Mart Stam Œuvrecatalogus
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
MART1 STAM STEF JACOBS Supplement bij Mart Stam. Dichter van staal en glas ŒUVRECATALOGUS MART STAM STEF JACOBS Supplement bij Mart Stam. Dichter van staal en glas ŒUVRECATALOGUS MART STAM STEF JACOBS Supplement bij Mart Stam. Dichter van staal en glas ŒUVRECATALOGUS ’Bouwen’ verlangt naast het inzicht in de opgave ook inzicht in de middelen ter oplossing. (...) Dit inzicht zal tot vernieuwing van constructie- systemen en tot toepassing van nog ongebruikte materialen leiden. Uit deze wijze van bouwen ont- staan resultaten die ons tot verbazing en bewon- dering dwingen door hun juistheid. Het zijn zowel de producten ontstaan in de massa productie (fiets, badkuip, gloeilamp, schrijfmachine) als de technische bouwwerken (kruiser, elevator, turbine). Mart Stam, ‘Op zoek naar een ABC van het bouwen’, 1927 VOORWOORD 7 VERANTWOORDING 8 CATALOGUS PURMEREND 1917–1918 11 C AT. 1 – 7 ROTTERDAM 1919–1921 15 CAT. 8–14 BERLIJN 1922–1923 20 CAT. 15–20 ZWITSERLAND 1923–1925 27 CAT. 21–47 PARIJS 1925–1926 57 CAT. 48 PURMEREND 1926 59 CAT. 49 ROTTERDAM 1926–1928 61 CAT. 50–74 FRANKFURT AM MAIN 1928–1930 91 CAT. 75–88 SOVJET-UNIE 1930–1934 107 CAT. 89–93 AMSTERDAM 1935–1948 115 CAT. 94–152 SBZ/DDR 1948–1953 171 CAT. 153–161 AMSTERDAM 1953–1966 180 CAT. 162–185 ZWITSERLAND 1966–1983 206 CAT. 186–200 ZAKENREGISTER 220 PERSONENREGISTER 224 COLOFON 230 INHOUD VOORWOORD Deze volledige oeuvrecatalogus begeleidt het proefschrift, waarop ik in september 2016 ben gepromoveerd: Mart Stam. Dichter van staal en glas. Bij die gelegenheid vertelde ik mijn oppo- nenten meer dan eens, dat zij geen goed beeld van Stams werk hadden omdat zij dit niet konden overzien. Nu verschijnt dan deze catalogus die Stams werk in de volle breedte weergeeft, met een bron- nenoverzicht, de meest sprekende afbeeldingen en alsnog een personen- en zakenregister voor proefschrift en supplement. Bijzondere aandacht is besteed aan het precieze aandeel, dat Mart Stam in deze projecten voor zijn rekening nam. In 65 werkzame jaren kwam Stam tot 200 ont- werpen. Dit ronde aantal is weinigzeggend, maar dit overzicht maakt wel duidelijk dat 36 van de 61 architectonische ontwerpen waarin hij een bepa- lende rol had, uitgevoerd werden. Nu blijkt ook dat hij 18 tentoonstellingen ontwierp, alleen of met anderen. 10 ontwerpen worden hier voor het eerst gepubliceerd, zoals zijn vroegste stoel, het wandmeubel voor zijn vriend Willem Sandberg en zelfs een woonwijk. Anderzijds bleken ontwerpen van anderen abusievelijk aan hem toegeschreven. Van de velen, die ik bij de totstandkoming van deze catalogus dank verschuldigd ben, wil ik Otakar Máčel hier naar voren halen. Het Jaap Harten Fonds, dat de productie en verspreiding van deze catalogus mogelijk maakte, ben ik bij- zonder erkentelijk. Al diegenen, die mijn proef- schrift mogelijk hebben gemaakt, wil ik nog eens hartelijk bedanken. Stef Jacobs, najaar 2018 8 9 Afb. 1 Bij deze anonieme perspectieftekening van Afb. 2 het administratiegebouw van de Theosofische Stoel B 33 uit 1928 van Marcel Breuer is direct Vereniging verraden vooral de bomen de hand afgeleid van stoel W 1 van Mart Stam. van Mart Stam. [ZIE CAT. 55] Collectie MoMA, New York, geschenk van Collectie HNI Manfred Ludewig VERANTWOORDING handschrift. Zijn presentatietekeningen onder- De jurisprudentie over de omstreden stoelontwer- Een ander probleem in de toeschrijving komt is deze volgorde minder strikt toegepast, om sa- Afkortingen scheiden zich bovendien door een eigenzinnig pen van Stam heeft tot bijzondere situaties geleid voort uit het feit, dat Stam vaak met anderen menhangende projecten te laten aansluiten. Arnold Eisenmöbel-Fabrik L. & C. Arnold Toeschrijving perspectief.1 Ook details zoals de sierlijke lijnen, (afb. 2). Dankzij de procesgang met zijn eerste heeft samengewerkt, zonder dat ieders aandeel is GmbH, Schorndorf Een catalogus in de zin van geordende lijst waarmee hij stoepranden aanduidt zijn typerend. achterpootloze stoel als casus belli kwam het gedocumenteerd. Zo’n situatie ontstond bijvoor- Opmerkingen bij de beschrijving BWT Bouw- en Woningdienst, Amsterdam brengt, wat er ook gecatalogiseerd wordt, altijd (afb. 1) concept ervan onder het Urhebersrecht (een Duits beeld toen hij samen met Lotte Stam-Beese een – ‘1927-1928’ duidt een periode van twee jaar aan DAM Deutsches Architektur Museum, problemen in de compleetheid, datering en auteursrecht) te vallen. [ ZIE C AT. 5 8] Omdat Stam in architectenbureau oprichtte. Als veelzijdig vorm- – ‘1927/1928’ betekent 1927 of 1928 of beide jaren Frankfurt am Main toeschrijving met zich mee. Hier wordt bij enkele Lang niet alles wat Stam voor anderen tekende, het gelijk werd gesteld, kreeg hij het auteursrecht geefster bracht zij ook architectuur en meubels – Het overzicht van collecties pretendeert geen Desta Deutsche Metalmöbel, Berlijn ervan stilgestaan. ontwierp hij ook. Zijn positie binnen het betref- van zelfstandige creaties van andere ontwerpers, op haar naam. Bij de hier opgenomen meubel- volledigheid gta Institut für Geschichte und Theorie der Vooral wanneer Mart Stam in dienstverband fende architectenbureau geeft hierover enige die zijn concept hebben gebruikt.”2 Hier wijkt de ontwerpen is haar bijdrage niet aannemelijk – Collecties die uitsluitend uit foto’s bestaan wor- Architektur, Zürich aan projecten meewerkte kan niet altijd worden houvast, maar absolute zekerheid kan in geen juridische toeschrijving van de historische af. Dit gebleken.3 den niet vermeld HNI Het Nieuwe Instituut, Rotterdam vastgesteld welk aandeel hij heeft gehad. Soms enkel geval geboden worden. heeft tot contraversies geleid, zodat bijvoorbeeld – Bij hoogbouw wordt de vorm van het dak niet Metz Firma Metz & Co, Amsterdam zwijgen de bronnen, soms is de informatie niet Stoel B 33 in de VS doorgaans aan Marcel Breuer Chronologie vermeld RKD Rijksdienst voor Kunsthistorische eensluidend. Dergelijke onzekerheden zijn in dit De toeschrijving van de meubels van Stam kent wordt toegeschreven en in Europa aan Stam. De hier gepresenteerde volgorde van de projecten – Wanneer niet afzonderlijk verantwoord, zijn illus- Documentatie, Den Haag overzicht steeds vermeld. niet minder valkuilen dan die van zijn architectuur. Na de Tweede Wereldoorlog werden er opnieuw van Stam wordt bepaald door het jaar, waarin hij traties uit tijdgenote publicaties afkomstig SAA Stadsarchief Amsterdam Of Stam een creatief aandeel in een ontwerp heeft De kans op identificatie wordt uiteraard kleiner plagiaatprocessen gevoerd. De rechters waren met elk van deze projecten begint, waarmee het – Voor de afgekorte boektitels zie de literatuurop- SAR Stadsarchief Rotterdam gehad, kan uit de stijlkenmerken ervan blijken. naarmate materiële bewijzen - zoals ontwerp- nu geneigd om het vooroorlogse Urhebersrecht creatieve moment tot criterium is gekozen. Ook gave in het proefschrift SMA Stedelijk Museum Amsterdam Zijn werk kent eigen karakteristieken, zoals de tekeningen en foto’s - of getuigenverklaringen anders te interpreteren en nieuwe achterpootloze wanneer hij aan een bestaand project deelneemt, Thonet Gebrüder Thonet GmbH, Frankenberg opgevoerde spanning in de horizontaal-verticaal ontbreken. Van zijn houten meubels kan om die stoelen eerder als een zelfstandig ontwerp zien. is dit moment bepalend voor de rangschikking. Vitra Vitra Design Museum, Weil am Rhein verhouding, de wederzijdse doordringing van reden geen definitieve lijst worden opgesteld. Wel Wanneer hij in dienstverband werkt, wordt er vanuit bouwvolumes en de overhangende vormen. Deze is het goed mogelijk om zijn metalen stoelen te gegaan dat hij direct bij lopende en nieuwe projec- stijlfactor mag echter niet als een vingerafdruk identificeren. De opgave van de metalen stoelen 1 Mondelinge mededeling van Jos Bosman aan de auteur, ten betrokken wordt, wat ook waarschijnlijk is. beschouwd worden. in deze catalogus mag compleet heten dankzij 10 juni 2013. Wanneer het startpunt onbekend is, dan geldt de Wat hij als tekenaar geproduceerd heeft is gemak- de medewerking van de architectuurhistoricus 2 Mondelinge mededeling van Otakar Máčel aan de auteur, vroegst bekende datum als richtlijn. 13 augustus 2009. Het Urhebersrecht is nu in bezit van de 3 Damen en Devolder 1993, passim, Knapen 1998, passim en kelijker thuis te brengen. Belangrijke aanwijzingen Otakar Máčel, die internationaal als expert geldt. Allgemein Antroposofischen Gesellschaft Dorneck en blijft tot Per jaar wordt eerst de architectuur en stedenbouw schriftelijke mededeling van Hanneke Oosterhof aan de auteur, zijn uiteraard zijn manier van tekenen en zijn 2056 geldig. Máčel 1992, 156. behandeld en daarna de vormgeving. Enkele keren 15 januari 2016. 10 PURMEREND11 1917–1918 12 13 1.1 1.2 1.3 2.1 3.1 4.1 1.1 SCHEEPVAARTHUIS Locatie: Prins Hendrikkade 115-119, VIGNET JONGE STRIJD VIGNET DE ROEPING VAN DEN MENSCH VIGNET ONZE KAMPEERWEEK Scheepvaarthuis, “de boeg” bij voltooiing. Bouwmaatschappij de Lairesse van hoofd- Binnenbantammerstraat 2-6 en Binnenkant Foto: B. Eilers, 1916 ontwerper J. van der Meij in samenwerking 7-9, Amsterdam Vignet met in kapitale letters de titel Vignet met in kapitale sierletters een motto Vignet met in kapitale sierletters ‘Onze Foto: collectie Nederlands Fotomuseum, met P. Kramer, M. de Klerk en A. van Gendt, Datering: ontwerp Amsterdam 1912, gefaseerde van het maandblad van de Jongelieden van Frederik van Eeden, omringd door geo- kampeerweek’ en ‘JGOB’ (de Jongelieden Rotterdam in opdracht van de NV Kantoorgebouw het uitvoering 1913-1916 en 1926-1928, sinds 1981 Geheelonthoudersbond. De sierletter heeft metrische ornamenten.