem voor ogen verbeelding van acht woontorens die lijken te een boek over Lissitzky. hebben had. 34.2–34.3 zweven, wil El Lissitzky de verkeerscongestie in Wolkenbügel - variant, perspectieftekening, Moskou tegengaan. Locatie: acht locaties in Moskou 34.5 1924/1925. Emil Roth maakt de constructie stabieler door Datering: oorspronkelijk ontwerp E. Lissitzky Twee constructiemogelijkheden voor de Ontwerp: M. Stam de sokkel door twee vijftig meter hoge, metalen 1923/1925, variant M. Stam 1924/1925, niet Wolkenbügel, 1924. Collectie DAM schragen te vervangen. Mart Stam, die met hen uitgevoerd Ontwerp: E. Roth samenwerkt, maakt als variant op deze studie een Literatuur: Bürkle 1991, passim; Ingberman 1994, langgerekt, rechthoekig woongebouw van drie 16-19; Lissitzky 1929, passim; W. Möller, ‘Mart 34.6 woonlagen. De schragen krijgen glazen liften. Zo Stam und das Wolkenbügelprojekt’, in: Pro E. Lissitzky publiceert het Wolkenbügel-project in geeft hij het gebouw een suggestie van onein- (1988) 4, 19-23; Möller 1997, 40; Oechslin 1991, Asnova-bulletin, 1926. digheid en daarmee een ander karakter. Tegelijk 52-53; Oorthuys en Möller 1991, 22; Reyner Collectie Van Abbemuseum, Eindhoven vereenvoudigt hij de woonblokken, om normali- Banham 1980, 71 en 177; Rümmele 1991, 64-65 satie mogelijk te maken. Collectie: DAM Noch Lissitzkys innoverende ideeën over ruimte en vorm noch de variant van Stam wordt in ABC – Beiträge zum Bauen gepubliceerd, waarschijnlijk omdat deze laatste zich in dit blad tot functionalistische architectuur wil beperken. Zijn variant krijgt überhaupt geen publiciteit. Het “gewichtsloze” ontwerp mag wel als het prototype van stoel W 1 34 beschouwd worden, omdat de overhangende 44 45

35.1 36.1 36.2 36.3

35.1 AFFICHE BRUYNZEEL PARKETVLOEREN Opmerking: geen exemplaar bekend 36.1 SCHOOLGEBOUW GURZELEN Locatie: onbekende locatie in Gurzelen Affiche Bruynzeel parketvloer, afgebeeld in ABC, Datering: ontwerp 1924, niet uitgevoerd. Schulhaus Gurzelen, plattegrond begane grond. Architectenbureau Itten, vermoedelijk naar Datering: ontwerp Thun 1924/1925, niet 1924. Reclameaffiche voor de vloerenfabriek Bruynzeel Tentoonstelling in de Haagse Kunstkring 1924, Collectie gta aanleiding van een prijsvraag uitgevoerd in Rotterdam. Mart Stam dingt mee in een daarna reizend Literatuur: Oechslin 1991, 98-99 prijsvraag van deze fabrikant maar valt buiten de Publicatie: Brentjes 2008; ‘Jury-rapport prijsvraag 36.2 Vrijstaand rechthoekig schoolgebouw van twee Collectie: gta prijzen. aanplakbiljet Bruynzeel’, in: De Reclame, juli Schulhaus Gurzelen, ontwerptekening. bouwlagen onder een hoog zadeldak. Ontworpen Het bedrijf in houtproducten beleeft een bloei 1924, 348, 351, 353 en 355; Möller 1997, 45 noot Collectie gta in een bouwstijl naar de locale traditie. De per- periode. Geregeld worden nieuwzakelijke grafisch 126; Rümmele 1991, 21 spectieftekening benadrukt het groene karakter ontwerpers ingehuurd, in de eerste plaats Piet 36.3 van de directe omgeving van het schoolgebouw. Zwart. Het lijkt haast uitgesloten dat dit bedrijf Schulhaus Gurzelen, perspectieftekening. Mart Stam is mede-ontwerper. Overige bijzonder- Mart Stam een opdracht voor een affiche heeft De bomen zijn onmiskenbaar door M. Stam heden zijn niet bekend. gegeven. getekend. Wat dit afficheontwerp betreft, mag een beïnvloe- Collectie gta ding door Piet Mondriaan aangenomen worden.1 Het affiche illustreert het artikel ‘Die Reklame’, dat El Lissitzky en Stam in ABC – Beiträge zum Bauen publiceren. Zij stellen, dat reclame noodzakelijk is in een maatschappelijke bestel, dat concurrentie kent. Voor de vormgeving van een affiche vinden zij individualisme van geen belang. Kleur, vorm, maar vooral een goed georganiseerde tekst bepalen de werkzaamheid.

35 1 Rümmele 1991, 21. 36 46 47

37.1 37.2 37.3 38.1

37.1– 37.2 WINKELGALERIJ MET CAFÉ-RESTAURANT Locatie: Laan van Meerdervoort 434-469 / 38.1 HUIS LÄNGGASSE Locatie: Länggasse, Thun Winkelgalerij met café-restaurant, Zelfstandig project, in het kader van een Fahrenheitstraat 419, Den Haag Huis Länggasse, ontwerptekening. Architectenbureau Itten Datering: ontwerp Thun 1924-1925, bouw 1925, in ontwerptekeningen. prijsvraag (te laat ingezonden)1 Datering: ontwerp [Thun] 1924/1925, niet Collectie gta onbekend jaar gesloopt Ontwerp: M. Stam uitgevoerd Vrijstaande eengezinswoning met twee woonla- Literatuur: Oechslin 1991, 63 en 95 Foto: collectie Oorthuys, Amsterdam Vanuit Zwitserland neemt Mart Stam deel aan een Literatuur: Bock 2001, 199-201; Oechslin gen met axiaal-symmetrische gevels onder een Haagse prijsvraag, die sterk in de belangstelling 1991, 12; Oorthuys en Möller 1991, 67; A. zadeldak. Ontworpen in een traditionele bouwstijl. 37.3 staat. Gevraagd wordt een ontwerp voor de gevel Westerman, ‘Winkelgalerij en café-restaurant Mart Stam is mede-ontwerper. Hij werkt dit ont- Winkelgalerij met café-restaurant, motto van een bedrijfspand. Het programma moet vol- te ’s Gravenhage’, in: Bouwweekblad (1926), werp uit en probeert het zo eenvoudig mogelijke ‘Simultanéité’, ontwerptekening, 1925. doen aan de eisen van de markt, zoals die op dat 152-153; Wilk 2006, 148 vorm te geven, zonder ornamenten. Ook de pre- Ontwerp: C. van Eesteren moment gelden. sentatie voor mogelijke opdrachtgevers is sober Kleurenschema: Th. van Doesburg Stams ontwerpt een langwerpig gebouw met win- gehouden. Collectie HNI kels, horeca en woningen, met drie bouwlagen onder een plat dak en op de kop een verhoging tot vier bouwlagen. Waarschijnlijk vormt een betonskelet de constructie. Zijn gepleisterde gevel is een spel van horizontalen en verticalen en van overkragende volumes in een asymmetrisch, puur ontwerp, dat naar De Stijl neigt. Zijn benadering zou te abstract geweest zijn om bij de jury waardering te krijgen, net als het ontwerp van Cor van Eesteren. Stams inzending komt echter te laat binnen om mee mogen te dingen.

1 Brief van Leni Stam-Lebeau aan Cato en Leo Blum, Thun, 37 1 oktober 1924. Collectie Kastelein, Leiden. 38 48 49

39.1 39.2 39.3 40.1 40.2 40.3

39.1 – 39.2 DUBBELE EENGEZINSWONING LÄNGGASSE Locatie: Länggasse, Thun 40.1 SCHOOL HEIMBERG Locatie: onbekende locatie in Heimberg Dubbele eengezinswoning Länggasse, Architectenbureau Itten Datering: ontwerp Thun waarschijnlijk 1924/1925, Centralschulhaus Heimberg, plattegrond begane Architectenbureau Itten, mogelijk naar aanleiding Datering: ontwerp Thun 1925, niet uitgevoerd ontwerptekeningen. bouw 1925, in onbekend jaar gesloopt grond. van een prijsvraag Literatuur: Oechslin 1991, 96-97 Collectie gta De rechthoekige woning telt twee bouwlagen met Literatuur: Möller 1997, 95; Oechslin 1991, 63-64 Collectie gta Collectie: gta axiaal-symmetrische gevels onder een zadeldak. en 95 Vrijstaand schoolgebouw van twee bouwlagen 39.3 Deze woning is ontworpen in een traditionele Collectie: gta 40.2 met axiaal-symmetrische gevels onder een za- Dubbele eengezinswoning Länggasse, bouwstijl en wordt door twee gezinnen bewoond, Centralschulhaus Heimberg, ontwerptekening. deldak. Ontworpen in een traditionele bouwstijl. plattegrond voor de eerste verdieping. verdeeld over de begane grond en de eerste ver- Collectie gta De voorstudie is van Arnold Itten en Mart Stam Collectie gta dieping. Mart Stam is mede-ontwerper. gezamenlijk, de bewerking van Stam. Nadere 40.3 bijzonderheden zijn niet bekend. Centralschulhaus Heimberg, perspectieftekening. Collectie gta

39 40 50 51

41.1 41.2 42.1 42.2 42.3 42.4

41.1 RIJ EENGEZINSWONINGEN THUN 42.1 PROGYMNASIUM ‘EINGANG AM Locatie: Jungfraustrasse 2, Thun Rij eengezinshuizen, ontwerptekening. Architectenbureau Itten Progymnasium ‘Eingang am Strassenkreuz’, STRASSENKREUZ’ Datering: ontwerp Thun 1925, niet uitgevoerd Collectie gta plattegrond begane grond. Architectenbureau Itten, in het kader van een Literatuur: Oechslin 1991, 64-66 Studie voor een rij eenvoudige eengezinswonin- Collectie gta prijsvraag Collectie: gta 41.2 gen, waarvan de gevels om en om gespiegeld Rij eengezinshuizen, perspectieftekening. zijn. Het gaat om een onbepaald aantal wonin- 42.2– 42.3 Schoolgebouw met drie bouwlagen onder een Collectie gta gen met twee woonlagen onder een doorlopend Progymnasium ‘Eingang am Strassenkreuz’, zadeldak. De entree bevindt zich links in de voor- zadeldak. De voorgevel is deels wit gestuct, deels perspectieftekeningen. gevel, de achttien lokalen zijn gelijkelijk verdeeld met hout afgewerkt. De woningen tellen zowel Collectie gta over drie bouwlagen. Het complex telt twee lage op de begane grond als op de verdieping twee bijgebouwen met elk eveneens een zadeldak, één ruimten. Het ontwerp wijkt stilistisch af van de 42.4 dwars op het gebouw, de tweede door middel overige woningontwerpen van Arnold Itten. Mart In de toelichting bij het ontwerp visualiseert van een pergola ermee verbonden. Mart Stam Stam, die het ontwerp uitwerkt, wil hier tot een zo M. Stam de verkeersdrukte rond het analyseert de verkeersstromen om het gebouw helder mogelijke weergave komen. gebouwencomplex. heen, maar ook de wijze waarop leerlingen hun Collectie gta weg van lokaal naar lokaal vinden. Het ontwerp Locatie: onbekende locatie in Thun wordt zakelijk en eenvoudig gehouden. Als com- Datering: ontwerp Thun 1925, niet uitgevoerd promis tussen traditioneel en modernistisch wint Literatuur: Oechslin 1991, 100-101 het geen prijs. Collectie: gta 41 42 52 53

43.1 43.2 43.3 44.1

43.1 – 43.2 PROGYMNASIUM THUN - VARIANT Locatie: Jungfraustrasse 2, Thun 44.1 EENGEZINSHUIS KELLER Progymnasium Thun - variant, Zelfstandig project, naar aanleiding van een Datering: ontwerp [Thun] 1925, niet uitgevoerd Eengezinshuis Keller, ontwerptekening. Architectenbureau Itten ontwerptekeningen. prijsvraag Publicatie: M. Stam, ‘Op zoek naar een ABC van Collectie gta Collectie gta het bouwen’, in: Het Bouwbedrijf (1926) 11, Vrijstaande woning met twee woonlagen met Variantontwerp voor een schoolgebouw van drie 378; 17, 521-524: 524; (1927) 1, 18-20 axiaal-symmetrisch gevels onder een zadeldak. 43.3 bouwlagen onder een plat dak, met twee lagere Literatuur: Oechslin 1991, 65-67; Oorthuys en Ontworpen in een bouwstijl naar locale traditie. Progymnasium Thun - variant, ontwerptekening. vleugels, de één groter dan de ander, met elk Möller 1991, 28 en 66; Rümmele 1991, 70 Het ontwerp is van Arnold Itten en Mart Stam Collectie DAM twee bouwlagen. [ZIE CAT. 42] De in elkaar overlo- Collecties: DAM; gta gezamenlijk, de bewerking is van Stam. pende bouwdelen zijn ontworpen volgens het principe van de wederzijdse doordringing. Het Locatie: denkbeeldige locatie in Thun effect hiervan wordt vergroot, doordat de con- Datering: ontwerp Thun eindjaar 1925, niet structie in zicht is gelaten. Andere aspecten van uitgevoerd de vormgeving, die in het werk van Mart Stam Literatuur: Oechslin 1991, 101 terugkeren, zijn de overkraging op de kop van het Collectie: gta gebouw en de assymetrie. Deze variant laat zien, hoe van een traditioneel ontwerp een modernistisch kan worden afgeleid. Stam neemt niet deel aan de prijsvraag. Wel bevatten veel van zijn latere ontwerpen elementen van dit plan. 43 44 54 55

45.1 45.2 46.1 46.2 46.3

45.1 BEDRIJFSGEBOUW - VARIANT Locatie: onbekende locatie in Berlijn 46.1 LANDINGSPLAATS MET RESTAURANT Datering: ontwerp V. Schuchow 1922/1923, L. Mies van der Rohe, ‘Kantoorgebouw van Bijdrage aan een bestaand project Datering: oorspronkelijk ontwerp L. Mies van der Landingplaats met restaurant, ontwerptekening, Bijdrage aan een bestaand project, geen perspectieftekening M. Stam Thun 1925, niet gewapend beton’, 1923. Rohe 1923, variant M. Stam Thun 1925, niet 1922/1923. opdrachtgever uitgevoerd Mart Stam beeldt het ‘Kantoorgebouw in gewa- uitgevoerd Ontwerp: V. Schuchow Publicatie: ‘Modernes Bauen’, in: ABC (1924) 1-2, 4; 45.2 pend beton’ van Ludwig Mies van der Rohe (1923) Publicatie: ‘Modernes Bauen’, in: ABC (1924) 1-2, 4; Collectie DAM Studie voor een vrijwel vierkant gebouw op een (1925) 1-3/4, 4-5 Betonramensysteem - variant, gepubliceerd af als achtergrond van de variant, die hij voor de (1925) 1-3/4, 4-5 plateau boven een klif, dat als restaurant bedoeld Literatuur: Cohen 2012, 160; Frampton 1980, 171; in ABC – Beiträge zum Bauen (1924) met constructie van dit gebouw ontwikkeld heeft. Zijn Literatuur: Cohen 2012, 148; Th. van Doesburg, 46.2 is. Hieronder leidt een trappenhuis naar een E. Lissitzky, ‘Moderne Russische architectuur’, als bijschrift: “Entwurf M. v.d. Rohe – Bearb. variant is een rechthoekige kantoorflat van zeven ‘Architectuurvernieuwingen in het buitenland: Landingsplaats met restaurant, ontwerptekening, aanlegsteiger waarlangs een kabelbaan loopt. Het in: Het Bouwbedrijf (1926) 3, 115-118; Möller Stam.” bouwlagen met het betonskelet in zicht. De vloe- Frankrijk, Duitschland, Oostenrijk, Tsjecho- 1925. geheel is in glas en staal gedacht. De invloedrijke 1988, passim; Möller 1993, 36 ren worden door overhangende betonnen balken Slowakije’, in: Het Bouwbedrijf (1926) 2, 74-78; Ontwerp: V. Schuchow architect Vladimir Schuchow onderzoekt samen Collectie: DAM gedragen. Het gebouw als geheel is volkomen Risselada 1997, 34; Rümmele 1991, 40; Wilk Uitwerking: M. Stam met Vkhutemas-studenten onder leiding van vanuit de functie ontstaan. De eenvoud en het 2006, 33; Zimmerman 2010, 25 Collectie DAM Nikolai Ladovski de dynamische ophanging van gebrek aan ornamenten drukken de efficiëntie van dit gebouw, waarbij zij van een ruimtelijke orde- de moderne industriestad uit. 46.3 ning van suprematische vormen uitgaan. Of het Stam wil met zijn variant de “huid- en botten Landingsplaats met restaurant. ontwerp haalbaar is of praktisch kan functioneren architectuur” van Mies van der Rohe benaderen. Project van W. Simbirzew, Moskou, 1923. is van minder belang: de structuur is zeker niet Hij gaat daarbij uit van het Dom-Ino systeem van realistisch gedacht en het gebouw kan nauwelijks Le Corbusier (1915) en streeft naar normalisatie als restaurant dienen. Mart Stam, die twee jaar en optimale benutting van het gebruiksoppervlak. later een presentatietekening aan het project [ZIE OOK CAT. 2 4 ] toevoegt, benadert het abstracte ontwerp met De vorm van de balken bij de variant van Stam naturalistisch illusionisme. Zijn bijdrage is opmer- is waarschijnlijk door Jan Duiker in zijn Openlucht kelijk, omdat de opgave spot met zijn streven naar school en in Zonnestraal overgenomen.1 doelmatige architectuur. 1 J. Bosman, ‘Das Konzept der modernen Architektur in den 45 Niederlanden’, in: Risselada 1997, 31-46: 34-35. 46 56 57PARIJS

47.1 47.2

47.1 WOLKENKRABBER - VARIANT Locatie: denkbeeldige locatie in Berlijn L. Mies van der Rohe, glazen wolkenkrabber, 1922. Bijdrage aan een bestaand project Datering: ontwerp Ludwig Mies van der Rohe 1922, ontwerpvariant M. Stam [Thun] 1925, 47.2 Studie voor de constructie van een wolkenkrab- niet uitgevoerd M. Stam, wolkenkrabber - variant, gepubliceerd ber. Deze woontoren telt circa veertig etages en is Publicatie: ‘Modernes Bauen’, in: ABC (1924) 1-2, 4; in ABC (1925). Bijschrift: “Entwurf M. v.d. Rohe – met ronde vloeren rond een centrale as gebouwd. (1925) 1-3/4, 4-5 Bearbeitung M. Stam”. De gevel heeft op iedere verdieping een borst- Literatuur: Cohen 2012, 148; Risselada 1997, 37; wering, waarboven een vensterstrook naar voren Rümmele 1991, 39; Wilk 2006, 172; Zimmerman komt. 2010, 24 Mart Stam ontwerpt deze constructievariant naar het oorspronkelijke ontwerp van Ludwig Mies van der Rohe. Deze legt zijn gevoel voor esthetiek in het ontwerp, zoals blijkt uit de keuze voor organische vormen en de weergave van het invallend licht. Stam legt zijn ontwerp, waarmee hij een maximaal gebruiksoppervlak binnen een minimale buitenwand creëert, langs de lat van doelmatig- heid: “Esthetische bedoelingen hebben hier niet mee te maken, die zouden tot een ongemotiveerd pathos leiden.”1

1 M. Stam, ‘Modernes Bauen’, in: ABC – Beiträge zum Bauen 47 (1924) 1-2, 4; (1925) 1-3/4, 4-5: 4. 1925–1926 58 59PURMEREND

48.1

48.1 AÉROCAR Constructievarianten voor het Aérocar-project, Zelfstandig project Parijs. Onder dat van F. Laur en boven dat van M. Stam. Gepubliceerd in ‘Der Aérocar Paris-St. Studie voor een hoogbaan voor interlocaal perso- Denis’ in ABC (1926). nenvervoer, waarbij wagons zich op grote hoogte snel verplaatsen, hangend aan spandraden tussen wigvormige pijlers. Mart Stam introduceert deze constructievariant bij het afgebeelde rechthoekige uitgangspunt, om zo tot de meest efficiënte ver- voersoplossing te komen. Hij loopt hiermee vooruit op zijn plan Vernieuwing Rokin en Dam, maar ook op de praktijk, want het wegverkeer tussen de steden zou pas later vastlopen. [ZIE CAT. 53] Vrijwel zeker is Stam ook de ontwerper van het ontwerp dat als basis dient, omdat hij dit aan een verzonnen ingenieur toeschrijft.

Locatie: denkbeeldige locatie in en rond Parijs Datering: ontwerp 1926, niet uitgevoerd Publicatie: 'Der Aérocar Paris-St. Denis', in: ABC (1926) 2-1, 4-5 48 Literatuur: Rümmele 1991, 33-34 1926 60 61ROTTERDAM

49.1 49.2 49.3

49.1 DR. J.J. MAATSBANK Locatie: Whereplantsoen, Purmerend Dr. J.J. Maatsbank, perspectieftekening. Zelfstandig project, in opdracht van een Datering: ontwerp [Purmerend] 1926, uitvoering Collectie WA initiatiefcomité 1926, sloop 1967, replica H. van Houwelingen 2010 49.2–49.3 Gedenkteken in de vorm van twee haaks staande Literatuur: Möller 1997, 34-35, 62, 151; J. Otsen, Dr. J.J. Maatsbank. kammen die elkaar doordringen, gecompleteerd ‘De Purmerendse jaren van Mart Stam’, in: Collectie DAM met een zitbank en een plantenbak. Het geheel Onvoltooid verleden (2004) 19, 23-33; Rümmele is in beton uitgevoerd. Dit eerste gerealiseerde 1991, 78 ontwerp van Mart Stam heeft een symbolische Collecties: WA; Cramwinckelplantsoen Purmerend functie als postuum eerbetoon aan een geliefde (replica) huisarts. Rond deze tijd ondergaat Stam de invloed van Piet Mondriaan en diens neoplasticisme. In deze kunsttheorie krijgt de wisselwerking van horizontaal en verticaal een metafysische betekenis. Door hun openheid accentueren de twee kammen deze wederzijdse beïnvloeding. Het motief van de kam keert geregeld in het oeuvre van Stam terug. 49 1926–1928 62 63

50.1 50.2 51.1 51.2 51.3

50.1 – 50.2 VERBOUWING PAKHUIS EN KANTOOR HAMMES Locatie: Het Hang 32, Rotterdam 51.1 VAN NELLEMAGAZIJN Locatie: Aalmarkt 17, Leiden Hammes’ warenhuis, ontwerptekeningen. Architectenbureau Brinkman & Van der Vlugt, in Datering: bouwjaar onbekend, ontwerp Van Nellemagazijn, ontwerptekening. Architectenbureau Brinkman & Van der Vlugt, in Datering: ontwerp Rotterdam 1926, bouw 1926- Collectie HNI opdracht van deze firma verbouwing Rotterdam 1925-1926, verbouwing Collectie HNI opdracht van de firma Van Nelle 1927, sloop 1976 1926-1927, verwoest 1940 Literatuur: Backer, Camp en Dicke 1995, 34; J. De opdracht behelst twee nieuwe gevels voor het Literatuur: Molenaar 2012, 70-71 51.2 In het magazijn op een hoek van een huizenrij Heybroek, ‘Het gat in de Aalmarkt’, in: Leids bedrijfsgebouw voor deze handelsonderneming Collectie: HNI Van Nellemagazijn. worden een kantoor en een pakhuis onderge- Jaarboekje 1984 (Leiden 1985), 104-115; in koloniale waren. De stadia van het ontwerp bracht. Het rechthoekige bedrijfsgebouw staat op Molenaar 2012, 71; Möller 1997, 8; Oorthuys en laten een ontwikkeling van expressionisme naar 51.3 de hoek van een huizenrij en telt vier bouwlagen Möller 1991, 71 functionalisme zien. Het rechthoekige gebouw Van Nellemagazijn. onder een plat dak. Het staalskelet is gefundeerd Collectie: HNI staat in een gevelrij en telt vijf bouwlagen. De Foto: J. Kamman, gepubliceerd 1928 op een betonnen plaat. Omdat het gebouw een strakke, witgestucte gevel contrasteert met het radicaal nieuw element in de historische binnen- straatbeeld. stad vormt, wordt het als een provocatie ervaren. Het aandeel van Mart Stam in dit project kan Dit roept heftige reacties op: afwijzende, maar ook niet worden vastgesteld, maar groot zal het niet waarderende. geweest zijn. De bestektekeningen zijn in april Een ontwerpaandeel van Mart Stam is veronder 1926, twee maanden voor zijn indiensttreding, steld omdat het bedrijfspand aan zijn overige ingediend. werk verwant is. Ook heeft hij in een brief aange- geven aan een Van Nelle-filiaal gewerkt te hebben, “in Leiden of was het in Delft”.1 Zijn inbreng moet echter bescheiden zijn geweest: de bestektekeningen worden in de maand van zijn indiensttreding, juni 1926, goedgekeurd. 1 Bakema 1968, 17. Geciteerd uit: brief van Mart Stam aan Jaap Bakema, Amsterdam, 10 juni 1965. Onvolledig geannoteerd. Het architectenbureau Brinkman & Van der Vlugt bouwt tijdens het dienstverband van Mart Stam voor Van Nelle geen 50 51 gebouw in Delft. 64 65

52.1 52.2 52.3 52.4 52.5

52.1 VAN NELLEFABRIEK verwant. De drie afdelingen van de fabriek 52.4 Locatie: Van Nelleweg 1, Rotterdam Van Nellefabriek, ontwerptekening, 1926. Architectenbureau Brinkman & Van der Vlugt zijn wel al in het gelid geplaatst, waardoor de Van Nellefabriek, gepubliceerd in H. van Loghems Datering: masterplan Rotterdam 1914-1923, Collectie HNI glasgevel haast eindeloos oogt, maar de meeste Bouwen, bauen, batir, building, 1932. ontwerp Rotterdam 1923-1925, bouw 1925- Bedrijfsgebouw met een langgerekte plattegrond, luchtbruggen hellen nog niet. Vergeleken met het 1931, uitbreidingen 1942-1999, restauratie 52.2 samengesteld uit een koffie-, tabak- en theedivisie uiteindelijk resultaat is deze tussenbalans streng. 52.5 1999-2004, vanaf 2004 bedrijfsverzamelgebouw Van Nellefabriek, perspectieftekening. van respectievelijk acht, vijf en drie bouwlagen. Later zal Stam bij het ontwerp van de theekoepel Van Nellefabriek, het theehuis. Opmerkingen: de betonconstructie is van J. Tekening: M. Stam (toegeschreven) De fabriek heeft een gezichtsbepalende glasge- en de directievleugel betrokken worden, al doen Opname uit 1928/1929 Wiebinga, de belettering wordt algemeen aan De verblijfplaats van deze tekening is vel. Aan de voorzijde bevindt zich een gebogen deze in zijn ogen afbreuk aan het ontwerp. Collectie DAM J. Jongert toegeschreven onbekend. directievleugel van drie bouwlagen. Aan de tegen- Status: Unesco-monument overliggende kade staan bijgebouwen, die door Publicatie: M. Stam, ‘M-Kunst’, in: i 10 (1927) 2, 52.3 middel van glazen luchtbruggen met het hoofdge- 41-43 Van Nellefabriek, ruwbouw van de tabaksafdeling. bouw verbonden zijn. Bovenop de tabaksafdeling Literatuur: Backer, Camp en Dicke 2005, passim; Opname uit 1928 biedt een ronde ontvangstruimte bezoekers een Beeren 1982, 44-46 en 64-65; Kingdom of the wijds uitzicht. Uit de zorg voor een verantwoor- Netherlands 2013, passim; J. Molenaar, ‘‘My de werkomgeving die de architectuur uitdrukt, name was not to be mentioned’: Mart Stam spreekt het sociale bewustzijn van de opdracht- and the firm of Brinkman and Van der Vlugt. A gever. De fabriek geldt meteen bij ingebruikname conversation with Gerrit Oorthuys, september (1931) als toonaangevend in de internationale 23, 1989’, in: Wiederhall (Amsterdam 1993) Nieuwe Zakelijkheid. 14, 22-27; Molenaar 2012, 94-101; Möller 1997, Mart Stam krijgt binnen het ontwerpteam grote 49-54; G. Oorthuys, ‘Met Mart Stam naar invloed op het ontwerp. Een algemeen aan hem een betere wereld’, in: Forum (1983) 1, 36-44; toegeschreven perspectieftekening uit novem- Oorthuys en Möller 1991, 70-71; Rebel 1993, ber-december 1926 brengt een cruciaal stadium 22-27; Rümmele 1991, 80-81; Simon Thomas in het ontwerpproces in beeld. De visie die deze 2009, 146 52 tekening uitdrukt is nauw aan het constructivisme Collectie: HNI 66 67

53.1 53.2 53.3 53.4 53.5 53.6

53.1 VERNIEUWING ROKIN EN DAM Locatie: Amsterdam 53.4 Vernieuwing Dam en Rokin, situatie. Het weer Zelfstandig project, naar aanleiding van een Datering: ontwerp [Rotterdam] 1926, niet H. van Loghems Bouwen, bauen, batir, building, gegeven traject is ongeveer een kilometer lang. prijsvraag (geen deelname) uitgevoerd 1932. Collectie DAM Publicatie: M. Stam, ‘Op zoek naar een ABC van Studie voor een stedenbouwkundige moderni- het bouwen’, in: Het Bouwbedrijf (1927) 1, 53.5 53.2 sering naar aanleiding van de demping van het 18-20; M. Stam, ‘Rokin en Dam’, in: i 10 (1927) Vernieuwing Dam en Rokin, ontwerptekening. Vernieuwing Dam en Rokin, perspectieftekening Rokin. Met grootschalige nieuwbouw maakt Mart 3, 86-88 Collectie DAM bebouwing ter hoogte van het Spui. Stam van dit stadshart een zakencentrum. De Literatuur: Giedeon 1928, 60-61; Gropius 1925, 34; Collectie DAM bouwvolumes hebben een betonnen draagske- Hilberseimer 1928, 25; De Jong, Den Oudsten 53.6 let met kolommen, waartussen parkeerplaatsen en Schilder 1980, 50; Van Loghem 1932, 121; C. van Eesteren publiceert zijn ontwerp 53.3 gedacht zijn. Op de Dam krijgt de bebouwing een Möller 1997, 68-72; Oorthuys en Möller 1991, 23 ‘Continuité’ in ‘Over het Rokin-vraagstuk’ (i 10, Vernieuwing Dam en Rokin, straatprofiel Rokin, sterk accent dankzij een acht bouwlagen hoog, en 67; Rümmele 1991, 82-85 1927). Net als M. Stam maakt hij rond deze tijd detail met de zweefbaan. geknikt volume, dat hotels, restaurants, winkels Collecties: DAM; HNI naam met niet-gerealiseerde ontwerpen. en kantoren bevat. Tussen de Dam en het Spui tekent Stam een slangvormige volume van drie bouwlagen, eveneens met eigentijdse bestemmingen. Vanwege de verkeerscongestie stelt hij een hoogbaantram voor, die het Centraal Station met Amsterdam-Zuid verbindt. Of deze tram, die aan de Aérocar verwant is, de verkeersdruk kan verminderen valt te betwijfelen. [ZIE CAT. 48] Wel verkondigen de glanzende, gewichtsloze wagons die voor het Paleis op de Dam langsschieten een 53 nieuwe maatschappij. 68 69

54.1 54.2 54.3 54.4 55.1

54.1 THEOSOFISCH VERGADERGEBOUW Opmerking: J. Wiebenga is technisch adviseur 55.1 ADMINISTRATIEGEBOUW VAN DE Theosofisch vergadergebouw, bestektekening. Architectenbureau Brinkman & Van der Vlugt, in Locatie: Tolstraat 160, Amsterdam Administratiegebouw van de Theosofische THEOSOFISCHE VERENIGING Collectie HNI opdracht van de P.C. Meulemans-stichting Datering: ontwerp Rotterdam beginjaar 1925- Vereniging. Architectenbureau Brinkman & Van der Vlugt, in 1926, bouw 1926-1927, vanaf 1933 diverse Opname rond 1930 opdracht van de P.C. Meulemans-stichting 54.2 De opdracht wordt verleend nadat een ontwerp bestemmingen, vanaf 1989 openbare Collectie HNI Theologisch vergadergebouw, entree. van Karel de Bazel financieel onhaalbaar is bibliotheek Rechthoekig kantoorgebouw met een betonskelet, gebleken. De “tempel” wordt opgezet rond een Status: rijksmonument Locatie: Tolstraat 154, Amsterdam dat drie bouwlagen draagt. Het dak is plat, de 54.3 zaal met 680 zitplaatsen, die de vorm van een Literatuur: J. Molenaar, ‘Zakelijk en Goddelijk Datering: ontwerp Rotterdam 1927-1928, bouw buitenmuren witgepleisterd. Twee bouwvolumes Theosofisch vergadergebouw. kwartcirkel heeft. Waar de gebogen voorgevel, op Licht. Van der Vlugts theosofische tempel aan 1928-1929, in gebruik doordringen elkaar wederzijds. Aan de straatzijde Opname 1927-1928 een bescheiden ingangspartij na, vrijwel gesloten de Tolstraat in Amsterdam’, in: Wonen-TA/BK Status: rijksmonument is een glazen pui als winkeletalage ingericht. De Collectie HNI is hebben de beide zijgevels grote driehoekige (1983) 20, 10-19; Molenaar 2012, 86-93 Literatuur: J. Molenaar, ‘Zakelijk en Goddelijk bovenliggende verdiepingen zijn overkragend. louvreramen. De buitenmuren zijn met een grauw Collectie: HNI Licht. Van der Vlugts theosofische tempel aan In tegenstelling tot het vergadergebouw heeft dit 54.4 mengsel van zand en graniet afgewerkt. Het dak de Tolstraat in Amsterdam’, in: Wonen-TA/BK bijgebouw een zakelijk karakter. [ZIE CAT. 54] Het is Theologisch vergadergebouw, zaal. is pyramidevorming en bedekt met koper, dat (1983) 20, 10-19; Molenaar 2012, 86-93 een zuiver voorbeeld van de functionalistische mettertijd een groen patina krijgt. Collectie: HNI architectuur van het moment. Het staat vast, dat De zaal is tegelijk doelmatig en vergeestelijkt. Het Mart Stam aan dit gebouw heeft meegetekend; podium is onder de hoogste punt van het dak ongetwijfeld heeft hij een grotere rol in dit ont- gesitueerd. De vloer en het meubilair zijn zwart, werp gehad. de terugliggende wanden paars-blauw. Verticale vensterstroken zorgen voor een indirecte lichtinval, die van grote symbolische waarde is. Mart Stam heeft zeer waarschijnlijk aan het ontwerp 54 getekend. 55 70 71

56.1 56.2 56.3 57.1 57.2 57.3

56.1 WOONWIJK WEISSENHOFSIEDLUNG van een gedurfde visie op de nieuwe mens. 57.1 HUIZEN 28-30 WEISSENHOFSIEDLUNG werkruimte, ruimte voor het inmaken, wijnkelder en Affiche Die Wohnung, 1927 Zelfstandig project, in opdracht van de Deutsche Ludwig Mies van der Rohe is artistiek directeur, Huizen 28-30, plattegronden. Zelfstandig project, onderdeel van de bergruimte. Op de begane grond zijn een vestibule, Ontwerp: W. Baumeister Werkbund Stam behoort tot zijn officieuze adviseurs die De legenda van het bouwprogramma tentoonstelling Der Wohnung voorkamer, woonkamer, een tweede werkruimte, Collectie SMA Onderdeel van de tentoonstelling Die Wohnung geregeld voor overleg bijeenkomen.1 Hij draagt vermeldt geen dienstbodenkamer maar keuken en WC. De woonkamer is een onconventio- onder meer bij aan het ontwikkelen van het ste- “slaapk. kinderen”. Rij van drie rechthoekige eengezinswoningen met nele open living die met schuifwanden afgescheiden 56.2 De experimentele woonwijk Weissenhofsiedlung denbouwkundige concept, waarin kleine huizen twee woonlagen onder een plat dak. Deze woningen kan worden. In deze kamer staan meubels van Stam, Eerste ontwerp voor het bebouwingsplan van de heeft als doel de ideeën van het Nieuwe Bouwen en terrassen zichtbepalend zijn. 57.2 maken althans op papier deel uit van een gestan- waaronder zijn achterpootloze stoel. [ZIE CAT. 58-63] Weissenhofsiedlung, 1925. concreet onder de aandacht te brengen. Dit Huizen 28-30, ontwerptekening. daardiseerde wijk in strokenbouw. Op de etage bevinden zich drie slaapkamers, een Ontwerp: L. Mies van der Rohe initiatief van de Deutsche Werkbund wordt door Locatie: Stuttgart De geplande wijk in vogelvluchtperspectief. Mart Stam krijgt een hellend terrein toegewezen. kleedruimte en een badkamer. De badkamer met de gemeente Stuttgart bekostigd. De wijk telt 21 Datering: ontwerp 1926, bouw 1926-1927, Hij bereidt in zes maanden tijd zijn ontwerp voor, een glazen wand trekt de meeste aandacht. Huis 28 56.3 gebouwen voor totaal 63 woningen, ontworpen tentoonstelling 23 juli – 31 oktober 1927 57.3 waarna de bouw gestart wordt. Zijn streven is een moet het zonder souterrain stellen, maar heeft een Definitief ontwerp van de Weissenhofsiedlung, door een kwalitatief sterke selectie van zeven- Architecten: P. Behrens, V. Bourgeois, Le Corbusier Huizen 28-30 in aanbouw. reproduceerbaar type woning. In tegenstelling tot groter gebruiksoppervlak en een balkon. 1926. tien architecten, onder wie Mart Stam. [ZIE CAT. 57] en P. Jeanneret, J. Frank, W. Gropius, L. Opname uit 1927. met name Le Corbusier houdt hij daarbij het doel Het is Stams eerste gerealiseerde bouwwerk, dat Hoewel Duitsland in deze selectie oververtegen- Hilberseimer, L. Mies van der Rohe, J.J.P. Oud, van de Weissenhofsiedlung, de betaalbare woning, hij als volgt in i 10 introduceert: “Duitschland – vele woordigd is, wordt het internationale karakter van H. Poelzig, B. Taut, M. Taut, A. Rading, R. Döcker, in het oog. groote steden, vele duizende gezinnen – kent een het Nieuwe Bouwen wel zichtbaar. H. Scharoun, A.G. Schneck en M. Stam Om tot een zo economisch mogelijk resultaat te ko- nood, een ondragelijke ellende die aan de neder- Met vormaspecten zoals het platte dak zonder Status: Denkmal men kiest hij voor een gesloten vorm met zo weinig landsche goed gevoede en de aan doellooze fantas- overstek en de overwegend witgepleisterde Literatuur: Gschwind en Groke 2008, passim; mogelijk uitbouwen. Hij wil profielijzers gebruiken, terij smullende architecten onbekend is.”2 muren is de Weissenhofsiedlung een afspiegeling Möller 1997, 54-61; Oorthuys en Onrust 1996; maar de bouwopzichter beslist dat naast deze van de eigentijdse modernisme. Waar mogelijk Reyner Banham 1980, 274; Zimmerman 2008, dragers ook muren van betonblokken toegepast 1 A. Menrad, ‘De Weissenhof-Siedlung – farbig. Quellen, Befunde und die Revision eines Klischees’, in: Deutsche Kunst und worden nieuwe materialen en technieken benut. 28 moeten worden. De gevels worden lavendelblauw Denkmalflege (1986), 95-106: 101. Geciteerd uit: K. Düssel, Ook wordt de wijk bewust snel gebouwd, als deel Collectie: Weissenhof Museum im Haus Le en okergeel geschilderd.1 ‘Die Stuttgarter Werkbundsiedlung’, in: Deutsche Kunst und van het experiment. Het moderne reizen is voor Corbusier, Stuttgart Stam besteedt veel zorg aan de plattegronden om Dekoration (1927), 91-98: 96. Düssel schrijft uitsluitend over lavendelblauw. de architecten een gezamenlijke inspiratiebron. zo aan het moderne leven gestalte te geven. In de 2 M. Stam, ‘Drie woningen op de tentoonstelling te Stuttgart’, in: 56 De wijk toont een harmonie van stijlen en getuigt 1 Reyner Banham 1980, 274. 57 onderste bouwlaag zijn een kolenkelder, wasruimte, i 10 (1927) 10, 341-345: 342. 72 73

57.4 57.5 57.6 57.7 57.8 57.9

57.4 Locatie: Am Weissenhof 26-28, Stuttgart 57.7 Huis 28, buitentrap. Datering: ontwerp [Rotterdam en Stuttgart] 1926- Huis 28, de badkamer met glazen schuifwand en Collectie DAM 1927, bouw 1927, bewoond gordijn. Opmerking: M. Breuer verzorgt de inrichting van Opname uit 1927 57.5 Huis 30 Collectie DAM Huis 28, interieur met schuifwand. Status: Denkmal De foto verschijnt in L’Architecture Vivante, maart- Publicaties: M. Stam, ‘Drie woningen op de 57.8 april 1928. tentoonstelling te Stuttgart’, in: i 10 (1927) 10, Huizen 28-30. 341-345; M. Stam, ‘Wie bauen?’, in: Bau und Op deze foto uit 1927 is de voorgevel donkerder 57.6 Wohnung (Stuttgart 1927), 124-131 dan de deurlijsten, wat aantoont dat de gevel bij Huis 28, studeerhoek in de living. Literatuur: Th. van Doesburg, oplevering niet wit is geweest. Opname uit 1927 ‘Architectuurvernieuwingen in het buitenland. Collectie DAM De architectuurtentoonstelling “Die Wohnung” 57.9 te Stuttgart’, in: Het Bouwbedrijf (1927) 24, 556- M. Stams artikel ‘Drie woningen op de tentoon- 559; S. Giedion, ‘Die Wohnung. Ein Rücksicht stelling te Stuttgart’ opent het tiende nummer auf Stuttgart 1927’, in: De Cicerone (1927) 19, van i 10, dat begin 1927 uitkomt. 760-761 en 766; Gschwind en Groke 2008, passim; A. Menrad, ‘De Weissenhofsiedlung – farbig. Quellen, Befunde und die Revision eines Klischees’, in: Deutsche Kunst und Denkmalflege (1986), 95-106; Möller 1997, 54-62; Oorthuys en Möller 1991, 21, 31 en 68-69; Risselada 1997, 39; Rümmele 1991, 86-89; K. Schwitters, ‘Die Wohnung’, in: i 10 (1927), 124-131 Collectie: DAM 74 75

58.1 58.2 58.3 58.4 59.1

58.1 STOEL W 1 Datering: ontwerp en prototype in eigen beheer 58.4 59.1 STOEL W 1 – VARIANT Reconstructie van het prototype door het Rotterdam 1926, productie Arnold 1927, Stoel W 1 in Huis 28 van de Weissenhofsiedlung Stoel W 1 - variant. Stuhlmuseum Berg Beverungen op aanwijzing Achterpootloze stoel van staalbuis met een buis- tentoonstelling Die Wohnung 23 juli – 31 (in situ). Foto: collectie DAM Achterpootloze stoel van staalbuis met een buis- van M. Stam, 1985. dikte van 20 mm.; de zitting en rugleuning zijn be- oktober 1927, reconstructie 1985 Foto: collectie Weissenhof Museum in Haus dikte van 20 mm., zitting en rugleuning bespan- Collectie Stuhlmuseum Berg Beverungen spannen met rubber. Het model is zo rechthoekig Catalogus: Werkbund – Ausstellung Die Wohnung Corbusier, Stuttgart nen met gevlochten paardenhaar. Voor de zitting en rank mogelijk gedacht (buisdikte 20 mm.). Het 1998 loopt een gebogen dwarsverbinding. Dankzij 58.2 metaal is grijs gespoten of geëmailleerd. Literatuur: Van Geest 1980, 23-26 en 112; Van de gebruiksvriendelijker bekleding is stoel W 2 Stoel W 1, ontwerptekening. Het prototype voor deze stoel wordt in ei- Geest en Máčel 1986, 18, 26, 112 en 150-163; comfortabeler dan de met rubber beklede versie. grijs gelakte buis, rubberen matten. gen beheer uit gasbuizen en –koppelingen Giedion 1928; Máčel 1992, 46-48; Máčel 2006, [ZIE CAT. 58] De buis is grijs geëmailleerd of gespo- De huidige verblijfplaats van de ontwerptekening gemaakt. De stoel zelf wordt uit één buis ver- 13 en 23; Möller 1997, 60-61 en 157; Möller en ten. Ook de bekleding is grijs. is onbekend. vaardigd. Vervolgens wordt de stoel in een Máčel 1992, 9-28; Von Moos en Smeenk 1983, Foto: collectie RKD kleine oplage geproduceerd en in Huis 28 in de 150-152; Oorthuys en Möller 1979, 31; Wilk Datering: ontwerp in eigen beheer [Rotterdam] Weissenhofsiedlung geëxposeerd. [ZIE CAT. 57] Het 2006, 230 1926, uitvoering Arnold 1927, tentoonstelling 58.3 gebruik van rubber is opmerkelijk: het materiaal is Collectie: Stuhlmuseum Berg Beverungen Die Wohnung 23 juli – 31 oktober 1927 Stoel W 1. modieus, maar te stroef om zitcomfort te kunnen (reconstructie), SMA (reconstructie) Catalogus: Werkbund – Ausstellung Die Wohnung bieden. Er wordt ook een variant getoond, die met 1998 paardenhaar bekleed is. [ZIE CAT. 59] Literatuur: Van Geest 1980, 23-26 en 112; Van Stoel W 1 wordt inzet van de rechtszaak, waarmee Geest en Máčel 1986, 18, 26, 112 en 150-163; Mart Stam wereldwijd als eerste een industrieel Máčel 1992, 126; Máčel 2006, 23; Möller en ontwerp beschermd krijgt. De eerste stoel van de fir- Máčel 1992, 9; Oorthuys en Möller 1979, 31 ma Desta, stoel L 33 uit 1929, is direct afgeleid van deze stoel.1 Het principe om met één buis te werken zou school maken. Stam heeft zijn overwegingen bij deze revolutionaire stoel nooit op schrift gesteld. 58 Wel heeft hij aan een reconstructie meegewerkt. 1 Stoel L 33 staat ook als B 33 en ST 12 bekend. Máčel 1992, 54. 59 76 77

60.1 60.2 60.3 61.1 61.2 62.1

60.1 FAUTEUIL W 1 61.1 TAFEL W 1 TAFEL W 2 Fauteuil W 1, ontwerptekening. Werkhoek in de living van Huis 28 met rechts tafel Collectie DAM Achterpootloze fauteuil van grijs gespoten of W 1. Ronde salontafel met een gekleurd blad van onbe- Ronde salontafel van gekleurd blad van onbekend geëmailleerde staalbuis. De zitting en rugleuning Foto: collectie DAM kend materiaal op metalen poten, met halverwe- materiaal op metalen poten, die op een ronde 60.2 zijn met gevochten paardenhaar bespannen. ge de poten een kruisverbinding. schijf dicht bij elkaar staan. Fauteuil W 1. 61.2 Opname rond 1927 Datering: ontwerp [Rotterdam] rond 1927, Tafel W 1 tussen stoel W 1 en fauteuil W 1. Datering: ontwerp [Rotterdam] 1926-1927, Datering: ontwerp [Rotterdam] 1926-1927, productie Arnold 1927, tentoonstelling Die Foto: collectie DAM productie Arnold 1927, tentoonstelling Die productie Arnold 1927, tentoonstelling Die 60.3 Wohnung 23 juli – 31 oktober 1927 Wohnung 23 juli – 31 oktober 1927 Wohnung 23 juli – 31 oktober 1927 Fauteuil W 1 in gebruik in Huis 28 van de Literatuur: Geest en Máčel 1980, 113; Máčel 2006, Literatuur: Möller 1997, 61; Möller en Máčel 1992, Literatuur: Máčel 1992, 47; Wilk 2006, 230 Weissenhofsiedlung. 162; Möller en Máčel 1992, 29; Wilk 2006, 230 23 62.1 Tafel W 2, afgebeeld op een advertentie van de firma Arnold, 1927.

60 61 62 78 79

63.1 63.2 63.3 63.4 64.1 64.2

63.1 ZITHOEK Datering: ontwerp [Rotterdam] 1926-1927, 64.1 HUT VOOR JIDDU KRISHNAMURTI maar zijn aandeel is onbekend.4 Er zijn overeen- Zithoek in Huis 28 van de Weissenhofsiedlung, productie Arnold (tafel), firma Bühler (stoel Hut voor J. Krishnamurti, plattegronden: begane Architectenbureau Brinkman & Van der Vlugt, komsten met ‘Woning met uitbreidingsmoge- 1927. Ensemble van een fauteuil, zitbank, salontafel en sofa), firma Stolz (lamp) 1927, variant lamp grond, dakterras en uitkijkplatform. in opdracht van K. van der Leeuw namens de lijkheid 1923’, zoals de radicale organisatie en de Foto: collectie DAM en een lamp. Vooral de gestoffeerde, verstelba- 1927, tentoonstelling Die Wohnung 23 juli – 31 Theosofische Vereniging wisselwerking tussen de binnenruimten en de re clubfauteuil is markant. Voorts een zitbank oktober 1927 64.2 denkbeeldige buitenruimten. [ZIE CAT. 24] De hut is 63.2 met grote kussens, geconstrueerd uit hout en Opmerking: een tweede door M. Stam ontworpen Hut voor J. Krishnamurti. De rechthoekige “hut” krijgt een krachtige compo- echter minder grillig dan deze studie. Clubfauteuil. laminaat. De ronde tafel heeft zwart gespoten of en onbekend gebleven lamp staat in Huis 29 sitie van volumes met uitgebalanceerde vlak- Foto: collectie DAM geëmailleerde metalen poten en een blad van van de Weissenhofsiedlung verdelingen. Dit lijkt op de regelmaat die Gerrit Locatie: Landgoed Eerde, Ommen onbekend materiaal. De staande lamp heeft direct Catalogus: Werkbund – Ausstellung Die Wohnung Rietveld op hetzelfde moment in zijn woonhuizen Datering: ontwerp Rotterdam 1927, bouw 1927, in 63.3 boven elkaar twee metalen armaturen in de vorm 1998 nastreeft.1 De gevels bestaan uit Tektonplaten, die gebruik als bibliotheek, sloop rond 1960 Leni en Jetti Stam poseren thuis bij de staande van halve bollen aan een zwart gelakte buis op Literatuur: Möller 1997, 118; Möller en Máčel 1992, tegen een regelmatig houten raamwerk gemon- Literatuur: J. Molenaar, ‘Vrij wonen in de natuur. lamp. Frankfurt am Main, 1929. een driepoot. 93; Oorthuys en Möller 1991, 53-54 teerd zijn en met pleister gladgemaakt.2 Er is voor Zomerhuisje voor Krishnamurti van Brinkman Collectie Kastelein, Leiden Alleen van de fauteuil is een prijs overgeleverd: een bouwwijze zonder fundering gekozen, moge- & Van der Vlugt’, in: Archis (1996) 4, 64-71; de stoel was voor 225 DM te koop.1 lijk omdat dit geen bouwvergunning vereist. Molenaar 2012, 116-121; Oorthuys en Möller 63.4 Het gebouw telt één woonlaag, met drie ruim- 1991, 71 Staande lamp. ten die evenwichtig rond twee vierkante kamers Collecties: Gemeentearchief Ommen; HNI Foto: collectie DAM gegroepeerd zijn. Een inwendige trap geeft

toegang tot het dakterras, waar gordijnen aan een 1 Zie bijvoorbeeld de chauffeurswoning van G. Rietveld (1928). rondom lopende gasbuis beschutting tegen wind M. Kuipers, ‘Materialisatie in Rietvelds architectuur’, in: en zon bieden. In de Duitse Siedlungbau werden Dettingmeyer, Van Thoor en Van Zijl 2010, 98-117: 105. 3 2 Anno 1924 zijn Tekton-platen een nieuw industrieel product op gasbuizen vaak zo gebruikt. Het terras leidt tot basis van houtwolcement met gestandaardiseerde maten. een uitkijkplatform. 3 Schriftelijke mededeling van Joris Molenaar aan de auteur, 10 Het openluchthuis drukt een streven naar een december 2015. dynamische en hygiënische levensstijl uit. 4 J. Molenaar, ‘Vrij wonen in de natuur. Zomerhuisje voor Krishnamurti van Brinkman & Van der Vlugt’, in: Archis (1996) 63 1 Dexel en Dexel 1928, 183 64 Mart Stam heeft aan het ontwerp meegewerkt, 4, 64-71: 66. 80 81

65.1 65.2 65.3 66.1 66.2 66.3

65.1 WATERTOREN WASSENAAR Locatie: Hazelaan, Wassenaar 66.1 BUSSTATION OOSTPLEIN Locatie: Oostplein, Rotterdam Watertoren Wassenaar, ontwerptekening. Zelfstandig project, naar aanleiding van een Datering: ontwerp [Rotterdam] 1927, niet Busstation Oostplein, ontwerptekening. Zelfstandig project Datering: ontwerp [Rotterdam] 1927, niet prijsvraag uitgevoerd uitgevoerd 65.2 –65.3 Publicatie: M. Stam, ‘Ontwerp watertoren’, in: i 10 66.2 Ontwerp voor een centraal gelegen station voor Publicatie: M. Stam, ‘Autobus’, in: i 10 (1927) 6, Watertoren Wassenaar, perspectieftekeningen. De prijsvraag is een belangrijke bijdrage aan het (1927) 12, 428-431 Busstation Oostplein, ontwerptekening variant B. autobussen, gedacht vanuit de verkeersstromen. 206-210 Collectie DAM debat over traditioneel of modern bouwen. De Literatuur: Bock 2001, 254; Möller 1997, 64-65; G. Collectie DAM Het langwerpige gebouw heeft één bouwlaag Literatuur: Möller 1997, 151; Rümmele 1991, 92-93 meeste inzendingen – ook die van de winnaar - zijn Oorthuys, ‘Met Mart Stam naar een betere van glas en staal en rust op zeven staanders. Collectie: DAM van een monumentaal type: een forse toren waarin wereld’, in: Forum (1983) 1, 36-44; Oorthuys 66.3 Mart Stam laat het station inspelen op de sei- de techniek verborgen blijft. Mart Stam ontwerpt en Möller 1991, 72; Rümmele 1991, 91; Busstation Oostplein, ontwerptekening variant B. zoenen met frontale glaswanden, die geopend het tegendeel: zijn watertoren paart een helder ‘Wasserturm bei Basel’, in: ABC (1926) 2-1, 8 Collectie DAM en gesloten kunnen worden. Hij ontwikkelt drie concept aan elegantie. De blikvanger is een rond Collectie: DAM varianten, waarvan hij er één in detail uitwerkt. In waterreservoir met een smalle vensterrand onder zijn toelichting in Internationale Revue i 10: “Het de dakrand. Dit lint van vensters doet het dak bouwwerk moet in den meest uitgebreiden zin optisch zweven. De watertank rust op een staketsel bruikbaar zijn.”1 met drie vakwerkstandaards, die opvallend rank zijn gedacht, wat met het reservoir contrastreert. De symmetrie wordt doorbroken door een wenteltrap en een leidingkoker, die excentrisch zijn gesitueerd. Met zijn inzending heeft hij de zuiver technische installatie visueel verrijkt. De kwaliteit van deze ontwerptekeningen wordt opgemerkt. Het vogelvluchtperspectief wordt als één van zijn sterkste tekeningen gezien.1 Stam houdt zich tegelijk ook in de redactie van 1 M. Stam, ‘Autobus’, in: Internationale Revue i 10 (1927) 6, 206- 65 ABC- Beiträge zum Bauen met watertorens bezig. 1 Möller 1997, 66. 66 210: 210. 82 83

67.1 67.2 67.3 68.1 68.2

67.1 VERKEERSKNOOPPUNT HOFPLEIN bespreekt Werner Moser het stedenbouwkundig 68.1– 68.2 VILLA AAN DE PLAS Locatie: Kralingse Plaslaan 38, Rotterdam Bij het Opbouw-plan wordt de situatie van 1922 - TEGENONTWERP principe van het Hofplein-plan “van Stam” tijdens Villa aan de Plas. Architectenbureau Brinkman & Van der Vlugt, in Datering: ontwerp Rotterdam 1926-1927, bouw als uitgangspunt genomen. Collectief ontwerp van de Vereniging Opbouw, een presentatie op de eerste CIAM-bijeenkomst op Opnamen uit 1930 opdracht van K. van der Leeuw 1928-1930, verbouwing 1975 vanaf 1979 een tegenontwerp La Sarraz.1 De curven van het Hofplein-plan komen sociëteit 67.2 terug in Le Corbusiers plannen voor Algiers (1931). Rechthoekige woning, aan één kant grenzend Status: rijksmonument Tegenvoorstel voor de herinrichting van het Tegenvoorstel voor een stedenbouwkundig aan een huizenrij. De villa telt drie woonlagen Literatuur: Beeren 1982, 36-37 en 58; Ingberman Hofplein, 1928. project, in eerste instantie naar aanleiding van het Locatie: Hofplein en omgeving, Rotterdam onder een plat dak en heeft een staalskelet. 1994, 16-19; Molenaar 2012, 124-133 Ontwerp: C. van Eesteren, L. van der Vlugt en ontwerp van het architectenbureau Berlage (1921). Datering: ontwerp [Rotterdam] 1927/1928, niet Deze constructie laat vrij ingedeelde gevels toe, Collectie: HNI M. Stam Op dit ontwerp volgde een tweede van Hendrik uitgevoerd waarin gestucte bakstenen wanden zijn toege- Uitwerking: M. Stam Berlage in samenwerking met stadsarchitect Gerrit Publicatie: M. Stam, ‘Toelichting op het plan past. Over de breedte van de voorgevel loopt Witteveen. Daarna volgden een ontwerp van uit- gepubliceerd door de vereeniging Opbouw een vensterstrook. Deze is opvallend smal, wat 67.3 sluitend Witteveen en die van anderen. uitgewerkt door M. Stam’, in: Bouwkundig inkijk tegengaat. De achtergevel heeft een groot Le Corbusier, Plan Obus, 1932. Het Opbouw-ontwerp voorziet in een ingrijpende Weekblad (1928) 8, 58-59; ‘Kritiek Vereeniging glasoppervlak in een zwartmetalen staketsel. Het herinrichting van het plein en omliggende wegen. “Opbouw” op het Hofpleinplan Witteveen’, programma voor deze woning moet de bewoners Ook wordt de bebouwing in curven gestroomlijnd. in: Bouwkundig weekblad Architectura hygiëne en ongebondenheid bieden. Bij deze Het verkeer krijgt prioriteit, de andere stedelijke (1928) 8, 57-59; ‘Der Zusammenbruch der lifestyle horen sportruimten, gastenverblijven functies zijn slechts afgeleid. De zeventiende-eeuw- Monumentalität’, in: ABC (1927) 2-4, 4-5; M. en een inpandige zonneruimte op het dak. Veel se Delftse Poort moet wijken. Inmiddels wordt een Stam, ‘Das Verkehrszentrum in Rotterdam’, in: ruimten lopen in elkaar over. compromisplan van Witteveen aanvaard. Das neue Frankfurt (1928) 9, 166-170 Mart Stam is bij de ontwikkeling van het ontwerp Het futuristische Opbouw-ontwerp is een geza- Literatuur: Beeren 1982, 25-26; Bosma en Wagenaar betrokken, en wel tenminste tot het indienen van menlijk project van Cor van Eesteren, Leen van 1995, 138; Cohen en Benton 2008, 272; Mens de bouwaanvraag (1928). Hoewel hij geregeld 1 J. Bosman, ‘Mart Stam’s der Vlugt en Mart Stam. Stam, die de fotomontage 2007, 96-97; Molenaar 2012, 37 en 142-143; ageert tegen architecten, die opdrachten voor architecture between maakt en als voorzitter van Opbouw de toelichting Möller 1997, 72-75; Oechslin 1991, 116; Oorthuys luxueuze woningen aannemen, heeft hij zijn werk- avantgarde and functio- nalism’, in: Oorthuys en schrijft, zal het ontwerp echter nog hetzelfde jaar en Möller 1991, 33 en 73; Rümmele 1991, 94-95 gever de overdaad van de Villa aan de Plas niet 67 Möller 1991, 30-39: 37. uitsluitend op zijn eigen naam zetten. Tegelijkertijd Collectie: DAM 68 publiekelijk verweten. 84 85

69.1 69.2 69.3 70.1 70.2 70.3

69.1 WONINGBOUWCOMPLEX MATHENESSERWEG Locatie: Mathenesserweg, Rotterdam 70.1 HUIZENRIJ EN KANTOOR VAN STOLK & ZOONEN Locatie: Blijdorpse Polder (bij de Abraham van Woningbouwcomplex Mathenesserweg. Architectenbureau Brinkman & Van der Vlugt, in Datering: ontwerp Rotterdam beginjaar 1923, Huizenrij en kantoor Van Stolk & Zoonen, Architectenbureau Brinkman & Van der Vlugt, in Stolkweg), Rotterdam opdracht van de Gemeentelijke Woningdienst eindjaar bouw 1929, gedeeltelijke verwoesting ontwerptekening. opdracht van de genoemde firma Datering: ontwerp Rotterdam 1928, bouw 1928, 69.2 Rotterdam 1943, deels gesloopt, deels bewoond sloop 1983 Woningbouwcomplex Mathenesserweg, Literatuur: Molenaar 2012, 76-79 70.2 Langgerekt woonblok van negentien woningen Literatuur: J. Molenaar, ‘‘My name was not to ontwerptekening voor de noordzijde. In dit project besteedt de locale overheid bijzon- Collecties: Broekbakema, Rotterdam; HNI Huizenrij en kantoor Van Stolk & Zoonen. Op met twee woonlagen onder een plat dak. Mart be mentioned’: Mart Stam and the firm of dere aandacht aan stedenschoon. Het betreft een de achtergrond de Van Nellefabriek. Opname Stam heeft verklaard mede-ontwerper te zijn. Brinkman and Van der Vlugt. A conversation 69.3 woningbouwcomplex, dat bestaat uit twee rijen 1982/1983 Hoewel hier geen bevestiging voor bestaat, is dit with Gerrit Oorthuys, september 23, 1989’, in: Woningbouwcomplex Mathenesserweg. woonblokken van 750 m. lengte, aan weerzijden gezien de aard van de opdracht goed denkbaar. Wiederhall (Amsterdam 1993) 14, 22-27: 26; Het laatste blok in aanbouw, 1929. van een doorgaande weg. Er worden bakstenen 70.3 Behalve deze rij arbeiderswoningen worden in Molenaar 2012, 75 Foto: collectie Broekbakema, Rotterdam gevelwanden toegepast. Bij wijze van experiment Houtzagerij Van Stolk & Zoonen met op de dezelfde periode op hetzelfde perceel ook bedrijfs- blijft het ontwerp van de gevels in handen van één achtergrond de Van Nellefabriek, opname rond gebouwen gebouwd, waaronder droogloodsen en architect, terwijl de woningen door verschillende 1980. een houtzagerij. aannemers worden gebouwd. De eerste opzet is van Michiel Brinkman. Zijn ontwerp met een poort- motief wordt deels uitgevoerd en voortgezet door Leen van der Vlugt (1923). Van der Vlugt legt de erkers terug, voegt horizontale banden en verticale schijven toe en werkt variaties uit. Mart Stam heeft als mede-ontwerper aan dit project meegewerkt. Het woningbouwcomplex wordt een standaard voor het stadsbeeld in de komende jaren. De helft van deze woningen wordt bij een bom- 69 bardement in maart 1943 verwoest. 70 86 87

71.1 71.2 72.1 72.2 72.3

71.1 VERBOUWING EN UITBREIDING BANKGEBOUW Locatie: Beursplein, Rotterdam 72.1 KANTOORGEBOUW VAN BERKELS PATENT Locatie: Keileweg, Rotterdam Bankgebouw Mees en Zoonen. MEES EN ZOONEN Datering: ontwerp [Rotterdam] 1928, niet Kantoorgebouw Van Berkels Patent, Zelfstandig project, mogelijk in het kader van een Datering: ontwerp [Rotterdam] 1928, niet Ontwerp: M. Stam Architectenbureau Brinkman & Van der Vlugt, dan uitgevoerd ontwerptekening. prijsvraag uitgevoerd wel zelfstandig, in het kader van een besloten Literatuur: Molenaar 2012, 73-74 Publicatie: M. Stam, 'ein entwurf für ein 71.2 prijsvraag 72.2 Rechthoekig kantoorgebouw van twee bouwla- bürogebäude in rotterdam', in: bauhaus Bankgebouw Mees en Zoonen. Kantoorgebouw Van Berkels Patent, gen onder een plat dak, dat een symmetrische zeitschrift für gestaltung (1929) 1, 20 Ontwerp: Brinkman & Van der Vlugt Het uitbreidingsplan omvat het bestaande hoofd- perspectieftekening. structuur met asymmetrische details combineert. Literatuur: Möller 1997, 62-64; Oechslin 1991, 9; Collectie HNI kantoor en een te bouwen hoekpand. Dit hoek- Het staalskelet is aan de gevel afleesbaar als een Risselada 1997, 41-42; Rümmele 1991, 96-97 pand telt vijf bouwlagen die een glasgevel in een 72.3 stramien van vierkanten. De ruimten hebben elk Collecties: DAM; HNI trapeziumvorm hebben. De bovenste verdieping Kantoorgebouw Van Berkels Patent, een axiaal-symmetrische ordening. Mart Stam wil wijkt terug. ontwerptekening. met deze constructie de bouwtijd zoveel mogelijk Mart Stam creëert een bankgebouw zonder terugbrengen. vertoon van status, wat voor tijdgenoten haast Hij behandelt het ontwerp tijdens een gastcollege ondenkbaar is. Er horen tenminste mythologische in het Bauhaus (1929). beelden en massief natuursteen aan te pas te komen, zodat bij een vestingpoort. De ingang van het bankgebouw die Stam schetst, krijgt echter hetzelfde ongedwongen karakter als eerder de entrée van zijn Chicago Tribune Tower. [ZIE CAT. 18] Zijn ontwerp komt waarschijnlijk in dienstverband tot stand, omdat het de gangbare smaak tegemoet komt, ondanks modernistische kenmerken als licht- heid en transparantie. Het mag echter niet worden 71 uitgesloten dat het een tegenontwerp betreft. 72 88 89

73.1

73.1 INTERNATIONALE ARCHITECTUUR 74.1 AFFICHE INTERNATIONALE ARCHITECTUUR Catalogus Internationale Architectuur TENTOONSTELLING Affiche Internationale Architectuur TENTOONSTELLING Tentoonstelling Opbouw Rotterdam, 1928. Tentoonstelling, 1928. Afgebeeld is het Leidse magazijn van de firma Van Tentoonstelling met maquettes, tekeningen en Ontwerp: M. Stam Tekstaffiche in rode en zwarte kapitalen op een Nelle. foto’s van werk van 50 Europese modernistische Collectie SMA lichtgeel fond. De titelwoorden steken uit het Ontwerp: P. Schuitema architecten, onder wie Mart Stam. De tentoon- tekstblok. Foto: J. Kamman stelling wordt gehouden in Restaurant De la Paix, Als voorzitter van Opbouw organiseert Mart Collectie SMA Coolsingel 103, Rotterdam. Organisator is de Stam de tentoonstelling, die tot dit affiche leidt. vereniging Opbouw. Een onderdeel is de reizende [ZIE CAT. 73] De ritmiek van de herhalende vormen tentoonstelling Neues Bauen van de Duitse overheerst, kleur is terughoudend toegepast in Werkbund, waarin zijn werk ook vertegenwoor- het oranje, rood en zwart van de kapitale letters. digd is. Stam leidt de organisatie, tekent voor De titel steekt ritmisch uit het tekstblok, maar de inrichting en stelt de catalogus samen. Over ook het gecursiveerde en onderstreepte woord deze tentoonstelling is niet veel meer bekend “FANTASIELOOZE” springt naar voren. Deze geu- dan wie er deelnemen. Stam ontwerpt ook het zennaam typeert de branie van Stam, voor wie de affiche. [ZIE CAT. 74] aanval de beste verdediging is.

Datering: tentoonstelling 5-26 april 1928 Opmerkingen: lithografie, 100x66 cm., niet Catalogus: Internationale Architectuur gesigneerd Tentoonstelling Opbouw 1928 Datering: druk 1928 Literatuur: Backer, Camp en Dicke 2005, 121-122 Literatuur: Ades 1984, 153; Coley en Pauley 2010, 110; Oorthuys 1969, 13 73 74 Collectie: SMA 90 91FRANKFURT AM MAIN

1928–1930 92 93

75.1 75.2 75.3 75.4 75.5

75.1 WOONWIJK HELLERHOF gevels licht crème.2 Het idioom is uitgesproken 75.4 Locatie: omgeving Mainzer Landstrasse, Frankfurt Woonwijk Hellerhof, ontwerptekening. Onderdeel van het nieuwe Frankfurt modernistisch, waarbij ornamenten achterwege Woonwijk Hellerhof, plattegrond. am Main Ontwerp: M. Stam Architectenbureau Stam en Moser, in opdracht worden gelaten. De daken zijn plat. Tenslotte is Ontwerp: M. Stam Datering: ontwerp Frankfurt am Main 1928, bouw Collectie DAM van de woningbouwvereniging Hellerhof ook de bouwtempo vernieuwend: de wijk wordt 1929-1932, zwaar gebombardeerd rond 1945, in recordtijd opgetrokken. Stam leidt tot oktober 75.5 interieurverbouwingen en samenvoeging van 75.2 Sociale woningbouw met in totaal 1.194 etage- 1930 de uitvoering. De tweede bouwfase van de woonwijk Hellerhof, woningen rond 1975, bewoond Woonwijk Hellerhof. woningen, bedoeld voor de werknemers van de Critici prijzen de architectonische verfijning en doorsnede met een berekening van de hoek van Status: Denkmal Opname 1930 investeerder. De wijk heeft overwegend blokken charme van de Hellerhof. Meer dan bij de andere lichtinval, 1930. Literatuur: Giedion 1931, 26-27; Henderson 2013, Foto: I. Bing van vier woonlagen, maar blokken van twee of Siedlungen van Frankfurt am Main verwelkomen Ontwerp: M. Stam 410-416; Möller 1997, 78-85; Oorthuys en Möller Foto: collectie Canadian Centre for Architecture, drie woonlagen komen ook voor. De oppervlakte zij de radicale visie op moderne architectuur. Collectie DAM 1991, 74; Risselada 1997, 42, 52-53 en 134-135; Montréal van de woningen is gemiddeld 45 m2. Er zijn vier Rümmele 1991, 100-105 typen met overwegend 2,5 kamerwoningen voor Collecties: Canadian Centre for Architecture, 75.3 vier personen. Het wonen vindt aan de westzijde Montréal; DAM Woonwijk Hellerhof, het Hellerhof-café en plaats, het slapen aan de oostzijde. De wijk kent een bovenwoning van het D-type. Kleurige voorts bejaardenwoningen, een winkelstrook en zonneschermen accentueren het ritme van de dergelijke voorzieningen. gevel. Een belangrijke stedenbouwkundige vernieuwing, Ontwerp: M. Stam gerealiseerd in de Hellerhof, is de strokenbouw Ongedateerde opname die de bewoners van binnentuinen en optimale bezonning laat profiteren. Mart Stam, die de wijk niet alleen ontwerpt maar ook projecteert, bepaalt deze opzet.1 Ook de architectuur is innoverend; zo wordt er geprefabriceerd beton en wijkver- 1 E. May heeft geen ontwerpaandeel in de Hellerhof. Mondelinge mededeling van Claudia Quiring aan de auteur, 15 februari warming toegepast. Dunne raamkozijnen maken 2015. Zie ook Quiring 2012, 52. 75 de gevels helder. Mogelijk is de kleur van de 2 Henderson 2013, 413. 94 95

76.1 76.2 76.3 77.1 77.2 77.3

76.1 OUDERENHUISVESTING HARRY UND EMMA Locatie: Hansaallee 146a, Frankfurt am Main 77.1 VILLA PALIČKA De villa is op een steile helling gebouwd. Stam Ouderenhuisvesting Harry und Emma Budge- BUDGE-HEIM Datering: ontwerp Frankfurt am Main 1928, bouw Villa Palička, perspectieftekening voor het eerste Zelfstandig project, in opdracht van J. Palička schrijft over de oriëntatie: “Daar het in Praag Heim, perspectieftekening. Ontwerp: W. Moser en Architectenbureau Stam en Moser met 1929-1930, bomschade en herstel 1940-1945, ontwerp, 1928. Onderdeel van de Babasiedlung meestal ’s morgens nevelachtig is, werden de M. Stam medewerking van F. Kramer en E. Habermann, in tandheelkundige kliniek 1945-1995, leegstand Collectie DAM slaapkamers niet naar het oosten, maar naar het opdracht van de H. en E. Budge-stichting 1995-2003, vanaf 2003 ouderenhuisvesting In 1928 besluit de Praagse afdeling van de zuiden georiënteerd.”1 Het huis krijgt een groot 76.2 Status: Denkmal 77.2 Tsjechoslowaakse Werkbund om een wijk van 32 terras, dat naar het oosten is gericht en een fraai Ouderenhuisvesting Harry und Emma Het hoofdgebouw heeft een H-vorm, die kan wor- Publicatie: Bergmann-Michel 1932; M. Stam, ‘Das Villa Palička, ontwerptekening van de gewijzigde luxe villa’s te bouwen. De Babasiedlung is bedoeld uitzicht over de Moldau biedt. Budge-Heim. den uitgebreid. Dit bouwvolume staat dwars op Projekt Habermann-Kramer-Moser-Stam’, in: versie, 1931. als een modelwijk, naar het voorbeeld van de De 81 m2 van het gebruiksoppervlak worden origi- Ontwerp: W. Moser en M. Stam de naburige bebouwing en telt twee woonlagen Das neue Frankfurt (1928) 10, 191-192; M. Stam Collectie HNI Weissenhofsiedlung maar zonder bouwtechnische neel ingedeeld, waarmee Stam optimale bezonning Opname rond 1930 onder een plat dak. De constructie combineert een en W. Moser, ‘Das Altersheim der Henry und experimenten. De opdrachtgever van Mart Stam, realiseert. De rastermaat van het skelet zet zich in de Foto: collectie HNI betonskelet met dragende muren. De gevels zijn Emma Budge-stiftung in Frankfurt a.M.’, in: Das 77.3 Jiři Palička, is een lid van de bond en een grote aan- kleinste elementen van het ruimteprogramma voort. wit gepleisterd. Er zijn 115 woningen voor meest neue Frankfurt (1930) 7, 158-176 Villa Palička. nemer van betonwerken. Hij wil met zijn huis het Stam ziet geen kans om de uitvoering van zijn 76.3 alleenstaande bewoners. In het middengedeelte Literatuur: Bauer 1934, 204-205; W. Bruin, ‘Het Foto: G. Oorthuys gebruik van beton in de woningbouw propageren. project te leiden. Palička, die bezwaar heeft tegen E. Bergmann-Michel en M. Stam bij de zijn gemeenschappelijke ruimten, waar glasgevels Budgeheim te Frankfort’, in: Bouwweekblad Stam ontwerpt een vrijstaande, rechthoekige villa het prominent zichtbare betonskelet, brengt de ingebruikname van het Budge-Heim. en beweegbare wanden zijn toegepast. De eerste (1930), 402-405; Giedion 1929, 46-47; S. van drie woonlagen onder een plat, overstekkend erker sterk terug, doorbreekt de verticale continu- Foto: I. Bing, 1930 verdieping heeft een doorlopend terras. Op dit Giedion, ‘Une maison de retraite pour veillards dak. Het bouwvolume staat op kolommen en ïteit en verplaatst de ingang van de garage. Stam Foto: collectie gta gebouw sluit een flat van vier woonlagen voor à Francfort s. Main. Architectes: Mart Stam, 1 M. Stam, ‘Schetsontwerp heeft sterke verwantschap met ‘Woning met uit- neemt afstand van het resultaat.2 voor een villa. Mart Stam, [ZIE CAT. 24] personeel aan. Werner Moser, Ferdinand Kramer’, in: Cahiers 1930’, in: De 8 en Opbouw breidingsmogelijkheid 1924’. De gevels Naar de mening van de architect Claudio Conenna Stam ontwerpt het bejaardenhuis samen met d’art (1930) 6, 321-329; Henderson 2012, 354- (1934) 5, 232. zijn witgestuct, de vensters zetten zich visueel in is Palička wel degelijk tot een geslaagde vereen- Werner Moser, hij leidt zelf de uitvoering. Het 361; Hitchcock en Johnson 1966, 214-215; Van 2 Mondelinge mededeling windschermen voort. De achtergevel met de mar- voudiging van het ontwerp gekomen, omdat het van Gerrit Oorthuys aan modernistische gebouwencomplex krijgt interna- Loghem 1932, 39; Möller 1997, 78-84; Oorthuys de auteur, 19 oktober kante erker kent dezelfde ordeningsprincipes als leidende principe overeind is gebleven. Conenna tionale bekendheid. en Möller 1991, 75-76; Quiring 2011, 86; 2015. het Maison d’Artiste van Theo van Doesburg en prijst de functionele, ruimtelijke en formele Dankzij een grondige restauratie voorafgaand aan Risselada 1997, 44-45; Rümmele 1991, 106-109 3 Schriftelijke mededeling Cor van Eesteren. Omdat het skelet consequent kwaliteiten van de woning: “Elk element in de van Claudio Conenna de huidige bewoning zijn het authentieke materiaal- Collecties: DAM; gta aan de auteur, 21 oktober van de omkleding is gescheiden, ontstaat een architectuur van de Villa Palička is een gebaar van 76 gebruik en kleurenschema zoveel mogelijk hersteld. 77 2015. prachtige compositie. bevrijding en onafhankelijkheid.”3 96 97

77.4 77.5 77.6 78.1 79.1

77.4 Locatie: Na Babě 9, Praag 78.1 WANDSCHAALLAMP WANDSCHAALLAMP Villa Palička. Datering: ontwerp Frankfurt am Main 1928, Wandschaallamp, prototype. Foto: G. Oorthuys gewijzigd ontwerp J. Palička 1931, bouw 1931- Collectie DAM Elegante wandlamp in de vorm van een ronde Wandlamp van geglazuurde steengoed met indi- 1932, bewoond schotel met een indirecte lichtopbrengst. Een pro- recte lichtopbrengst. Variant van de metalen versie 77.5 Deelnemers van de Babasiedlung: Z. Blažek, O. totype van gelakt blik of messing, dat vernikkeld uit 1928/1930. [ZIE CAT. 78] Aan deze uitvoering hebben De Babasiedlung bij de opening in 1932. Fischel, J. Fišer en K. Fišer, J. Fuchs, J. Gočár, of verlakt is, wordt door een onbekende fabrikant studenten van de Oost-Berlijnse Hochschule für A. Heythum en E. Linhart, F. Kavalír, F. Kerhart, vervaardigd. Er volgt jaren later ook een prototy- angewandte Kunst meegewerkt en de lamp krijgt 77.6 V. Kerhart, J. Koula, H. Kučerová-Záveská, L. pe in steengoed. [ZIE CAT. 79] op deze kunstschool ook toepassing. Het feit dat de Catalogus van de bouwtentoonstelling Baba, Machoň, M. Stam, O. Starý, F. Zelenka, L. Žák Stam besteedt als interieurontwerper veel aan- lamp in wit steengoed is uitgevoerd betekent dat Praag, 1931-1932. Opmerking: L. Zák meubileert de villa Palička dacht aan verlichting, zoals in zijn architectuur het het product voor de export bedoeld is. Publicatie: ‘Schetsontwerp voor een villa. Mart daglicht een vooraanstaande rol krijgt. Slechts Stam, 1930’, in: De 8 en Opbouw (1934) 5, 232 enkele van zijn lampen zijn gedocumenteerd. Datering: ontwerp [Frankfurt am Main] 1928/1930, Literatuur: C. Conenna, ‘A veiled manifesto of [ZIE CAT. 77] Deze beide prototypen zijn als enige prototype VEB Steingut Dresden 1949, productie the modernity: Palička House (1928-1932)’, in: bewaard zijn gebleven. VEB Steingut Dresden vermoedelijk 1949 Arquiturarevista (2008) 2, 45-51; Ingberman Literatuur: Möller 1997, 118 en 158 1994, 16-19; Möller 1997, 100; Oorthuys Datering: ontwerp [Frankfurt am Main] 1928/1930, Collectie: DAM en Möller 1991, 77; Risselada 1997, 28-29; prototype vermoedelijk 1928/1930, geen Rümmele 1991, 98-99; V. Šlapeta, ‘Het Nieuwe productie bekend 79.1 Huis 1928 en Baba 1932’, in: Wonen-TA/BK Literatuur: Möller 1997, 118-119 en 157 Wandschaallamp, prototype. (1983) 8, 14-21; Templ 1999, 12 en 96-97 Collectie: DAM Collectie DAM Collectie: DAM 78 79 98 99

80.1 80.2 80.3 81.1 81.2

80.1 STOEL DRP 541100 Datering: ontwerp Frankfurt am Main 1928/1929, 81.1 FAUTEUIL DRP 541100 Stoel DRP 541100, patenttekening. prototype van onbekende producent Fauteuil DPR 451100, patenttekening. Achterpootloze armstoel van een deels houten, 1928/1929, patenten 1929 en 1931, niet Achterpootloze fauteuil van donker gelakt metaal- 80.2 deels donker gelakt buismetalen frame met geproduceerd 81.2 buis, de zitting en rugleuning van gelakt hout en Stoel DRP 541100, prototype. een zitting en rugleuning van gelakt multiplex. Literatuur: Máčel 1992, 63-64 en 68-69; Máčel Fauteuil DRP 541100, prototype. gelakt multiplex. Deze fauteuil of een prototype Opname rond 1929 Wettelijk beschermd met twee patenten. In het 2006, 14-15 en 44; Möller 1997, 99; Möller en Opname rond 1929 ervan is in een kleine oplage geproduceerd, mo- Foto: P. Wolff eerste patent wordt op het economische voordeel Máčel 1992, 41 Foto: P. Wolff gelijk in de Sovjet-Unie. Foto: collectie gta van de korte verbindingsstukken gewezen. Het Foto: collectie gta tweede is voor een stoel met een extra tussen- Datering: ontwerp Frankfurt am Main eindjaar 80.3 verbinding op de grond. Met deze stoel verlaat 1928, variant 1928, patent 1928, productie Stoel en fauteuil DRP 541100 in de datsja van W. Mart Stam de strenge lijnvoering van stoel W Arnold 1928 Schwagenscheidt bij Moskou, 1932. 1. [ZIE CAT. 58] Waar Marcel Breuer eenvoudige, Literatuur: Geest en Máčel 1980, 114; Máčel 1992, sierlijke meubels ontwerpt, zijn die van Stam een- 63-64 en 68-69; Máčel 2006, 14-15 en 162; voudig maar streng. Omdat hij streeft naar een Möller en Máčel 1992, 41 volksmeubel, wijst hij al te frivole elegantie af.

80 81 100 101

82.1 82.2 82.3 83.1 83.2

82.1 WOONCOMPLEX QUARTIERE REGINA ELENA Locatie: Piazzale Ferrera en omgeving, Milaan 83.1 WONINGBOUWCOMPLEX WIESBADEN Woning in het wooncomplex Quartier Regina – VARIANT Datering: oorspronkelijk ontwerp 1923-1926, Woningbouwcomplex Wiesbaden, situatie. Zelfstandig project, in opdracht van het CIAM Elena in Milaan, 1926. Plattegrond voor de etages. Zelfstandig project, in opdracht van het CIAM ontwerpvariant Frankfurt am Main vermoedelijk 1929, niet uitgevoerd, 83.2 Zeven rijen woonflats met vier bouwlagen in 82.2 Vrijstaand appartementengebouw, dat zes tentoonstelling rond oktober 1929 Woningbouwcomplex Wiesbaden, plattegrond, strokenbouw. Mart Stam herziet deze plattegron- Wooncomplex Quartier Regina Elena, plattegrond woonlagen telt en in een traditionele bouwstijl is Literatuur: Bourgeois 1930, 163; Coley en Pauly doorsnede en situatie. den naar aanleiding van de CIAM-tentoonstelling voor de etages - variant. gerealiseerd. De woonruimten in de appartemen- 2010, 138-139 Die Wohnung für das Existenzminimum, waarop ten worden gescheiden van de buitenmuur door plattegronden van “der Kleinstwohnung” verge- 82.3 secondaire ruimten, zoals de badkamer, het toilet lijkenderwijs geëxposeerd worden.1 Dit biedt hem Wooncomplex Quartier Regina Elena. en kasten. De keuken doet als centrale ruimte gelegenheid om zijn talent om met ruimte te spelen Ongedateerde opname dienst. Mart Stam past bij het linker appartement te tonen. In zijn woningen is ondanks de kleine op- op de plattegrond deze secondaire ruimten subtiel pervlakte een scheiding van wonen en slapen gerea- aan, waarschijnlijk naar aanleiding van een opga- liseerd. In de badkamer bespaart hij oppervlak door ve uit zijn praktijk. twee nissen in de scheidingsmuur te maken, die Deze ontwerpvariant wordt geëxposeerd plaats bieden aan de badkuip én die van de buren. op de tentoonstelling Die Wohnung für das De opgave is waarschijnlijk uit zijn praktijk Existenzminimum in Frankfurt am Main, die het voortgekomen. CIAM tijdens het tweede congres (1929) organiseert. [ZIE CAT. 85] Hier worden honderd platte- Locatie: onbekende locatie, Wiesbaden gronden op dezelfde schaal tentoongesteld, wat Datering: ontwerp Frankfurt am Main 1929, niet dit woningbouwvraagstuk inzichtelijker maakt. uitgevoerd, tentoonstelling rond oktober 1929 Mogelijk wil Stam dit Italiaanse voorbeeld laten Catalogus: Bourgeois 1930, 131 en 155 stroomlijnen met het Duitse, dat hij ook expo- Literatuur: Möller 1997, 99 [ZIE CAT. 83] seert. 1 Cat. 81 wordt eveneens Collectie: DAM 82 83 geëxposeerd. 102 103

84.1 84.2 85.1 85.2 85.3

84.1 TENTOONSTELLING DER STUHL Datering: tentoonstelling 10 – 31 maart 1929 85.1 TENTOONSTELLING DIE WOHNUNG FÜR DAS Datering: tentoonstelling 26 oktober – 10 Tentoonstelling Der Stuhl met vlnr “Parijse” Deelnemende vormgevers: Angerbach, Böhler, Affiche Die Wohnung für das Existenzminimum. EXISTENZMINIMUM november 1929 caféstoelen uit plaatijzer, de beugelstoel van G. Overzichtstentoonstelling van stoelen en schil- M. Breuer, Frank, M.E. Haefeli, Hinz, W. Knoll, Ontwerp: H. Leistikow Catalogus: Bourgeois 1930 Rietveld, stoel MR van L. Mies van der Rohe, derijen in de Kunstgewerbeschule, Frankfurt am R. Kobisch, F. [Ferdinand] Kramer, Lincoln, Collectie Merill C. Berman, New York CIAM-tentoonstelling van eigentijdse woning- Opmerking: vormgeving van de tentoonstelling stoel DRP 541100 (prototype) van M. Stam, stoel Main op basis van een reizende verkooptentoon- L. Mies van der Rohe, B. Rasch, H. Rasch, R. ontwerpen met ontwerpen van CIAM-leden uit H. Leistikow B 5 van M. Breuer en twee niet thuisgebrachte stelling, die op initiatief van Adolf Loos langs Riemerschmidt, G. Rietveld, C. Schaper, F. 85.2 Europa en Noord-Amerika: 207 plattegronden op Literatuur: ‘Ausstellung ‘Die Wohnung für das stoelen.1 Stuttgart, Frankfurt am Main, Berlijn en Dresden Schuster, M. Stam, A. Stoll Tentoonstelling Die Wohnung für das groot formaat, geplakt op aluminium panelen. Existenzminimum’ in: Das Neue Frankfurt Foto G. Leistikow reist. In Frankfurt am Main wordt de tentoonstel- Catalogus: Der Stuhl 1929 Existenzminimum, Frankfurt am Main. Omdat de panelenrij in een leporellovorm opge- (1929) 11, 213-217; Cauley en Pauly 2010, ling met eigentijdse, industrieel vervaardigde Publicatie: M. Stam, ‘Das Mass, das richtige Mass, steld is, krijgt de tentoonstelling een cinemato- 134-139; Cohen 2012, 198; Möller 1997, 98-99; 84.2 stoelen tot 90 stoelen uitgebreid. Voor de geëx- das Minimummass’, in: Das neue Frankfurt 85.3 grafisch effect. De ontwerpen zijn alle op dezelfde Quiring 2011, 137-138; Somer 2007, 32-33 Themanummer van Das neue Frankfurt, 1929 poseerde stoel en fauteuil van Mart Stam wordt (1929) 2, 29-30 Herplaatsing van de tentoonstelling Die Wohnung schaal gebracht en de plattegronden volgens vas- met het artikel ‘Das Mass, das richtige Mass, das respectievelijk RM 25 en 45 gevraagd. [ZIE CAT. 80 Literatuur: Henderson 2012, 185-187, Klemp 2014, für das Existenzminimum in Brussel, 1930. te lay-out afspraken getekend, met de bedoeling Minimummass’ van M. Stam. RESPECTIEVELIJK CAT. 81] 62; Máčel 2006, 13; Möller 1997, 44 en 98; de standaardisatie in de woningbouw te bevor- De organisatie van deze uitzonderlijke tentoon- Möller en Máčel 1992, 40, Quiring 2011, 91 deren. Een aantal deelnemers heeft vooral de stelling is in handen van Ferdinand Kramer en leefbaarheid van de woningen voor ogen, terwijl Stam. Hun opdrachtgever is het Hochbau Ambt voor anderen, onder wie Le Corbusier, esthetische van de gemeente Frankfurt. In de jury van de ten- overwegingen zwaarder tellen. toonstelling hebben Franz Schuster en opnieuw De locatie is het Werkbundshaus, Frankfurt am Kramer en Stam zitting. Naast eigentijdse stoelen Main, waarna de tentoonstelling gaat reizen. worden schilderijen van Willi Baumeister, Fernand Organisator is het Hochbau Ambt van deze gemeen- Léger, Juan Gris en Piet Mondriaan geëxposeerd. te onder leiding van Ernst May en Mart Stam en de Stam brengt de doeken van Mondriaan bijeen, Frankfurter Oktober Gruppe. Stam neemt een groot twee galeries het overige werk. deel van de samenstelling en organisatie op zich.1 1 Foto gepubliceerd in: Das Neue Frankfurt (1929) 4, 83. Voor de Hij exposeert zelf plattegronden voor woningen in 84 identificatie van de stoelen zie Klemp 2014, 62-63. 85 Wiesbaden en Milaan. [ZIE CAT 83 RESPECTIEVELIJK 82] 1 Somer 2007, 65 noot 111. 104 105

86.1 87.1 88.1

STOEL DRP 533284 ARMSTOEL DRP 533284 88.1 TENTOONSTELLINGSGEBOUW FRANKFURT AM Locatie: onbekende locatie in Frankfurt am Main Tentoonstellingsgebouw Frankfurt am Main, MAIN Datering: ontwerp Frankfurt am Main 1930, niet Achterpootloze stoel van metaalbuis met een Achterpootloze armstoel van metaalbuis, de ontwerptekening. Architectenbureau Stam en Moser, onbekende uitgevoerd aaneengesloten zitting en rugleuning van hout zitting en rugleuning van hout of multiplex. Het Collectie Getty Research Institute, Los opdrachtgever Literatuur: Oorthuys en Möller 1991, 77 of multiplex. Het patent is door Anton Lorenz op patent is door Anton Lorenz op naam van Mart Angeles Collectie: GRI naam van Mart Stam aangemeld. In dit geval – Stam aangemeld. Hier komen de juridische en de Langwerpig gebouw van één bouwlaag onder maar lang niet altijd - terecht. historische werkelijkheid overeen, maar geregeld een zadeldak. De hal meet 44 x 15 meter en wordt komt werk van andere ontwerpers op naam van door twee lichtbeuken verlicht, waarbij de licht- Datering: ontwerp [Frankfurt am Main] 1929, Stam te staan. toevoer met horizontale lamellen geregeld kan patent 1929, productie Desta beginjaar 1929 worden. Alle wanden zijn verplaatsbaar, zodat de Literatuur: Máčel 1992, 64; Möller en Máčel 1992, Datering: ontwerp [Frankfurt am Main] 1929; ruimte flexibel benut kan worden. Deze zaal krijgt 60 patent 1929, niet in productie genomen over de lengte een natuurlijke tweedeling, omdat Literatuur: Máčel 1992, 65; Möller en Máčel 1992, de ene helft door een trap van twee treden van 86.1 60 de ander gescheiden wordt. Op deze scheidslijn Stoel DRP 533284, patenttekening. is een rij ranke pilaren getekend. Deze pilaren, die 87.1 op gelijke afstand verdeeld het dak dragen, geven Armstoel DRP 533284, patenttekening. de ruimte een heldere maat. Aan de noordgevel bevindt zich uiterst links de ingang, met een kleine entreeruimte. De uitgang is in het midden van tegenoverliggende zijgevel, met daarnaast een ruimte voor een pantry en toiletten. Nadere bijzonderheden ontbreken, of Werner Moser een bijdrage aan het ontwerp heeft gele- 86 87 88 verd is evenmin bekend. 106 SOVJET-UNIE107

1930 –1934 108 109

89.1 89.2 89.3 89.4 89.5 89.6

89.1 STEDENBOUW MAGNITOGORSK eigenlijke ontwerper van het stadsplan en de flats, 89.4 Locatie: de wijken Kirova, Majakovskogo, ‘allgemein städtebauliches prinzip der stadt Onderdeel van het Eerste Vijfjarenplan omdat alleen hij in de gelegenheid is om de sche- Het tweede stadium van het plan, Puskina en Cajkovskogo (eerste kwartaal), magnitogorsk’, 25 mei 1932. May-brigade, in opdracht van het matische opzet te concretiseren. Hij werkt immers ontwerptekening. Magnitogorsk (Rusland) Collectie HNI Standartgorproekt ter plekke als projectleider (1930-‘32). Datering: ontwerp Moskou en Magnitogorsk Van 1930 tot en met 1935 bepaalt de May-brigade 89.5 beginjaar 1930, bouw 1931-1959, bouw 89.2 Stedenbouwkundig project voor deze West- de uitgangspunten voor Magnitogorsk, die de Eerste woonwijk met flats in aanbouw en een eerste wijk 1931-1933, het eerste kwartaal Stadsplanning van Magnitogorsk, Siberische stad op de oostelijke oever van de woningbouw in de Sovjet-Unie de komende montage met de aantekening van M. Stam “3 is gedeeltelijk gesloopt, gedeeltelijk zonder ontwerptekening. rivier de Oeral, bestemd voor 100.000 inwoners. decennia richting geven. Stams concept voor geschossig. Verwaltung möchte 5 geschossig.” woonfunctie Collectie DAM Later kan het inwonertal systematisch verdub- een ‘lineaire’ stad wordt in andere Sovjet-steden Opname uit 1932. Literatuur: Bodenschatz en Post 2004, 43-63 en belen. Bij het ontwerp van Magnitogorsk is de verder uitgewerkt. Maar zijn stedenbouwkundige Foto’s collectie DAM 193-207; Flierl 2012, passim; Flierl 2014, 23-200 89.3 ervaring benut, die Mart Stam bij het architecten- principes staan al vanaf 1932 onder politieke druk en 206-268; Möller 1997, 102-105; Quiring 2011, Eerste algemene plan voor Magnitogorsk. bureau Granpré Molière, Verhagen en Kok heeft en worden vervolgens als “Westers” afgewezen. 89.6 163-166, 175-176, 186 en 276; Rümmele 1991, Collectie DAM opgedaan.1 [ZIE CAT. 9] Omkaderd door zesbaans De weinige scholen, kinderdagverblijven en cultu- Het eerst-opgeleverde kwartaal in Magnitogorsk, 110-111; De Wit 1979, 78-86 wegen worden hoogbouwwijken gepland, die het rele gebouwen die in Magnitogorsk zijn gereali- rond 1932. Collecties: DAM; gta; HNI karakter van de stad gaan bepalen. Deze lineair seerd, krijgen alsnog decoraties op de gevels. Opname 1990 opgebouwde eenheden van 10.000 inwoners Vanaf de jaren ’40 krijgt deze stedenbouw een Foto: G. Oorthuys vormen de basis van de stad, die vanuit het gelijk- nieuw zwaartepunt op de westelijke Oeral-oever. Foto particuliere collectie, Amsterdam heidsideaal geen eigenlijk centrum kent. Elke wijk De woonblokken van Stam worden langer krijgt eigen voorzieningen. bewoond dan voorzien, maar hun kwaliteit gaat De eerste flats hebben drie of vier woonlagen on- door renovaties en verbouwingen grotendeels der een zadeldak. Na uitgebreide discussie is voor verloren.2 een gevarieerde bewoning gekozen: in 1931 wordt een verhouding 75% etagewoning op 25% com- munehuis gerealiseerd. Hoewel hoofdarchitect 1 Möller 1997, 104. 89 Ernst May voor het masterplan tekent, is Stam de 2 Quiring 2011, 175. 110 111

90.1 91.1 91.2 91.3 91.4

90.1 OPENLUCHTTHEATER 91.1 STADSPLANNING MAKEJEVKA door Tsjechoslowaakse architecten vervangen, die Openluchttheater, ontwerptekening. Zelfstandig project Stadsplanning Makejevka, ontwerptekening. Onderdeel van het Eerste Vijfjarenplan zijn ontwerp deels uitvoeren. Nog in hetzelfde jaar Collectie DAM May-brigade, in opdracht van Standartgorproekt wordt de westerse inzet voor Makejevka echter Datering: ontwerp 1931, niet uitgevoerd Dit openluchttheater is een witte raaf binnen het of een voorafgaand overheidsbureau beëindigd. Sindsdien is deze stad uitgegroeid tot Publicatie: M. Stam, ‘Ontwerp Openluchttheater’, oeuvre van Mart Stam vanwege het beoogde 91.2 een industriestad met 400.000 inwoners. in: De 8 en Opbouw (1938) 7, 65; M. Stam, ‘Het materiaalgebruik: hout. Het ontwerp gaat uit van Stadsplanning Makejevka, ontwerptekening Het project behelst een sterke uitbreiding openluchttheater is geen schouwburg’, in: De 8 een regionale manier van construeren, zodat het woonwijk. van deze industriestad in het kolenwingebied Locatie: Makejevka (Oekraïne) en Opbouw (1939) 4/5, 48-49 theater door ongeschoolde krachten gebouwd Collectie DAM Donbass. 150.000 inwoners moeten worden Datering: ontwerp Moskou en Makejevka Literatuur: Möller 1997, 106; Nevsgodin 2004, 150; kan worden. Rond een wigvormige tribune zijn gehuisvest in nieuwe woningen, die met nieuwe beginjaar 1932, gedeeltelijk uitgevoerd 1933 Oorthuys en Möller 1991, 80; Rümmele 1991, 112 een veelhoekig podium, coulissen, een projectie- 91.3 – 91.4 wegen op het industriegebied aansluiten. Ook Publicatie: M. Stam, ‘Makejevka’, in: Sovjezkaja Collectie: DAM scherm en een vlaggenwand gedacht. Vermoedelijk Makejevka, perspectieftekeningen. moet de oude stad worden herzien. Voor deze Architektoera (1933) 5, 22-28 (in vertaling in: Het ontwerp heeft voor zover bekend geen concrete stad ontwikkelt Mart Stam een plan, waarbij Oorthuys 1969, 26-27) aanleiding. Stam ziet als locatie “een natuurlijke Magnitogorsk als uitgangspunt dient. [ZIE CAT. 89] De Literatuur: Möller 1997, 107; Oorthuys en Möller vallei in de Oeral.” Zijn werklocatie Magnitogorsk wijken worden echter kleiner. Zijn planning is nu 1991, 14 en 80; Quiring 2011, 282; Rümmele heeft dan al een openluchttheater voor drieduizend losser, omdat hij gebouwen dwars op de stro- 1991, 111 bezoekers, waar populaire theaterstukken worden kenbouw plaatst. In zijn artikel ‘Makejevka’ staat Collectie: DAM opgevoerd waarmee de regering propaganda maakt. hij uitvoerig stil bij de opgave om deze nieuwe wijken buiten bereik van de luchtvervuiling van industrieën en mijnen te houden.1 Deze stad kan het grootste, volgens de uitgangspunten van het Nieuwe Bouwen ontworpen stedenbouwkundige project tot dan toe worden. Het zorgvuldig doordachte plan wordt in het Westen 2 1 M. Stam, ‘Makejevka’, in: Sovjezkaja Architektoera (1933) 5, overwegend positief ontvangen. passim. 90 91 Als Stam in 1933 wordt overgeplaatst, wordt hij 2 Oechslin 1991, 119. 112 113

92.1 92.2 92.3 92.4 92.5

92.1 STADSPLANNING ORSK wordt gebouwd als een werk van de natuur.”1 92.4 Stadsplanning Orsk, ontwerptekening. Onderdeel van het eerste Vijfjarenplan Na de wereldwijde aandacht voor het opzien- Stadsplanning Orsk, perspectieftekening. Ontwerp: H. Schmidt en M. Stam May-brigade, in opdracht van het barende Magnitogorsk krijgt het Russische Ontwerp: H. Schmidt en M. Stam Collectie DAM Standartgorproekt Vijfjarenplan met Orsk opnieuw veel publiciteit, Uitwerking L. Beese ook buiten de Sovjet-Unie.2 92.2 De stedenbouw van Orsk dient net als die van 92.5 Stadsplanning Orsk, ontwerptekening met Magnitogorsk en Makejevka de zware industrie. Locatie: Orsk (Rusland) Woonwijk in Orsk. straatprofielen. Orsk bouwt aan een belangrijke locomotieven- Datering: ontwerp M. Stam en H. Schmidt Ontwerp: H. Schmidt en M. Stam Ontwerp: H. Schmidt en M. Stam fabriek. Na het ontslag van Ernst May (1933) Moskou en Orsk 1933-1934, zeer ten dele Opname rond 1933 Collectie DAM werken Hans Schmidt en Mart Stam een plan uitgevoerd uit, waarmee deze Russische stad in fasen tot Literatuur: Van Es 2014, 427-428; Möller 1997, 92.3 150.000 inwoners kan groeien. Opnieuw wordt 108-109, Quiring 2011, 282; Rümmele 1991, 111; Stadsplanning Orsk, ontwerptekening, afgebeeld het concept van een uitbreidbare stad zonder Schmidt 1965, 98-100; Sert 1942, 225 in Can our cities survive? (1942). centrum toegepast. [ZIE CAT. 89 EN 91] Zij verwerken Collectie: DAM Ontwerp: M. Stam met medewerking van echter de kritiek op de eerdere ontwerpen en H. Schmidt onderbreken de regelmaat. Stam geeft één jaar leiding aan dit project en maakt de start van de bouw mee. Daarna wijzigt Schmidt het ontwerp en zet de implementatie voort. Op dat moment koerst de stedenbouw op 50.000 inwoners, maar de politieke ommezwaai die eerder is ingezet voorkomt verdere uitvoering. Schmidt licht later toe dat Stam en hijzelf een groene stad voor ogen 1 Schmidt 1965, 98. hadden, waarbij hij Friedrich Engels aanhaalt: “De 2 R. Schützeichel, ‘The unrealized analyses’, in: Van Es 2014, 92 socialistische stad buit de natuur niet uit, maar 426-436: 428. 114 AMSTERDAM115

93.1

93.1 STEDENBOUWKUNDIG ADVIES BALGASJ Locatie: Balgasj (Kazachstan) Omgeving van Balgasj, 1934. Onderdeel van het Eerste Vijfjarenplan Datering: vooronderzoek Moskou en Balgash Foto: M. Stam of L. Stam-Beese May-brigade, vermoedelijk in opdracht van het 1934, geen vervolg Standartgorproekt Literatuur: Damen en Devolder 1993, 18-20; Nevzgodin 2004, 150; Quiring 2011, 282; Mart Stam wordt door de Sovjet-regering Rümmele 1991, 111; De Wit 2004-‘05, 2/44-45 gevraagd om een stad voor 70.000 inwoners te ontwikkelen in de koperrijke Hongersteppe aan het Balgasj-meer. Samen met Lotte Beese stelt hij tijdens een vooronderzoek ter plekke vast, dat de streek te onherbergzaam en vervuild is om langdurig bewoond te kunnen worden. Hoewel hij onder druk wordt gezet, weigert hij de opdracht.

93 1935 –1948 116 117

94.1 94.2 94.3 94.4 94.5 95.1 95.2 95.3

94.1 TENTOONSTELLING we moeten ze ernstig en streng analyseren om ze 95.1 MONTESSORISCHOOL Locatie: Albrecht Dürerstraat 36-34, Amsterdam Tentoonstelling De stoel gedurende de laatste 40 DE STOEL GEDURENDE DE LAATSTE 40 JAAR tot een oplossing te brengen.” Openluchtschool, 1930. Architectenbureau W. van Tijen, in opdracht van Datering: ontwerp Amsterdam 1933-1934, jaar. Ontwerp: J. Duiker de Amsterdamsche Montessorivereniging bouw 1935-1936 en 1938, uitbreiding W. Tentoonstelling van 40 stoelen van internatio- Datering: tentoonstelling 15 december 1934 – 13 Opname uit 1982 Nieuwenhuysen en B. van der Waals 1949, in 94.2 nale ontwerpers, waaronder Mart Stam, in het januari 1935 Foto: B. Rebel Voor Willem van Tijen is de Openluchtschool van gebruik Parijse caféstoel, besproken in De 8 en Opbouw, Stedelijk Museum, Amsterdam. Organisator: Deelnemers: A. Aalto, J. van den Bosch, M. Breuer, Jan Duiker (1930) een groot voorbeeld. Zelf bouwt Status: rijksmonument 1934. VANK. Samenstelling en ontwerp: Willem Le Corbusier, L. Deen, I. Falkenberg-Liefrinck, 95.2 hij ook een openluchtschool, de Montessorischool Publicatie: W. van Tijen, ‘De nieuwe Sandberg. Stam is medeontwerper van de ten- Gispen, J. Hoffmann, M. de Klerk, A. Komter, Montessorischool. Links ervan zullen in 1936 de die in dezelfde wijk verrijst. Hij streeft naar een Montessorischool aan de Alb. Dürerstraat te 94.3 toonstelling. Ook publiceert hij het artikel in De 8 H. van Loghem, W. Moser en M. Haefeli, S. van Drive-in woningen verschijnen. “vrolijk gebouwtje voor kinderen.”1 Amsterdam. Architect Ir. W. van Tijen’, in: De 8 Ronde Thonet-stoel, besproken in De 8 en en Opbouw, dat als catalogus dient. Ravestein, G. Rietveld, M. Stam, Thonet, H. van Foto: E. Besnyö De school telt drie bouwlagen, rust op een be- en Opbouw (1936) 1, 61-65 Opbouw, 1934. Alleen deze catalogus biedt nog een overzicht de Waarden Foto: collectie HNI tonskelet, heeft een bekleding van baksteen en Literatuur: Idsinga en Schilt 1987, 55 en 276; Rebel van de tentoonstelling. Hier analyseert Stam Catalogus: M. Stam, ‘De stoel gedurende de kozijnen van hout. De klaslokalen aan de zuidzijde 1983, 244-247 94.4 recente trends in het meubelontwerp. De stoel laatste 40 jaar’, in: De 8 en Opbouw (1935) 1, 95.3 hebben ruime terrassen. De puien van deze lokalen Collectie: HNI Zigzagstoel van G. Rietveld, besproken in De 8 en voor de massa moet volgens hem een industrieel 1-8 Montessorischool, tijdens een les. bestaan grotendeels uit glas. Een ingenieus sys- Opbouw, 1934. product zijn, betaalbaar en met een eigen vorm. Literatuur: Van Adrichem en De Roode 2004, Foto: E. Besnyö teem van ramen en deuren maakt openluchtlessen Als voorbeeld noemt hij een Parijse caféstoel van 37; Bergvelt 1981, 12; P. Bromberg, ‘VANK- Foto: collectie HNI mogelijk. Deze lessen worden ook op het platte 94.5 plaatijzer. Vervolgens bespreekt hij onder meer de tentoonstelling in het Stedelijk Museum. dak gegeven. In de oostelijke vleugel, die ook uit Schoolstoeltje van H. van Loghem, besproken in gebogen stoelen van Thonet (“zeer zeer goede, De stoel in de laatste veertig jaren’, in: Het lokalen bestaat, dient het trappenhuis als scheiding De 8 en Opbouw, 1934. bruikbare en aangename stoelen”), Rietvelds Binnenhuis (1935) 1, 13-14; Máčel 2006, 19 tussen de kleuters en de oudere kinderen. Het Zigzagstoel (“hij probeert onvermoeid”) en een gymnastieklokaal kan via de tuin bereikt worden. schoolstoeltje van Han van Loghem (“hij werkt De Montesorrischool wordt tot Van Tijens meest met de gegeven middelen – eenvoudig, eerlijk en geslaagde werken gerekend. goed”). Bij een stoel van Marcel Breuer luidt zijn Mart Stam is net als Hugh Maaskant meewerkend 2 1 Idsinga en Schilt 1997, 276. conclusie: “Wij zijn op meubelgebied lang niet architect. Bijzonderheden over zijn inbreng (vanaf 2 Schriftelijke mededeling van J. Schilt aan de auteur, 27 oktober 94 klaar, er zijn nog veel onopgeloste problemen en 95 1935) zijn niet bekend. 2015. 118 119

96.1 96.2 96.3 96.4

96.1 RIJ DRIVE-IN WONINGEN de onderzijde van de balkons wit en het draad- Locatie: Anthonie van Dijckstraat 4-12, Rij drive-in woningen, plattegronden en Architectenbureau Van Tijen en Maaskant in glas van de puivullingen grijs. Alle vensters en Amsterdam programma’s. samenwerking met architectenbureau Stam deuren zijn van hout, maar de kalven in de houten Datering: ontwerp Amsterdam 1935, bouw 1935- en Beese, in opdracht van Uitvoerings- en puien zijn in metalen hoeklijnen uitgevoerd. Ook 1936, oorlogsschade 1944, bewoond Exploitatiemaatschappij de Tweede Wimbe de glaspui van de vestibule is van metaal. Het Status: rijksmonument 96.2 platte dak is overstekkend en aan de achterzijde Publicatie: W. van Tijen, ‘Vijf nieuwe woningen’, in: Rij drive-in woningen, ontwerptekening. Het terrein voor de vijf woningen biedt volgens afschuinend. De 8 en Opbouw (1937) 13, 115-122 Ontwerp: M. Stam de bouwvoorschriften maar plaats voor vier. De De woningen zijn licht en ruim, met twee gevel- Literatuur: Damen en Devolder 1993, 20-21; architecten maken van de nood een deugd en brede balkons op het zuiden. De indeling: dubbele Idsinga en Schilt 1987, 290-291; H. Maaskant, 96.3 stellen een volkomen afwijkend woningtype voor, woonkamer, keuken, zes slaapkamers, twee toilet- ‘Naar aanleiding van de huisjes afgebeeld in Rij drive-in woningen. om aan de bedoeling van deze regels tegemoet te ten, badkamer, berging en – nieuw in Nederland dit nummer’, in: De 8 en Opbouw (1937) 13, Opname rond 1951 komen. Dit dwingt hen om een nieuwe indeling - inpandige garage met een “over the top” deur. 121-122; Möller 1997, 120 en 131; Oorthuys en Foto: E. Andriesse voor de woningen te ontwikkelen. Uit de inrichting en afwerking spreekt grote Möller 1991, 40-41 en 81; Risselada 1997, 43; Collectie Universiteitsbibliotheek Rijksuniversiteit Zo ontstaat een rij villa’s van vier woonlagen, zorgvuldigheid. Een humoristisch detail vormen Rümmele 1991, 113-117; J. Wattjes, ‘Nieuw Leiden waarvan de massief gemetselde zijmuren op de verbindingsstukken voor een gasleiding, die de type heerenhuizen in Amsterdam’, in: Het betonnen heipalen rusten. Deze fundering paste balkonweringen dragen.1 Bouwbedrijf (1938), 171-176 96.4 Willem van Tijen eerder bij de Bergpolderflat toe. Mart Stam is de voornaamste ontwerper, Willem Collecties: BWT Amsterdam-Zuid; HNI Op deze tekening van de woonkamer geeft De muren zijn van witgeglazuurde baksteen, die van Tijen fungeert als supervisor en Lotte Stam- Opmerking: H. Maaskant is niet bij het ontwerp M. Stam de commode ST 2 een plaats. [ZIE CAT. 117] met de blauwe balustrades van geperforeerd Beese draagt aan het interieurontwerp bij. Stam betrokken metaal contrasteren. heeft zelf op no. 10 gewoond en tijdelijk, in onder- Ook de andere kleuren die in het bouwwerk zijn duik, op no. 4.2 toegepast, bepalen op subtiele wijze de sfeer. Zo zijn de keramische tegels op de begane grond 1 J. Bosman, ‘De fietsmetafoor in het werk van Mart Stam’, in: purper, de voordeur blauw, het bewegend hout- Decorum. Tijdschrift voor kunst en cultuur (1992) 4, 7-12: 11. 96 werk geel, de kozijnen drie verschillende grijzen, 2 Zie hoofdstuk 21. 120 121

97.1 97.2 97.3 98.1 98.2 98.3

97.1 TENTOONSTELLING DE FUNCTIONEELE STAD Datering: tentoonstelling 1 – 30 juni 1935 98.1 STOEL B 32 – EERSTE VARIANT Datering: ontwerp stoel B 32 van M. Breuer 1930, Uitnodiging voor de tentoonstelling Catalogus: Van Eesteren 1935 Stoel B 32 – eerste variant, bewerking door variant M. Stam Amsterdam 1935, productie De functionele stad. Tentoonstelling over stedenbouwkundige vraag- Literatuur: Van Es 2014, 441-458; Rebel 1983, M. Stam van stoel B 32 van M. Breuer, Achterpootloze stoel van verchroomde metaal- Thonet rond 1939-1940, variant stoel SS 39 Ontwerp: M. Stam stukken in het Amsterdamse Stedelijk Museum. 143-144; Somer 2007, 6-15 patenttekening. buis, met een zitting en rugleuning van beuken- [ZIE CAT. 98, ZIE CAT. 99 VOOR DE TWEEDE VARIANT] Organisatie: architectenvereniging De 8, ter Collecties: HNI; SMA Collectie DAM houten beugels, bespannen met gevlochten riet. Literatuur: Van Adrichem en De Roode 2004, 357; 97.2 gelegenheid van een in Amsterdam gehouden Deze stoel varieert op een ontwerp van Marcel Imanse 2003, 258 en 324; Máčel 2006, 15 en 39; Het inkleuren van kaarten van De functioneele CIAM-bijeenkomst. De conclusies van het laatste 98.2 Breuer, dat weer teruggaat op stoel W 1. [ZIE CAT. 58] Möller en Máčel 1992, 88; Polster 2009, 206- stad, 1935. CIAM-congres (1933) vormen het uitgangspunt. Stoel B 32 – eerste variant. 207; Remmele 2003, 86-87, 101-105, 152, 158, Leden van Groep ’32 en de overige leden van De 8 De tentoonstelling brengt de woonomgeving Collectie SMA 160-162 en 165; Wilk 2006, 224 en 238 zitten aan gescheiden tafels. M. Stam linksboven. gevarieerd in beeld: er zijn plattegronden, teksten, Collectie: SMA Foto: E. Besnyö kaarten, foto’s, collages, schema’s, beeldstatis- 98.3 tieken, maquettes en publicaties: bij elkaar een Stoel B 32 in de Thonet-verkoopcatalogus 3311, 97.3 visuele analyse waarmee 34 eigentijdse steden 1933 (onder). Tentoonstelling De functioneele stad. Een onderling vergeleken worden. Ook de recente Ontwerp: M. Breuer ‘reclamezuil’ toont werk van leden van De 8. plannen voor Orsk worden op deze tentoonstel- Ontwerp: J. Duiker ling getoond. [ZIE CAT. 92] De functioneele stad probeert een breed publiek voor de CIAM-concepten te winnen. De leefbaarheid van woningen moet voorop staan. Dan pas mag woningbouw kunst zijn. De woningnood van de arbeidersklasse moet met een coherente aanpak bestreden worden. Jan Duiker is de vormgever van de tentoonstel-

ling, Mart Stam de inrichter, zodat hij de verschil- 1 E. van Es, ‘The exhibition ‘Housing, working, traffic, recreation 1 97 lende onderdelen assembleert. in the contemporary city’’, in: Van Es 2014, 441-458: 441-442. 98 122 123

99.1 100.1 101.1 102.1 103.1

STOEL B 32 – TWEEDE VARIANT 100.1 STOEL B 85 – VARIANT STOEL MET DOORLOPENDE RUGLEUNING FAUTEUIL D 150 FAUTEUIL D 151 Stoel B 85 – variant, ontwerptekening. Achterpootloze stoel van verchroomd metaalbuis Collectie DAM Achterpootloze stoel van metaalbuis, met voor de Achterpootloze stoel van verchroomd staalbuis, Voorpootloze fauteuil van verchroomd metaal- Voorpootloze fauteuil van verchroomd staalbuis, met een zitting en rugleuning van houten beugels, zitting en rugleuning houten beugels, bespannen met een zitting en een rond lopende rugleuning buis, met een gestoffeerde zitting en rugleuning. met een gestoffeerde zitting en rugleuning. bespannen met gevlochten riet. met gevlochten riet. van houten latten op metalen dwarsliggers. Dit Fauteuils met dik gevulde kussens worden rond Stoel B 85 van Breuer heeft in de rugleuning een naar Art Deco neigende ontwerp staat ver af van 1932 een trend. Datering: ontwerp Amsterdam 1935, geen Datering: ontwerp plaats en jaar onbekend, knik, wat het zitcomfort vergroot. Stam heeft de strengheid van stoel W 1. [ZIE CAT. 98] productie bekend patent 1935, productie 1938 (vermoedelijk op grond van zijn auteursrecht het recht om dit Datering: ontwerp Amsterdam 1935, geen Opmerking: ontwerp aangeboden aan Thonet Thonet) ontwerp te keuren en het eventueel bij te laten Datering: ontwerp Amsterdam 1935, niet productie bekend Literatuur: Möller 1997, 160; Möller en Máčel Literatuur: Imanse 2006, 258; Máčel 2006, 39; stellen. Hij ziet de knik als een aantasting van zijn uitgevoerd Opmerking: ontwerp aangeboden aan Thonet 1992, 67 Möller 1997, 157; Möller en Máčel 1992, 96-97 strenge vormgeving en trekt de buis weer recht. Opmerking: ontwerp aangeboden aan Thonet Literatuur: Möller 1997, 159; Möller en Máčel Collectie: DAM Collecties: DAM; SMA Literatuur: Möller 1997, 159; Möller en Máčel 1992, 91 Datering: oorspronkelijk anoniem ontwerp van 1992, 91 Collectie: DAM 103.1 99.1 Thonet, variant M. Stam Amsterdam 1935, Collectie: DAM Fauteuil D 151, ontwerptekening. Stoel B 32 – tweede variant. geen productie bekend, latere variant: stoel SS 102.1 Collectie DAM 39 [ZIE OOK CAT. 98], ontwerp 1935 101.1 Fauteuil D 150, werktekening van M. Stam Opmerkingen: ontwerp aangeboden aan Thonet Achterpootloze stoel, ontwerptekening. ten behoeve van een constructiekeuring van Literatuur: Möller 1997, 160; Möller en Máčel 1992, Ontwerp: M. Stam A. Lorenz. 95-96 Collectie DAM Collectie DAM Collectie: DAM 99 100 101 102 103 124 125

104.1 105.1 105.2 105.3

104.1 TENTOONSTELLING GOEDKOOPE de totstandkoming van de tentoonstelling is niet 105.1 RAADHUIS ‘TANGENT EN RADIAAL’ deze begrippen is in het ontwerp terug te vinden. M. Stam, ‘Concept voor een tentoonstelling 1936’. ARBEIDERSWONINGEN bekend, maar hij heeft zeker aan het concept, een Raadhuis ‘Tangent en Radiaal’, ontwerptekening. Architectenbureaus Van Tijen en Maaskant Stam bepaalt de routing binnen het gebouwen- Collectie HNI serie tekstpanelen en de vormgeving bijgedra- en Stam en Beese, naar aanleiding van een complex. Ook het verkeer rond het gebouw krijgt Tentoonstelling met ontwerpen voor een arbei- gen.2 Hij spreekt schande van de grondspeculatie 105.2–105.3 ideeënprijsvraag zijn aandacht. Hij demonstreert met schetsjes, dat derswijk gehouden in Amsterdam, naar aanlei- en hekelt de hoge grondprijzen, die tot dichte en Raadhuis ‘Tangent en Radiaal’, plattegronden het raadhuis de zichtlijnen vanuit de omliggende ding van de gelijknamige prijsvraag die door de slechte bebouwing leiden. eerste verdieping en begane grond. Het Amsterdamse raadhuis bestaat uit drie bouw- straten nauwelijks verandert. gemeente Amsterdam in 1933-’34 gehouden is, lichamen, waarbij een kantoortoren van zeven De ruimtelijkheid en het goede schaalgevoel van op initiatief van de BNA.1 De opgave is om een Datering: tentoonstelling 15 oktober – bouwlagen via een lager volume dat er dwars op het ontwerp worden geprezen. Ook de soberheid woningcomplex van circa duizend woningen te 4 november 1935 staat verbonden wordt met het derde, eveneens vindt waardering. Hoewel Stam niet meer dan ontwerpen met een voor de lage sociale klasse Locatie: Gebouw Westeinde, Westeinde 15, laag volume. Binnen dit gebouwencomplex on- een teamlid is, zal hij later van “zijn raadhuis” betaalbare huurprijs. Amsterdam derscheiden de architecten drie “stralen”: zones spreken. Alle 92 inzendingen worden tentoongesteld. Publicatie: Ottenhof 1981 met elk een eigen sfeer: één alledaags, één voor Uit dit werk spreekt sociaal engagement. Er zijn Literatuur: Bosma 1983, 27-29; A.E., ‘Twee huwelijksceremonies en één representatief. De geen echt nieuwe vondsten, maar wel worden prijsvragen’, in: Bouwweekblad (1935) 46, officiële gebeurtenissen spelen zich op de eerste bijvoorbeeld de mogelijkheden van woontorens, 473-482 verdieping van het middengedeelte af, achter een lage plafonds of een vijfde verdieping zonder lift Collectie: HNI uitnodigende glasgevel en een hoge betonnen onderzocht. Er wordt gesproken van een ‘overwin- colonnade. Het raadhuis is het tegendeel van mo- ning’ voor het Nieuwe Bouwen, vooral omdat het numentaal; de gebruikelijke symboliek rond orde open bouwblok is doorgebroken. en gezag wordt weggelaten. De kantoortoren die De stichtingskosten in de woningbouw blijken de ambtenaren huisvest is het meest prominent te hoog in verhouding tot het gezinsinkomen in aanwezig. deze sociale laag. De jury ziet geen “aanvaardbare De uitwerking van dit concept verraadt de hand oplossingen” en deelt geen prijzen uit. van zowel Hugh Maaskant als Mart Stam. Het 1 Maatschappij ter Bevordering van Bouwkunst, Nederlandsche In deze jury vervangt Mart Stam Jan Duiker, als Bond Architecten. motto ‘Tangent en Radiaal’ is aan de verkeer- 104 deze in februari 1935 overlijdt. Zijn precieze rol in 2 HNI, Archief M. Stam 11044947 d8. 105 sterminologie ontleend en de wetmatigheid van 126 127

105.4 105.5 106.1 106.2

105.4 Locatie: Frederiksplein, Amsterdam 106.1 REORGANISATIE FABRIEK FIRMA FOKKER Locatie: Papaverweg 35, Amsterdam Raadhuis ‘Tangent en Radiaal’, situatie. Datering: ontwerp Amsterdam 1936-1937, niet Fokkerfabriek na de reorganisatie. Architectenbureau Van Tijen en Maaskant, Datering: fabriekscomplex 1919, reorganisatieplan uitgevoerd Opname 1938 in opdracht van de NV Nederlandsche Amsterdam 1936-1937, realisatie 1937-1938, 105.5 Publicatie: H. Maaskant, ‘Plan motto ‘Radiaal en Vliegtuigenfabriek Fokker verwoest 1941 Raadhuis ‘Tangent en Radiaal’, studie naar interne Tangent’. Architecten M. Stam, L. Stam-Beese, 106.2 Publicaties: H. Maaskant, en W. van Tijen, ‘De verkeersstromen. Ir. W. van Tijen en H.A. Maaskant”, in: De 8 en Fokkerfabriek, reclamewand boven de De fabriek van de toonaangevende vliegtuigfabri- Nederlandsche vliegtuigfabriek Fokker, een Ontwerp: M. Stam Opbouw (1940) 7/8, 76-80 hoofdingang. kant bestaat uit een tiental tijdelijke hallen. Hier bouwkundige reorganisatie 1936-1938’, in: De Collectie HNI Literatuur: Bock 1983, 96-100 en 122-124; Damen Opname rond 1938 werken rond 1.500 man. De sterk groeiende pro- 8 en Opbouw (1938), 250-253; B. Merkelbach, en Devolder 1993, 21; Idsinga en Schilt 1987, 66 ductie maakt een reorganisatie en uitbreiding van ‘Uitbreiding der NV Nederlandsche en 299; Mens, Lootsma en Bosman 1985, 54- de fabriek dringend noodzakelijk. Op den duur zal Vliegtuigfabriek Fokker, over het IJ, 55; Oechslin 1991, 124-125; Oorthuys en Möller de fabriek de stad moeten verlaten. Papaverweg, Amsterdam’, in: De 8 en Opbouw 1991, 81; Provoost 2013, 68-73 Hugh Maaskant werkt een organisatieschema (1938) 26, 254-255 Collectie: HNI uit, dat op de vereisten van de productie geba- Literatuur: Idsinga en Schilt 1987, 66; Provoost seerd is. Er komen nieuwe montagehallen en 2013, 133-134 personeelsruimten, waarvan de ijzerconstruc- tie demontabel is. De kantoren worden in een nieuwe vleugel ondergebracht. Een reclamewand geeft de hoofdingang een representatief uiterlijk. Stam is als meewerkend architect bij het project betrokken.1 Bijzonderheden ontbreken.

106 1 Idsinga en Schilt 1997, 66 noot 8. 128 129

107.1 107.2 107.3 107.4

107.1 STEDENBOUWKUNDIG PLAN ‘BOSCH EN Locatie: Amsterdam-West 107.4 De wijk Bos en Lommer, verkavelingsvoorstel, LOMMER’ - TEGENONTWERP Datering: ontwerp gemeente eindjaar 1936, Bebouwing langs de Bos- en Lommerweg. 1936. Collectief van de Architectenvereniging de 8, in niet-uitgevoerde tegenontwerp [Amsterdam] Opname rond 1940 Ontwerp: Afdeling Stadsontwikkeling opdracht van de gemeente Amsterdam 1937-1938, bouw naar oorspronkelijk plan Amsterdam 1939-1940, bewoond Het stadsuitbreidingsplan ‘Bosch en Lommer’ Publicatie: B. Merkelbach, ‘Is organische 107.2 komt voort uit het Algemeen Uitbreidingsplan stadsopbouw mogelijk’, in: De 8 en Opbouw Stedenbouwkundig plan ‘Bosch en Lommer’ – van Amsterdam (1935). De nieuwe arbeiderswijk (1939) 23, 249-257 variant, 1938. moet aan 35.000 bewoners betaalbare huisvesting Literatuur: Bosma 1982, 30-31, 46 en 79-80; Möller Ontwerp: B. Merkelbach en M. Stam bieden. Bij deze “organische” woonwijk staan 1997, 20 en 154; Oorthuys 91, 81; Rebel 1983, Collectie DAM open bebouwing, optimale bezonning en groene 269-282 ruimte voorop. De wijk krijgt een opzet die open Collectie: DAM 107.3 en halfopen bebouwing combineert. Wijzigingsvoorstel ‘Bosch en Lommer’. De kritiek van De 8 richt zich vooral op het gebrek Ontwerp: B. Merkelbach en M. Stam, 1938. aan ruimte tussen de flats. In het alternatieve plan, dat Ben Merkelbach en Mart Stam namens deze vereniging ontwikkelen, worden onder meer grotere gevelafstanden en gemeenschappelijke tuinen uitgewerkt. De bouwondernemers negeren dit tegenplan, omdat zij geen uitstel van de bouw willen riskeren. Als de wijk in 1940 wordt opgele- verd, wijdt De 8 en Opbouw er een special aan. De architectonische verzorging van de wijk krijgt felle kritiek. Wel wordt opgemerkt dat hier voor het 107 eerst in Nederland strokenbouw wordt toegepast. 1 De 8 en Opbouw (1939) 23. 130 131

108.1 108.2 108.3 109.1

108.1 VERBOUWING PASSAGEKANTOOR BURGER & ZN. Locatie: Westerstraat 7, Rotterdam 109.1 ARMSTOEL Verbouwing passagekantoor Burger & Zn., Architectenbureau Van Tijen & Maaskant, in Datering: ontwerp 1937, verbouwing rond 1937, in Armstoel, ontwerptekeningen. ontwerptekening. opdracht van deze firma onbekend jaar heringericht, gebouw gesloopt Collectie DAM Armstoel van hout met een zitting en leuning van Collectie HNI rond 2001 gestoffeerd multiplex of hout. Bijzonderheid: zeer De firma Burger & Zn. is een cargadoor- en expe- Publicatie: L. Stam-Beese, ‘Verbouwing schuin geplaatste achterpoten. 108.2 – 108.3 ditiebedrijf, dat ook een reisbureau exploiteert. passagekantoor te Rotterdam’, in: De 8 en Verbouwing passagekantoor. Het hoofdkantoor is gevestigd in een negentien- Opbouw (1938) 9, 86 Datering: ontwerp waarschijnlijk 1937/1938, Foto's: J. Kiljan de-eeuws pand. De begane grond wordt ver- Literatuur: Damen en Devolder 1993, 22; Idsinga prototype 1938, geen productie bekend bouwd tot passagekantoor voor aspirant-reizigers en Schilt 1987, 302; Oorthuys en Möller 1991, Literatuur: Möller 1997, 157; Timmer 1995, 122 en een spreekkamer. Als belangrijkste bouwkundi- 42 Collectie: DAM ge ingreep wordt een dragende muur door een pi- Collectie: HNI laar vervangen. Zo ontstaat ruimte voor een balie en een zitje. Een wandvullende fotomontage toont reisbestemmingen en visualiseert zo de functie van de ruimte. Achter de balie wordt een ruimte ingericht, dat onder meer dient om zeelieden hun gage uit te keren. Het ontwerp is van Willen van Tijen. Mart Stam heeft als meewerkend architect een onbekend aandeel.1 De vormgeving van de fotomontage is van Mark Kolthoff en Lotte Stam-Beese.

108 1 Oorthuys en Möller 1991, 42. 109 132 133

110.1 110.2 110.3 111.1 112.1 112.2

110.1 AMEUBLEMENT STUDENTENWONING Datering: ontwerp Amsterdam datering onbekend, DRAAISTOEL 112.1 – 112.2 GESTOFFEERDE STOEL Ameublement voor een studentenwoning. eenmalige productie 1937, tentoonstelling Gestoffeerde stoel, ontwerptekeningen. Foto: collectie DAM Groot wandmeubel van hout en triplex, bestaande 25 mei – 25 oktober 1937 Draaistoel met beweegbare rugleuning. De zitting Collectie DAM Fauteuil van verchroomd staalbuis met een doorlo- uit een schrijfblad, lage commode, halfhoge kast, Literatuur: Máčel 2006, 86; Möller 1997, 157; bestaat uit een multiplex plaat op een beugel, de pende vorm, die vanaf de grond overgaat in zitting 110.2 opklapbare wastafel, achterpootloze stoel en een me- Oorthuys en Möller 1979, 58; Retera 1937, rug bestaat uit vijf verlijmde houten delen. en achterleuning. Deze is gemaakt van multiplex Ameublement voor een studentenwoning, talen bureaulamp. Ook wel Korpusmöbel genoemd. 109; G. Rietveld, ‘Indrukken op de Parijsche en gestoffeerd met grijswit of blauwwit canvas. De opklapbare wastafel. De elegante stoel wordt aan Mart Stam toegeschre- tentoonstelling door Rietveld’, in: De 8 en Datering: ontwerp [Amsterdam] 1937, geen achtersteun is van staalbuis, in twee V’s gebogen. Foto: collectie DAM ven, omdat het model niet van een andere ontwerper Opbouw (1937) 18/19, 176-177; Van Thoor 1998, productie bekend bekend is en zijn vormentaal spreekt. De producent 128 Opmerking: aangeboden aan Thonet Datering: ontwerp [Amsterdam] vermoedelijk 110.3 van de stoel is waarschijnlijk Thonet, omdat deze Collectie: DAM Literatuur: Möller 1997, 160 1937-1938, niet uitgevoerd Afdeling meubelen en kunstnijverheid, fabrikant voor zakenrelaties vaker unica produceert.1 Collectie: DAM Literatuur: Möller 1997, 120 en 157 Nederlands paviljoen, Wereldtentoonstelling Parijs Het wandmeubel wordt in het Nederlands Paviljoen Collectie: DAM met links het ameublement. van de Parijse wereldtentoonstelling Exposition des 111.1 Arts et Techniques dans la Vie Moderne geëxpo- Draaistoel, ontwerptekening. seerd. Bij deze gelegenheid wordt het bekroond. Collectie DAM

1 Mondelinge mededeling van Otakar Máčel aan de auteur, 25 110 november 2015. 111 112 134 135

113.1 113.2 113.3 114.1 114.2 114.3 114.4

113.1 NEDERLANDS PAVILJOEN WORLD’S FAIR Opmerking: het ontwerp komt zonder inbreng 114.1 STEDENBOUWKUNDIG PLAN ’T MARKVELT tot een ingezonden brief in De Waarheid leidt: “Er Nederlands paviljoen World’s Fair, plattegrond Architectenbureau Stam en Beese, in het kader van L. Stam-Beese tot stand Stedenbouwkundig plan voor Abcoude, Architectenbureau Stam en Beese en vervolgens zou van het materiaal dat voor deze 48 herenhui- begane grond. van een besloten prijsvraag Locatie: Flushing Meadows Corona Park, New ontwerptekening. Stam zelfstandig, in opdracht van de gemeente zen gebruikt wordt een veel groter aantal goede Yo rk Ontwerp: M. Stam Abcoude arbeiderswoningen te bouwen zijn en dat heeft ons 113.2 Tijdelijk, langwerpig tentoonstellingsgebouw van Datering: ontwerp Amsterdam 1938, niet Collectie Historische Kring Abcoude-Baambrugge volk in de eerste plaats nodig.”1 Nederlands paviljoen World’s Fair, twee bouwlagen. Zowel de combinatie van baksteen uitgevoerd, tentoonstelling 30 april – 31 Aan de zuidrand van het sterk groeiende De bouwgrond wordt bouwrijp gemaakt, waarbij perspectieftekening. en beton als het lichtgebogen dak vormt een nieuw oktober 1939 114.2 Amsterdam ligt Abcoude. Het bestuur van de de straat ’t Markvelt als hoofdas dient. Na het ver- element in de architectuur van Mart Stam. Deze stij- Publicatie: M. Stam, ‘Toelichting [op ontwerp Plan van uitvoering voor ’t Marktvelt, 1947. gemeente Abcoude-Baambrugge wil dit dorp met trek van Stam naar de SBZ neemt zijn medewerker 113.3 lontwikkeling komt onder invloed van het Nationaal nederlandsche paviljoen te New-York 1939]’, in: de wijk ’t Markvelt uitbreiden, om zo woonruimte Jan Trouw de zaken waar (1948). Hij associeert zich Nederlands paviljoen World’s Fair, maquette. Luchtvaart Laboratorium van het architectenbureau De 8 en Opbouw (1938) 15, 142-146; M. Stam, 114.3 voor nieuwe inwoners te creëren (1934). In de met Wybren Wijmstra en samen voltooien zij het Collectie HNI Van Tijen en Maaskant tot stand. [ZIE CAT. 129] ‘Wereldtentoonstelling te New York 1939’, in: Het eerste ontwerp voor de huizenblokken van planvorming wordt het hele dorp betrokken; er plan met kleine stedenbouwkundige wijzigingen. De tentoonstelling, die Stam eveneens vormgeeft, Bouwkundig Weekblad (1938) 22, 184-187 ’t Marktvelt, 1939. wordt ook een nieuw raadhuis geprojecteerd. Het heeft als titel ‘Building the World of Tomorrow’ en is Literatuur: Oorthuys en Möller 1991, 71 en 82; architectenbureau van Cuypers en Six wordt in de Locatie: ’t Markvelt, Theodorus de Leeuwlaan, een traditionele presentatie van Nederland als natie. Rümmele 1991, 120-121; Van Thoor 1998, 142- 114.4 arm genomen, maar hun plan spreekt niet aan, Willem van Abcoudelaan en Jacob van Qua opzet is de tentoonstelling echter verre van 147 Prentbriefkaart Willem van Abcoudelaan, zodat de samenwerking wordt beëindigd. Dan Gaesbeeklaan, Abcoude conventioneel. De bezoekers komen aan een kopse Collectie: HNI 1960-1970. wordt Mart Stam gevraagd om het project over te Datering: initiatief 1926, raadsbesluit 1934, plan zijde het paviljoen binnen en bereiken de verdieping Particuliere collectie, Abcoude nemen (1938). Zijn opdracht geldt het hele dorp. Hij Cuypers en Six 1934-1938, onvoltooid ontwerp via een hellingbaan. Hier vinden zij via bruggen en is bereid dit “uit liefhebberij” te doen. Stam Amsterdam 1938-1948, uitwerking Trouw loopplanken hun weg. De exposaten zijn alleen van De volgende jaren wordt vruchtbaar met Stam en Wijmstra 1948-1950, bouw 1948-1954, bovenaf te zien. 1 R.v. O. in De Waarheid. samengewerkt. Zijn uitbreidingsplan zou de op- bewoond Geciteerd uit: W. Timmer, Tegen de reglementen in wordt het ontwerp van ‘Van Marktveld naar ’t pervlakte van het dorp verzesvoudigden, waarbij Literatuur: Timmer 2014, passim; W. Timmer, ‘Van Stam gepasseerd en dat van D. Slothouwer gekozen. Markvelt. Het ontstaan de nieuwe straten in een regelmatig patroon op de Marktveld naar ’t Markvelt. Het ontstaan van Stam krijgt als compensatie een opdracht voor de van een woonwijk in oude aansluiten. een woonwijk in Abcoude’, in: Angstelkroniek Abcoude’, in: Angstelkroniek Internationale Verkehrsausstellung in Keulen, die (november 2015), 637-638. De wijk ’t Markvelt wordt gerealiseerd. Direct na de (november 2015), 626-638 113 echter niet doorgaat. [ZIE CAT. 124] 114 Onvolledig geciteerd. oorlog vinden de woningen nauwelijks kopers, wat Collectie: Historische Kring Abcoude-Baambrugge 136 137

115.1 115.2 115.3 116.1 116.2 116.3

115.1 VERBOUWING EN UITBREIDING Locatie: Servaas Bolwerk 14, Utrecht 116.1 PAVILJOEN EN TENTOONSTELLING DE TREIN bijdragen van Lotte Stam-Beese, Wim Brusse, Studentenhuis, situatie variant 1. STUDENTENFLAT Datering: bouwjaar 1850, ontwerp verbouwing Tentoonstelling De Trein 1839-1939, 1839-1939 Hajo Rose en anderen. Ontwerp: J. Niegeman, I. Falkenberg en M. Stam Architectenbureau Niegeman en uitbreiding Amsterdam 1938-1939, niet plattegrond. Architectenbureau Stam en Beese, in opdracht Collectie HNI uitgevoerd van de NV Nederlandsche Spoorwegen Locatie: Frederiksplein, Amsterdam Het ontwerp voor een studentenflat met comfor- Publicatie: ‘Studentenwoonhuis te Utrecht. 116.2 Datering: ontwerp Amsterdam 1938, bouw 1938- 115.2 tabele eenkamerappartementen maakt gebruik Architecten: J. Niegeman, I. Falkenberg’, in: De Tentoonstelling De trein 1839-1939. Bovenaan het Het centrale paviljoen is een tijdelijk houten 1939, tentoonstelling 8 september – 1 oktober Studentenhuis, perspectieftekening. van een negentiende-eeuwse villa, die ingrijpend 8 en opbouw (1940) 1, 4-5 en 29-30 Oosteinde, onderaan het Westeinde. gebouw van twee bouwlagen met een brede bui- 1939, sloop 1939 Ontwerp: I. Falkenberg verbouwd wordt. Een nieuwe vleugel verdubbelt Literatuur: De Wit 1979, 126 Foto: KLM Aerocarto tentrap. Opvallend is dat dit gebouw geen façade Catalogus: De trein 1839-1939 1939 Collectie HNI het gebruiksoppervlak. Verdeeld over twee woon- Collectie: HNI Foto: collectie SAA van betekenis heeft: de trap leidt naar een bordes Literatuur: L. Beese, ‘Tentoonstelling De Trein lagen worden in totaal veertien appartementen Opmerking: rond deze tijd ontwerpt M. Stam ook dat via een onopvallende doorgang aansluit op 1839-1939’, in: De 8 en Opbouw (1939) 19, 210- 115.3 ingetekend. Deze hebben geen aparte slaapkamer een ameublement voor een studentenwoning 116.3 de ontvangstruimte, die rondom uitzicht biedt. Na 217; Oorthuys en Möller 1991, 82; J. Zietsma, Studentenhuis, perspectieftekening. maar wel elk een douche. Er is een gezamenlijke [ZIE CAT. 110] Paviljoen De Trein 1839-1939, 1939. hun aankomst gaan de bezoekers de demontabele 'Spoorwegtentoonstelling "De Trein 1839- Ontwerp: J. Niegeman en I. Falkenberg eetzaal. In het complex is ook een conciërge- Gezien vanaf het Frederiksplein. hal binnen, waar het overdekte gedeelte van De 1939"', in: Bouwkundig Weekblad Architectura Collectie HNI woning en een verblijf voor drie dienstmeisjes Ontwerp: M. Stam trein 1839-1939 te zien is. (1939) 38, 366-367 ondergebracht. De flat is voor studenten van Deze tentoonstelling naar een ontwerp van Mart Collectie: HNI mannelijke óf vrouwelijke kunne bestemd. Stam plaatst het verkeer in een sociaal-historische Johan Niegeman en Ida Falkenberg zijn de context. De tentoonstelling krijgt een vervolg in ontwerpers van het plan. Mart Stam zal zich als enkele paviljoens op het buitenterrein. Hier is meewerkend architect onder meer met concep- een spoorlijn met een perron en een wachthuis- tuele bijdragen en praktische adviezen hebben je nagebouwd en worden ook films getoond. beziggehouden. Zijn talent voor het optimaal Deze open bouwwijze loopt vooruit op latere benutten van kleine woningen komt bij deze op- openluchttentoonstellingen.1 dracht goed van pas. Het ontwerp van het paviljoen en de samen- Het plan krijgt geen uitvoering. Waarschijnlijk is er stelling van de tentoonstelling zijn in handen 115 geen financiering voor gevonden. 116 van “technisch leider” Stam. Er zijn grafische 1 Oorthuys 1969, 31. 138 139

11 7. 1 11 7. 2 11 7. 3 11 7. 4 11 7. 5 11 7. 6

11 7. 1 MEUBELS HET NIEUWE MEUBEL Datering: ontwerp [Amsterdam] 1938, prototype 11 7. 4 Modelinrichting met een eettafel, plantentafel 1938, tentoonstelling Het nieuwe meubel 29 Fauteuil ontwikkeld naar aanleiding van en dressoir op de tentoonstelling Het nieuwe Ensemble van meubels, ontworpen in opdracht januari 1938 - einddatum onbekend, deels de tentoonstelling Het nieuwe meubel, meubel. van Metz, die enkele nieuwzakelijke architecten geproduceerd door Metz beginjaar 1938 ontwerptekening. Foto: collectie DAM meubels laat ontwikkelen. Mart Stam ontwerpt Publicatie: M. Stam, ‘[Meubelen]’, in: De 8 en Collectie SAA een modelinrichting voor een eetkamer en andere Opbouw (1938) 3, 22-23 11 7. 2 meubels, het zogeheten “Korpusmeubel”. Literatuur: Möller 1997, 157; Oorthuys en Möller 11 7. 5 Zithoek voor een woning op de tentoonstelling De reeks houten meubels omvat een bedbank, 1979, 54-55 en 58; Retera 1937, 11; Timmer Armstoel ontwikkeld naar aanleiding van de Het nieuwe meubel. fauteuil, tafel en een boekenkast. De bedbank 1995, 121-125; W. van Tijen, ‘Beschouwing over tentoonstelling Het nieuwe meubel, Foto: collectie DAM met lage leuning zonder poten is aan de wand de tentoonstelling Metz & Co., door architect ontwerptekening. bevestigd, evenals het eenvoudige, in de hoeken W. van Tijen’, in: De 8 en Opbouw (1938) 3, 25- Collectie SAA 11 7. 3 afgeronde boekenkastje. De comfortabele fauteuil 33; Vöge en Westerveld 1986, 20 Commode ST 2 en een halfhoge kast op de vormt een keerpunt in de meubelvormgeving van Collecties: Centraal Museum Utrecht (commode 11 7. 6 tentoonstelling Het nieuwe meubel. Stam. De ronde salontafel heeft een driepoot met ST 2, salontafel en fauteuil); SAA; Collectie Folder van de tentoonstelling Het nieuwe meubel, Foto: collectie DAM krullende voet. Voor zover bekend is alleen de Wensing, New York (salontafel) Metz, 1937. salontafel in productie genomen. Ontwerp: L. Stam-Beese Hij werkt met hout en 6 mm. triplex en ontwikkelt daarvoor een nieuwe constructietechniek: “steeds dezelfde bochten, gelijke maten, laden, onderdelen etc. (…) Stijve hoekverbindingen zonder pennen en gaten.”1

117 1 M. Stam, ‘[Meubelen]’, in: De 8 en Opbouw (1938) 3, 22-23: 23. 140 141

118.1 118.2 118.3 118.4 119.1 119.2 119.3

118.1–118.2 INTERIEUR STEDELIJK MUSEUM van de radiatoren onder de vloer coördineren. 119.1 TENTOONSTELLING ABSTRACTE KUNST Opmerking: buiten catalogus maquettes van Museumzaal in de oude en in de nieuwe Opdrachtgever is de gemeente Amsterdam, Tentoonstelling Abstracte Kunst. J. Duikers Cineac en M. Stams paviljoen voor toestand, 1938. Omdat de inrichting van het museumgebouw niet verantwoordelijk voor de uitvoering is de dienst Foto: collectie SMA Tentoonstelling van 71 non-figuratieve schilderij- de World’s Fair [ZIE CAT. 113] meer voldoet, wordt tot een verbouwing besloten, Openbare Werken van deze stad. en van 32 kunstenaars in het Stedelijk Museum, Datering: tentoonstelling 2 - 27 april 1938 118.3 waarvoor het museum in mei 1938 vijf dagen 119.2 Amsterdam. Organisatie: Willem Sandberg en Deelnemers: H. Arp, J. Bendien, M. Bill, C. Het trappenhuis in de oude toestand. sluit. Bij deze gelegenheid laat conservator Willem Datering: ontwerp 1938, uitvoering 1938 Tentoonstelling Abstracte Kunst, een Nelly van Doesburg-van Moorsel. De kunstenaars Brancusi, A. Calder, R. Delaunay, S. Delaunay- Schilderij: S. Meijer, 1930 Sandberg het trappenhuis en de bovenhal wit Literatuur: ‘An old museum adapted for modern beeldhouwwerk van C. Brancusi op een draaiend komen veelal uit de Stijlbeweging voort. Mart Terk, Th. van Doesburg, C. van Domela- schilderen. art exhibitions. Stedelijk Museum Amsterdam’, plateau. Stam is lid van de tentoonstellingscommissie, Nieuwenhuis, O. Freundlich, A. Gleizes, A. 118.4 Het hele museum ondergaat een gedaanteveran- in: Museum. A quarterly review published by medeontwerper van de tentoonstelling en ont- Gorin, J. Hélion, B. Hepworth, A. Herbin, W. Het trappenhuis met in de bovenhal het velum dering. In de bovenhal wordt het gele glas van het Unesco (1938), 155-157; Arian 2011, 255-264; 119.3 werper van het affiche. [ZIE CAT. 120] Opdrachtgever Kandinsky, P. Klee, J. Kosnick-Kloss, F. Kupka, F. van J. Itten, 1938. bovenlicht door helder glas vervangen. Daaronder Van Galen en Schreurs 1995, 74-77; Petersen Tentoonstelling Abstracte Kunst, maquette van is de gemeente Amsterdam. Léger, E. Lissitzky, A. Magnelli, L. Moholy-Nagy, Het doek met rode figuren tegen een grijze wordt een velum van Johann Itten gespannen, dat en Brattinga 1975, 22 de Cineac van J. Duiker en Composition en rouge, De tentoonstelling is strak opgezet, maar wordt P. Mondriaan, H. Moore, M. Moss, B. Nicholson, achtergrond heeft geen titel. het licht in de bovenhal tempert. In een aangren- bleu et blanc II van P. Mondriaan. als harmonisch en licht ervaren. De uiterst geor- A. Pevsner, S. Taeuber-Arp, G. van Tongerloo, P. zende ruimte komt een wintertuin. Foto: collectie SMA dende doeken van Piet Mondriaan en Theo van Vezelay en F. Vordemberge-Gildewart Ook de zalen worden gerenoveerd. Zij worden Doesburg zijn dominant aanwezig. Andere kun- Catalogus: Buys 1938 verlaagd door onder de plafonds een doek te stenaars, zoals Wassily Kandinsky, Fernand Léger, Publicatie: M. Stam, ‘Tentoonstelling Abstracte spannen. De doorgangen worden naar de hoek Paul Klee en Hans Arp spelen met kleuren en Kunst te Amsterdam’, in: De 8 en Opbouw verplaatst. Tegen de wanden komt witgeschilder- vormen. De schilderijen zijn vrij over de wand ver- (1938), 70-71 de grove jute, dat zowel praktisch als sfeervol is. deeld volgens Sandbergs methode van “functio- Literatuur: Arian 2011, 277-289; Van Galen Last en Deze wanden worden met een dunne natuurhou- nele schilderijenophanging”.1 Even buitengewoon Schreurs 1995, 72; Petersen 2001, 37 ten plint afgewerkt. zijn de ruime opstellingen, waarin beeldhouw- Collecties: SMA; HNI (maquette) De architect Frits Eschauzier leidt deze ingrij- werk en schilderijen gecombineerd worden. pende renovatie. De leiding over het werk aan de benedenzalen wordt aan Mart Stam gedele- 118 geerd. In een later stadium zal hij de verplaatsing 119 1 Arian 2011, 280. 142 143

120.1 121.1 122.1 123.1

120.1 AFFICHE ABSTRACTE KUNST FAUTEUIL ARMSTOEL PLAFONDLAMP Affiche Abstracte Kunst. Collectie Kunstgewerbe Museum Zürich Tekstaffiche voor het Amsterdamse Stedelijk Museum Achterpootloze fauteuil van verchroomd staalbuis Achterpootloze stoel van verchroomd buismetaal, Armatuur, samengesteld uit vijf om-en-om met getekende onderkastletters, opgebouwd rond met een zitting en leuning van houten beugels, met leuningen van hout en met een zitting en gemonteerde metalen bekers, aan het plafond op- een slingerende lijn, in rood, roze en zwart op een bespannen met gevlochten riet. De houten delen rugleuning van houten beugels, bespannen met gehangen met behulp van vier draden. Door Mart lichtroze fond. Onder elkaar worden elf kunstenaars worden vermoedelijk door Thonet geproduceerd. gevlochten riet. Stam in verband gebracht met het IvKNO: “lamp alfabetisch opgesomd, waarbij de laatste, Kurt Het buisframe wordt in Nederland geproduceerd, für kunstnijverheidschool ca. ‘38-‘39” (aanteke- Schwitters, in feite niet aan de tentoonstelling deel- waar ook de montage plaatsvindt. Datering: ontwerp eindjaar 1938, productie Thonet ning keerzijde foto). De plafondlamp is in ieder neemt. Andere exposanten blijven onvermeld. 1939 geval door de docent fotografie aan het IvKNO, Het affiche wordt op stilistische gronden aan Mart Stam Datering: ontwerp [Amsterdam] datering Literatuur: Imanse 2006, 258; Máčel 2006, 136 Jaap d’Oliviera, gefotografeerd. toegeschreven. De robuuste stijl rijmt met zijn affiche onbekend, productie vermoedelijk Thonet en Collectie: SMA Internationale Architectuur Tentoonstelling. [ZIE CAT. 74] onbekende Nederlandse producent rond 1938 Datering: ontwerp [Amsterdam] datering In het Stedelijk Museum is het bovendien gebruikelijk Literatuur: Geest en Máčel 1975, 37; Geest en 122.1 onbekend, prototype of productie vermoedelijk dat de vormgever die de tentoonstelling ontwerpt, ook Máčel 1986, 114; Máčel 2006, 130 Stoel B 32 – tweede variant. 1938/1939 het afffiche vormgeeft. In dit geval wordt de opdracht Collectie SMA Literatuur: Möller 1997, 157 door conservator Willem Sandberg aan Stam verleend. 121.1 Fauteuil 123.1 Opmerkingen: lithografie, afmetingen 98x61 cm., Plafondlamp. niet gesigneerd Foto: J. d’Oliviera Datering: druk 1938 Foto: collectie DAM Literatuur: Arian 2010, 278 en 280; Petersen en Brattinga 1975, 21; Stokvis 1983, 70 120 Collectie: Kunstgewerbe Museum, Zürich 121 122 123 144 145

124.1 124.2 125.1

124.1 NEDERLANDS PAVILJOEN EN TENTOONSTELLING Opmerking: er is geen aandeel van L. Stam-Beese 125.1 STAND FOKKER Opmerking: Haus der Rheinischen Heimat, Nederlands paviljoen Internationale INTERNATIONALE VERKEHRSAUSSTELLUNG bekend Tentoonstelling Fokker, ontwerptekening. Mindererstrasse, Keulen Verkehrsausstellung, ontwerptekening. Architectenbureau Stam en Beese, in opdracht Locatie: Haus der Rheinischen Heimat, Beursstand voor de firma Fokker, ontworpen voor Datering: schetsontwerp [Amsterdam] 1939, niet van de Nederlandse regering Mindererstrasse, Keulen de Internationale Verkehrsausstellung (1940), uitgevoerd 124.2 Datering: ontwerp Amsterdam 1939, niet te houden in het Haus der Rheinischen Heimat, Publicatie: L. Stam-Beese, ‘Ideeënschets voor een Nederlands paviljoen Internationale Groot gebouwencomplex voor een tijdelijke uitgevoerd maar afgelast.1 De stand is een plaats achterin stand door het architecten-bureau Stam en Verkehrsausstellung, situatie. tentoonstelling over het verkeer en de vervoer- Publicatie: M. Stam, ‘Situatie van de de hal toebedeeld. Door een dun, gevlochten Beese’, in: De 8 en Opbouw (1940) 1, 7 smiddelen van Nederland, bedoeld voor de verkeerstentoonstelling Keulen 1940 die door lattenscherm is de stand half zichtbaar voor Literatuur: Damen en Devolder 1993, 22-23; Möller Internationale Verkehrsausstellung in Keulen, de politieke omstandigheden is uitgesteld’, in: de naderende beursgangers. Als zij de trap en Oorthuys 1991, 82-83 een sinds 1924 geregeld gehouden vakbeurs. De 8 en Opbouw (1940) 2, 13-16 naar de verhoogde loopbrug opgaan, hebben Collectie: HNI [ZIE OOK CAT. 125] Het paviljoen is gesitueerd rond Literatuur: Oorthuys en Möller 1991, 83; Rümmele zij een overzicht op schaalmodellen van de een bastion met vijf aaneengesloten volumes van 1991, 123-125 Fokkerfabriek, Nederlandse vliegvelden en zwe- verschillende hoogte. De tentoonstelling heeft vende Fokkertoestellen. Dit speelse concept komt dezelfde opzet als het paviljoen van Word’s Fair.1 onmiskenbaar uit de koker van Mart Stam. Ook [ZIE CAT. 113] Mart Stam verzorgt het ontwerp, de studioschets is van zijn hand. Aangenomen waarbij de wijze waarop hij het bouwwerk op de mag worden, dat hij in de constructie een grote omgeving afstemt aandacht verdient – de volu- inbreng zou hebben. Lotte Stam-Beese zou vooral mes worden om oude bastions heen gebouwd. vanuit haar grafische discipline aan de stand De tentoonstelling, die in mei 1940 moet openen, hebben bijgedragen. wordt afgelast.

1 De opdracht vloeit voort uit de gang van zaken rond dit 124 paviljoen. 125 1 Damen en Devolder 1993, 22-23. Zie ook cat. 114. 146 147

126.1 126.2 127.1 127.2

126.1 TENTOONSTELLING IN HOLLAND STAAT EEN Deelnemers: de werkgroep bestaat uit 127.1 INTERIEUR JEUGDHERBERG Datering: ontwerp 1940, niet uitgevoerd Tentoonstelling In Holland staat een huis, HUIS I. Falkenberg-Liefrinck, K. Limperg, B. Neter, Interieur jeugdherberg, plattegrond. Ontwerp wandschildering: J. Peeters plattegrond. J. Niegeman, G. Niegeman, M. Stam en L. Collectie DAM Het ontwerp voor een jeugdherberg is bedoeld Opmerking: geen verband met de tentoonstelling Ontwerp: J. Niegeman Groot opgezette expositie over de binnenhuis- Stam-Beese. De overige deelnemers zijn voor de afgelaste tentoonstelling In Holland staat De jeugdherberg van morgen (1943) Collectie SMA architectuur van een brede groep Nederlandse, B. Bijvoet, A. Bodon, P. Bromberg, H. Elzas, 127.2 een huis, Stedelijk Museum, Amsterdam. [VOOR DE Publicatie: M. Stam, ‘Jeugdherberg, ontwerp M. voornamelijk functionalistische binnenhuisarchi- F. Eschauzier, F. van Gelderen, J.P. Kloos, A. Interieur jeugdherberg, perspectieftekening. TENTOONSTELLING ZIE CAT. 127, VOOR EEN TWEEDE ONDER- Stam’, in: De 8 en Opbouw (1941) 3, 31-33 126.2 tecten, bedoeld voor het Amsterdamse Stedelijk Komter, G. Rietveld, H. Salomonson Ontwerp wandschildering: J. Peeters DEEL ZIE CAT. 128.] Een collectieve ruimte van 8x8 m. Literatuur: Brentjes 2015, 172-173; Möller 1997, Tentoonstelling In Holland staat een huis. Museum. Mart Stam is een van de ontwerpers. Datering: ontwerp 1939-1940, niet uitgevoerd Collectie DAM wordt ingericht als het dagverblijf van deze 122 en 158; Oorthuys en Möller 1979, 59 De maquette ‘hal en café’ toont de entrée van de Van de dertien geplande thema’s ontwerpt hij Publicatie: ‘In Holland staat een huis. Publicatie jeugdherberg. Hier kunnen gasten maaltijden Collectie: DAM tentoonstelling. er twee: een dagverblijf van een jeugdherberg van projecten voor de Zomertentoonstelling gebruiken en recreëren. Mart Stam verdiept zich Ontwerp: J. Niegeman en een vergaderzaal van een groot kantoor.1 van interieurs in het Stedelijk Museum te in het uitbundige leven in en om deze instelling. Bovendien vormt Stam samen met Lotte Stam- Amsterdam’, in: De 8 en Opbouw (1941) 2, 15- In De 8 en Opbouw schrijft hij: “Getracht werd (…) Beese de spil van de werkgroep die in de eerste 16; ‘Inhoud van de Tentoonstelling’, in: De 8 en de vorm te vinden, die het gemeenschappelijke zeven zalen van de tentoonstelling een overzicht Opbouw (1941) 2, 16-17 duidelijker accentueert, tevens genoeglijk is en van de Nederlandse volkswoningbouw ontwerpt, Literatuur: Bergvelt 1981, 15-16; Brentjes 2015, voorts praktisch in het gebruik.” onder de werknaam “Volkswoning”. Deze thema- 299-302; Damen en Devolder 1993, 23 Er komen fauteuils van iepenhout met een een- tische tentoonstellingsopzet wordt vervangen Collecties: HNI; SMA voudige constructie. De tafels zijn van blank hout. door een historische, eveneens In Holland staat Voor deze tafels wordt een langwerpige vorm een huis geheten. Organisator is nog steeds het te kazerneachtig gevonden; een tapse vorm is Stedelijk Museum, in opdracht van de gemeente bovendien praktischer. Voor de gordijnen en de Amsterdam. In deze tentoonstelling heeft Stam stoffering van de banken en stoelen kiest Stam geen aandeel. handgeweven stoffen. Bij de grote gemetselde kachel kunnen kleren gedroogd worden. Een wandschildering in sgraffito verbeeldt het leven in 126 1 Respectievelijk V-061 en V-062. 127 de natuur. 148 149

128.1 128.2 128.3 129.1 129.2

128.1 INTERIEUR VERGADERZAAL De vergaderzaal is wel op de plattegrond van In 129.1 INTERIEUR NATIONAAL LUCHTVAART Opmerkingen: geen inbreng van L. Stam-Beese Interieur vergaderzaal, ontwerptekeningen. Holland staat een huis ingetekend, maar valt in Vergaderzaal en ontvangstruimte voor LABORATORIUM bekend. Het ontwerp van H. Maaskant wordt Ontwerp wandschildering: Het ontwerp is onderdeel van de afgelaste ten- een later stadium af. het Nationaal Luchtvaart Laboratorium, verkozen F. Vordemberge-Gildewart toonstelling In Holland staat een huis, Stedelijk ontwerptekening. Mart Stam ontwerpt binnenhuisarchitectuur in Locatie: Sloterweg 145, Amsterdam Collectie DAM Museum, Amsterdam.1 Het plan betreft de Opmerking: geen aandeel van L. Stam-Beese Ontwerp: M. Stam het kader van een besloten prijsvraag van het ar- Datering: ontwerp rond 1940, niet uitgevoerd inrichting van een ruime conferentiezaal met een bekend3 chitectenbureau Van Tijen & Maaskant, die hij niet Publicatie: H. Salomonson, ‘Iets over 128.2 centraal opgestelde, vrijwel ovale vergadertafel Datering: ontwerp [Amsterdam] eindjaar 1941, 129.2 wint. De opgave gaat over een ruime vergaderzaal onbevangenheid in de woninginrichting’, in: Interieur vergaderzaal, voor 38 personen. Rond de tafel staan evenveel niet uitgevoerd Nationaal Luchtvaart Laboratorium, circa 1942. en ontvangstruimte in het Nationaal Luchtvaart De 8 en opbouw (1940) 11-12, 114-115 ontwerptekening voor een wand. achterpootloze armstoelen van buismetaal. Ontwerp wandschildering: F. Vordemberge- Foto: J. van der Weerd Laboratorium. Deze semi-overheidsinstelling be- Literatuur: Idsinga en Schilt 1987, 67 en 303-304; Ontwerp wandschildering: Vloerlampen met indirecte lichtopbrengst vor- Gildewart Foto: collectie HNI trekt in 1941 een nieuw bedrijfsgebouw. Dit aan- Oorthuys en Möller 1991, 42-43; Provoost 2013, F. Vordemberge-Gildewart men de hoofdverlichting. Mart Stam: “Getracht Publicatie: M. Stam, ‘Vergaderzaal voor een trekkelijke gebouw combineert glas, baksteen en 83-87 Collectie DAM werd in de ruimte duidelijk tot uitdrukking te grote instelling, ontwerp M. Stam’, in: De 8 en beton op een schaal, die een belangrijke ontwik- Collectie: HNI brengen, dat het hier een kamer betrof voor Opbouw (1941) 3, 42-43 keling voor de Nederlandse architectuur inluidt. 128.3 besprekingen over bedrijfsvragen met men- Literatuur: Möller 1997, 158; Oorthuys en Möller Ook Stam ondergaat deze invloed. Zo neemt hij Interieur vergaderzaal, schen uit het bedrijf, en niet een ontvangst- of 1991, 59 stijlkenmerken over in zijn Nederlands paviljoen ontwerptekening voor een vergadertafel met vergaderzaal het representatief karakter (…).” Hij Collectie: DAM voor de World’s Fair. [ZIE CAT. 113] armstoelen. legt uit hoe hij omgaat met de slechte propor- Zijn ontwerp heeft enkele originele vondsten, Collectie DAM ties van de zaal en met hinderlijke pilasters en zoals een in hoogte verstelbare tafel en een grote kolommen. Hij verplaatst een deur, maakt van de plantenserre. vensters een doorgaande glaspui en introduceert Gelijktijdig publiceert hij het ontwerp “vergader- een gebogen wand met een abstracte wandschil- zaal voor een grote instelling”, dat hier verwant dering, waarmee hij de zaal harmonisch maakt. 1 Voor de tentoonstelling zie V-060a, voor een tweede onderdeel aan is waarop dezelfde stoelen zijn ingetekent. Voor dit ontwerp gebruikt hij elementen van van M. Stam zie V-061. [ZIE CAT. 128] 2 V-060. zijn onuitgevoerde ontwerp voor het Nationaal 3 Schriftelijke mededeling van Hanneke Oosterhof aan de auteur, 2 128 Luchtvaart Laboratorium. 23 mei 2014. 129 150 151

130.1 130.2 130.3 131.1 131.2

130.1– 130.2 CREMATORIUM ‘FINI’ Geen van de inzendingen leidt tot een concreet 131.1 WEDEROPBOUWPLAN ‘PR’ de bebouwing aan weerszijden wisselen huizen- Crematorium ‘Fini’, ontwerptekeningen. Architectenbureau Stam en Beese, naar project. ‘De 8’, motto ‘PR’. Architectengroep De 8, naar aanleiding van een blokken en kops geplaatste hoogbouw elkaar af. aanleiding van een studieprijsvraag ‘Fini’ is het laatste gezamenlijke project van Stam Verkeersafwikkeling Hofplein, Coolsingel en ideeënprijsvraag De jury vindt het plan teveel op het verkeers- 130.3 en Stam-Beese. Blaak. vraagstuk gericht en wijst het af. Het Hofplein zal Woodland Crematorium, Stockholm, 1940. De prijsvraag voor een crematorium, uitgeschreven Na het bombardement op de binnenstad van als rotonde worden ingericht. Foto uit de collectie van M. Stam. door de Haagse afdeling van de Vereeniging voor Locatie: onbepaalde locatie, Den Haag 131.2 Rotterdam moet de prijsvraag Wederopbouw Het voorstel van De 8 om een winkelboulevard Ontwerp: G. Asplund Facultatieve Lijkverbranding, is voor een onbepaal- Datering: ontwerp Amsterdam 1941-1942, niet ‘De 8’, motto ‘PR’. Rotterdam Hofplein en Blaak (1941) richting geven van laagbouw te combineren met hoogbouw die Foto: collectie DAM de locatie in Den Haag bedoeld. De inzending van uitgevoerd Blaak, noordwand. aan de discussie over een nieuw stadscentrum. daar dwars op staat, krijgt in de Lijnbaan (1949) Mart Stam en Lotte Stam-Beese is een langge- Literatuur: Baanders en Boerma 1942, passim; Hiermee wil de bezetter de wederopbouw aanstu- alsnog toepassing. rekt gebouw van één bouwlaag. Langs een licht Bosma en Wagenaar 1995, 130 en 191; Damen ren. Het plan Witteveen wordt als uitgangspunt geknikte lengteas worden drie aula’s door lagere en Devolder 1983, 26; Oorthuys en Möller 1991, genomen. De jury wordt samengesteld uit oudere Locatie: gebied rond Hofplein en Blaak, tussenvolumes ruimtelijk gescheiden. De verbran- 43 en 83; Rümmele 1991, 127 stedenbouwkundigen. Rotterdam dingsoven met schoorsteen krijgen een plaats toe- Collecties: DAM, Gemeentemuseum Den Haag, Het Hofplein komt zo opnieuw op de tekentafels, Datering: ontwerp 1941-1942, niet uitgevoerd bedeeld, die al even provocerend is als het motto HNI nu in een door oorlogsgeweld volkomen gewij- Deelnemers aan het plan ‘PR’: B. Merkelbach, van het ontwerp: direct achter de hoofdingang. De zigde situatie. [ZIE CAT. 67] De 8, vertegenwoordigd Ch. Karsten en M. Stam met medewerking van urnenbegraafplaats is tegen de achtermuur van door Ben Merkelbach, Charles Karsten en Mart C. van Eesteren, H. Elte, J.P. Kloos en B. Neter het complex gedacht. Het ontwerp van Stam en Stam, maakt een gezamenlijke schets voor dit Literatuur: Beeren 1982, 78-79, 84-85 en 96; Stam-Beese – nadrukkelijk op beider naam – is niet centrale plein. Bosma en Wagenaar 1995, 190; Provoost 2013, los te zien van het crematorium van de invloedrijke Daarnaast ontwerpt elke deelnemer één bouw- 92-97; Rebel 1983, 304-305 modernist Gunnar Asplund, dat twee jaar eerder blok van de Blaak. Zij richten het gebied met Collectie: HNI in Stockholm tot stand was gekomen en dat ook brede wegen in, zodat het Hofplein zijn karakter uit sterk ritmisch aaneengesloten bouwvolumes als plein verliest. bestaat. Stam en Stam-Beese nemen behalve de Het ontwerp van Stam voor de noordwand van compositie ook het gebruik van natuurlijke materia- de Blaak heeft een ruime opzet. De tram krijgt een 130 len zoals eikenhout en marmer over. 131 vrije trambaan, het wegverkeer vier rijstroken. In 152 153

132.1 132.2 133.1 133.2 133.3

132.1 PRINCIPESTADSPLAN ROTTERDAM wordt afgewezen. Van der Leeuw en Stam trekken 133.1 TENTOONSTELLING WERKMAN Datering: tentoonstelling 24 november – 17 Kaart van het Basisplan voor de wederopbouw Zelfstandig project, in opdracht van K. van der zich terug. Van Traa vormt het plan Witteveen Tentoonstelling Werkman drukker-schilder. DRUKKER-SCHILDER december 1945 van Rotterdam, 1946. Leeuw om naar het Basisplan voor de Opbouw van De kamvorm is een handelsmerk van M. Stam. Opmerking: D. Elffers verzorgt de typografie Ontwerp: C. van Traa Rotterdam (1946).3 Daarin wordt hij bijgestaan Ontwerp: W. Sandberg en M. Stam (vermoedelijk) Overzichtstentoonstelling van grafisch werk en Catalogus: De Vries en Zuidhoff 1945 Collectie SAR De stadsarchitect van Rotterdam, Gerrit Witteveen, door Jo van den Broek, Herman Kraaijvanger, Belettering: D. Elffers schilderkunst van Henk Werkman in het Stedelijk Literatuur: Dekkers, Van der Spek en De Vries presenteert een wederopbouwplan dat sterk Willem van Tijen en Pieter Verhagen. Dit Foto: archief SMA Museum, Amsterdam, naar aanleiding van zijn 2008, 466; A. de Vries, ‘De mythe van de 132.2 ingrijpt in de historische structuur van de stad Basisplan, een flexibel schema voor de infrastruc- overlijden. De samenstellers willen Werkmans zolder. De postume waardering voor Hendrik Plan Witteveen, december 1941. (1941). Voor de uitwerking ervan komen architectuur en de bestemmingen, wordt het uitgangs- 133.2 oeuvre compleet bijeenbrengen en als een geheel Werkman’, in: Ploeg Jaarboek 2008 (2009), 10- ten van het Nieuwe Bouwen niet in aanmerking. punt voor de Rotterdamse wederopbouw. Tentoonstelling Werkman drukker-schilder. exposeren. De omvang ervan wordt echter veel 21: 15-16; De Vries 2015, 228 Witteveen kan echter zijn taak niet aan. De Club Foto: archief SMA te laag ingeschat, er is geen hangruimte voor de Rotterdam, een groep industriëlen onder aan- Locatie: Rotterdam overvloed aan bruiklenen. Tenslotte worden 50 voering van Kees van der Leeuw, dringt aan op Datering: Plan Witteveen 1941 niet uitgevoerd, 133.3 schilderijen en 442 druksels op de ‘Exposition zijn vertrek. Van der Leeuw staat sterk, omdat hij Principestadsplan 1945 niet uitgewerkt, Tentoonstelling Werkman drukker-schilder, cat. 78: Travailleur’ tentoongesteld. Daarmee omvat de handelt als gemachtigde van regeringscommissa- Basisplan 1946 bepalend voor de “Druk met vrije vormen en zonder herkenbare tentoonstelling naast de typografische experimen- ris Johan Ringers. Deze dringt er bij hem op aan wederopbouw tot 1970 voorstelling”, 1944. Bruikleen van M. en O. Stam, ten, waar Werkman zijn bekendheid aan dankt, Rotterdammers voor de wederopbouw van hun Literatuur: Beeren 1982, 79-80 en 84-85; Bosma die achttien werken beschikbaar stellen. ook zijn schilderijen en tekeningen. Mart Stam is stad te werven.1 en Wagenaar 1995, 142-143, 190-193, 310-311; betrokken bij de samenstelling en ontwikkeling Als Witteveen door zijn assistent Cornelis van Risselada 1997, 131-132; Roelofsz 1989, 141; van de tentoonstelling; waarschijnlijk adviseert hij Traa wordt vervangen, probeert Van der Leeuw Wagenaar 1992, 215-236 bij de samenstelling en op vormgevingsvlak. Olga tevergeefs om Cor van Eesteren en Mart Stam Collectie: SAR (de verblijfplaats van de genoemde Stam-Heller verzorgt de bruikleenadministratie. als hoofdontwerpers aan diens staf toe te voe- schets is onbekend) Willem Sandberg verleent hen deze opdrachten. gen.2 Stam maakt een schetsontwerp voor een “Principestadsplan” en bespreekt dit met Van 2 1 Bosma en Wagenaar 1995, 310. Eesteren en Ben Merkelbach. Dit alternatieve 2 HNI, archief B. Merkelbach T 23.1. 132 plan blijft bij een schets, omdat het op rijksniveau 3 Bosma en Wagenaar 1995, 310. 133 154 155

134.1 134.2 134.3 134.4 134.5 134.6 134.7

134.1 STANDAARDMEUBELS stoel al niet meer in de Goed Wonen-catalogus 134.4 Datering: ontwerpen Amsterdam 1945/1948, Standaardmeubels, stoel A 2-1 van eikenhout en opgenomen. Mogelijk wordt hij wel nog steeds Standaardmeubels, schrijfhoek met bureau en voor een deel geproduceerd door meerdere biezen, het “boerenstoeltje”. Meubels voor huiselijk gebruik, waaronder kasten geproduceerd, nu door meubelmakerij Van der boekenkasten. De bureaustoel is stoel 66 van A. producenten rond 1948/1950 Collectie SMA en commodes, een tafel en stoelen. De ontwerpen Kley in Badhoevedorp. Aalto (1935) Catalogus: ‘Catalogus’, in: Goed Wonen (1948) 2, – ook wel Nachkriegmöbel geheten – omvatten In de wandmeubels zijn houtsoorten als esdoorn, Foto: J. d’Oliviera 11-18: 11 en 14-16 134.2 een halfhoge kast met twee deuren, een lage noten en grenen verwerkt. Van de wandkast is Foto: collectie DAM Literatuur: Brentjes 2015, 52 en 281-282; ‘Goed Standaardmeubels, stoel A 2-2 van eikenhout en kast met evenveel deuren, commodes met een bekend, dat deze in 1946 ontwikkeld is op basis Wonen en het meubel’, in: Wonen – TA/BK pitriet. variëteit aan schuifladen, een tafel, een fauteuil van een vroeger, onbekend model. 134.5 (1979) 4/5 39-49: 43 noot 29; Imanse 2006, 258 Foto: J. d’Oliviera en een stoel. De bergmeubels zijn vormvariaties Goed Wonen wil hiermee aansprekende en betaal- Standaardmeubels, commode C2-29. en 324; Màčel 2006, 39; Möller 1997, 124 en Foto: collectie SMA op één schema. De eerste catalogus van Goed bare moderne meubels op de markt brengen. Foto: collectie DAM 157-158; Oorthuys en Möller 79, 59; Staal en Wonen (1948) bevat verschillende van deze Van der Zwaag 2013, 204; Vöge en Westerveld 134.3 standaardmeubels. 134.6 1986, 10, 32-34 en 79 Standaardmeubels, fauteuil A 3-1 Van stoel A 2-1 – het “boerenstoeltje” van eiken- Standaardmeubels, commode. Collectie: SAA; SMA (eetkamerstoel, fauteuil); Collectie SMA hout en biezen – is een verkoopcijfer bekend: over Foto: collectie DAM Museum Boymans van Beuningen Rotterdam Foto: collectie DAM een half jaar worden 124 exemplaren verkocht (boekenkast) (1949). De stoel dingt mee in een competitie van 134.7 de Deutsche Bauakademie voor massaal gepro- Standaardmeubels, halfhoge kast. duceerde meubelen (1950).1 Omdat de constructie Foto: collectie DAM niet voldoet, maakt Stam een variant met pitriet, stoel A 2-2 (1950). Van geen van beide stoelen is de fabrikant bekend. Voor fauteuil A 3-1 wordt in Goed Wonen geadver- teerd (1949). Hij wordt op dat moment gefabri- ceerd door het Utrechtse UMS Pastoe, net als 134 commode C2-29 (1948). Een jaar later wordt deze 1 Oorthuys en Möller 1979, 59. 156 157

134.8 134.9 134.10 135.1 136.1 137..1

134.8 DRIEZITSBANK ENSEMBLE VAN TWEE TAFELS TAFEL Standaardmeubels, salontafel. Foto: collectie DAM Zitbank met een metalen frame en met blauw ge- Combinatie van een grote rechthoekige tafel en Lage tafel van blank hout en verchroomd metaal stoffeerde zitting en leuningen. Mart Stam maakt een kleine vierkante tafel met een frame van met een plaat van bruut glas. De glasplaat rust op 134.9 van de na-oorlogse schaarste gebruik om met vierkante ijzeren staven. Werktafels met een blank rubberen ringen. Standaardmeubels, lage kast. eenvoudige middelen meubels te ontwerpen, die blad van beukenhout en blank houten vierkante Foto: collectie DAM “een doorstart van het modernisme” genoemd poten. De korte zijde van de grote tafel is even Datering: ontwerp Amsterdam circa 1945/1947, zijn.1 lang als de zijden van de kleine tafel. geen productie bekend 134.10 Literatuur: Möller 1997, 158 Standaardmeubels, commode. Datering: ontwerp rond 1945/1946, geen Datering: ontwerp Amsterdam 1945, geen Collectie: DAM Foto: collectie DAM productie bekend productie bekend Literatuur: Möller 1997, 124 en 158 Literatuur: Möller 1997, 158 137.1 Collectie: DAM Collectie: DAM Lage tafel, ontwerptekening. Collectie DAM 135.1 136.1 Zitbank, ontwerptekening. Een grote en een kleine tafel, ontwerptekening. Collectie DAM Collectie DAM

135 1 Brentjes 2015, 281-182. 136 137 158 159

138.1 139.1 140.1 140.2 140.3

TAFEL STOEL KHZR 140.1 VERNIEUWING CENTRUM DRESDEN hetzelfde principe als zijn prijsvraagontwerp en Locatie: Dresden Vernieuwing centrum Dresden, 1949. Zelfstandig project, in het kader van een even utopistisch.4 Zowel op gemeentelijk als op Datering: ontwerp Amsterdam/Dresden 1946- Sober vormgegeven, rechthoekige tafel van hout Achterpootloze stoel met een zitting, leuning en verbin- Ontwerp: M. Stam prijsvraag deelstaatniveau wordt zijn aanpak in overweging 1949, niet uitgevoerd en staal, afgedekt met een glasplaat. Onder het dingsstukken van bakeliet; de poten zijn van metaal. Collectie SLUB, Dresden genomen. De gemeentelijke planologen ontwikke- Literatuur: Führer 1946; Göller 2000, 12; S. Hain, blad zijn zes vakken van gelijke grootte gedacht. Mart Stam krijgt een onbekende kunstharsproducent De binnenstad van Dresden wordt in het laatste len een variant op zijn plan.5 Zij voeren veel kleine ‘”Spezifisch reformistisch bauhausachtig” - De tafel heeft vier vierkante poten. geïnteresseerd om een kleine productie te realiseren. 140.2 jaar van de Tweede Wereldoorlog weggevaagd. veranderingen door, maar de strokenbouw blijft Mart Stam in DDR (Teil 1), in: Form + zweck Voor zijn zakenpartner Anton Lorenz is deze materiaal- Vernieuwing centrum Dresden - tegenplan, 1950. Begin 1946 schrijft het stadsbestuur een ideeën- ongewijzigd en ook worden de meeste historische (1991) 2/3, 58-61; Lerm 2000, 64-67; Oorthuys Datering: ontwerp Amsterdam rond 1945/1947, keuze echter “absolut Falsch”.1 Het broze bakeliet heeft Ontwerp: gemeente Dresden prijsvraag uit rond de vraag of de zwaar bescha- gebouwen en monumenten nog steeds opgege- en Möller 1991, 44-49 en 84 geen productie bekend immers voor een dergelijke constructie onvoldoende Collectie SLUB, Dresden digde monumenten een toekomst hebben.1 ven. Deze discussie met de tekenpen krijgt echter Collectie: Stadt Planungsambt Dresden Literatuur: Möller 1997, 158 draagkracht. Lorenz ziet liever dat Stam zich op model- Het ontwerp dat Mart Stam inzendt is niet be- geen gevolg. Op aandringen van stadsarchitect Collectie: DAM len richt, die het op de Amerikaanse markt goed doen. 140.3 waard gebleven.2 Zijn stadsplan heeft het lege Kurt Leucht, die Stam heeft willen neutraliseren Bezoekers van de tentoonstelling Das neue vlak als uitgangspunt. Daarvoor laat hij de ruïnes door hem in de werkgroep op te nemen, spreekt 138.1 Datering: ontwerp [Amsterdam] 1945, enkele Dresden, 1946. van de opera, het kasteel en de Altmarkt voor Weidamer zich tegen het plan uit.6 Leuchts eigen Tafel, ontwerptekening. exemplaren geproduceerd Foto: E. Hoehne en E. Pohl eenvoudige huizenrijen wijken. Burgemeester plan is een synthese van behoud en vernieuwing Collectie DAM Literatuur: Máčel 1992, 131-132 Walter Weidamer is geïnteresseerd, omdat hij (1950). Dresden zal minder dicht bebouwd worden Collectie: Vitra Design Museum, Weil am Rhein zich realiseert dat de oude luister van Dresden als voorheen en de dichte woonblokken worden voorgoed weg is. Weidamer wil zich richten op de door open strokenbouw en groen vervangen.7 139.1 uitgangspunten van het Nieuwe Bouwen. Stoel KHZR, ontwerptekening. Stam wordt bij de planvorming van de gemeente 1 Lerm 2000, 38. Collectie Vitra Design Museum, Weil am Rhein betrokken op het moment dat hij in Dresden gaat 2 ‘Ausstellung “Das Neue Dresden”’ (internet, geraadpleegd 1 januari 2016). wonen en werken (1948). Hij wordt lid van de 3 Eind 1948 is het beleid van de wederopbouw bepaald. daartoe opgerichte ambtelijke werkgroep en zit 4 25 augustus 1949. Datering van het plan zelf of de reproduktie. deze in de loop van het volgend jaar zelfs voor. De Lerm 2000, 64. 5 Lerm 2000, 66-67. plannen zijn dan al in een vergevorderd stadi- 6 Lerm 2000, 64. 3 138 139 1 Máčel 1992, 133. 140 um. Hij tekent een tweede plattegrond, volgens 7 Lerm 2000, 33. 160 161

141.1 142.1 142.2 143.1

141.1 TENTOONSTELLING G.K.F. VEREENIGING VAN 142.1 TENTOONSTELLING WEERBARE DEMOCRATIE, 143.1 P M PIET MONDRIAAN Affiche g.k.f., vermoedelijk 1946. BEOEFENAARS DER GEBONDEN KUNSTEN Affiche Weerbare democratie, volk in verzet. VOLK IN VERZET P M Piet Mondriaan herdenkingstentoonstelling. HERDENKINGSTENTOONSTELLING Ontwerp: W. Sandberg (toegeschreven) Ontwerp: D. Elffers Foto archief SMA Collectie SMA Tentoonstelling over kunst en vormgeving in het Collectie SMA Tentoonstelling in de Amsterdamse Nieuwe Kerk Overzichtstentoonstelling in het Amsterdamse Stedelijk Museum, Amsterdam. Opdrachtgever van groot opgezette wandschilderingen die taferelen Stedelijk Museum van werk van Piet Mondriaan en organisator: kunstenaarsvakbond GKf. In deze 142.2 uit de bezettingstijd als een doorlopend stripverhaal naar aanleiding van zijn overlijden (1 februari jaren vormen Willem Sandberg en Mart Stam Afdeling ‘Gewapend verzet’ van de presenteren. Organisatie: Groote Adviescommissie 1944). Willem Sandberg is organisator en verleent samen de spil van deze vakbond. tentoonstelling Weerbare democratie, volk in der Illegaliteit onder leiding van Willem Sandberg, Mart Stam de opdracht om de organisatie op De kleine tentoonstelling is tijdens de bezetting verzet, 1946. tentoonstellingsontwerp Gerrit Rietveld, wandschil- zich te nemen. Concrete gegevens over de aard voorbereid. Geëxposeerd worden kunstzinni- Foto: collectie Verzetsmuseum Amsterdam deringen tien anonieme kunstenaars en tekst Henk en omvang van de tentoonstelling ontbreken. ge producten uit verschillende disciplines die van Randwijk. Binnen een maand wordt 1.030 m2 Installatiefoto’s laten zien, dat de ‘functionele ondanks de oorlogsomstandigheden tot stand zijn Deelnemers: J. Bons, Ch. Eyck, L. Horn, panelenwand beschilderd. De critici vinden de kwa- schilderijenophanging’ van Sandberg opnieuw toe- gekomen. Van deze tentoonstelling resteert alleen Th. Kurpershoek, L. Metz, G. van ’t Net, liteit over het algemeen matig, wat ertoe zal hebben gepast wordt. [ZIE CAT. 120] Ook staat vast, dat Stam het affiche. H. van Norden, Ch. Roelofsz, K. Timmer en bijgedragen dat de tentoonstelling ondanks plannen een tentoonstellingstafel ontwerpt. [ZIE CAT. 144] Een betekenisvolle inbreng van Stam mag wor- D. Wildschut niet is gaan reizen. Mart Stam zal bij de totstand- den verondersteld, gezien zijn betrokkenheid bij Datering: tentoonstelling maart 1946 koming betrokken zijn geweest. Hij aanvaardt bij Datering: november – 15 december 1946 zowel de kunstenaarsvakbond als het museum. Catalogus: Van Randwijk 1946 deze gelegenheid zijn functie als voorzitter van de Catalogus: Seuphor, Brugman en Alma 1946; Bovendien heeft hij blijkens zijn inzet voor het Literatuur: Van Adrichem 1995, 26; Stokvis 1983, vakgroep wandschilders bij de GKf. Stokvis 1983, 77 kunstonderwijs tijdens de bezetting grote affini- 40-46 Literatuur: Möller 1997, 46 teit met het thema: de toegepaste kunst in een Collectie: SMA onvrije tijd.

Datering: tentoonstelling onbekende periode in 1946 141 Collectie: SMA 142 143 162 163

144.1 145.1 146.1 146.2 146.3

TENTOONSTELLINGSTAFEL ZITBANK 146.1 TENTOONSTELLING CORBUSIER SCHILDER Datering: tentoonstelling 14 januari – 15 maart Affiche Corbusier schilder architect stedebouwer. ARCHITECT STEDEBOUWER 1947 Langwerpige tafel met een metalen frame Ruime bank van gebogen hout, vervaardigd Ontwerp: W. Sandberg Catalogus: Corbusier schilder architect met vier ronde poten en een glazen blad. uit multiplex, dat in een kuipvorm gebogen is. Collectie SMA Initiatiefnemer van de tentoonstelling over de stedebouwer profeet van de nieuwe stad 1947 Ontworpen ten behoeve van P M Piet Mondriaan Het geheel staat op twee rechthoekige metalen architectuur en schilderkunst van Le Corbusier Literatuur: Mens, Lootsma en Bosman 1985, herdenkingstentoonstelling. [ZIE CAT. 143] beugels. 146.2 in het Amsterdamse Stedelijk Museum is Willem 57-60; M. Stam, ‘Le Corbusier’, in: De Vrije Artikel in Vrij Nederland, 1947. Sandberg. Deze ziet Le Corbusier als “de profeet Katheder (1946) 39, 292-293; M. Stam, ‘Le Datering: uitvoering 1946 Datering: uitvoering 1946-1950 van de nieuwe stad” en wil aandacht aan diens Corbusier wijst een weg uit de chaos onzer Literatuur: Möller 1997, 46 Collectie: SMA 146.3 stedenbouw te besteden. Le Corbusier van zijn steden’, in: De Vrije Katheder (1946) 19, 616- Collectie: DAM De tentoonstelling wordt besproken in Het Parool, kant wil ook zijn schilderijen geëxposeerd zien. 617; M. Stam, ‘Le Corbusier. Het leven in onze 145.1 met een afbeelding van het plan Voisin, 1 februari De tentoonstelling kan niet meer gereconstrueerd maatschappij’, in: Vrij Nederland, 25 januari 144.1 Zitbank. 1947. worden, zodat onduidelijk blijft welk aandeel Mart 1947, 17 Tafel voor P M Piet Mondriaan Collectie SMA Stam in de totstandkoming heeft. Wel resteren herdenkingstentoonstelling. de drie artikelen, die Stam gelijktijdig over Le Corbusier publiceert. Hij ziet in hem “één van die figuren, die met een aan het fanatieke grenzende duidelijkheid nieuwe wegen durft wijzen en hun onvermijdelijkheid weet aan te tonen.” 1 Stam hecht veel waarde aan het collectieve karakter van de plannen van Le Corbusier, maar wijdt ook uit over diens aandacht voor de verkeerseisen en de groenvoorziening.

1 M. Stam, ‘Le Corbusier. Het leven in onze maatschappij’, in: 144 145 146 Vrij Nederland, 25 januari 1947, 17. 164 165

147.1 147.2 147.3

147.1 STEDENBOUWKUNDIG PLAN NAGELE met medewerking van Ben Merkelbach en Mart Locatie: Nagele Plan namens De 8, ongedateerd. Onderdeel van de ontwikkeling van de Stam gewijzigd en uitgewerkt. Datering: ontwerp 1947-1949 en 1952-1954, bouw Ontwerp: M. Kamerling Noordoostpolder Vanaf 1954 maken ook leden van de Opbouw 1955-1969, bewoond Architectenverenigingen De 8 en Opbouw, in deel uit van de werkgroep. Gezamenlijk wordt het Status: de drie lagere scholen van Nagele van 147.2 opdracht van de directie van de Wieringermeer plan verder uitgewerkt. Merkelbach, Stam en met A. van Eyck en D. van Ginkel (1957) en de Stedenbouwkundig plan Nagele, 1954 name Aldo van Eyck werken de definitieve versie Gereformeerde Kerk van J. Bakema (1960) zijn Ontwerp: M. Stam en B. Merkelbach Het landarbeidersdorp Nagele in de uit. De architectuur van het dorp is strak. rijksmonument Collectie HNI Noordoostpolder (1942) komt op initiatief van Nagele wordt vanaf 1969 bewoond. Als gevolg Architecten: J. Bakema, A. Bodon, W. van De 8 tot stand. Er zijn in totaal 31 nieuwzakelijke van ontwikkelingen in de agrarische sector Bodegraven, W. Boer, J. Bijhouwer, C. van 147.3 architecten bij betrokken. Zij willen Nagele een verandert de bevolkingssamenstelling sterk. Eesteren, J. Elffers, P. Elling, A. van Eyck, Nagele. modern levensgevoel meegeven. Verschillende gebouwen krijgen een nieuwe func- W. van Gelderen, D. van Ginkel, F. van Gool, Opname uit 1973 De ontwikkeling van het plan kent twee fasen. tie, maar er ontstaat ook leegstand. Het dorp staat H. Hartsuyker, H. Hovens Greve, L.H. Jacobsen, Foto: B. Rebel Eerst wordt systematisch de hoofdstructuur de komende jaren voor grote veranderingen. M. Kamerling, Ch. Karsten, J.P. Kloos, ontwikkeld, waarbij een inwonertal van 2.000 het Stam is in eerste instantie als zelfstandig ar- J. Niegeman, N. Oyevaar, D.C. van der Poel, uitgangspunt vormt. Een omringende bosgordel chitect bij de werkgroep betrokken (1946-‘48), H. Ritter, G. Rietveld, R. Romke de Vries, M. schermt het van de omringende polder af. De later als medewerker van het architectenbureau Ruys, H. Salomonson, M. Stam, L. Stam-Beese, stedelijke functies worden gescheiden. Rond een Merkelbach en Elling (1953-‘56). H. Stolle, C. de Vries en W. Wissing open middenterrein komen scholen en kerken, on- Ook ontwerpt hij samen met Willem van Literatuur: Van Gaasteren 1960; Hemel en Van ringd door zeven wijken met een hovenstructuur. Bodegraven 33 woningen. [ZIE CAT. 162] Rossem 1984, passim; McCarter 2015, 63-69; Elk hof bestaat uit woonblokken in strokenbouw, Rebel 1983, 322-326; Zwikstra 2015, passim die trapsgewijs worden gerangschikt. Daarnaast Collecties: HNI; Museum Nagele komen er voorzieningen voor cultuur en sport. In de tweede fase maakt iedere architect een 1 1 De wooneenheid is een theoretisch model van een woonwijk: eigen ontwerp rond het thema wooneenheid. Het een combinatie van verschillende woonvormen gegroepeerd 147 plan van Mart Kamerling wordt hieruit gekozen en rondom een gemeenschappelijk groene ruimte. 166 167

148.1 148.2 148.3 148.4

148.1 WONINGBOUW FRANKENDAAL de woningen is van Merkelbach en Stam. Bij dit Locatie: Watergraafsmeer, Amsterdam Woningbouw Frankendaal, verkavelingsplan, 1947. Onderdeel van het Algemeen Uitbreidingsplan van oorsprong Duitse woningtype loopt de gang Datering: ontwerp Amsterdam 1947-1949, bouw Ontwerp: Afdeling Stadsontwikkeling Amsterdam van Amsterdam parallel met de voor- en achtergevel.2 Samen met 1949-1950, bewoond in samenwerking met B. Merkelbach, Ch. Karsten Architectenbureau Merkelbach en Karsten in Karsten ontwikkelen zij een eenvoudige ingreep Status: rijksmonument en M. Stam samenwerking met de Afdeling om de verdeling in boven- en onderwoning op te Literatuur: Bosma en Wagenaar 1995, 225; C. van Stadsontwikkeling Amsterdam, in opdracht van heffen. Dit laatste is anno 2016 nog niet gebeurd, Eesteren, ‘Frankendaal: een woonbuurt in de 148.2 de Arbeiderswoningbouwvereniging Frankendael zodat de woningen gemiddeld 37 m2 groot zijn. Watergraafsmeer te Amsterdam’, in: Forum Detail van 148.1 De opzet van Frankendaal is geroemd en vaak (1952) 6/7, 187-193; Rebel 1983, 328-329; Van ‘Jeruzalem’, zoals de wijk in de volksmond heet, toegepast. Er zijn plannen voor het renoveren Rossem en Schilt 2002, passim; De Wagt 2008, 148.3 wordt onder leiding van Cor van Eesteren en Ko en samentrekken van de woningen. Twee hoven 257-261 en 427-430 Stedenbouw Frankendaal, Eijkmanstraat. Mulder door de gemeente Amsterdam gebouwd. zullen plaats maken voor hoogbouw. Collecties: BWT Amsterdam-Oost; HNI Opname rond 1950 Ben Merkelbach, Charles Karsten en Mart Stam hebben bijdragen aan het ontwerp geleverd, 148.4 waaronder een voorstel voor de verkaveling. Stedebouw Frankendaal, Oudemanshof Frankendaal is een laagbouwwijk met acht hoven. Foto particuliere collectie De ingenieuze L-vormige hovenstructuur is een nieuw fenomeen. Deze verkaveling maakt het mogelijk om de woningen op het zuidoosten of op het zuidwesten te richten. Beide oriëntaties liggen gunstig op de zon. Op deze wijze worden 390 duplexwoningen gebouwd.1 Zij worden in een grid van dragende be- tonstijlen en gevelplaten uitgevoerd, waarbij een 1 Duplexwoning: een qua bewoning tijdelijk horizontaal ge- splitste woning. vast maatpatroon wordt aangehouden. De wo- 2 De Wagt 2008, 258 en schriftelijke mededeling van Jeroen 148 ningen hebben een plat dak. De plattegrond van Schilt aan de auteur, 27 oktober 2015. 168 169

149.1 149.2 150.1 150.2 150.3

149.1 UITBREIDING LETTERGIETERIJ AMSTERDAM Locatie: Da Costakade 148, Amsterdam 150.1 TENTOONSTELLING ALEXANDER CALDER + Datering: tentoonstelling 19 juli - 24 augustus Uitbreiding Lettergieterij Amsterdam, VOORHEEN TETTERODE Datering: oudbouw 1902, uitbreidingen 1906, Tentoonstelling Alexander Calder + Fernard Léger. FERNARD LÉGER 1947 Da Costakade. Architectenbureau Merkelbach, Karsten en Elling, 1912 en 1924, initiatief nieuwbouw rond 1940, Foto: H. Spies Catalogus: Alexander Calder – Fernand Léger 1947 in opdracht van de genoemde firma ontwerp Amsterdam 1947-1948, bouw 1948- Collectie DAM Tentoonstelling in het Amsterdamse Stedelijk Literatuur: Möller 1997, 156 149.2 1949, verbouwing voor hergebruik 1981-1986, Museum van sculpturen van Alexander Calder Collectie: DAM Uitbreiding Lettergieterij Amsterdam, ‘Tetterode’ is een grafisch handelsbedrijf, befaamd bewoond en in gebruik 150.2–150.3 en schilderijen van Fernand Léger. Mart Stam Da Costakade. om zijn lettergieterij. Het fabriekscomplex wordt Status: rijksmonument Tentoonstelling Alexander Calder + Fernard Léger. verzorgt de vormgeving. Als tentoonstellingsont- Foto: collectie Bedrijfsarchief Tetterode, met een nieuw fabrieks- en kantoorgebouw uitge- Literatuur: De Wagt 2008, 275-278 Collectie DAM werper staat hij voor de taak om twee zeer uiteen- Amsterdam breid. Deze flat heeft een rechthoekig grondplan, Collecties: Bedrijfsmuseum firma Tetterode lopende grootheden tot een harmonieus geheel te een betonskelet en zes bouwlagen. De glasgevel Amsterdam; HNI brengen. Léger werkt vaak met sprekende kleuren met gestandaardiseerde glaspuien in een stalen op een groot vlak, weliswaar figuratief, maar sterk geleding maakt het gebouw licht. De bovenste geabstraheerd. De mobiles van Calder hebben etage ligt wat terug en heeft een metaalskelet. een eigen, organische vormentaal, dan weer De borstweringen bestaan uit grijs geglazuurde frêle dan weer robuust. Het gebruik van primaire baksteen, maar de onderste twee bouwlagen zijn kleuren benadrukt hun dynamische karakter. Stam met gebrocheerde natuursteen en donkerkleurige gebruikt plateaus, wandpanelen en zuilen om het tegels bekleed. Deze laatste afwerking is vrijwel werk van beiden op elkaar af te stemmen. Vooral zeker de keuze van Ben Merkelbach. De inbreng de zuilen hebben een ordenend effect. Van de van Piet Elling is op grond van archiefgegevens inrichting getuigen alleen enkele zwart-wit foto’s, niet vast te stellen. Het is echter uit de overleve- zodat het kleurgebruik niet bekend is. ring bekend, dat Merkelbach de basis voor het Willem Sandberg verleent Mart Stam deze ontwerp legt.1 Hier betrekt hij Mart Stam bij, als opdracht. meewerkend architect. Als het project naar Elling 1 R. Weessie, ‘Ben Merkelbach – archipedia’ (internet, geraad- overgaat, wordt Stam van het project gehaald pleegd 3 oktober 2015) en mondelinge mededeling van Gerrit 149 omdat zij niet met elkaar overweg kunnen. Oorthuys aan de auteur, 3 oktober 2015. 150 170 SBZ/DDR171

151.1 152.1

KASTEN MET WASGELEGENHEID 152.1 TENTOONSTELLING EXPERIMENTEN VAN Affiche Experimenten van wandschilders, 1948. WANDSCHILDERS Wandmeubel met houten kasten en een in- Ontwerp: W. Sandberg gebouwde wasgelegenheid. Opdrachtgever: Collectie SMA Tentoonstelling over wandschilderkunst in het Stedelijk Museum, Amsterdam. Willem Sandberg Amsterdamse Stedelijk Museum. Organisator: verleent Mart Stam deze opdracht. GKf. De vernieuwende tentoonstelling laat vooral gefingeerde monumentale opdrachten zien. Welk Datering: ontwerp en uitvoering Amsterdam 1947, aandeel Mart Stam in de realisatie heeft, kan niet afgebroken 2008 meer vastgesteld worden. Zijn betrokkenheid Collectie: SMA mag verondersteld worden gezien zijn band met organisator Willem Sandberg en vanwege het feit 151.1 dat hij op dat moment voorzitter van de vakgroep Kasten met wasgelegenheid, ontwerptekening. wandschilders van de GKf is. Zijn inzet voor de Archief SMA wandschilderkunst zou in de DDR een vervolg krijgen. [ZIE CAT. 157]

Datering: tentoonstelling 1948 Collectie: SMA

151 152 1948–1953 172 173

153.1 153.2 153.3 154.1 154.2

153.1 KULTURHAUS EN KULTURPARK bemeten luifel. Onder het gebouw kunnen auto’s 154.1 KINDERSTOEL Kulturhaus en Kulturpark, maquette. Zelfstandig project, in opdracht van de firma parkeren. Het geheel oogt wat onevenwichtig, Kinderstoel. Collectie Sächsische Landesbibliothek, Dresden Benzinwerk omdat de toneeltoren overgedimensioneerd is. Ongedateerde opname Rood gelakte houten kinderstoel met twee wiel- De maquette van het Kulturhaus wordt geëxpo- Foto: collectie DAM tjes in de achterpoten ingebouwd. 153.2 Mart Stam ontwikkelt een plan voor een seerd op de II. Deutschen Kunstausstellung in Kulturhaus, maquette. Kulturpark in het industriestadje Böhlen.1 De Dresden.2 Dan is het ontwerp echter al afgewezen 154.2 Datering: ontwerp [Dresden] 1948/1950, eerste opdrachtgever vraagt hem om een park te ont- en in de kritiek veroordeeld. Er wordt een theater Keerzijde van 154.1 productie Dresden onbekende periode, tweede 153.3 werpen met een spectaculair cultuurcentrum, vijf in stalinistische stijl gebouwd (1952). productie Tecta Möbel Lauenforde 1978 Kulturhaus, perspectiefschets voor het interieur. kleinere gebouwen, drie voetbalvelden en acht Pas decennia later wordt het ontwerp van Stam in Literatuur: Möller 1997, 157 Collectie Sächsische Landesbibliothek, Dresden tennisbanen. Het Moskouse Gorkipark dient als de DDR gepubliceerd.3 Collectie: DAM; particuliere collectie, Leiden voorbeeld. Het park is een schenking van de Russische onder- Locatie: Kulturpark (tegenwoordig Robert-Koch- neming die drie zware industrieën in Böhlen heeft Park), Böhlen overgenomen. In de omgeving heeft het milieu Datering: ontwerp [Dresden] 1948-1949, sterk te lijden onder deze industrie. De culturele niet uitgevoerd, alternatief C. Fugman en en sportieve voorzieningen moeten de vervuiling R. Friedmann 1952 enigszins compenseren. Literatuur: A. Behr, ‘Mart Stam 80 Jahre’, in: 1 Strauss 1976, 541 noot 50. 2 II. Deutschen Het theater is symmetrisch opgezet, met een Architektur der DDR (1979) 8, 500-503; Butter Kunstaustellung, Stadthalle, glasgevel en een dubbele colonnade die aan de 2006, passim; Durth, Düwel en Gutschow 2007, Nordplatz, Dresden, 10 zijden overkraagt. Hier volgt Stam het principe passim; S. Hain, ‘Mart Stam in der DDR (Teil 2). september – 30 oktober 1949. Mart Stam werkt mee dat hij voor het eerst bij zijn schoolontwerp voor Kultur und Kohle. Das Böhlen-Projekt’, in: Form aan deze tentoonstelling. Zie Thun heeft toepast. [ZIE CAT. 43] Het interieur bestaat + Zweck (1992) 4/5, ongepag.; Oorthuys en ook SBA-068 en V-075c. uit een ruime foyer, een toneelzaal met circa 900 Möller 1991, 84; Rümmele 1991, 128 3 A. Behr, ‘Mart Stam 80 Jahre’, in: Architektur der zitplaatsen, een toneel met coulissen en dienst Collectie: Sachsische Landesbibliothek, Dresden 153 DDR (1979) 8, 500-503: 503. ruimten. Opvallend is het platte dak met de ruim 154 174 175

155.1 155.2 157.1 157.2 157.3

155.1–155.2 INTERIEUR HOCHSCHULE FÜR BILDENDE KUNST INTERIEUR ZENTRALVERWALTUNG FÜR 157.1 TENTOONSTELLING 10 WANDBILDER Datering: tentoonstelling 10 september – Directiekamer van de Hochschule für bildende VOLKSBILDUNG Cover catalogus 10 Wandbilder entstehen. ENTSTEHEN 30 oktober 1949 Kunst. Interieur van de directiekamer van de kunst Collectie DAM Opmerking: onderdeel van II. Deutschen Foto's: collectie DAM hogeschool. De ruimte is met een glazen tussen- Interieur van een representatieve kantoorruimte, Tentoonstelling van wandschilderkunst, Dresden, Kunstausstellung wand aangepast voor het gebruik. De wand kan de Presidentenkamer van het nieuwe Ministerium 157.2 september 1949. Deze tentoonstellling wordt, on- Locatie: Stadthalle, Nordplatz, Dresden vermoedelijk verplaatst worden. Daartegenover is für Volksbildung, ontworpen in opdracht van dit Horst Strempel (midden) tijdens de realisatie van der leiding van Mart Stam, gerealiseerd door vier Deelnemers: R. Bergander, H. Christoph, een kastenwand gebouwd, die in de detaillering ministerie. 10 Wandbilder entstehen. collectieven van schilders, uit Berlijn, Chemnitz, S. Donndorf, E. Gerlach, R. Grätz, R. Gruner, teruggaat op het Standaardmeubel. [ZIE CAT. 134] Foto uit de catalogus. Meissen en Dresden. In de catalogus wordt het M. Hänisch, H. Hamisch, A. Hesse, W. Hofmann, Rechts daarvan is een sobere wasgelegenheid. Locatie: Grothewohlstrasse 68, Oost-Berlijn Foto: P. Walther initiatief als volgt verantwoord: “In het kader van M. Illmer, R. Krause, W. Meinig, M. Möbius, Het bureau heeft details die Stam vaker toepast. (tegenwoordig Wilhelmstrasse 60, Berlijn) de II. Deutschen Kunstausstellung 1949 wordt A. Mohr, M.E. Nicola, F. Nolde, K. Schäfer, [ZIE CAT. 138] Datering: ontwerp eindjaar 1949, uitvoering Oost- 157.3 voor het eerst geprobeerd wandschilderingen te H. Rudolph, K. Schütze, J. Sidel, F. Skade, De stoel is door Selman Selmanagic voor de Berlijn 1949-’50, afbraak rond 1963 Wandschildering van 10 Wandbilder entstehen. tonen en ter discussie te stellen, die thema’s (…) P. Sinkwitz, H. Strempel, F. Tröger, W. Wittig en Deutschen Werkstätten Hellerau in Dresden ont- Literatuur: Behr 1979, 503; Strauss 1976, 541 Foto uit de catalogus. uit onze democratische opbouw in de oostzone en W. Wolff worpen (rond 1950). Geen afbeelding bekend Foto: P. Walther het tweejarenplan als onderwerp hebben.”1 Catalogus: Caden 1949 In de periode 1948-’50 is dit de werkkamer van De tentoonstelling krijgt veel kritiek. Vooral het Literatuur: Möller 1997, 179 Mart Stam. werk van het collectief rond de “formalistische” Collectie: DAM Horst Strempel wordt afgewezen. Datering: ontwerp [Dresden] 1948, gerealiseerd 1948 Locatie: Güntzstrasse 34, Dresden Literatuur: Oorthuys en Möller 1991, 47

155 156 157 1 Caden 1949, 3. 176 177

158.1 159.1

158.1 STAND VEB WESTGLAS UND OSTGLAS Datering: ontwerp rond 1949, uitvoering 1950, 159.1 SCHOMMELWAGEN Datering: ontwerpjaar onbekend, eerste productie Stand VEB Westglas und Ostglas, Leipzig, 1950. stand 1950 Stoel, ontworpen in Dresden, zonder jaar. firma Berggrashübel Pirma (Duitsland) 1950, Foto: collectie DAM Stand van een bedrijf in gebruiksglas, Leipziger Locatie: Leipziger Messe, Ring-Messehaus, Het kindermeubel, in het Duits ‘Schaukel tweede productie in Nederland tijdens een Messe. Deze beurs wordt in 1946 in een groot Tröndlinring, Leipzig wagen’geheten, is gemaakt van beukenhout, onbekende periode beursgebouw georganiseerd. In de jaren daarna Literatuur: Ebert 1996, 89 en 287; Möller 1997, 172; gebogen triplex, metaal en rubber. Het kan als Literatuur: Möller 1997, 126 wordt deze beurs een belangrijk centrum van Oost- Möller en Oorthuys 1991, 46 speelgoedauto worden gebruikt en omgekeerd als West handel. De leiding van de SED maakt deze schommelstoel, vandaar de naam. In deze periode beurs tot een economische en politieke etalage van worden veel speelgoedobjecten met een combi- de DDR. Een sectie van de beurs toont kwalitatief natie van functies op de markt gebracht. hoogstaande producten, die voor de export naar De schommelwagen is ontworpen door de het Westen bestemd zijn. Op deze afdeling staat de studenten aan de Akademie für bildende Künste stand van VEB Westglas und Ostglas. E. André, H. Brockhage en S. Lenz onder leiding Mart Stam verzorgt met studenten van de van Mart Stam. In deze hoedanigheid begeleidt Berlijnse Hochschüle für angewandte Kunst de Stam ook het ontwerpen van kinderspeelgoed. vormgeving van de stand, in opdracht van de Onderdeel van de nalatenschap van Stam is genoemde firma. kinderspeelgoed dat tot stand is gekomen op de Oost-Duitse academies, waar hij als directeur aan verbonden was.

158 159 178 179

160.1 160.2 161.1 161.2

160.1 ARCHITECTONISCHE DRAGER STANDBEELD mensbeeld niet adeqaat zou weergeven. In 1953 161.1 VERBOUWING EN UITBREIDING Locatie: Dorotheenstrasse/Wilhelmstrasse, Oost- De Wilhelmplatz wordt omgenoemd tot ERNST THÄLMANN wijkt hij naar West-Berlijn uit. Plattegrond van de uitbreiding van de HOCHSCHULE FÜR ANGEWANDTE KUNST Berlijn Thälmann-Platz, 30 november 1949. Zelfstandig, in het kader van een prijsvraag Hochschule. BERLIN-WEISSENSEE Datering: ontwerp Oost-Berlijn 1950, niet Foto Bundesarchiv, Berlijn Locatie: Thälmann-Platz, Oost-Berlijn Ontwerp: M. Stam en studenten van de Zelfstandig project uitgevoerd De communistische voorman Ernst Thälmann (tegenwoordig Wilhelmstrasse, Berlijn) hogeschool Literatuur: Ebert 1996, 176; S. Hain, ‘”Spezifisch 160.2 leidde tijdens de Weimarrepubliek de Kommu Datering: ontwerp 1949-1950, niet uitgevoerd Uitwerking: P. Kurzweg Mart Stam wordt als directeur van deze kunstschool reformistisch bauhausachtig” - Mart Stam in Standbeeld “Ernst Thälmann” van de Sovjet- nistische Partei Deutschlands. Literatuur: S. Hain, ‘”Spezifisch reformistisch Collectie Sächsische Landesbibliothek, Dresden gevraagd een omvangrijk herinrichtings- en uitbrei- DDR (Teil 1), in: Form + zweck (1991) 2/3, 58-61; realistische beeldhouwer Lev Kerbel, in 1986 in Nog voor de oprichting van de DDR ziet het Oost- bauhausachtig” - Mart Stam in DDR (Teil 1), in: dingsplan voor deze school te ontwikkelen. De school Oorthuys en Möller 1991, 45 en 84-85 het Ernst-Thälmann-Park geplaatst. Deze situatie Duitse regime in hem de personificatie van de Form + zweck (1991) 2/3, 58-61; P. Monteath, 161.2 gaat een fusie aan met de Akademie für Bildende Collectie: Sachsische Landesbibliothek, Dresden is anno 2018 ongewijzigd. nieuwe staat. Een standbeeld van formaat moet 'Ein Denkmal für Ernst Thälmann', in: P. Tekening met aanzichten van drie zijden. Künste, maar het gebouw moet ook het nieuwe Lehr- hem eren. De beoogde locatie is de Wilhelm-Platz, Monteath (red.), German Monitor (2000) 52, Ontwerp: M. Stam en studenten van de und Forschungsinstitut für industrielle Gestaltung dat enige jaren eerder nog op Hitlers kanselarij 179-201; Saure 1993, passim hogeschool huisvesten. Er zijn nieuwe werkplaatsen en laborato- uitkeek. Het plein gaat Thälmann-Platz heten. Voor Uitwerking: P. Kurzweg ria nodig, evenals een aula. Bovendien moet het be- het standbeeld wordt een prijsvraag uitgeschre- Collectie Sächsische Landesbibliothek, Dresden staande gebouw als internaat gebruikt gaan worden. ven, die voor alle Duitsers open staat. Onder de De nieuwbouw bestaat uit twee bouwvolumes. Het 183 deelnemers is de tekenaar/graficus Horst grootste telt drie bouwlagen, bevat de werkplaat- Strempel. Strempel is docent aan de kunsthoge sen en sluit aan op de oudbouw. De aula komt hier school Weissensee, wat wellicht verklaart dat haaks op te staan: een vierkant bouwvolume, één directeur Mart Stam het architectonische element bouwlaag hoog en direct aan de Spree gelegen. van het standbeeld ontwerpt. Er wordt geen win- Aan dit ontwerp werken studenten van de hoge naar gekozen. Omdat het plein heringericht wordt, school mee. Na een inspraakronde verdwijnt wordt het standbeeld uiteindelijk elders in de stad het plan echter in een la, waarschijnlijk omdat gerealiseerd. het schoolbestuur beseft dat Stam in ongenade Ten tijde van de prijsvraag krijgt Strempels stijl gevallen is en anders omdat de middelen voor de 160 kritiek van de SED, omdat hij het communistische 161 uitbreiding ontbreken. AMSTERDAM180 181

162.1 162.2 162.3

162.1–162.2 LANDARBEIDERSWONINGEN KOOLZAADHOF architectuur, zodat er nu 65 woningen staan. De Landarbeiderswoning Koolzaadhof, plattegronden Architectenbureau Stam in samenwerking met overheid wil hun eigenaren financiëel steunen, begane grond en eerste verdieping. architectenbureau Van Bodegraven en Koets, in wanneer zij met respect voor de oorspronkelijke Ontwerp: M. Stam en W. van Bodegraven opdracht van de Directie van de Wieringermeer bouwwijze tot woningverbetering besluiten. Zo wordt er naar gestreefd om de middenstroken en 162.3 Samen met Wim van Bodegraven bouwt Mart bovenranden van de woonblokken weer in één Landarbeiderswoningen Koolzaadhof, rond 1955. Stam 33 woningen aan een hof in Nagele.1 [VOOR kleur terug te brengen. Ontwerp: M. Stam en W. van Bodegraven NAGELE ZIE CAT. 147] Het zijn vier woonblokken, drie Foto: J. Potuyt kort en één lang, met woningen van twee woon- Locatie: Koolzaadhof 1-33, Nagele lagen onder een plat dak. Voor de constructie Datering: ontwerp Amsterdam beginjaar 1953, wordt van een eigentijdse systeembouw gebruik bouw 1954, bewoond gemaakt. Literatuur: ‘Landarbeiderswoningen te Nagele De woningen zijn bedoeld voor de pioniers die (N.O.P.)’, in: Forum (1956) 4, 117; Nagele de Noordoostpolder (1942) ontginnen. Zij bieden Handboek 2010, 54-55; Zwikstra 2015, 43-45 hen ongekende ruimte en comfort. De indeling is Collectie: HNI experimenteel: royaal breed (6,5 m.) maar ondiep (6 m.). De entree wordt gevormd door een kleine uitbouw, die als verkeersknooppunt dient en zo de andere ruimten ontlast. De begane grond bestaat voorts uit een woonkamer, keuken met bijkeuken, toilet en een toegang tot de kelder. De verdieping bestaat uit vier slaapkamers en een douche. De schuur in de tuin kan als hobbyruimte dienen. In de jaren zeventig is de Koolzaadhof vol- 1 Over de samenwerking met Wim van Bodegraven zijn geen 1953–1966 162 gebouwd met woonblokken onder andere bijzonderheden bekend. 182 183

163.1 164.1 164.2 165.1 165.2 165.3

DRAADSTOEL 164.1 DRAADSTOEL 165.1 TENTOONSTELLING WONEN & WONEN Opmerking: de vormgever van de “droomzaal” is Draadstoel. Affiche wonen en wonen, 1954. B. Wissing Kuipstoel met een verchroomd frame en een kuip Collectie DAM Stoel met armleuningen met een frame van Ontwerp: W. Sandberg De door Mart Stam vormgegeven tentoonstel- Datering: tentoonstelling 3 juli – 13 september van triplex. Qua vorm, maar niet qua materiaal verchroomd metaaldraad en een kuip van gelakt Collectie SMA ling in het Amsterdamse Stedelijk Museum laat 1954 een modern ontwerp. Mart Stam maakt met dit 164.2 triplex. interieurs in een verantwoorde woonstijl zien. Catalogus: wonen & wonen 1954 model niet de stap naar innoverende materialen Detail van de draadstoel. 165.2 De tentoonstelling omvat een achttal stijlkamers: Literatuur: H. Jaffé, ‘wonen en wonen’, in: Goed waarmee rond deze tijd geëxperimenteerd wordt. Collectie DAM Datering: ontwerp en variant [ZIE CAT. 163] Tentoonstelling wonen & wonen, 1954. twee slaapkamers en zes woonkamers. Het is de Wonen (1954) 8, 115-121 Voor zijn doel volstaat triplex. Amsterdam 1953/1955, prototype Tomado Foto: collectie SMA opzet deze kamers steeds op hetzelfde dezelfde Collectie: SMA Hierna ontwerpt hij alleen buisstoelen met een Dordrecht 1955, geen productie bekend prijsniveau te houden, zodat verschillen in smaak conventionele zitting en rugleuning. Literatuur: Möller 1997, 127; Oorthuys en Möller 165.3 het onderscheid maken. 1979, 59 Laatste zaal van wonen & wonen, De laatste zaal verbeeldt een “droomzaal”. In de Datering: ontwerp en variant [ZIE CAT. 164] Collectie: DAM “de droomzaal”. epiloog van de tentoonstelling wordt aandacht Amsterdam 1953/1955, prototype Tomado Ontwerp: B. Wissing besteed aan de overgang van unica tot serie-pro- Dordrecht 1955, geen productie bekend ductie. Opmerkelijk is de houten vlonder die de Literatuur: Oorthuys en Möller 1979, 60 hoek van het museumgebouw rondt en van waar- af nieuwsgierigen een kijkje op de tentoonstelling 163.1 gegund wordt. Draadstoel. In opdracht van de gemeente Amsterdam, in sa- Collectie DAM menwerking met Goed Wonen. Willem Sandberg vraagt Stam voor deze opdracht. 163 164 165 184 185

166.1 166.2 166.3

166.1 FLATGEBOUW BEATRIXPARK Locatie: Dopperkade 1-6, Amsterdam TENTOONSTELLING HET NIEUWE BOUWEN Datering: tentoonstelling onbekende periode Flatgebouw Beatrixpark, plattegrond Architectenbureau Merkelbach en Datering: ontwerp Amsterdam 1955, bouw 1955- vanaf 1955 appartement tweede verdieping. Elling, in opdracht van de Coöperatieve 1956, bewoond Kleine reizende fototentoonstelling over moder- Collectie: HNI Collectie BWT Amsterdam-Zuid Flatexploitatieverenigingen I, II en III Collecties: BWT Amsterdam-Zuid; HNI nistische architectuur, georganiseerd door het Geen afbeelding bekend Stedelijk Museum in Amsterdam. De tentoonstel- 166.2–166.3 Woonflat van deels vier, deels zes woonlagen, ling omvat 55 panelen met grofkorrelige zwart-wit Flatgebouw Beatrixpark. geconstrueerd rond een poort. De flat telt 26 foto’s van twee forse formaten. Deze architectuur- Collectie DAM appartementen van verschillende omvang. Na zijn foto’s tonen voorbeelden van het Nederlandse terugkeer uit de DDR werkt Mart Stam als direc- Nieuwe Bouwen, maar ook van voorlopers zoals tievoerend architect aan dit project. Hij heeft een de Jugendstil. De constructieve delen van de groot aandeel in het ontwerp, waar het ritmische tentoonstelling zijn verloren gegaan. patroon van de balkons aan de voorgevel van In opdracht van de gemeente Amsterdam. getuigt. De organisator van deze tentoonstelling is G. Andelaar. In het tentoonstellingscomité hebben zitting Willem Sandberg, Gerrit Rietveld en Ben Merkelbach. Hoe de tentoonstelling georganiseerd is en hoe hij heeft gereisd is niet gedocumenteerd. Mart Stam heeft een onbekend aandeel. 166 167 186 187

168.1 168.2 168.3 168.4

168.1 KANTOORGEBOUW DE GEÏLLUSTREERDE PERS De combinatie van de balkons en de glasgevel 168.4 Kantoorgebouw de Geïllustreerde Pers. Architectenbureau Merkelbach en Elling, roept bij architectuurcritici reminiscenties aan Kantoorgebouw de Geïllustreerde Pers. Ontwerptekening voor de voorgevel. overgedragen aan architectenbureau Stam, in het Bauhaus van Walter Gropius (1926) op. De Ontwerp: vermoedelijk M. Stam opdracht van opdrachtgever NV Maatschappij van consistente detaillering van het gebouw wordt Collectie DAM 168.2 onroerende goederen Texel geprezen. Kantoorgebouw de Geïllustreerde Pers. Het gebouw krijgt in de loop der tijd uiteenlo- Collectie DAM In het naoorlogse Amsterdam probeert Mart Stam pende gebruikers, wat past bij Stams credo: “(…) meer dan eens een glasgevel te realiseren. Alleen dat een bouwwerk, vandaag als bank gebouwd, 168.3 bij dit kantoorgebouw slaagt zijn opzet. De curtain morgen als kantoorgebouw, warenhuis of hotel Kantoorgebouw de Geïllustreerde Pers met de wall stuit eerst op bezwaren van de plaatselijke gebruikt moet kunnen worden.”2 stalen glazenwassersbalkons in gebruik. schoonheidscommissie, vanwege de bijzondere Collectie DAM waarde van de omgeving.1 Maar ook de bouw- Locatie: Stadhouderskade 85, Amsterdam hoogte, rooilijn en zijgevels leiden tot overleg. Datering: ontwerp Amsterdam 1955-1957, Uiteindelijk kan hij naast de negentiende-eeuwse bouw 1958-1959, uitgeverij tot 1996, diverse Rijksacademie een modernistisch gebouw bouwen. kantoorbestemmingen, in gebruik Het rechthoekige gebouw telt acht bouwlagen. Literatuur: Bakker Schut 1994, passim; Oorthuys Het betonskelet is zichtbaar achter de pui van glas en Möller 1979, 86; Rümmele 1991, 129-131 en staal. Tegen deze gevel zijn schijnbaar wille- Collecties: BWT Amsterdam-Zuid keurig vijf balkons geplaatst, die de vlakke wand Opmerking: de opdrachtgever wordt juist voldoende profilering geven. De zijgevels vertegenwoordigd door F. van der Meijden3 zijn van gele baksteen, evenals de achtergevel, die een trapsgewijze opbouw heeft. Een opvallend aspect aan het interieur zijn de beweegbare 1 Bakker Schut 1994, 8. 2 M. Stam, ‘M-kunst’, in: Internationale Revue i 10 (1927) 2, 41-43: wanden, waarmee de verdiepingen vrij ingedeeld 42. 168 kunnen worden. 3 Zie hoofdstuk 25. 188 189

169.1 169.2 169.3 169.4

169.1 WONINGCOMPLEX HET OOSTEN woningen voor de laagbetaalden hebben twee Locatie: Geuzenveld, Amsterdam Uitbreidingsplan Geuzenveld, 1952, met in het Architectenbureau Merkelbach en Elling, bouwlagen, 66–87 m2 gebruiksoppervlak en – Datering hoogbouw: ontwerp Amsterdam noordoosten de buurt van architectenbureau overgedragen aan architectenbureau Stam, in zoals alle woningen in Geuzenveld – een plat dak. beginjaar rond 1955, bouw 1956-1959, gesloopt Merkelbach en Elling. opdracht van Woningbouwvereniging het Oosten Stam zou deze woningen zelf hebben ontworpen 2003-2005 Ontwerp: Afdeling Stadsontwikkeling Amsterdam – hard bewijs is er niet.1 Datering laagbouw: ontwerp Amsterdam Collectie SAA De naoorlogse explosieve groei van de Amster Volgens de recent ontwikkelde waarderings beginjaar rond 1955, bouw 1955-1956, damse bevolking en de stijgende welvaart maken methodiek van de gemeente Amsterdam zijn deze bewoond 169.2 dat de woningnood met grootschalige stadsuit- woningen van hoge kwaliteit. Literatuur: Bosma 1983, 88-89 en 103; Oorthuys Omgeving Jacob Cabeliaustraat, 1956. breidingen wordt bestreden. Meer dan voorheen en Möller 91, 15; Teijmant 2009, 160-168; ‘Twee Foto: collectie SAA worden industriële bouwmethoden toegepast. modelwoningen in het vooruitzicht’, in: Goed Wijken in open bebouwing moeten goede woon- Wonen (1956), 157-162; Van der Werf 2013, 169.3 omstandigheden gaan bieden. passim Wooncomplex het Oosten, 1959. Geuzenveld, dat in 1953-’59 wordt gebouwd, krijgt Collecties: BWT Amsterdam-Nieuw-West; HNI Collectie DAM een stedelijk karakter. De wijk telt zes buurten, ontworpen door Jaap Bakema, Bernard Bijvoet, 169.4 Ben Merkelbach, Willem van Tijen en Cornelis Fredrik van Dorpstraat, oktober 1957. Wegener Sleeswijk. Mart Stam leidt als directie- Foto: collectie SAA voerend architect de bouw van de noordoostelijke ‘Merkelbachbuurt’, die uit hoog- en laagbouw bestaat. De tien haakvormige flats van vier woonlagen krijgen dezelfde hovenstructuur, die bij Frankendaal succesvol bleek. [ZIE CAT. 148] Deze hoogbouw is inmiddels afgebroken. Daarnaast

wordt een buurt met 136 eengezinswoningen en 1 Schriftelijke mededeling van Jeroen Schilt aan de auteur, 169 drie winkels in vier woonstraten gebouwd. Deze 27 oktober 2015. 190 191

170.1 170.2 171.1 171.2 171.3

170.1 FLATGEBOUW VOOR ALLEENSTAANDEN Locatie: Linnaeusstraat 119a en 119b, Polderweg 171.1 FLATGEBOUW WUPPERTAL – VARIANT De Schwebebahn (1902) van Wuppertal mag hier Flatgebouw voor alleenstaanden. Architectenbureau Merkelbach en Elling, 2-8 en 20-90, Amsterdam Flatgebouw – variant, situatieschets. Zelfstandig project niet onvermeld blijven. [ZIE CAT. 48 EN CAT. 53] overgedragen aan architectenbureau Stam Datering: ontwerp Amsterdam beginjaar voor Ontwerp: M. Stam 170.2 1956, bouw 1959-1962, in gebruik en bewoond Perspectiefschets voor een woonflat van 21 woon- Locatie: denkbeeldige locatie, Wuppertal Flatgebouw voor alleenstaanden. De tegenwoordige Polderwegflat mag een belle- Literatuur: Oorthuys en Möller 1991, 87; Rümmele 171.2 lagen, die in een denkbeeldige situatie boven een Datering: ontwerp 1956, niet uitgevoerd Collectie DAM laide heten: mooi van lelijkheid, mooi naar een 1991, 135-138 Flatgebouw – variant. autoweg is gedacht. Deze studie van Mart Stam Literatuur: Oorthuys 1969, 22; Oorthuys en Möller constructivistisch schoonheidsideaal. Het rechthoe- Collectie: BWT Amsterdam-Oost varieert op een soortgelijke studie met dezelfde 1991, 85 kige flatgebouw telt tien bouwlagen en staat haaks 171.3 uitgangspunten van Heinz Rasch. Zij proberen op de hoofdstraat. De onderste drie bouwlagen Flatgebouw, situatieschets van de “torenhuizen”. ieder voor zich de verschillende stedelijke functies vormen een onconventionele sokkel met een kan- Ontwerp: H. Rasch in het nauwe dal van de Wupper onder te brengen. toor- en winkelfunctie. Voor een deel zijn de gevels Waar Rasch voor torenflats langs de autoweg kiest, van glas, zodat de structuur opengewerkt is. bestudeert Stam de mogelijkheden van een flatge- De bewonersingang bevindt zich aan de noord- bouw dwars over de weg. Het rechthoekige bouw- kant. De zeven woonverdiepingen worden door volume staat op twee wijd uiteenstaande schach- galerijen ontsloten, die tegenwoordig door één ten, die de trappenhuizen en liftkokers bevatten. De glazen scherm beschut worden. De 42 appar- flat heeft een dakterras onder de bovenste etage. tementen meten 38 m2 en hebben een balkon Stam zal Rasch in zijn woonplaats Wuppertal be- op het zuiden. De om-en-om schakering van de zocht hebben. De originele schetsen zijn ongetwij- balkons geeft de flat een aantrekkelijke ritmiek. feld naar aanleiding van hun gedachtenwisseling Sinds lang is de woonflat geen ‘hunkerbunker’ ontstaan. meer. Het gebouw is opgenomen in een groot- Omdat een autoweg geluidsoverlast, uitlaatgas- schalig vernieuwingsplan, Oostpoort (2018). De sen en gevaar met zich meebrengt, is het ontwerp projectontwikkelaar noemt de belle-laide uit weinig realistisch. Wel wordt hier een richting marketingsoverweging de ‘Mart Stam-flat’. onderzocht, die inmiddels met overkapte stedelij- 170 171 ke autowegen gestalte heeft gekregen. 192 193

172.1 172.2 172.3 173.1 173.2 173.3

172.1 PRINCESSEFLAT Stam. Op vaste uren van de dag brengt strijkend 173.1 TRAP MUSEUM FODOR Datering: ontwerp [Amsterdam] eindjaar 1956, Princesseflat. Architectenbureau Merkelbach en Elling, zonlicht de ritmiek van de bakstenen tot leven. Museum Fodor, de trap in de entree. uitvoering Amsterdam 1956, verwijderd 1993 overgedragen aan architectenbureau Aan de torenflat is een vrijstaand garagecomplex Foto: collectie DAM Stenen trap in de entreeruimte van Museum Locatie: Keizersgracht 609, Amsterdam 172.2 Stam, in opdracht van de Coöperatieve verbonden met daarboven een atelierwoning. Bij Fodor, die uit terasso traptreden bestaat, twee (tegenwoordig fotografiecentrum FOAM) Princesseflat, vooraan de atelierwoning. Flatexploitatievereniging Princesseflat het oorspronkelijk ontwerp rijden auto’s onder 173.2 knikken maakt en aan weerszijden metalen leunin- Literatuur: Kloos 1999, 290; Möller 1997, 156 Collectie DAM dit gebouw door omhoog, waarbij de garages Museum Fodor, de trap in de entree. gen heeft.1 De trap toont een doorlopend zig-zag Collectie: Benthem Crouwel architekten, Y-vormige flat met 35 appartementen en een con- uit twee bouwlagen bestaan. Deze vindingrij- Foto: collectie Benthem Crouwel architekten, patroon. De constructie is vernuftig, omdat de Amsterdam 172.3 ciërgewoning in negen woonlagen. De flat krijgt ke parkeeroplossing lijkt direct uit het artikel Amsterdam brede traptreden alleen in de wand verankerd zijn. Princesseflat, ingang. als een van de eerste in Nederland een driehoe- ‘Transportmittel’ in ABC – Beiträge zum Bauen De opdracht is door Willem Sandberg aan Mart kige plattegrond. Dit grondplan past Mart Stam (1926) afkomstig.1 173.3 Stam verleend. rond deze tijd ook in een bungalow toe. [ZIE CAT. 185] In de atelierwoning is in de periode 1962-‘66 het Museum Fodor, gewijzigde situatie van de entree Het gemeentelijke kunstmuseum Fodor (1863- Het flatgebouw wordt doelmatig ontsloten en architectenbureau Stam gevestigd.2 met behoud van de trap. 1993) sluit zijn deuren om plaats te maken voor de appartementen krijgen een goede bezonning. Ontwerp Benthem Crouwel architekten, 1990 het Vormgevingsinstituut. Bij de herinrichting Visueel bepalend zijn behalve de stervorm ook Locatie: Beethovenstraat 169 en 197-285, Collectie Benthem Crouwel architekten, blijkt de trap voor de komende publieksstromen de bekleding van gele baksteen en de kolommen Amsterdam Amsterdam en museale transporten niet te voldoen. Pogingen schuin uitstekende balkons, die de gevels verle- Datering: ontwerp Amsterdam 1956-1959, bouw om de trap desondanks in de plattegrond in te vendigen. De flat biedt een hoge woonkwaliteit. 1959-1961, bewoond passen mislukken. Museumdirecteur Wim Beeren De appartementen hebben met sobere middelen Opmerking: ook wel Sterflat genoemd gaat na lang aarzelen akkoord met de sloop van karakter gekregen. Zij zijn zorgvuldig gedetail- Status: rijksmonument “de trap van Mart Stam”.2 leerd en de lichttoetreding is in een bijzondere Literatuur: Van Hoogstraten en De Vries 2013, 49; balans gebracht. Rümmele 1991, 132-134 In de kern bevindt zich de sfeervolle entreeruimte, Collecties: DAM; HNI waar de stevige pilaren van het betonskelet zijn 1 Terasso bestaat uit een mengsel van grint en beton. vrijgelegd. Op de buitengevels is siermetselwerk 1 ‘Transportmittel’, in: ABC – Beiträge zum Bauen (1926) 2-1, 6. 2 ‘Overleg F1’, 9 april 1990. Archief Benthem Crouwel architekten, 172 toegepast, een novum in het oeuvre van Mart 2 Zie hoofdstuk 25. 173 Amsterdam. Werk 237 Fodor Korrespondentie, 194 195

174.1 174.2 175.1 175.2

174.1 UITBREIDING MUSEUM WILLET-HOLTHUYSEN Stam maakt ook een opzet voor de inrichting van 175.1–175.2 STEDENBOUWKUNDIG PLAN ‘HAUPTSTADT op rij staande woontorens (Marion Tournon) en de Uitbreidingsplan voor Museum Willet-Holthuysen, Architectenbureau Stam, in opdracht van de de expositiezalen.1 Hauptstadt Berlin, situatie. BERLIN’ aanleg van een park (Hans Scharoun). Wellicht mist ontwerptekening. gemeente Amsterdam Het programma wordt keer op keer gewijzigd, Ontwerp: M. Stam Architectenbureau Stam, in het kader van een de jury bij Stam de onderscheidende kwaliteit, die in Collectie HNI totdat een gemeentelijke bezuiniging en de pen Collectie DAM ideeënprijsvraag het veelbesproken platformsysteem van Alison en Het in 1895 opgerichte museum is een openge- sionering van Sandberg (1962) een streep door dit Peter Smithson wel naar voren komt. Zijn inzending 174.2 steld herenhuis uit de achttiende eeuw. De uitbrei- opmerkelijke plan halen. In 1955 nodigt de Bondsregering van de BRD komt niet verder dan de eerste ronde. Uitbreidingsplan voor Museum Willet-Holthuysen, ding moet een nieuw museum gaan huisvesten: Europese architecten uit om deel te nemen aan Ten tijde van deze prijsvraag is Brasilia in aanbouw. ontwerptekening. het Nederlands Museum voor Kunstnijverheid. Locatie: Herengracht 609, Amsterdam de stedenbouwkundige ideeënprijsvraag Berlin- Deze nieuwe hoofdstad spreekt wereldwijd tot de Een eigentijdse uitstraling is dan ook het streven. Datering: ontwerp Amsterdam 1957-1961, niet Bundeshaupstadt. Het betreft het gebied tussen verbeelding, maar niemand gelooft dat de Berlijnse Dit vrijstaande gebouw ontwerpt Mart Stam in uitgevoerd Tiergarten en Alexanderplatz, die vijf kilometer prijsvraag dit succes teweeg kan brengen. Berlijn opdracht van museumdirecteur Willem Sandberg, Literatuur: Oorthuys en Möller 1991, 85; Vreeken uiteen liggen. Hoewel de BRD de DDR niet erkend, ligt in een frontlinie van de Koude Oorlog, wat in en naar diens schetsen. De nieuwbouw is achterin 2010, 258-265 en 276 wordt de oproep mede namens de DDR gedaan. augustus 1960 tot de bouw van de Berlijnse Muur de Franse tuin van Museum Willet-Holthuyzen Collectie: HNI; SAA Het thema van de prijsvraag is al even beladen: de zal leiden. gedacht en grenst aan de Amstelstraat. Het pand vormgeving van het Berlijnse stadscentrum als een krijgt een betonskelet en telt zes verdiepingen. De gezamenlijk Duits centrum. De opgave is dus om Locatie: Berlijn-centrum gevel worden bekleed met crèmekleurige kerami- politieke redenen onrealistisch, maar tegelijkertijd Datering: ontwerp 1957-1958, niet uitgevoerd sche gevelstrips van de Porceleyne Fles. De puien vraagt het verwoeste stadscentrum om concrete Nederlandse deelnemers: A. Alberts, J. Bakema en raamkozijnen zijn van aluminium. De bene- maatregelen. en J. van den Broek, J. Bijnen, F. Fontaine, B. denborstwering bestaat uit gepolijste lichtgrijze Er nemen 151 architecten aan de prijsvraag deel, van Frankema, W. van Heesewijk, J. Koolhaas, W. natuursteen, terwijl de betonnen kolommen en lokaal bekend tot internationaal gevestigd.1 Lugthart, W. van Meel, E. van der Ree, M. Stam vloeren “schoon uit de kist komen”. Het volgen- Mart Stam zendt een ontwerp in, dat negen schetsen en J. van Tol de programma dient als uitgangspunt voor de en een toelichting omvat. Belangrijke aspecten van Literatuur: Bartning 1960, passim; Hein 1990, indeling: twee expositiezalen en evenveel depots, zijn ontwerp zijn ook bij anderen terug te vinden: passim; Krohn 2010, 143-166; Oorthuys en 1 Vreeken 2010, 276. Geciteerd uit: ‘Voorstel voor gebruik van de 1 Voor een overzicht van een auditorium, een bibliotheek en een ruimte museumruimte aan de Amstelstraat, Mart Stam , [?]-03-1964’. de 151 deelnemers: Hein de open lijnen naar de horizon, het forum voor de Möller 1991, 86 174 voor verhuur. Een tunnel verbindt oud met nieuw. SAA, 5377, 225. 175 1990, 291-297. Reichstag (Jaap Bakema en Van de Broek), verspreid Collectie: DAM; HNI 196 197

177.1 177.2 177.3

WOONHUIS MINERVALAAN 177.1 BEDRIJFSGEBOUW DE WAAL De industrieflat is functioneel en symmetrisch Locatie: Generaal Vetterstraat 75-77, Amsterdam Architectenbureau Stam, onbekende Bedrijfsgebouw De Waal, rond 1990. Architectenbureau Stam, in opdracht van opgezet, waarbij brutaal van de bestektekeningen Datering: ontwerp Amsterdam eindjaar 1959, opdrachtgever Foto: collectie BMA Amsterdam Funderingsbedrijf NV De Waal is afgeweken. bouw 1959-1962, uitbouw I. Ingwersen Een beoogde uitbreiding van het gebouw wordt 1969, herbestemming rond 1988, renovatie Van dit project van Mart Stam is alleen bekend, dat 177.2 Als de florerende heipalenfabrikant De Waal ten niet gerealiseerd. O. Vlaanderen 2014, in gebruik als het in 1957 door de plaatselijke schoonheidscom- Bedrijfsgebouw De Waal, 2014. behoeve van een nieuw bedrijfsgebouw een In 2014 wordt het verwaarloosde gebouw bedrijfsverzamelgebouw en nieuwe vleugel missie als ingekomen bouwplan voor een woonhuis Foto: O. Vlaanderen architect wil aantrekken, valt op aanraden van gerenoveerd, waarbij de uitbreiding wordt ontvoeringsgereed wordt behandeld. Met een verwijzing naar de bouw- Foto particuliere collectie, Amsterdam Ben Merkelbach de keuze op Mart Stam. Op een verwijderd zodat het oorspronkelijke, zuivere Status: gemeentemonument voorschriften wordt het ontwerp afgewezen. Uit de driehoekig terrein ontwerpt Stam een combinatie karakter weer tot zijn recht komt. Het pand krijgt Literatuur: ‘Oorthuys en Möller 1991, 87; notulen: “(…) plan beneden peil, voor de tweede 177.3 van een kantoorpand en een industrieflat, elk een bestemming als bedrijfsverzamelgebouw. ‘Generaal Vetterstraat 77’, in: Weg is weg. keer afgekeurd.”1 Over het algemeen hanteert deze Bedrijfsgebouw De Waal, uitbreidingsplan. met drie bouwlagen. De beide delen vormen een Restauratie-architect Onno Vlaanderen ontwerpt Veranderend Amsterdams stadsgezicht (2000) commissie een behoudende esthetische norm. Ontwerp en animatie: O. Vlaanderen constructieve en architectonische eenheid. Hij ook een nieuwe vleugel. Deze vleugel van drie 1, ongepag. Foto particuliere collectie, Amsterdam past een rank betonskelet toe, dat uiteraard op bouwlagen met parkeersouterrain herhaalt Collecties: BWT Amsterdam-Zuid Locatie: onbekende locatie aan de Minervalaan, De Waal-palen wordt gefundeerd. De vloeren zijn de puntvorm in een uitvergroting. Deze vleu- Amsterdam opvallend dun. Stam gebruikt rode baksteen voor gel zal bij uitvoering het gebruiksoppervlak Datering: ontwerp rond 1957, niet uitgevoerd de bekleding. De structuur maakt doorlopende vertienvoudigen. Opmerking: projectontwikkelaar F. van der vensters mogelijk. Meyden Het kantoorpand loopt in een scherpe punt uit. Geen afbeelding bekend De bovenste bouwlaag kraagt langs de hele achtergevel 1,80 m. uit. Tijdens de bouw besluit Stam om de constructie ervan met vier metalen 1 SAA, archief 458.c. ankers te steunen. Zijn ontwerpbenadering blijkt Notulen van de vergade- ook uit de asymmetrische gevelcompositie en ring van de Commissie Nieuwe Stad, 11 maart hooggeplaatste vensterstroken, waarmee hij 176 1957. 177 een constructivistische ontwerpmethode citeert. 198 199

178.1 178.2 178.3 179.1 179.2 179.3

178.1 BUNGALOW STAM Na hun vertrek verbouwt een nieuwe eigenaar de 179.1–179.3 KANTOORGEBOUW PRINSENGRACHT / Locatie: Prinsengracht 646-648 / Vijzelgracht 1-5, Bungalow Stam, bestektekening, begane grond Architectenbureau Stam, in eigen beheer bungalow, zodat deze zijvleugels met schuine da- Kantoorgebouw Prinsengracht/Vijzelgracht. VIJZELGRACHT Amsterdam en eerste verdieping. ken krijgt. Een volgende eigenaar ziet geen kans Collectie HNI Architectenbureau Stam, onbekende Datering: oorspronkelijk gebouw rond 1800, Collectie HNI Het laatst voltooide ontwerp van Mart Stam in om de bungalow aan zijn behoeften aan te passen opdrachtgever ontwerp verbouwing M. Stam Amsterdam Nederland realiseert hij uit eigen middelen en in en laat het plaatsmaken voor een landhuis. eindjaar 1962, niet uitgevoerd, herbouw 1971, 178.2 eigen beheer. Deze bungalow van 19x4 m2 bestaat Inmiddels is de directe omgeving door herverka- Mart Stam krijgt een kans om schaalvergroting in in gebruik en bewoond Bungalow Stam, opname rond 1969. uit drie geschakelde rechthoekige volumes van veling sterk veranderd. het stadscentrum te realiseren, als hem gevraagd Collecties: BWT Amsterdam-Centrum; HNI dezelfde grootte. In de vleugel met de verdieping wordt enkele eeuwenoude, verkrotte panden door 178.3 wordt gekookt, gewerkt en geslapen. Details zoals Locatie: Biesteweg 11, Hierden een bedrijfsgebouw van zes bouwlagen te ver- Bungalow Stam met aanbouw. de smalle hoge vensters in de voorgevel en het Datering: ontwerp Amsterdam beginjaar voor vangen. Hij heeft een gebouw met een glasgevel Opname 2001 fraaie metselwerk maken dit bakstenen bouwblok 1961-1965, bouw 1962-1965, wijziging rond voor ogen. architectonisch interessant. De afwerking van de 1986, gesloopt 2005 Er circuleren verschillende plannen voor een slaapkamers en keuken is praktisch en doordacht. Literatuur: T. Loggers, ‘Biesteweg 11, Hierden. bedrijfspand op deze locatie; dat van Stam is het Er is bewust voor een verdieping gekozen; deze Ontwerp van Mart Stam’, in: Schilders meest ambitieus. Het gebouw is eerst als kantoor functioneert als zichtbepalend element. De etage Nieuwsblad, 6 september 2001; Rümmele bedoeld, later als supermarkt, maar steeds tekent wordt als extra slaapruimte gebruikt. 1991, 149 hij een curtain wall. Het perceel ligt echter aan de De overdekte loggia vormt een overgangsgebied Collectie: HNI zeventiende-eeuwse grachtengordel, reden waarin de buitenlucht, dat door een muur beschut om de schoonheidscommissie deze eigentijdse wordt. De loggia leidt naar een serre, die dankzij oplossing afkeurt. grote vensters 360o uitzicht biedt. Enkele jaren later komen de panden in eigendom Stam besteedt jarenlang ieder verloren uurtje van Stadsherstel.1 Deze kiest voor nieuwbouw aan het ontwerp en de gefaseerde bouw van met een betonskelet, waarin een café, twee de bungalow. Na voltooiing van dit bescheiden winkels en elf woningen gerealiseerd worden. De 1 De Amsterdamse Maatschappij tot Stadsherstel NV verwerft, meesterwerk gebruiken Olga Stam-Heller en hij oorspronkelijke gevels worden zoveel mogelijk restaureert, onderhoudt en beheert panden, die karakteristiek 178 de bungalow een jaar lang als weekendhuisje. 179 herbouwd. voor het Amsterdamse stadsbeeld zijn. 200 201

180.1 180.2 180.3 181.1

180.1–180.2 VERBOUWING KANTOORGEBOUW Locatie: Vondelstraat 65, Amsterdam 181.1 KANTOORGEBOUW DE LARAISSESTRAAT Locatie: De Laraissestraat 137-143, Amsterdam Verbouwing kantoorgebouw Vondelstraat 65. VONDELSTRAAT Datering: bouw 1877, ontwerp verbouwing De Laraissestraat 137-143, anno 2016. Architectenbureau Stam Datering: bouwjaar 1920, ontwerp verbouwing Foto particuliere collectie, Amsterdam Architectenbureau Stam Amsterdam eindjaar 1962, verbouwing 1962, Foto: Google Maps rond 1962, niet uitgevoerd, in gebruik verbouwing 2017, als consulaat in gebruik In een buurt, waar steeds meer panden als kan- Collectie: BWT Amsterdam-Zuid 180.3 Een uitzonderlijk ontwerp binnen het oeuvre van Collecties: BWT Amsterdam-West; HNI toor worden ingericht, komt Mart Stam met een Verbouwing Vondelstraat 65 na renovatie. Mart Stam is de uitbouw, die hij aan een villa re- onbekend gebleven verbouwingsplan voor een rij Foto auteur, 2018 aliseert. Deze negentiende eeuwse villa, gelegen woningen. Hij wil de begane grond voor kantoor- aan het Vondelpark, wordt als kantoor gebruikt. ruimte geschikt maken en de twee bouwlagen er- Vanuit de behoefte aan een groter gebruiksopper- boven als woonruimte. De voorgevel wordt door vlak en meer daglicht wordt de achtergevel over een curtain wall vervangen. Het open karakter de hele breedte uitgebroken. Een slank betonske- van deze bekleding contrasteert met de gesloten, let vormt de basis voor de glazen uitbouw. Deze massieve bebouwing in de directe omgeving. krijgt op beide bouwlagen een lage borstwering. Vanwege deze glasgevel en de horizontale split- Het geheel sluit onder de dakgoot aan op de sing keurt de plaatselijke schoonheidscommissie gevel. De modernistische vormentaal van beton, het verbouwingsplan af. Uit de notulen: “Het staal en glas voegt zich naar het neogothische karakter van deze typische “baksteenstraat” moet gebouw. De huidige gebruiker van het pand, het behouden blijven.”1 Marokkaanse consulaat, heeft de glasvezel een Latere ingrijpende verbouwingsplannen vinden Arabisch voorkomen gegeven (2017) wel doorgang, zei het achter de baksteengevel. Anno 2016 vormen de doorgebroken panden de Laraissehof.

1 SAA, archief 458.c. Notulen vergadering van de Commissie 180 181 Nieuwe Stad, 4 februari 1963. 202 203

182.1 182.2 182.3 183.1 183.2

182.1 UITBREIDING KANTOORGEBOUW MAHUKO In 1987 is de behoefte aan isolatie een belangrijke 183.1 HUIZENRIJ REYER ANSLOSTRAAT Locatie: Reyer Anslostraat 5, 7 en 9, Amsterdam Uitbreiding kantoorgebouw Mahuko, Architectenbureau Merkelbach en Elling, reden om het gebouw te renoveren. De flat krijgt Huizenrij Reyer Anslostraat, dwarsdoorsnede. Architectenbureau Stam Datering: ontwerp Amsterdam 1964, niet montagefoto. overgedragen aan architectenbureau Stam, in nu een metalen beplating met kleine vensters. Collectie HNI uitgevoerd Opname M. Stam, 1963 opdracht van de Amsterdamsche Bank De daklijn wordt verhoogd en de entree tot de Het woningbouwproject beslaat drie percelen en Collectie: HNI Collectie DAM rooilijn naar voren verplaatst. Weer later zijn er 183.2 telt vijf woonlagen, één verdieping meer dan de Kantoortoren van tien bouwlagen, gesitueerd aan plannen om het gebouw tot een hotel te verbou- Huizenrij Reyer Anslostraat, ontwerptekening bebouwing in de directe omgeving. Mart Stam 182.2 de Amstel. Ten tijde van de bouw is de flat de eni- wen, waarbij overwogen wordt om de bekleding achtergevel. ontwikkelt een betonnen constructie met een plat Uitbreiding kantoorgebouw Mahuko. ge hoogbouw in de omgeving. In de stedenbouw- weer in de oorspronkelijke staat te brengen. Het Collectie HNI dak. Er zijn balkons op de eerste, tweede en derde Foto: G. Oorthuys kundige kwaliteit van het ontwerp is de hand van blijft bij plannen. etage, midden en rechts. Twee trappenhuizen Mart Stam herkenbaar. Met behulp van een foto- ontsluiten het gebouw. De regelmatige verticale 182.3 montage onderzoekt hij hoe de toren zich tot het Locatie: Weesperzijde 150, Amsterdam structuur is zichtbaar in de gevel. Ondanks de Uitbreiding kantoorgebouw Mahuko. brugwachtershuis van de Berlagebrug verhoudt. Datering: ontwerp Amsterdam 1962-1963, bouw afwijkende architectuur harmonieert het ontwerp Foto: F. Smit De toren steekt over een plint heen. Het gebruik 1963-1967, renovatie B. Loerakker 1987, als met de negentiende-eeuwse gevelwand. van natuursteen voor de plint en de heldere bedrijfsruimte in gebruik De opdrachtgever van dit project is onbekend. Het ritmiek van de vensters maken het gebouw voor- Opmerking: beeldhouwwerk van L. de Vries boven ontwerp heeft om redenen, die eveneens onbe- naam. Het gebouw sluit goed aan op de bestaande hoofdingang kend zijn, geen gevolg gekregen. de laagbouw. In totaal biedt het kantoorgebouw Literatuur: Möller 1997, 127; Oorthuys en Möller 5.245 m2 gebruiksoppervlak. 1991, 87; Rümmele 1991, 139-141 Dubbele ramen zijn op dat moment een nieuwe Collecties: BWT Amsterdam-Oost; DAM; HNI isolatietechnologie. Hiermee wil Stam het bin- nenklimaat verbeteren.1 De methode schiet echter technisch nog tekort, waardoor er veel stof tussen deze ramen terecht komt. Na Stams vertrek uit Nederland (1966) wordt de 182 flat door een medewerker van zijn bureau voltooid. 1 W. Treffers, ‘Dubbele ramen’, in: Bouw (1972) 8, 286. 183 204 205

185.1 185.2 185.3

CAFETARIA Locatie: De Boelelaan, Amsterdam 185.1 BUNGALOW J. VAN WOENSEL KOOYMANLAAN [ZIE CAT. 96] Deze ontwikkeling bereikt in de Architectenbureau Stam Datering: ontwerp [Amsterdam] ontwerpjaar Bungalow, situatie. Architectenbureau Stam, onbekende Naardense bungalow een hoogtepunt. onbekend, bouw rond 1964, jaar van sloop of Collectie HNI opdrachtgever Bedrijfsgebouw, dat meestal als cafetaria of verplaatsing onbekend Locatie: J. van Woensel Kooylaan, Naarden theehuis maar ook wel als sportgebouwtje wordt Literatuur: Oorthuys 1969, 39; Rümmele 1991, 149 185.2–185.3 De woning heeft een Y-vormige plattegrond, waar- Datering: ontwerp Amsterdam eindjaar 1965, niet aangeduid. Het vrijstaande gebouw staat in “de Geen afbeelding bekend Bungalow, plattegronden souterrain bij de vleugels lichte knikken maken en de meeste uitgevoerd parkstrook” bij enkele klinieken, vermoedelijk in en begane grond. vertrekken op het zuiden gericht zijn. De hoofdin- Literatuur: Oorthuys en Möller 1997, 88 de omgeving van de latere Hortus Botanicus van Collectie HNI gang bevindt zich aan de straatzijde. Het dak is Collectie: HNI de Vrije Universiteit in Amsterdam. plat. De bungalow is op een verrassende manier Hoewel er eerst van een kiosk sprake is, legt de over twee woonlagen verdeeld. De begane grond exploitant de plaatselijke schoonheidscommissie is rond de hal georganiseerd: woonkamer, twee al snel plannen voor een groter gebouw voor, met slaapkamers, twee badkamers, keuken met aan- een bovenwoning en terras. Deze massieve vorm grenzende eetkamer, een groentenkelder en een stuit op bezwaren. Toch is het vooral de reeks toilet. Het souterrain telt twee slaapkamers, een onduidelijkheden die het plan ophoudt. Tenslotte badkamer en een toilet. komt echter toch een cafetaria tot stand, waarover Deze comfortabele bungalow lijkt bestemd voor elke bijzonderheid ontbreekt. een gezin met twee kinderen, dat gasten in een Tijdens de hele procedure is Mart Stam als archi- eigen deel van de woning privacy wil bieden. tect bij het project betrokken. Naar verluidt heeft Stam past dezelfde driehoeksvorm gelijktijdig ook hij het onbekend gebleven gebouw gebouwd. in een flatgebouw toe. [ZIE CAT. 172] Over de gang van zaken rond het ontwerp zijn geen bijzonderheden bekend. De drive-in woningen (1936) vormden een om- slag in het werk van Mart Stam, omdat alleen 184 185 welgestelden deze huizen konden veroorloven. ZWITSERLAND206 207

186.1 186.2 186.3 186.4

186.1 VILLA MOSTAM Locatie: Arcegno Villa Mostam, plattegronden. Zelfstandig project, in eigen beheer Datering: ontwerp Amsterdam eindjaar Collectie gta waarschijnlijk 1966, bouw 1966/1967, bewoond Vrijstaande woning met twee bouwlagen op Literatuur: Möller 1997, 128; Oorthuys en Möller 186.2 – 186.3 een licht hellend perceel. Voor het eerst in zijn 1991, 88; S. Rümmele, ‘Huis in Arcegno, Tessin Villa Mostam. loopbaan past Mart Stam een schilddak toe. (1966) Huis in Hilterfingen Bern (1969-70)’, in: De woning heeft een betonskelet, waarvan de Archis (1986) 11, 17-20; Rümmele 1991, 142-144 186.4 structuur deels zichtbaar is. Dit draagsysteem en Collectie: gta Villa Mostam, het atelier. de gevels zijn helder van elkaar gescheiden. De gevels krijgen de kleuren rood, geel en blauw in pasteltinten. Grote vensters volgen het ritme van de draagconstructie, waarbij de ramen flauw uit het vlak kantelen. De villa is in twee sferen ingedeeld: de etage biedt ruimte voor wonen en werken met twee slaapkamers, keuken met aangrenzende eetkamer, kastenkamer, badkamer en wasruimte. Het programma voor de begane ruimte voorziet in een woonverblijf met badkamer voor een hulp in de huishouding. Op bijzondere wijze is het alom aanwezige zonlicht in de woning geïntegreerd. In deze villa wonen Mart en Olga Stam drie jaar onder de naam ‘Mostam’.1 De ruime werkkamer 1966–1983 186 van Stam ziet uit op het Lago Maggiore. 1 Zie hoofdstuk 26. 208 209

187.1 187.2 187.3 188.1 189.1 190.1

187.1 VILLA HELLER de kiezelbetonplaten van het terras aansluit. STOEL A 60 STOEL A 64 WANDLAMP Villa Heller, plattegronden. Zelfstandig project, in eigen beheer Stam experimenteert met verrassende vormen en Collectie gta het doseren van daglicht. Achterpootloze stoel van metaal met een recht- Achterpootloze fauteuil op één metalen poot die Gestroomlijnd vormgegeven metalen wandlamp Mart Stam levert aan het Thuner Meer zijn laatste Onder de naam ‘Heller’ wonen Mart en Olga hoekig frame, waarvan de brede voorpoot zich zich in tweeën vertakt, een hoge rugleuning met met indirecte verlichting, met een bekervormige 187.2–187.3 bijdrage aan de architectuur. Deze villa lijkt zich te Stam zeven jaar in deze villa, hun laatste vaste in vier delen vertakt. De zitting en rugleuning zijn oren en armleuningen van metaal of hout en lamphouder en een platte reflecterende schaal, Villa Heller. voegen naar de locale traditie, maar deze indruk onderkomen.1 van een onbekend materiaal, vermoedelijk hout gestoffeerd triplex. die taps toelopend bij de wand samenkomen. blijkt onjuist. Stam komt tot heel onconventionele of multiplex. oplossingen, zoals overrompelende beëindigin- Locatie: Oberer Breitenweg 31, Hilterfingen am Datering: schetsontwerp vermoedelijk rond 1975, Datering: ongedateerd ontwerp (rond 1975), geen gen van muren en extreem grote vensters. De Thunersee Datering: schetsontwerp rond 1975, geen geen uitvoering bekend uitvoering bekend villa bestaat uit twee in elkaar geschoven bouw- Datering: ontwerp Arcegno 1969, bouw 1970, uitvoering bekend Opmerking: de datering is geschat op basis van Opmerking: de datering is geschat op basis van volumes met zadeldaken, waarvan één met twee bewoond Opmerking: datering is geschat op basis van het het stoelnummer, de stijl en de vastheid van de stijl en de vastheid van hand woonlagen. De beide bouwvolumes schuiven Literatuur: Möller 1997, 129; S. Rümmele, ‘Huis in stoelnummer, de stijl en de vastheid van hand, hand Literatuur: Möller 1997, 159 in elkaar, waarmee Stam op zijn vroege werk Arcegno, Tessin (1966) Huis in Hilterfingen Bern in 1980 aan Thonet aangeboden Literatuur: Möller 1997, 160 Collectie: DAM teruggrijpt. [ZIE CAT. 43] Het betonskelet is deels in (1969-70)’, in: Archis (1986) 11, 17-20; Rümmele Literatuur: Möller 1997, 160 Collectie: DAM zicht. Op een opvallende plek staat een vrijstaan- 1991, 145-147 Collectie: DAM 190.1 de kolom. Collectie: gta 189.1 Wandlamp, ontwerptekening. Op de begane grond bevinden zich het verblijf 188.1 Stoel A 64, ontwerptekening. Collectie DAM van de huishoudelijke hulp, de garage en tech- Stoel A 60, ontwerptekening. Collectie DAM nische ruimten. Omdat de villa op een helling is Collectie DAM gebouwd, is ook de verdieping vanuit de tuin direct bereikbaar. Hier wordt gewoond, gekookt en geslapen. Het atelier sluit aan op de woonkamer, maar is wat hoger gesitueerd. Dat binnen en buiten in elkaar overlopen wordt geaccentueerd door 187 de tegelvloer in de gang, die qua maatvoering op 1 Zie hoofdstuk 26. 188 189 190 210 211

191.1 191.2 191.3 191.4 191.5 191.6 191.7 191.8

191.1 ONTWERPSCHETSEN VOOR ACHTERPOOTLOZE Datering: ontwerpen 1977 en later, niet uitgevoerd 191.5 – 191.7 Brief van M. Stam aan A. Bruchhäuser, 30 mei STOELEN Opmerking: datering gebaseerd op het Ontwerpschetsen achterpootloze stoel. 1977. De ontwerpschets heeft geen vervolg papierformaat, de stijl en de vastheid van hand Collectie DAM gekregen. Vrije schetsen van verschillende modellen voor Literatuur: Bruchhäuser 1986, 97; Möller 1997, 160 metalen achterpootloze stoelen. Met deze schet- Collectie: DAM, Stuhlmuseum Beverungen 191.8 191.2 sen wil Mart Stam meubelfabrikanten in zijn idee- Ontwerpschets achterpootloze stoel. Ontwerpschets achterpootloze stoel. ën interesseren. Hij biedt hen ook ontwerpen aan, Ondertekend ‘Mart Stam 78’ Collectie DAM die naar zijn zeggen “vroeg” zijn. Zo tekent hij ter Collectie DAM illustratie van een brief aan de directeur van Tecta 191.3 een ontwerp, dat hij “tussen oude spullen” zou Ontwerpschets bank. hebben teruggevonden.1 Of dit waar is betwijfelen Collectie DAM de fabrikanten, omdat zij beseffen dat vroege ontwerpen goed in de markt liggen. Geen van deze 191.4 studies krijgt een vervolg. Ontwerpschets achterpootloze stoel. Collectie DAM

1 Brief van Mart en Olga Stam aan Axel Bruchhäuser, 30 mei 191 1977. Weergegeven in: Bruchhäuser 1986, 97. 212 213

192.1 192.2 193.1 194.1 194.2

192.1–192.2 TWEEZITSBANK STOEL 200-896 194.1 STOEL S 67 F Tweezitsbank, ontwerptekeningen. Stoel S 67 F. Collectie DAM Achterpootloze tweezitsbank van buismetaal met Achterpootloze stoel van buismetaal, met geslo- Foto: collectie DAM Achterpootloze stoel van verchroomd buismetaal houten leuningen. Het ontwerp is met viltstift op ten gestoffeerde rugleuning op een basis van met voor de zitting en rugleuning houten beugels, pakpapier getekend. hout. Ook de armleuningen zijn van hout. 194.2 bespannen met gevlochten riet. De armleuningen Stoel S 67 F, detail van een ontwerptekening met zijn van hout. De beugels en armleuningen wor- Datering: ontwerp rond 1978, niet in productie Datering: ontwerp 1978/1979, niet in productie Thonet-stempel. den standaard zwart gelakt, maar er zijn varianten genomen genomen Collectie DAM geproduceerd. Literatuur: Möller 1997, 158 Opmerking: Thonet werktekening nr. 200-896 Collectie: DAM Literatuur: Möller 1997, 158 Datering: ontwerp vermoedelijk 1979, productie Collectie: DAM Thonet 1979 Literatuur: Möller 1997, 158 en 160 193.1 Collectie: DAM Stoel 200-896, ontwerptekening. Collectie DAM

192 193 194 214 215

195.1 195.2 198.1 198.2

195.1 FAUTEUIL S 68 FAUTEUIL TWEEZITSBANK 198.1–198.2 LIGSTOEL Stoel S 68, ontwerptekening. Collectie DAM Ligstoel, ontwerptekeningen. Achterpootloze fauteuil van verchroomd staalbuis Achterpootloze buismetalen fauteuil met een Achterpootloze buismetalen bank met armleunin- Collectie DAM Schetsontwerp van een opklapbare houten lig- 195.2 met een hoge leuning, een zitting van gestoffeerd tweedelige rugleuning, die doorloopt in twee gen. Kleine schets met balpen van een variant op stoel met dwarslatten in een licht gebogen raam. Stoel S 68. multiplex en armleuningen van gelakt hout. Door armsteunen. Kleine balpenschets van een variant stoel S 68. [ZIE CAT. 195] Dit raam moet waarschijnlijk in metaal uitgevoerd Collectie DAM Mart Stam “Hochlehner” [hoge leunstoel] genoemd. op stoel S 68. [ZIE CAT. 195] worden. In schetsen werkt hij varianten in kleur en vorm uit. Datering: ontwerp rond 1980, niet in productie Tegenover Thonet beweert Stam dat dit ontwerp Datering: ontwerp 1978, niet in productie genomen Datering: ontwerp en varianten rond 1981, geen uit het begin van de jaren ’30 dateert. Dit stuit op genomen Literatuur: Möller 1997, 159 uitvoering bekend ongeloof, maar bij wijze van hommage wordt van Literatuur: Möller 1997, 159 Collectie: DAM Literatuur: Möller 1997, 159 het onverkoopbare model een prototype uitge- Collectie: DAM Geen afbeelding bekend Collectie: DAM voerd.1 De stoel krijgt een etiket mee: “Uit het Geen afbeelding bekend begin van de jaren ’30 dateert dit ontwerp van een tot dusver niet gerealiseerde overhangende, gestoffeerde fauteuil met een hoge rug, oren en met hout afgewerkte armleuningen.”2 Deze verklaring is bedoeld voor Stam, die het prototype krijgt.

Datering: ontwerp 1978, prototype Thonet voor 1983, niet in productie genomen Literatuur: Möller 1997, 158-159 Collectie: DAM

1 DAM archief M. Stam 003-529-001. Schriftelijke mededeling van Claus Thonet aan de auteur, 4 mei 2015. 195 2 DAM 003-529-001. Vertaald uit het Duits. 196 197 198 216 217

199.1 199.2 199.3 200.1

199.1 INTERIEUR VAN EEN WONING Opmerking: bestemd voor een zekere familie ALTAARTAFEL PETERSKIRCHE Parkresidenz no. 402, titelpagina van het Heller, mogelijk verwant aan O. Stam-Heller ontwerpvoorstel. Mart Stam werkt de vormgeving van een interieur Locatie: Parkresidenz no. 402, onbekend adres in Langwerpige altaartafel van onbekende materia- Collectie DAM uit. Drie aspecten die uitgelicht worden zijn de Rheinfelden len, waarvan het blad op twee trapeziumvormige plattegrond, de wanden van de woonkamer en de Datering: ontwerp eindjaar 1981, geen uitvoering dragers rust. Onder het tafelblad is een tweede 199.2 indeling van een open keuken. Hout is daarbij het bekend blad gedacht. Tussen de twee bladen zijn de dra- Parkresidenz no. 402, ontwerptekening voor de basismateriaal. Ontworpen bij gelegenheid van Literatuur: Möller 1997, 159 gers afgerond. Mart Stam ontwerpt de tafel met keuken. de oplevering van een appartement in een nieuw Collectie: DAM de Peterskirche in Bazel voor ogen, maar hij biedt Collectie DAM gebouwd woonblok. het ontwerp deze kerk niet aan. Waarschijnlijk is het bij deze schets gebleven. 199.3 Parkresidenz no. 402, ontwerpschets voor de Datering: ontwerp rond 1982-1983, niet woonkamer. uitgevoerd Collectie DAM Literatuur: Möller 1997, 159 Collectie: DAM

200.1 Altaartafel, ontwerptekening. Collectie DAM 199 200 218 219REGISTERS 220 221

ZAKENREGISTER Arti et amicitae 214 Dadaïsme 48, 49, 63, 78, 82, 86, 91, 126, 276 Goed wonen. Maandblad voor wonen en Jongelieden Geheelonthoudersbond 32, 33, 36, Nieuw Amsterdam, de 222 Asnova 70 Delftse school 256, 264, 269 woning-inrichting 285, 307, 317-319 44, 258, 334 Nieuwe bouwen, het 20, 29-30, 78, 86, 91-92, 95, Codering van de paginanummers: [CAT. NR. ] Astrologie 341 Deutsche Werkbund 109-111, 176 Goedkoope arbeiderswoningen [CAT. 104] 213 Joodsche Kunstnijverheidsschool 247 110-112, 116, 128-132, 134, 142, 145-151, 157, proefschrift, afbeelding Avant-garde 14, 19, 98, 102, 202, 221, 332 Dr. J.J. Maatsbank [CAT. 49] 89, 364 Groene Amsterdammer, de 209, 223, 238 Joyeux, les 112, 137 162-163, 165, 175-176, 188, 202-208, 212-221, Babasiedlung 168 Draadstoel [CAT. 163] 304, 319 Groep ’32 214-217, 220-221, 224, 265 Jugendstil 24 224, 231-232, 248, 255, 257, 263, 265, 268-269, 8 en Opbouw, de 14, 128, 189, 202, 210, 212, 215, Bauhaus 48-49, 58-59, 61, 78, 92, 99, 119, 139, Draaistoel [CAT. 111] Grosse Berliner Kunstausstellung 60, 77 Kantoorgebouw ADGB [CAT. 18] 53 271, 272, 305, 307, 332-333, 338-339 219-224, 226-228, 231, 236, 242-243, 247-248, 165, 168-169, 171, 179, 183, 194, 198-199, 242- Driezitsbank [CAT. 135] 399 Gymnasium ‘Terrassierung’ [CAT. 30] 76, 356 Kantoorgebouw Am Knie [CAT. 15] 58, 61, 111, Nieuwe kunst 24, 26 257, 262, 265, 385, 389 243, 245-246, 253, 262, 274, 276, 289-290, 293, Dubbele eengezinswoning Länggasse [CAT. 39] Hochschüle für angewandte Kunst Berlin- 123, 136, 350 Nieuwe meubel, het [CAT. 117] 228, 391 8, de 128, 160, 211, 213-218, 220, 224, 230, 232, 295, 297, 302, 309, 311, 316, 370, 381, 401 Eengezinshuis Keller [CAT. 44] Weissensee 295-299, 301-302, 333, 339 Kantoorgebouw Börsenhof [CAT. 14] 56-58, 61, 64, Nieuwe zakelijkheid 16, 20, 48, 83, 86, 91, 139, 242, 255, 269, 311, 313, 333, 339, 343, 394, 397 bauhaus zeitschrift für gestaltung 170-171, 370, Elsevier’s geïllustreerd maandschrift 224 Hochschule für bildende Kunst 333, 343 111, 123, 141, 330, 351, 352, 356, 350-360, 379 161, 214-215, 220, 248 A.S.B. 175-177 381 Ensemble van twee tafels [CAT. 136] Hochschule für Werkkunst 292-293 Kantoorgebouw Chicago Tribune [M. TAUT, CAT. 16] Novembergruppe 59-60, 77, 109 ABC – Beiträge zum Bauen 14, 16, 68-71, 78, 80, Bauwelt 77 Entartete Kunst 119, 298 Huis Länggasse [CAT. 38] 57, 353 Onbetaalde fauteuil, de [CAT. 10] 82-84, 87, 95-96, 98, 109, 115, 120, 132-133, 142, Bedrijfsgebouw - variant [CAT. 45] Erste Bauhaus-Ausstellung 58-59 Huis Rikli [CAT. 27] 66, 327 Kantoorgebouw Chicago Tribune [M. STAM, CAT. 17] Ontwerp cover [CAT. 7] 145, 147-149, 155, 167, 182, 260, 319, 327, 332, Bedrijfspand Steinmühleplatz [CAT. 20] 65, 354 Erste Russische Kunstausstellung 52 Huizen 28-30 Weissenhofsiedlung [CAT. 57] 114 - 57, 61, 123, 353 Ontwerpschetsen voor achterpootloze stoelen 342, 350, 359, 362-363 Boerenstoeltje [CAT. 134] 224 Esprit nouveau, l’ 55, 150, 154 115, 120, 122, 126, 131, 157-158, 161, 320, 332, Kantoorgebouw de Geïllustreerde Pers [CAT. 168] [CAT. 191] 325, 405 Abstracte Kunst [C AT. 11 9] 225, 235-236, 239-240, Bond Nederlandse Architecten 212, 306 Experimenten van wandschilders [CAT. 152] 281 341, 344, 367, 368, 371, 376 309, 321, 327, 333, 344 Opbouw 44, 58, 86, 90, 110, 128-129, 132-133, 316 Bouwbedrijf, het 117, 250, 356, 358, 360 Exposition des arts décoratifs 86 Huizenrij en kantoor Van Stolk & Zoonen [CAT. 70] Kantoorgebouw Van Berkels Patent [CAT. 72] 70, 138, 145, 149, 167, 176, 189, 213-214, 224, 242, Administratiegebouw van de Theosofische Bouwkundig weekblad 390 Expressionisme 48 Huizenrij Möösli [CAT. 25] 370, 376 305, 313, 336, 371, 397 Vereniging [CAT. 55] Bouwkundig Weekblad Architectura 131-132, 166, Fauteuil [CAT. 121] Hut voor Jiddu Krishnamurti [CAT. 64] 93, 365 Kasten met wasgelegenheid [CAT. 151] open oog avantgarde cahier voor visuele vorm Aérocar [CAT. 48] 88, 363 223, 255 Fauteuil D 150 [CAT. 102] I Tjing 338 Kroniek van hedendaagsche kunst en kultuur 223 geving 262-265, 280, 285, 343, 396 Affiche Abstracte Kunst [CAT. 120] Bouwmaatschappij de Lairesse 31 Fauteuil D 151 [CAT. 103] In Holland staat een huis [CAT. 126] 256-257 Kubisme 48 Openluchttheater [CAT. 90] 187, 223, 385 Affiche Bruynzeel parketvloeren [CAT. 35] 84 Brieven uit de cel 40, 44 Fauteuil W 1 [CAT. 60] 122 Institut für industrielle Gestaltung 295, 299 Kulturhaus und Kulturpark [CAT. 153] 294, 400 Ouderenhuisvesting Harry und Emma Budge- Affiche Internationale Architectuur Tentoonstelling Brigade-Meyer 204 Flatgebouw voor alleenstaanden [CAT. 170] 310 Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs 242- Kunst en kultuur 223 Heim [CAT. 76] 159-162, 164, 320, 373 [CAT. 74] 131, 371 Bungalow Stam [CAT. 178] 310-311 Form Internationale Revue 319 244, 246, 251, 253-254, 259, 262, 273-275, 282, Landarbeiderswoningen Koolzaadhof [CAT. 162] P M Piet Mondriaan herdenkingstentoonstelling Akademie für Bildende Künste 289, 292-293 Busstation Oostplein [CAT. 66] 102, 133 Forum voor architectuur en gebonden kunsten 286-287, 289, 316, 333, 342-343, 381 305 [CAT. 143] Alexander Calder + Fernard Léger [CAT. 150] 279 Commissie coördinatie onderwijs beeldende 265, 271 Interieur jeugdherberg [CAT. 127] 257 Landingsplaats met restaurant [CAT. 46] 70, 362 Passerelle [CAT. 31] Ameublement studentenwoning [CAT. 110] 234, kunsten 283 Frankfurter Oktobergruppe 167 Interieur Nationaal Luchtvaart Laboratorium Levensverdieping 35, 36 Paviljoen en tentoonstelling De trein 1839-1939 393 Commissie van advies inzake het kunstnijver- Frühlicht 53-55, 61 [CAT. 129] Liga Nieuw Beelden 314-317 [CAT. 116] 239-240, 244 Amsterdamitis 215 heids-onderwijs 282 Functionalisme 16, 20, 54, 164, 166, 169, 188, Interieur Stedelijk Museum [CAT. 118] 225, 234- Logo 348 Persoonsbewijzencentrale 249, 252, 289 Amsterdamse School 31, 45, 66, 214, 218, 226, Congrès Internationaux d‘Architecture Moderne 214-215, 237, 256, 292, 297, 305, 312, 314, 318, 235, 240 Machine 86, 120, 158, 184 Plafondlamp [CAT. 123] 276, 302 10, 13, 15, 17, 145-146, 151-152, 154-155, 165- 329, 332, 342-343, 356 Interieur vergaderzaal [CAT. 128] 257 Mart Stam Gesellschaft 339 Polytechnisch Bureau Nederland Arnhem 30, 31 Antroposofie 331-332, 340 167, 177-179, 181, 202-203, 205, 209, 213, 230- Functioneele stad, de [CAT. 97] 231-232, 240 International Style, the 20, 140, 162 Mart Stam-prijs voor binnenhuisarchitectuur 339 Princesseflat [CAT. 172] 309, 341, 401 Architectura et Amicitiae 30 232, 242, 248, 266-267, 290-291, 309, 311-314, Futurisme 48, 86, 91, 114, 332 Internationale Anti-Militairistische Vereeniging Meubels Het nieuwe meubel [CAT. 117] 391 Principestadsplan Rotterdam [CAT. 132] Architecture internationale 120 327, 330, 332, 336, 375, 386 G. Zeitschrift für elementare Gestaltung 51, 61, 44, 334 Montessorischool [CAT. 95] 212 254-255 Architecture moderne 20 Constructivisme 48, 50, 54, 80, 91, 135-136, 161, 67, 69, 220 Internationale Architectuur Tentoonstelling Nederlands paviljoen en tentoonstelling IVA Progymnasium ‘Eingang am Strassenkreuz’ Architecture vivante 117, 351 180-188, 220, 235, 332, 360, 372 Gemeentelijke commissie wandschilderingen [CAT. 73] 128, 130, 133, 138, 148 [CAT. 124] 240, 390 [C AT. 4 2] Armstoel [CAT. 109] Contactgroep voor in- en exterieurarchitecten 283 Internationale Revue i 10 14-16, 96, 98-103, 126, Nederlands paviljoen World’s Fair [CAT. 113] Progymnasium Thun - variant [CAT. 43] 76, 111, Armstoel [CAT. 122] 272 Gestoffeerde stoel [CAT. 112] 130, 132-133, 145, 148, 150-153, 161, 175-176, 237-239, 241 142, 358, 400 Armstoel DRP 533284 [CAT. 87] 173 Corbusier schilder schilder architect stedebouwer Gevangeniskapel [CAT. 11] 43 196, 214, 219-220, 332, 334, 339, 342, 366, 369, Neue Frankfurt, das 161, 373, 379 Raadhuis ‘Tangent en Radiaal’ [CAT. 105] 236-237, Art d’aujourd’hui 85-86 [CAT. 146] 279 Goed wonen 273, 283-286, 300, 305-308, 315, 372 Neue Sachlichkeit 20, 169 327, 389 Art déco 86, 222 Crematorium ‘Fini’ [CAT. 130] 254 319, 321, 339, 342 Jonge strijd 33 New Objectivity 20 Rembrandt in de schuilkelders 242, 247 222 223

Reorganisatie fabriek Fokker [CAT. 106] Stijl, de 16, 27, 45, 48, 55-56, 60-61, 67, 85, 91, 96- Tweede Wimbe, de 212 Villa Heller [CAT. 187] 322-324, 329, 333 Woonwijk Hellerhof [CAT. 75] 10, 156-159, 161- Rij drive-in woningen [CAT. 96] 210, 212, 223, 234, 97, 99-100, 147, 150 Twee-onder-een-kap woningen Rainstrasse Villa Moser [CAT. 26] 162, 164, 178, 190, 271, 320, 341, 374, 376, 379 257-258, 326, 333, 341, 344, 388 Stoel [CAT. 86] [CAT. 21] Villa Mostam [CAT. 186] 322-323, 329, 333, 404 Woonwijk Weissenhofsiedlung [CAT. 56] 10, 13, Rij eengezinswoningen Thun [CAT. 41] Stoel B 32 – eerste variant [CAT. 98] 392 Uitbreiding kantoorgebouw Mahuko [CAT. 182] Villa Palička [CAT. 77] 165, 168, 170, 177, 326, 344, 16, 109-110, 112, 114, 116-122, 125-127, 146, 168, Rijksnormaalschool voor Tekenonderwijzers Stoel B 32 – tweede variant [CAT. 99] 310, 320, 403 380 170, 177, 367-368 27-31, 40 Stoel B 85 – variant [CAT. 100] Uitbreiding Lettergieterij Amsterdam v/h Tetterode Vkhutemas 50, 70, 86, 182, 362 Ziekenhuis Lory-Spital [CAT. 28] 77 Ring, der 60, 118, 147, 146-151, 167-168 Stoel DRP 541100 [CAT. 80] 172-173, 377, 382 [CAT. 149] 265, 270-271 Volkshuis [CAT. 29] 76 Zitbank [CAT. 145] 399 Roten Bauhaus-Brigade 183, 200 Stoel gedurende de laatste 40 jaar, de [CAT. 94] Uitbreiding Museum Willet-Holthuysen [CAT. 174] Vrij Nederland 279 Zithoek [CAT. 63] 122 Schommelwagen [CAT. 159] 226, 240 315 Vrije Katheder, de 279 Zweite Deutschen Kunstausstellung 1949 294 School Heimberg [CAT. 40] Stoel KHZR [CAT. 139] 261, 286 Uitbreidingsplan Linker Maasoever [CAT. 9] 45 Wandmeubel [CAT. 13] Schoolgebouw Gurzelen [CAT. 36] 357 Stoel met doorlopende rugleuning [CAT. 101] Van Nellefabriek [CAT. 52] 13, 15-16, 18, 57, 92, 94, Wandschaallamp [CAT. 78] 378 Schweizerische Bauzeitung 61, 63-64, 66, 349, Stoel S 67 F [CAT. 194] 325 131, 134-143, 145, 176, 189, 211, 255, 264-265, Watertoren Wassenaar [CAT. 65] 102, 369, 379 352 Stoel S 68 [CAT. 195] 325, 405 320, 332, 339, 341, 372 Wederopbouwplan ‘PR’ [CAT. 131] 255-256, 394 Seven lamps, the 118-119, 151-152, 332 Stoel W 1 [CAT. 58] 10, 122-123, 125-126, 173-174, Van Nellemagazijn [CAT. 51] 92, 130 Weerbare democratie, volk in verzet [CAT. 142] Stabva 168 183, 225, 227, 229, 324, 330, 332, 341-342, 361, VANK 226-227, 249 281 Stadsplanning Makejevka [CAT. 91] 269 371 Verbandshaus van de Deutsche Buchdrucker Wendingen 57, 61, 64, 97, 139, 351 Stadsplanning Orsk [CAT. 92] 203-205, 208, 269, Stoel W 1 – variant [CAT. 59] 125 [C AT. 1 9 ] 54 Werkman drukker-schilder [CAT. 133] 278, 395 386, 387 Studiegroep functionele grondslagen van de Verbouwing en uitbreiding bankgebouw Mees & Zn. Wij, ons leven, ons werk 223 Stadstekenschool 26-38, 31, 43 woning 309 [CAT. 71] 92, 94 Winkelgalerij met café-restaurant [CAT. 37] Stadsuitbreidingsplan ‘Vital’ [CAT. 24] Studiegroep voor de architectonische verzorging Verbouwing en uitbreiding Hochschule [CAT. 161] wo wohnen alte leute 161 Stadsuitbreidingsplan Den Haag zuid-west van den na-oorlogschen woningbouw 256 296 Wohnung für das Existenzminimum, die [CAT. 85] [CAT. 12] 45, 349, 386 Stuhl, der [CAT. 84] 171-172, 226-227, 382, 383 Verbouwing en uitbreiding studentenflat [CAT. 115] 167, 375 Stand Fokker [CAT. 125] Surrealisme 232, 276 Verbouwing pakhuis en kantoor Hammes [CAT. 50] Wohnung, die 11, 124-127, 130, 152, 156, 173 Stand VEB Westglas und Ostglas [CAT. 158] 296 Tafel [CAT. 137] Verbouwing passagekantoor Burger & Zn. Wolkenbügel - variant [CAT. 34] 78, 80, 123, 130, Standaardmeubels [CAT. 134] 285, 399 Tafel [CAT. 138] [CAT. 108] 361 Stedelijk Museum 29-30, 52, 225-227, 230-231, Tafel W 1 [CAT. 61] 122 Vereniging van beoefenaars der gebonden kun- Wolkenkrabber-variant [CAT. 47] 54, 56, 58, 182, 225 234-237, 240, 243, 256, 273, 277-279, 281-282, Tafel W 2 [CAT. 62] sten (GKf) 273, 280, 282, 284, 286, 300, 317, Wonen 318 305, 314-316, 395 Team X 312-314 339 wonen & wonen [CAT. 165] 315 Stedenbouw Magnitogorsk [CAT. 89] 184-187, 190- Tentoonstelling g.k.f. [CAT. 141] Verkeersknooppunt Hofplein – tegenontwerp ‘Woning met uitbreidingsmogelijkheid 1923’ 192, 193-194, 196-197, 199-200, 202, 204-205, Tentoonstellingsgebouw Frankfurt am Main [CAT. 67] 15, 28, 128, 132-133, 149, 170, 223 [CAT. 22] 66, 131, 359, 364 208, 333, 337-338, 384 [CAT. 88] 376 Vernieuwing centrum Dresden [CAT. 140] 290-291 ‘Woning met uitbreidingsmogelijkheid 1924’ Stedenbouw Vreewijk [CAT. 8] 41, 45 Tentoonstellingsraad voor bouwkunst en verwan- Vernieuwing Rokin en Dam [CAT. 53] 10, 14, 16, [CAT. 23] 66, 112, 309, 355, 359 Stedenbouwkundig advies Balgasj [CAT. 93] 205- te kunsten 283 96, 102-103, 111, 131, 136, 203, 236, 320, 332, Woningbouw Frankendaal [CAT. 148] 265, 268, 206, 337 Tentoonstellingstafel [CAT. 144] 278 334, 344, 363, 367, 379 270-271, 307, 341, 398 Stedenbouwkundig plan Nagele [CAT. 147] 265, Theosofisch vergadergebouw [CAT. 54] 92-93 Vesch/Gegenstand/Objet 51, 69 Woningbouwcomplex het Oosten [CAT. 169] 268, 268-270, 305, 307, 311, 397 Trap Museum Fodor [CAT. 173] 315 Vignet De roeping van den mensch [CAT. 3] 307, 309 Stedenbouwkundig plan ‘Bosch en Lommer’ – alt. Treinstation Genève-Cornavin Canonica Vignet Jeugd en alcohol [CAT. 6] Woningbouwcomplex Mathenesserweg [CAT. 69] [CAT. 107] 218-219, 224 [A. ITTEN, CAT. 32] 76-77 Vignet Jonge Strijd [CAT. 2] 92, 94 Stedenbouwkundig plan ‘Hauptstadt Berlin’ Treinstation Genève-Cornavin [M. STAM, CAT. 33] Vignet Onze kampeerweek [CAT. 4] Woningbouwcomplex Wiesbaden [CAT. 83] 375 [CAT. 175] 308-309 10, 77-78, 110-111, 131, 149, 332, 334, 343-344, Vignet Programma feestavond [CAT. 5] Wooncomplex Quartiere Regina Elena – variant Stedenbouwkundig plan ’t Markvelt [CAT. 114] 360, 379 Villa aan de Plas [CAT. 68] 92, 94-95, 143 [CAT. 82] 224 225

PERSONENREGISTER Bijvoet, Bernard 57, 64, 66, 140, 214, 221, 307 Calder, Alexander 279, 316 Duiker, Jan 45, 57, 64, 66, 140, 176-177, 212-214, Ford, Henry 186 Grotewohl, Otto 294, 298-299 Bill, Max 264, 319, 396 Campbell, Joseph 337 220-221, 235 Frampton, Kenneth 141 Gubler, Friedrich 146 Aalto, Alvar 226-228 Bing, Ilse 11, 156, 161, 321, 337, 379 Campendonk, Heinrich 300 Duintjer, Marius 214, 237, 265 Frank, Ise 92, 168, 169 Gubler, Jacques 327 Albers, Josef 243, 381 Blom, Leo 36 Campigli, Massimo 281 Duwaer, Frans 250, 252 Frank, Josef 109, 111, 113, 147 Guevrekian, Gabriel 147 Alma, Peter 176, 253 Blom-Stamo, zie Stamo Camus, Albert 340 Dymschitz, Alexander 297 Frankenberg-Liefrinck, Ida, zie Liefrinck Guggenheim, Peggy 259 Altman, Nathan 50 Bock, Manfred 151 Candilis, Georges 312 Eames, Charles 228, 317 Freundlich, Otto 235 Gutmann, Rolf 312 Andriesse, Emmy 386 Bodegraven, Wim van 305 Chagall, Marc 50 Eames, Ray 228, 317 Fuchs, Rudy 286 Haase, Annelies 279 Antaria, Paul 68, 78 Bodon, Alexander 228, 257, 265, 269-270, 305 Chareau, Pierre 147 Eeden, Frederik van 34, 36, 340 Füssli, Orell 151, 153 Habermann, Erika 160, 373 Appel, Karel 277, 281 Boeke, Kees 243, 246, 334 Chirico, Giorgio de 85 Eesteren, Cor van 15, 44, 51, 55, 60-61, 85, 87, Gabo, Naum 50-52, 101, 220 Haefeli, Max Ernst 147 Arian, Max 247-249 Boeken, Albert 19, 214, 216-218, 221, 236 Christus 43, 80, 92, 138, 207, 334-335, 337 96, 99, 101, 105, 110, 119, 129, 132, 143, 146-147, Gasteren, Louis van 307 Haffmans, Paul 309-310 Arp, Hans 49, 51, 63, 67, 85, 100, 161, 235 Bolkestein, Gerrit 244, 246 Churchill, Winston 289 149-153, 155, 176-178, 203, 214, 216-219, 224, Gelderen, Willem van 269 Hain, Simone 302 Arp, Sophie, zie Taeuber-Arp Bonger, Jo 340 Citroen, Paul 59, 243 230, 232, 235, 239, 252-253, 255-256, 262, 265, Georgiadis, Sokratis 203 Häring, Hugo 49, 77, 146-147 Autheuil, Georges 85 Bosman, Jos 15, 61, 208 Clapton, Eric 344 267, 269-271, 307, 312, 316, 326, 329, 333, 336, Giedion, Sigfried 12, 53, 77-78, 100, 102, 105, Häsler, Otto 162 Bakema, Jaap 92-93, 142, 255, 266, 308, 312-313, Bot, Jaap 255, 271, 280, 283 Conert, Herbert 290 396 139-140, 143, 146-147, 149-155, 158, 161-162, Hausmann, Georges-Eugène 86 309, 316 Boterman, Frits 10, 329 Copier, Andries 282 Eggeling, Fritz 308 166-167, 182, 185, 189, 202-203, 208, 216, 229- Heartfield, John 49, 293-294 Baker, Josephine 81 Bourgeois, Victor 111, 146-147, 177-178 Corbusier, le [pseud. van Charles-Édouard Eggeling, Viking 48, 51 231, 254, 266, 312, 314, 332, 339, 341 Hebebrand, Werner 157, 192, 204 Bakoenin, Michael 98 Braak, Menno ter 102 Jeanneret] 10, 12, 20, 55-57, 64-65, 85-86, 88, Ehrenburg, Ilya 50 Giedion-Welcker, Carola, zie Welcker Heijden, Chris van der 337 Barbe, Pierre 177 Brancusi, Constantin 235 92-93, 102, 109, 111-113, 116, 119-120, 124- Eibink, Adolf 256 Gill, Alison 308, 312 Heller, Olga 17, 26, 240, 246, 254, 257-258, 262, Barr, Alfred 239, 259 Brands, Eugène 277, 316 125, 130-131, 137, 140, 145-152, 154-155, 161, Eikeboom, Hans 43 Ginkel, Daniël van 305, 313 272, 278, 285, 288, 294, 299, 301, 304, 306, Bauerherine 159, 162, 164 Brandt, Bé 275, 285 165-167, 177-179, 188, 202-203, 214-215, 226, Eisenstein, Sergei 102 Ginzburg, Moisei 147, 177 310-311, 320-323, 327-329, 333, 344-346, 383, Baumeister, Willi 113, 125, 172 Braque, Georges 263-264, 396 232-233, 237, 251, 262-264, 277, 279, 290, 308, Eisler, Hanns 196, 297 Gispen, Willem 130, 276, 280, 285 395, 404 Bazel, Karel de 27, 93 Brecht, Bertold 297 312-313, 316, 327, 333, 336-337, 339-340, 359, Elffers, Corns. 255 Gogh, Theo van 340 Helman, Albert 250 Beese, Lotte 165, 171, 199-201, 203-208, 210- Breitner, George 29 396 Elffers, Dick 245 Gogh, Vincent van 29, 340 Hendriks, G. 238 213, 217, 222-223, 233, 235-236, 240, 242, 246, Brenner, Anton 167 Corneille (pseud. van Cornelis van Beverloo) 277, Elling, Piet 176, 265, 268-270, 305-306, 333, 398 Gogh-Bonger, Jo van, zie Bonger Hermans, Willem Frederik 184 254, 257-258, 268-269, 304, 340, 345, 387-388, Brentjes, Yvonne 247 316 Elsken, Ed van der 251 Gorter, Herman 34, 340 Hilberseimer, Ludwig 51, 77, 105, 109, 137, 169, 390-391 Breuer, Marcel 115, 124-126, 139, 169, 172-175, Cornelius, Violette 249 Elte, Harry 217, 235, 256 Gouwe, W.F. 282 360 Beese, Peter 200, 203 197-199, 226, 228-229, 335-336, 339, 382, 392 Croix, Guillaume la 217 Elzas, Abraham 215, 217, 221 Gräff, Werner 151-152 Hitler, Adolf 179, 248, 263, 298, 345, 360 Behr, Adalbert 301 Brinkman, Jan 13, 15, 90-91, 93, 95-96, 110, 129- Crouwel, Wim 316 Engelman, Jan 177 Granpré Molière, Marinus Jan 41-46, 55, 128, Hitchcock, Henry-Russell 140 Behrens, Peter 49, 53, 109, 111-112, 114, 119, 181 130, 133-143, 312 Cuypers, Pierre 12, 28, 57 Engels, Friedrich 292, 296 186, 256, 332, 335, 339 Höch, Hannah 59, 161, 221 Behrens-Hangeler, Herbert 297 Brinkman, Michiel 45, 134 Dähn, Fritz 294 Ernst, Max 85 Gris, Juan 85, 172 Hoef, Chris van de 23 Belling, Hans 53 Broek, Jo van den 129, 142, 215, 255, 265, 307- Delauney, Robert 235 Eschauzier, Frits 234, 253, 314 Groenewegen, Han 218, 221 Hoff, Robert van ‘t 56, 71 Bendien, Jacob 176 309, 312-313 Delauney-Stern, Sonia, zie Stern Eyck, Aldo van 268-269, 276, 306, 312-313, 317, Groet, Jacques 275 Hoffmann, Ernst 298 Benjamin, Walter 51, 100 Bromberg, Paul 285 Dersjant, G. 285 397 Groosman, E.F. 255 Hoffmanns, Franz 53, 353 Bergeijk, Herman van 342 Bruchhäuser, Alex 324-325, 405 Dijk, W. van 137, 143 Falkenberg, Otto 189 Groot, Alida de 22-23, 26, 32-33, 89, 169, 188, 224 Holt, Friso ten 221, 316 Berghoef, Johannes 237 Brugman, Tilly 172 Döcker, Richard 109, 111-112, 114, 119 Fanelli, Giovanni 13 Groot, Maarten de 23 Hoste, Huib 147 Berkovich, Elmar 228 Brusse, Wim 262-263, 276, 280, 396 Doesburg, Theo van 12, 27, 48, 51-52, 55, 60-61, Febvre, Lucien 10 Gropius, Walter 48-49, 54-55, 57-58, 60, 78, 86, Hovens Greve, Hans 313 Berlage, Hendrik 12, 19, 27-28, 42, 51, 64, 80, 132- Bückling, Peer 171 66, 71, 78, 85-86, 99, 172, 176, 214-215, 235, 332 Feiniger, Lyonel 59, 381 92, 102, 105, 111-112, 117-120, 125, 139-140, 143, Howard, Ebenezer 42 133, 147-148, 155, 230-231, 243, 278, 336, 403 Bueno de Mesquita, Nol 283-285 Doesburg-van Moorsel, Nelly van, zie Moorsel Figner, Wera 100 146, 151, 154, 161, 167-169, 177-178, 184, 188, Howell, Bill 312 Besant-Wood, Annie, zie Wood Buñuel, Luis 85 Domela Nieuwenhuis, César 85, 99, 109, 117 Fletcher, Peter 324-325 198, 203, 231, 244, 266, 309, 311, 335-336 Huizinga, Johan 222 Bibesco-Bassaraba de Brancovan, Anne 85 Busch, Ernst 297 Dudok, Willem 29, 45-46, 58, 71, 91, 218, 238-239, Fluck, Frieda 155 Gropius-Frank, Ise, zie Frank Huszár, Vilmos 85, 97, 99, 103 Bijhouwer, Jan 217, 266, 269 Buys, Hans 57, 61, 138, 224, 235-236 265, 307 Forbát, Fred 194 Grosz, George 49, 51, 59 Ingberman, Sima 203 226 227

Itten, Arnold 71, 332, 356, 357 Kramer, Friso 17, 275-276, 285, 319 Loghem, Han van 20, 44, 58, 109, 129, 131-132, Meyer, Hannes 68, 137, 146, 169-171, 178-179, Norden, Hans van 281 Rietveld, Gerrit 27, 66, 90, 96, 99, 101, 124, 137, Itten, Johann 59, 61, 235, 243-244, 293, 319, 343 Kramer, Piet 17, 30, 276 176, 181, 202, 210, 214, 219, 221, 367 183-184, 194, 199-200, 207, 242, 381 Nort, B. 285 147, 172, 176-177, 214, 221, 226-228, 234, 239, Ivens, Joris 91, 102, 165, 196 Krishnamurti, Jiddu 92-93, 365 Loos, Adolf 29 Meyerhold, Usevolod 50 Oehm, Margarete 125 262, 265, 269, 276, 278, 305, 316, 343, 382, 396 Jaarsveld, Wim 246 Kroonenburg-de Kousemaeker, Claar van 279 Lorenz, Anton 173-175, 197-199, 210, 230, 285- Michel, Ella 161-162 Ojen, Evert van 134, 139 Rietveld, Jan 276 Jacobs, Aletta 33 Küppers, Sophie 67, 78, 96, 137, 154, 172, 182, 327 286, 301, 319, 324, 335, 339 Mierop, Lodewijk van 35 Onrust, Hank 15 Rietveld, Wim 276 Jacobse, Arne 319 Kurpershoek, Theo 281 Lucebert [pseud. van Bertus Swaanswijk] 276 Mies van der Rohe, Ludwig 29, 48, 51 48, 51, 53- Oorthuys, Gerrit 13, 14, 112, 138, 141, 179, 301, Rilke, Rainer Maria 190 Jaffé, Hans 249, 253, 262, 396 Ladovski, Nikolaj 70 Luckhart, Hans 49 54, 57-59, 60-61, 109-115, 117, 119-120, 125, 140, 303, 26, 339 Ringers, Johan 255 Jeanneret, Pierre 88, 147 Lammers, Theo 307 Lunarcharski, Anatole 50 146, 151, 161, 169, 172-174, 199, 228, 336-337, Orlow, N. (pseudoniem van een collectief) Rodchenko, Alexander 52, 86 Jencks, Charles 327 Lankelma, Lida 275 Luning Prak, Niels 141 351, 359, 382 297-298 Roëll, David 234-235, 237 Jesserun d’Oliviera, Jaap 274 Lanooy, Chris 23 Lurçat, André 85, 147 Mijll Dekker, Kitty van der 246 Oud, J.J.P. 11, 19, 27, 41, 44, 52, 55, 58-60, 64, 66, Rogier, Jan 176, 326 Jofan, Boris 188 Last, Jef 129, 190, 193 Maaskant, Hugh 236, 238-339, 386-388 Miró, Joan 85 68, 71, 77, 85, 91, 93, 96-97, 99-102, 109, 111-113, Roland Holst, Richard 27, 244 Johnson, Philip 140, 278 Laur, Françis 78 Máčel, Otakar 13-14, 142, 198, 229 Moholy Nagy, László 51, 59, 78, 82, 85, 99-100, 116, 119, 125, 128-129, 135, 138, 140-141, 143, Roland Holst-van der Schalk, Henriette, zie Schalk Jonge van Ellemeet, M. de 132 Lauweriks, Mathieu 27 Majakovski, Vladimir 68 102, 161, 169 147, 150-152, 161, 164, 176, 219, 222, 226, 228, Romein, Jan 100 Jongert, Jac. 27, 86, 135, 144 Lebeau, Chris 53, 189, 251, 258, 335 Malevich, Kazimir 50, 52, 101, 154 Moholy-Schutz, Lucia, zie Schutz 231-232, 235, 239, 255, 263, 265, 269, 305, 307, Roosenburg, Dirk 238 Junghanns, Kurt 141, 327 Lebeau, Leni 49, 53, 63, 65, 71, 78, 81-83, 87-88, Mallet-Stevens, Robert 86, 120 Mohr, Arno 297 343 Rooskens, Anton 277 Kafka, Franz 103 96, 122, 131-132, 169, 182, 189, 207, 211, 339, Man Ray (pseud. van Emmanuel Radnitzky) 51, Molenaar, Joris 15, 93, 142 Pempelfort, Gerd 308 Rose, Hajo 245 Kamerling, Mart 269-270, 305, 397 345, 383 81, 85 Molkenboer, Willem 28 Penaat, Willem 228, 234 Roth, Alfred 15, 81, 112, 131, 153, 325, 328, 396 Kamman, Jan 139 Leck, Bart van der 99, 177, 227-228, 234 Mandrot-Revilliod de Muralt, Hélène de, zie Möller, Werner 11, 13, 15, 93, 143-144 Petersen, Ad 323 Roth, Emil 67-70, 78, 112, 361 Kandinsky, Wassily 50, 59, 78, 99, 101, 215, 235, Leeuw, Dirk de 276 Revilliod de Muralt Mondriaan, Piet 36, 59, 60-61, 78, 81, 83-85, 87, Pevsner, Antoine 50, 101 Royen, Jean François van 238 381 Leeuw, Joseph de 227-228 Manz, Theo 312 98-99, 101, 153, 172, 177, 215, 234-236, 251, 259, Picasso, Pablo 85, 215, 233, 254, 277, 314, 395 Ruegenberg, Sergius 125 Karsten, Charles 247, 256, 258, 265, 268, 270-271, Leeuw, Kees van der 92-93, 134-136, 139-144, Maradona, Diego 13 278, 316, 334, 336, 339, 364, 383 Pieck, Han 342 Rümmele, Simone 13-14, 144, 322, 324, 326-329, 316 255, 267, 282-283, 336 Marx, Karl 263-264, 296 Moorsel, Nelly van 51, 86, 235 Pijper, Willem 98 338, 402 Keezer, Toussie 304 Léger, Fernand 85, 172, 235, 279, 281 Masson, André 85 Moos, Stanislaus Von 14, 326 Pineau, Georges 87, 177 Ruskin, John 118 Kertész, André 82 Leistikov, Hans 158, 373 Mathesius, Hermann 29 Moser, Karl 46, 55, 65-67, 71, 77-78, 80, 93, 139- Poelzig, Hans 49, 55, 59, 61, 109, 111, 113, 119, Ruys, Mien 268-269 Kiljan, Gerard 243, 276 Leistikov, Grete 382 Matisse, Henri 277, 281 140, 143-144, 146, 149-150, 154, 156, 167, 178- 181-188, 332 Saarinen, Eliel 57 Klee, Paul 59, 78, 85, 381 Lenin [pseud. van Vladimir Ulyanov] 50, 63, 68, May, Ernst 119, 146-148, 156-158, 159-160, 163- 179, 221, 327-328, 332, 335, 355, 374 Pollock, Jackson 259 Sade, D.A.F. de 302 Klerk, Michel de 30, 45, 66, 210, 226 180, 188, 207, 296 164, 166, 177-179, 181, 183, 185-187, 190-191, Moser, Werner 19, 45, 54, 57-58, 60, 62-65, 78, 84, Poznanski, Victor 85 Salomonson, Heinz 222, 228, 251, 256, 265, 269, Klijnen, Jos 41, 43-45, 128, 176, 189, 349 Leucht, Kurt 290-291 193-197, 202, 204, 207-208, 214, 384 88, 147, 156, 162, 179, 180, 188, 323, 328, 339, Premsela, Lucie 247 284-285, 304-305, 316 Klingeren, Frank van 305 Liang Le, Kho 276, 285, 319 Meijer, Clara 42, 98 350, 373 Prinzhorn, Hans 276 Salomonson-Keezer, Toussie, zie Keezer Kloos, Jan Piet 256, 258, 262-265, 269, 272, 305, Liefrinck, Ida 15, 138, 217, 221, 238, 289, 333 Meller, Paul 117, 147, 338 Moser-Schindler, Silva, zie Schindler Raapis, Jo 144 Sandberg, Willem 225, 230, 234-235, 237-242-244, 396 Ligeti, Pal 138 Meller, Piet 129 Mühll, Henri-Robert Von der 147 Rädecker, John 176 246-248, 250-252, 257, 259, 262, 271, 274, 267- Kloot Meyburg, Herman van der 255 Ligt, Bart de 43, 83, 102, 153 Mendelsohn, Erich 55, 77 Müler Lehning, Arthur 98-99, 101, 150-153, 176, 219 Rading, Adolf 77, 109, 111, 114, 119 283, 286-287, 300-301, 305, 314-317, 319-320, Kok, A. 41, 43, 45, 339 Lihotzky, Grete 157, 163, 181, 182, 204 Menist, Ab 144, 258 Mulisch, Harry 289 Randwijk, Henk van 281 323, 334, 337, 343, 396 Kokoschka, Oskar 236 Limperg, Koen 217, 221, 235, 247, 252, 316 Menist-Raapis, Jo, zie Raapis Neter, Bob 256 Rasch, Heinz 15, 55, 112-113, 125, 159, 324, 337 Sandberg-Swaneveld, Lida, zie Swaneveld Kolli, Nikolai 147 Linden, A. van der 139, 143 Mercadal, Fernando Garcia 147 Neter-Kähler, Grete 274 Ravesteyn, Sybold van 105, 176, 214-216, 226, Sanders, Paul 253 Komter, Auke 215, 228, 234, 237 Lipchitz, Jacques 85 Merkelbach, Ben 11, 105, 141, 158, 160, 189, 212, Neutra, Richard 159, 360 230, 238-239 Sant’Elia, Antonio 56, 161, 351 Koolhaas, Rem 12 Lissitkzy-Küppers, Sophie, zie Küppers 214, 216-217, 219, 221, 224, 231-232, 247-248, Niegeman, Johan 194-195, 243-245, 256, 266, Rebel, Ben 327 Sartoris, Alberto 147 Koppe, Hans 290 Lissitzky, El 14, 48, 50-52, 56, 59-60, 62, 67-70, 78, 255-256, 305-307, 309, 316-317, 333, 397-398 269, 274-275, 283-284 Reinhardt, Otto 290 Sartre, Jean-Paul 338 Kotkin, Stephen 183, 192 80, 83, 90, 96-97, 101-102, 123, 136, 147, 153-154, Mey, Jo van der 30, 40-41, 332 Niegeman-Brandt, Bé, zie Brandt Revilliod de Muralt, Hélène de 146-147 Saunier, Baudry de 87 Kraayvanger, H.M. 255 161, 172, 179, 180, 182, 209, 225, 258-259, 301, Meyden, Felix van der 310 Noailles, Anna de, zie Bibesco-Bassaraba de Reyner Banham, Peter 13, 126, 141, 144, 342 Schalk, Henriette van der 33, 129, 190, 251, 292 Kramer, Ferdinand 160, 162, 373 327, 361 Meyer, Adolf 77-78, 167 Brancovan Richter, Hans 48, 51, 63 Scharoun, Hans 109, 111-113, 117, 137, 308 228 229

Scheper, Hinrik 381 Stam, Arie 22, 26, 32, 89, 169, 188, 210, 224 Tucholsky, Kurt 190 Wood, Annie 34 Schindler, Sylva 326 Stamo 22, 26, 36, 41, 224 Tzara, Tristan 51, 63 Woods, Shadrach 312 Schlemmer, Oskar 59, 78, 381 Stam, Jan 340 Ulbricht, Walter 291, 297-299, 309 Woud, Auke van der 338 Schmidt, Georg 396 Stam, Jetti 127, 189-190, 211, 248, 257, 322, 336, Van Tongerloo, George 99 Wright, Frank Lloyd 46, 57, 65-66, 350 Schmidt, Hans 45, 52, 63, 67-69, 78, 80, 96, 131, 346 Veen, Gerrit van der 249-250, 252, 310 Zwart, Piet 129, 161, 243, 280, 282 147-149, 151-152, 155, 157, 167, 177-178, 181, Stam, Mart passim Vegter, Jo 237 Zwiers, Lambertus 237 189, 202, 104-205, 262, 386-387, 396 Stam, Peter 210, 257 Verhagen, Pieter 41-43, 45, 339, 349 Schmidt, Joost 381 Stam, Peter, zie Beese Versnel, Jan 321 Schneck, Adolf Gustav 111 Stam-Beese, Lotte, zie Beese Vestdijk, Simon 11 Schoenmaekers, Mathieu 83 Stam-de Groot, Alida, zie Groot Vlugt, Leen van der 13, 15, 44, 55, 90-91, 93, Schräder, Truus 137 Stam-Heller, Olga, zie Heller 95-96, 110, 128-130, 132-144, 169, 176, 212, 222- Schröder-Schräder, Truus, zie Schräder Stam-Lebeau, Leni, zie Lebeau 223, 229-230, 239, 332, 336, 365 Schuchardt, Eduard 290 Starý, Oldřich 168 Vlugt, Willem de 235 Schuchow, Vladimir 362 Steiger, Rudolf 147, 266 Voelcker, John 312 Schuitema, Paul 189, 219, 226, 243, 336 Steiner, Rudolf 340 Volten, André 316 Schumpeter, Joseph 11 Stern, Sonia 235 Vordemberge-Gildewart, Friedrich 85, 99, 235, Schütte-Lihotzky, Grete, zie Lihotzky Steur, Ad van der 255 252-253, 315 Schutz, Lucia 99 Stückelberger, Hansjürg 328 Vries, Antje de 190 Schwaen, Kurt 297 Stolzl, Gunta 381 Vries, Coen de 276, 285, 319 Schwagenscheidt, Walter 157 Strauss, Gerhard 289, 292-294, 301-302 Vries, Derk de 190 Schwitters, Kurt 49, 68, 100, 117, 126, 130, 161 Strawinsky, Igor 59 Wagner, Otto 29 Sert, Luis 203, 205, 233, 266, 311-312, 386 Strempel, Horst 297 Walthausen, Werner Von 53, 64, 109, 332, 351-352 Sharoun, Hans 49, 55 Sullivan, Louis 29 Wattjes, J.G. 66 Sijmons, Karel 221 Swaneveld, Lida 320 Weidauer, Walter 290-291 Slauerhoff, Jan 98 Taeuber-Arp, Sophie 49, 235 Welcker, Carola 326 Slothouwer, D. 238-239 Tannenbaum, Herbert 252, 253, 316 Werkman, Henk 252-253, 258, 278, 395 Sluyters, Jan 29 Tatlin, Vladimir 50, 52, 78, 154 Wibaut, Mathilde 33 Smidt, Fré 310 Taut, Bruno 53-44, 57, 77-78, 109, 113, 119, 181, Wichmann-Meijer, Clara, zie Meijer Smithson, Peter 308, 312 322, 327, 353 Wiebenga, Jan 93, 135, 144, 214 Smithson-Gill, Alison, zie Gill Taut, Max 49, 53-54, 55, 57-58, 61-62, 109, 119, Wiegers, Jan 252-253 Somer, Cees 15 157, 165, 332, 353 Wijdeveld, Hendrik 57, 194, 238-239 Sonneveld, A.H. 139 Teige, Karel 154, 168-178, 188, 200, 209, 231, 292, Wijers-Nort, B., zie Nort Speer, Albert 291 339 Wijnberg, Nico 281 Spengelin, Friedrich 308 Teunissen van Maanen, Teun 248, 251 Wijnkoop, David 129 Spengler, Oswald 49 Tijen, Willem van 129, 158, 211-213, 215, 230, Willink, Carel 176 Staal, Arthur 216-217, 221, 233, 236-237, 270-271 236, 238, 247, 255, 265, 307, 339, 342, 386-388 Wils, Jan 58, 145, 230, 265 Staal, Frits 86, 91, 218, 237 Tolstoj, Leo 34, 35 Wit, Cor de 318 Stalin, Joseph (pseud. van Iosif Dzjoegasjvili) 12, Tolzinger, Philipp 171 Witteveen, Gerrit 132-133, 255-256 181, 188, 192, 202, 207, 211, 291-292, 296, 302, Toorop, Charley 150, 176 Wittwer, Hans 67-68, 78, 169, 381 337 Traa, Cornelis van 255, 267 Woerden, S. van 216-217 Stam, Ariane 211, 257, 322, 338 Trotski, Leo 145 Woerkom, Dick van 306, 320 230

COLOFON

SAMENSTELLING Stef Jacobs

INLICHTINGEN, BESTELLINGEN EN CLAIMS AANGAANDE FOTORECHTEN [email protected]

ONTWERP Meeusontwerpt

DRUK Printgarden, Alphen aan de Rijn

ISBN 978-90-9031280-4