Titel scriptie: Dag Zwarte Piet?
Ondertitel: De zwartepietendiscussie bekeken met behulp van kritische discoursanalyse
Naam student: Kirsten Coppoolse
Studentnummer: 5749522
Naam begeleider: dr. Caroline Vander Stichele
Tweede lezer: prof. dr. Jan Willem van Henten
Masterscriptie Religiewetenschappen richting Religie en identiteit in de moderne wereld, Universiteit van Amsterdam
Datum: 21-08-2017
Titel scriptie: Dag Zwarte Piet?
Ondertitel: De zwartepietendiscussie bekeken met behulp van kritische discoursanalyse
Naam student: Kirsten Coppoolse
Studentnummer: 5749522
Naam begeleider: dr. Caroline Vander Stichele
Tweede lezer: prof. dr. Jan Willem van Henten
Masterscriptie Religiewetenschappen richting Religie en identiteit in de moderne wereld, Universiteit van Amsterdam
Datum: 21-08-2017
2
Inhoudsopgave
Inleiding ………………………………………………………………………………………5
Hoofdstuk 1 Wat is de zwartepietendiscussie en hoe past deze binnen het discours over Zwarte Piet? ……………………………………..……………………………………13 1.1. Hoe manifesteert het discours over Zwarte Piet zich? ……………………………14 1.2. Hoe is het discours over Zwarte Piet ontstaan? …………………………………..20 Besluit ……………………………………………………………………………………….26
Hoofdstuk 2. Wat is de inhoud van het discours over Zwarte Piet? ………………….27 2.1. Wat zijn de problemen op het gebied van Zwarte Piet? ………………………….27 2.2. Welke argumenten worden terugkerend aangehaald in het discours? …………32 2.3. Welke discoursen zijn verwant aan het discours over Zwarte Piet? …………….37 Besluit ……………………………………………………………………………………….39
Hoofdstuk 3. Hoe passen de documentaires Zwart als roet (2014), Blackface (2015) en Wild Geraas (2016) binnen het discours over Zwarte Piet? ……………………….41 3.1 Zwart als roet …………………………………………………………………………..43 3.2 Blackface ……………………………………………………………………………….46 3.3 Wild Geraas ……………………………………………………………………………50 3.4 Vergelijking van de documentaires ………………………………………………….53 Besluit ……………………………………………………………………………………….56
Hoofdstuk 4. Kan de problematiek op het gebied van Zwarte Piet opgelost worden en zo ja, hoe? ………………………………………………………………………………….57 4.1 Wat is er al gebeurd om de problemen rond de sinterklaasviering op te lossen en wat was het effect hiervan? ……………………………………………………………….57 4.2 Welke mogelijke oplossingen kunnen er nog toegepast worden? ……………….67 Besluit ……………………………………………………………………………………….78
Conclusie ……………………………………………………………………………………79
Reflectie …………………………………………………………………………………….82
3
Dankwoord ………………………………………………………………………………….83
Literatuurlijst ………………………………………………………………………………..85 Film- en audiobronnen …………………………………………………………………….88 Digitale bronnen ……………………….…………………………………………………...89 Bronvermelding afbeeldingen …………………………………………………………….93
Bijlage………………………………………………………………………………………..96 Analysedocument Zwart als roet ………………….……………..……………………....97 Analysedocument Blackface ……………………....…………………..….…………….104 Analysedocument Wild Geraas ……………….………..…...………………………….109
4
Inleiding
Van kinds af aan keek ik het hele jaar door uit naar vijf december. Gezellig samen rond de haard liedjes zingen, sinterklaaslekkernijen eten en cadeautjes uitpakken. Later kwam hier ook het “helpen” van Sinterklaas door het maken van een surprise en het schrijven van een gedicht bij. De voorpret, de creativiteit en de typisch Nederlandse gezelligheid van dit feest, zorgen ervoor dat Sinterklaas mijn favoriete feestdag is. Niet alle Nederlanders delen mijn enthousiasme over het sinterklaasfeest. Hoewel het sinterklaasfeest in 2008 nog aangemerkt werd als de meest dierbare Nederlandse traditie,1 vieren steeds minder mensen sinterklaasavond.2 De terugloop van het enthousiasme voor het avondje van Sinterklaas kan door een combinatie van factoren verklaard worden. Ten eerste uit de individualering van de Nederlandse samenleving. Sinterklaas is in de huidige vorm vooral een feest voor kinderen en gezinnen. In Nederland neemt het aantal eenpersoonshuishoudens echter toe.3 Ten tweede heeft Sinterklaas last van de concurrentie van een andere kindervriend: De Kerstman. Deze aan Sinterklaas verwante figuur kwam oorspronkelijk de kinderen in de Verenigde Staten cadeaus brengen. Tegenwoordig vieren echter ook steeds meer Nederlanders Kerstmis met cadeaus in plaats van Sinterklaas. Lootjes trekken, wat oorspronkelijk vaak gedaan werd voor sinterklaasvieringen met oudere kinderen of volwassenen, gebeurt nu ook met Kerstmis.4 Dit wil overigens niet zeggen dat Nederlanders massaal in de Kerstman zijn gaan geloven, maar eerder dat er voor één decemberfeest gekozen wordt. Het Sint Nicolaasgenootschap, een vereniging die zorg wil dragen voor de instandhouding van het sinterklaasfeest, signaleerde deze trend ook. In 1993 zorgden zij voor het ontstaan van het Pact der Gevers. Dit pact is (symbolisch) ondertekend door Sinterklaas, de Kerstman en Sint-Maarten en moet voorkomen dat deze kindervrienden het elkaar lastig maken door te vroeg in het land te verschijnen. Dat
1 Boer 2009, 31. 2 Booy 1998, 80., Koops 2009, 44. 3 https://fd.nl/economie-politiek/1166136/groei-eenpersoonshuishoudens-zet-onverminderd-sterk-door 4 Van der Zeijden 2010, 155-156. 5 betekent in het geval van Sinterklaas dat hij pas na 11 november welkom is in Nederland. De Kerstman mag Nederland pas betreden als Sinterklaas op 6 december weer vertrokken is.5 Hoewel het pact volgens de letter gerespecteerd wordt, wil dat echter niet zeggen dat Nederlanders zowel Sint-Maarten als Sinterklaas als Kerst vieren. De ruime selectie aan gulle gevers, zorgt toch dat hierin geselecteerd wordt en hoewel de kindervrienden misschien niet in vlees te vroeg in Nederland verschijnen zijn ze in geest al ver voordat het toegestaan is aanwezig. Ten derde is het sinterklaasfeest tegenwoordig een omstreden traditie geworden. Hoewel er op de persoon van Sinterklaas ook wel het één en ander aangemerkt wordt -zo wordt hij bijvoorbeeld te autoritair of te ouderwets genoemd-6 richt het gros van de kritiek zich op diens zwart geschminkte helper: Zwarte Piet. Zwarte Piet is momenteel het onderwerp van debat.
Zwarte Piet Het is een soort jaarlijkse traditie geworden. Voor de aankomst van Sinterklaas in Nederland barst eerst in de media en op sociale media platformen de discussie los over Sinterklaas en met name over zijn helper Zwarte Piet. Volgens de één is Zwarte Piet een racistisch symbool, anderen zien het probleem niet en claimen dat deze kindervriend zwart is door schoorsteenroet en vinden het onprettig om van racisme beschuldigd te worden.7 Dit loopt soms zo uit de hand dat het niet bij discussies blijft, maar dat de voor- en tegenstanders van Zwarte Piet elkaar bij de intocht van Sinterklaas te lijf gaan.8 Instanties als gemeenten proberen oplossingen aan te dragen, bijvoorbeeld door het uiterlijk van de “traditionele” Zwarte Piet af te zwakken,9 door kroeshaar en oorringen weg te laten, of door de traditionele Pieten te vervangen door gekleurde Pieten10 of zelfs kaas- en stroopwafelpieten.11
5 http://www.sngnederland.com/sng/index.php/wetenswaardigheden/pact-der-gevers 6 Dekker 1970, 128. 7 Hilhorst & Hermes 2016, 222. 8 http://www.dagelijksestandaard.nl/2016/11/triester-dan-triest-voor-en-tegenstanders-zwarte-piet-gaan-in- gevecht-in-nijmegen/ 9 http://www.nu.nl/binnenland/3799071/nieuwe-zwarte-piet-heeft-geen-kroeshaar-en-oorringen.html 10 De Bas 1993, 11. 11 http://www.volkskrant.nl/binnenland/kaaspiet-stroopwafelpiet-opgelost~a3769055/ 6
Het Sinterklaasjournaal, een op kinderen gericht televisieprogramma over Sinterklaas en de Zwarte Pieten, pakt het anders aan en geeft de Pieten een gelijke rol met Sinterklaas. De Pieten zijn vaak slimmer dan de Sint. Het Sinterklaasjournaal van 2014 kiest er zelfs voor om als conclusie één van de Zwarte Pieten: Opa Piet als het spiegelbeeld en de gelijke van Sinterklaas te laten zien.12 Geen van deze geprobeerde oplossingen heeft echter de zwartepietendiscussie al doen verstommen. Daarom wil ik mij met deze scriptie verdiepen in de vraag hoe de jaarlijks terugkerende discussie over de figuur van Zwarte Piet tot een einde gebracht kan worden?
Opbouw Om de hoofdvraag te kunnen beantwoorden onderzoek ik eerst wat de discussie over Zwarte Piet precies inhoudt. Hiervoor kijk ik naar de verschijningsvorm van de discussie. Wie spelen hierin een rol, op welk platvorm vindt de discussie plaats en waar komt de discussie historisch gezien vandaan? Als bronnen gebruik ik voornamelijk secundaire literatuur en een aantal primaire bronnen, zoals nieuwsberichten.
Daarna ga ik inhoudelijk in op de discussie. Welke bezwaren worden opgeworpen tegen Zwarte Piet? Welke voor- en tegenargumenten komen steeds weer terug in de discussie. Daarnaast staat deze discussie natuurlijk niet op zichzelf. De argumentatie binnen de zwartepietendiscussie verwijst naar andere discoursen, zoals het discours over racisme en het discours over de multiculturele samenleving. Ik onderzoek hoe het discours over Zwarte Piet in het landschap van discoursen past. Het materiaal hiervoor bestaat voornamelijk uit primaire bronnen. Van uitingen in talkshows tot berichten op sociale media.
Om dit concreter te maken analyseer ik de documentaires die over het onderwerp van Zwarte Piet gemaakt zijn. Dit zijn Zwart als roet (2014) van Sunny Bergman, Blackface (2015) van Roger Ross Williams en Wild Geraas (2016) van Arnold-Jan Scheer. Door de documentaires te analyseren op gebied van standpunt, argumentatie, sprekers die hierin aan het woord komen en de manier waarop ze naar de discussie over Zwarte Piet verwijzen probeer ik deze documentaires in het landschap van discoursen gerelateerd aan de figuur van Zwarte Piet te plaatsen.
12 Sinterklaasjournaal 2014. 7
Daarnaast vergelijk ik de documentaires onderling en kijk ik hoe ze bijdragen aan het debat. Om tot een mogelijke oplossing te komen, kijk ik naar wat er uitgeprobeerd is om de problemen rond de sinterklaasviering op te lossen en wat de resultaten hiervan zijn. Als bron hiervoor zal ik voornamelijk nieuwsberichten gebruiken. Met de kennis uit het discours is het misschien mogelijk om tot andere oplossingen te komen of aan te geven waarom de uitgeprobeerde oplossingen tot nu toe nog geen einde aan de zwartepietendiscussie gemaakt hebben.
Onderzoeksmethoden en bronnen Om tot een beantwoording van de hoofdvraag te komen gebruik ik een combinatie van methoden. Allereerst maak ik gebruik van literatuuronderzoek, waarbij ik verschillende literatuurbronnen tegen elkaar afweeg om zo tot een weergave van de geschiedenis van het discours over Zwarte Piet te komen. Daarnaast ga ik zelf ook primaire bronnen analyseren in de vorm van documentaires. Alle uitingen over Zwarte Piet vinden plaats binnen het discours over Zwarte Piet. Ze staan niet op zichzelf, maar zijn met elkaar verweven en in dialoog. Daarom is de belangrijkste methode waar deze scriptie op steunt discoursanalyse. Er zijn verschillende methoden om een discours te analyseren. Conversatie- analyse valt af als methode voor deze scriptie. Deze analysemethode richt zich namelijk op gesprekken,13 terwijl ik documentaires wil analyseren, die uiteraard bestaan uit meer dan alleen gesproken interactie. Als analysemethoden blijven dan nog discoursanalyse (DA) en kritische discoursanalyse (KDA) over. Deze methoden zijn aan elkaar verwant en lijken op elkaar. De discoursanalyse probeert door het bestuderen een geheel van uitingen (dit beperkt zich niet tot conversaties, maar kan zich ook uitstrekken tot geschreven uitingen) uitspraken te doen over de context waarin deze uitingen zich voordoen. Discoursanalyse en kritische discoursanalyse zijn onder andere gebaseerd op de ideeën van filosoof Michel Foucault.14 Er is daarom vooral veel aandacht voor macht en hoe macht door het discours gerechtvaardigd wordt.15
13 Bryman 2008, 493-499. 14 Mumby & Clair 1997, 191. 15 Bryman 2008, 499., van Dijk 1997, 16-25., Mumby & Clair 1997, 184. 8
Toch zijn er verschillen. Discoursanalyse zoekt alle antwoorden in het systeem van uitingen. Uitingen creëren de realiteit, terwijl er in kritische discoursanalyse ook aandacht is voor een al bestaande realiteit. Discoursen wordt hier als scheppend gezien en niet als naar zichzelf verwijzend.16 Ook put de KDA naast de filosofie van Foucault ook uit de ideeën van Westers Marxisme, de Frankfurter Schule en de filosoof Jürgen Habermas.17 Aangezien ik in mijn scriptie de nadruk leg op de verbanden tussen de documentaires onderling en de documentaires binnen de discussie over Zwarte Piet, lijkt kritische discoursanalyse de meest geschikte methode voor deze scriptie. Ik denk niet dat Zwarte Piet gecreëerd is door het discours (of in ieder geval niet door een aan de zwartepietendiscussie verbonden discours), maar wel dat het discours sturend is in de eventuele toekomst van Zwarte Piet. Bij kritische discoursanalyse staan volgens Bryman de volgende punten van onderzoek centraal.18 1. De weg van de geschiedenis van het discours naar de huidige betekenis van het discours19 2. De invloed van andere discoursen.20 3. De constructie van het discours, voornamelijk door teksten.21 4. De manier waarop het discours betekenis geeft aan het sociale leven en hierin acties beïnvloed.22 5. Hoe het discours wordt gebruikt om standpunten en acties te legitimeren.23 Ook Norman Fairclough en Ruth Wodak beschrijven vergelijkbare punten van onderzoek.24 In de eerste twee hoofdstukken van mijn scriptie zal ik aandacht besteden aan deze punten op het gebied van het discours over Zwarte Piet. Om een uiting binnen het discours te kunnen analyseren is het echter niet voldoende om naar deze vijf punten te kijken. Er moet hiervoor naar de betekenis van uiting, de vorm van de uiting en de sociale context waarin deze uiting plaatsvindt gekeken worden.25 Dit zal ik uitgebreid doen voor de documentaires die ik in hoofdstuk drie analyseer. Discoursanalyse is volgens Teun A. van Dijk, Stella Ting Toomey, Geneva
16 Bryman 2008, 499-509. 17 Fairclough & Wodak 1997, 260-262. 18 Bryman 2008, 509. 19 Fairclough & Wodak 1997, 272-273., Bryman 2008, 509. 20 Bryman 2008, 509. 21 Fairclough & Wodak 1997, 267-277., Bryman 2008, 509. 22 Fairclough & Wodak 1997, 273-275., 279-280., Bryman 2008, 509. 23 Bryman 2008, 509. 24 Fairclough & Wodak 1997, 258-284. 25 Ibidem 9
Smitherman en Denise Troutman een geschikt gereedschap om naar etniciteit, cultuur en racisme te kijken.26 Discoursanalyse kan zowel gebruikt worden om interactie tussen verschillende etnische groepen te bestuderen,27 als om de interactie binnen een groep te bestuderen.28 De (kritische) discoursanalyse lijkt daarom bij uitstek geschikt om naar een onderwerp te kijken waarin zowel macht als etniciteit een rol spelen.
Theoretisch kader Uiteraard is er al veel meer geschreven over Sinterklaas en Zwarte Piet. Een groot deel hiervan bestaat uit kinderboeken en -liedjes, maar er is ook wetenschappelijk onderzoek gedaan op dit gebied. De wetenschappelijke publicaties zijn op te delen in verschillende categorieën. Zo zijn er publicaties over de geschiedenis van het Sinterklaasfeest. Een voorbeeld hiervan is 1000 jaar Sinterklaas van Peter van Trigt.29 Er zijn publicaties over de legenden rond Sinterklaas, zoals Sinterklaas: Meer dan één legende van René Klaassen.30 Er zijn publicaties die de viering van het Sinterklaasfeest of aspecten daarvan onderzoeken en vastleggen, zoals Sinterklaas overzee: Avonturen van een reislustige heilige geschreven door Paul Faber.31 Er zijn publicaties die op de rechtszaken over de Sinterklaasviering ingaan, zoals Alex Brenninkmeijers Het recht om te escaleren: Het Pietendebat in de rechtszaal.32 Er is zelfs een publicatie die een vergelijk maakt tussen het verlies van het geloof in Sinterklaas en het geloof in god.33 Uiteraard is er ook het een en ander geschreven over de Zwarte Pietendiscussie en over de combinatie Zwarte Piet en racisme. Deze publicaties hebben titels als: Hollands Sinterklaas reeks of racism34 en We have given up so much: passion and denial in the Dutch Zwarte Piet (Black Pete) controversy.35 Deze publicaties maken deel uit van een grotere groep publicaties, namelijk publicaties over racisme en de hedendaagse effecten van kolonisatie. Aangezien het belangrijk
26 Van Dijk et. al. 1997, 144-180. 27 Ibidem, 144. 28 Ibidem, 145. 29 Van Trigt 2016. 30 Klaassen 2009. 31 Faber 2006. 32 Brenninkmeijer 2014. 33 Boswijk-Hummel 1999. 34 Akomolafe 2014, 78-81. 35 Hilhorst & Hermes 2016, 216-233. 10 is om de Zwarte Pietendiscussie in perspectief te kunnen plaatsen behoren ook algemenere publicaties over racisme in Nederland tot de literatuur voor dit onderzoek. Een voorbeeld hiervan is Hallo witte mensen van Anousha Nzume.36 Op het gebied van de Zwarte Pietendiscussie zijn er ook twee interessante minder wetenschappelijke bronnen te noemen. In het pro-Zwarte Pietenkamp is Het Zwarte Piet Smoelenboek: De vele gezichten van Piet in heden en verleden van Inge Schuiten een publicatie die fans van Zwarte Piet de ruimte geeft om hun positieve herinneringen aan deze figuur te delen.37 Niet alleen de voorstanders van Zwarte Piet, maar ook diens tegenstanders hebben een publicatie uitgebracht over Zwarte Piet. Piet: Een Handboek voor een Moderne Sinterklaasviering gaat uiteraard niet over de prettige herinneringen aan Zwarte Piet,38 maar verschillende (bekende) Nederlanders geven hierin tips voor “de vormgeving van een eigentijdse sinterklaasviering”.39 Daarnaast is er door Judi Mesman, Sofie Janssen en Lenny van Rosmalen een interessant onderzoek gedaan naar hoe kinderen de figuur van Zwarte Piet zien.40 Dit is belangrijk aangezien Sinterklaas toch bedoeld is als kinderfeest en nu gekaapt lijkt te zijn door volwassenen die zo luid mogelijk hun mening lijken te willen verkondingen.
Terminologie Bij een gevoelig onderwerp als de zwartepietendiscussie is het belangrijk om de juiste terminologie te hanteren. Ik wil voorkomen dat ik door slecht gekozen woordgebruik onnodig iemand (of zelfs een hele groep) kwets. Zeker op het gebied van racisme is het soms lastig om de juiste woorden te vinden. Lange tijd leek het correct om naar personen en groepen te verwijzen in een combinatie van hun etnische achtergrond en thuisland, denk hierbij aan samenstellingen als Surinaamse-Nederlander. Dit lijkt veranderd in een voorkeur om naar huidskleur te verwijzen. Hierbij wordt er niet gekozen voor geladen begrippen met een intern waardeoordeel als blank en donker. In plaats daarvan wordt gekozen
36 Nzume 2017. 37 Schuiten 2014. 38 Awad et al. 2015. 39 Ibidem, 3. 40 Mesman, Janssen & van Rosmalen 2016, 1-14. 11 voor wit en zwart (en eventueel bruin).41 Hierin volg ik Anousha Nzume die met Hallo witte mensen42 een van de meest recente publicaties over racisme in Nederland op haar naam heeft staan. Dit is tevens ook de terminologie waar de tegenstanders van Zwarte Piet de voorkeur aan lijken te geven. Hoewel deze terminologie voor dit doel werkbaar is, is het verdelen van mensen in zwart en wit in mijn ogen niet ideaal. Het is lastig om een onderverdeling te maken. Wanneer is iemand precies zwart, wit of bruin? Zwart lijkt regelmatig ook de categorie bruin te incorporeren. Daarnaast is er bij deze verdeling weinig plaats voor bijvoorbeeld Aziaten of mensen met een verstoring van pigment, zoals albinisme. De terminologie op het gebied van Sinterklaas en de Sinterklaasviering is redelijk universeel. Ik volg hierin bij twijfel het Sinterklaas Lexicon van Marie-José Wouters.43 Bij figuren of personen waarvan het geslacht niet gelijk duidelijk is, bijvoorbeeld bij een hypothetische Zwarte Piet, zal ik hiernaar verwijzen met hij. Dit is niet omdat ik er vanuit ga dat het hier gaat om iemand die zich als man identificeert, maar omdat hij of zij of een gendervrije verwijzing zoals hen te veel de aandacht op zich kan vestigen of voor verwarring kan zorgen.
Hoofdstuk 1. Wat is de zwartepietendiscussie en hoe past deze binnen het discours over Zwarte Piet?
41 Nzume 2017, 11, 17. 42 Nzume 2017. 43 Wouters 2009. 12
Als eind augustus44 (of dit jaar plaatselijk zelfs eind juli45) de pepernoten weer in het schap liggen, betekent dit dat het nog even wachten is tot Nederland weer van een nationale traditie kan genieten: de zwartepietendiscussie. Voor Sinterklaas aankomt in Nederland om de kinderen cadeautjes te brengen worden Sinterklaas en vooral zijn helpers, de Zwarte Pieten, uitgebreid door de volwassenen besproken. Waarom houdt dit kinderfeest Nederland zo in haar greep? Voor we inhoudelijk naar de discussie kunnen kijken moeten we echter eerst stilstaan bij wat de zwartepietendiscussie precies is. Hoofdstuk 1.1. beschrijft de verschijningsvorm van de discussie. Op welke platformen en door welke partijen wordt de discussie gevoerd? Hoofdstuk 1.2. gaat in op het ontstaan van de zwartepietendiscussie. Deze discussie lijkt ontstaan in de afgelopen vijf tot tien jaar, maar is dit ook het geval?
Figuur 1 De huidige verschijningsvorm van Zwarte Piet
1.1. Hoe manifesteert het discours over Zwarte Piet zich?
Het probleem
44 http://www.ad.nl/binnenland/ze-zijn-er-weer-de-eerste-pepernoten~a47e561d8/ 45 https://www.rtlnieuws.nl/nederland/eerste-pepernoten-te-koop-bij-drentse-supermarkt-reacties-zijn- wisselend 13
Hoewel er meerdere problemen op het gebied van het sinterklaasfeest aan te wijzen zijn, is het probleem wat Nederland elke winter weer in haar greep houdt het uiterlijk van Zwarte Piet. (Zie figuur 1 voor een actuele weergave van het uiterlijk van Zwarte Piet.) Zwarte Piet is de helper van Sinterklaas. Hij (of tegenwoordig ook wel zij) is gekleed in een felgekleurde wambuis met witte kraag en pofbroek. Op het hoofd draagt Piet een baret met veer. Zoals de naam Zwarte Piet al zegt, is Piet zwart van kleur. Bij acteurs die Zwarte Piet uitbeelden wordt dit bereikt door zwarte schmink, een dikke zwarte panty en coltrui onder de gekleurde bovenkleding en zwarte handschoenen. Daarnaast is Zwarte Piet vaak ook te herkennen aan (een pruik van) zwart kroeshaar, rode lippen en eventueel gouden oorringen.46 Het probleem met deze uitbeelding van Zwarte Piet is evenwel dat een deel van Nederland dit als het uitbeelden van een karikatuur van een zwarte persoon ziet.47 Zij ervaren Zwarte Piet daarom als onprettig en een uiting van racisme. Als heel Nederland dit gevoel deelde zou er geen zwartepietendiscussie zijn, maar zou Zwarte Piet snel vervangen of aangepast worden. Veel Nederlanders, vooral Nederlanders die met Zwarte Piet opgegroeid zijn, zien echter niet in waarom deze figuur problematisch zou zijn. Zij hebben fijne jeugdherinneringen aan Zwarte Piet als brenger van cadeautjes en plezier.48 Aangezien Sinterklaas jaarlijks Nederland bezoekt, breekt jaarlijks voor zijn aankomst het debat over diens helper uit. Moet Zwarte Piet Sinterklaas wel vergezellen tijdens de intocht en hoe moet deze figuur er dan uitzien? Aangezien zowel het behouden van Zwarte Piet in de huidige vorm, het aanpassen van de figuur van Zwarte Piet als het weglaten van Zwarte Piet een keuze is die één van de discussiërende partijen in het gelijk lijkt te stellen, is er geen keuze mogelijk op het gebied van Zwarte Piet die geen discussie uitlokt. Zowel met de keuze voor verandering als met de keuze voor niets doen, wordt een positie in de discussie over Zwarte Piet ingenomen. De discussie De discussie over Zwarte Piet barst jaarlijks los voordat Sinterklaas in november Nederland bezoekt. Hoewel Zwarte Piet altijd het onderwerp van deze discussie is,
46 https://www.volkskrant.nl/magazine/-zwarte-piet-is-nooit-een-slaaf-geweest~a3527041/ 47 Bijvoorbeeld Weiner 2014, 334-335. 48 https://www.nrc.nl/nieuws/2015/11/30/opinie-natuurlijk-is-zwarte-piet-puur-racisme-a1405921 14 kan de aanleiding die de discussie aanzwengelt verschillen. Zo kunnen de plannen voor de Sinterklaasintocht en de figuur van Zwarte Piet de aanleiding voor de discussie vormen, zeker als die afwijken van het afgelopen jaar of als groepen in Nederland veranderingen hierin voor elkaar proberen te krijgen. Ook publicaties over Zwarte Piet kunnen dit onderwerp weer in de belangstelling brengen.49 Als de zwartepietendiscussie weer op de agenda staat, doordat de figuur van Zwarte Piet weer in de actualiteit gekomen is, is het tijd om hier opinies over te geven. Omdat het een actueel onderwerp is, worden er in talkshows gasten uitgenodigd om hun mening te geven over de nieuwe ontwikkelingen op het gebied van Zwarte Piet en de zwartepietendiscussie in het algemeen.50 De discussie over Zwarte Piet vindt niet alleen plaats als gesproken discussie. Ook in kranten verschijnen columns of opiniestukken die op het nieuwe actuele aspect van de zwartepietendiscussie reflecteren of op de zwartepietendiscussie in het algemeen. Ook kunnen geschreven artikelen een reactie zijn op een eerdere uiting in de discussie, zoals een uiting van een politicus. Zo beschreven lijkt het of de zwartepietendiscussie door de media gefaciliteerd en gereguleerd wordt met wat impulsen vanuit de politiek, een mediated discours dus.51 Alleen dit deel van de discussie bekijken mist echter een groot deel van het debat over Zwarte Piet. Zwarte Piet is immers een onderwerp waarbij bijna elke Nederlander ervaringsdeskundige is. Bijna iedereen heeft wel eens een Zwarte Piet gezien, de meeste Nederlanders hebben jeugdherinneringen aan een sinterklaasviering met Zwarte Piet en sommige hebben zelfs voor Zwarte Piet gespeeld. Het debat over Zwarte Piet sluit dus aan bij de belevingswereld van veel Nederlanders. Het wordt dus ook in privékring, zoals op verjaardagen of in lunchpauzes gevoerd. Aangezien dit zo’n polariserend onderwerp met hoogoplopende gevoelens is, staat bijna niemand neutraal tegenover dit onderwerp, dus is het noemen van dit onderwerp al snel een uitnodiging tot debat. De Nederlander hoeft zich om een mening over Zwarte Piet te uiten niet te beperken tot verjaardagsfeestjes. Ook online kan het debat aangegaan worden. Hoewel de discussie op sociale media binnen de vrienden en kennissenkring kan
49 Bijvoorbeeld https://www.nrc.nl/nieuws/2015/11/30/opinie-natuurlijk-is-zwarte-piet-puur-racisme- a1405921 50 Bijvoorbeeld De Wereld Draait Door 15 oktober 2013. 51 Scollon 1998, 4-5. 15 blijven, hoeft dit niet het geval te zijn. Via sociale media als Facebook en Twitter kunnen Nederlanders reageren op uitingen van anderen die ze niet persoonlijk hoeven te kennen. Als bijvoorbeeld een politicus of journalist een uitspraak doet over Zwarte Piet (op sociale media of via een ander medium) kunnen andere Nederlanders hier via sociale media op reageren. Ook kunnen mensen met een zelfde mening over Zwarte Piet zich verenigen. Zowel voor- als tegenstanders van Zwarte Piet hebben zich inmiddels verenigd in Facebookpagina’s over dit onderwerp.52 Door het online samenkomen van mensen die eenzelfde positie in het debat innemen, kunnen er ook offline bijeenkomsten georganiseerd worden. Denk hierbij bijvoorbeeld aan protesten voor of tegen Zwarte Piet. Sociale media wordt dus niet alleen gebruikt voor discussie, maar ook om acties te organiseren die daarna weer onderwerp van discussie worden. Op het gebied van sociale media is het belangrijk om de Pietitie Facebookpagina te noemen. Deze Facebookpagina fungeert als een petitie voor het behoud van Zwarte Piet en kreeg binnen twee dagen meer dan twee miljoen likes.53 Hoewel deze pagina gemaakt is door mensen met een achtergrond in de reclame,54 die daardoor misschien beter weten hoe ze snel veel mensen kunnen bereiken, geeft het snelle succes van deze pagina aan hoeveel van het debat online plaatsvindt en hoe gemakkelijk het is voor de gemiddelde Nederlander om hier aan deel te nemen. Naast gesproken en geschreven sociale en traditionele media worden er ook op andere manieren voor- en tegenargumenten voor Zwarte Piet aangedragen. Waar uitspraken snel gedaan zijn en een tweet of Facebookbericht ook zo verstuurd is, is een compleet boek niet zomaar in een opwelling geschreven. Ook een documentaire staat niet binnen een uurtje op film, soms wordt hier zelfs jaren aan gewerkt. Bij deze uitingen heeft de auteur dus gereflecteerd op zijn standpunt en nagedacht hoe hij of zij dit het beste weer kan geven en beargumenteren. Auteurs doen daarover onderzoek en roepen eventueel hulp van deskundigen in. Dit is dus aan de ene kant het tegenovergestelde van de op emotie gebaseerd reactie van iemand op sociale media die zich als racist weggezet voelt. Aan de
52 Bijvoorbeeld https://nl-nl.facebook.com/pietitie/ en https://www.facebook.com/zwartepietisblackface/?hc_ref=ARRqzZ6JZyWfJB8Xnxk_8SWRArUcFcJbTBb7oYnQc hSFaM5RdWuieqhKhrkQojB7dMc&fref=nf 53 https://www.parool.nl/kunst-en-media/zwartepietpetitie-gaat-2-miljoen-likes-voorbij~a3532658/ 54 Zwart als roet 2014. 16 andere kant staat de argumentatie in boeken en documentaires niet op zichzelf. Deze argumenten kunnen geïnspireerd zijn door het volgen van het debat in de media of op sociale media of daarin weer gebruikt worden. Op verzoek van deelnemers in het debat is de discussie over Zwarte Piet zelfs doorgedrongen tot de rechtszaal. Zo hebben tegenstanders van Zwarte Piet bijvoorbeeld een rechtszaak aangespannen om te voorkomen dat er tijdens de intocht van Sinterklaas in Amsterdam in 2013 Zwarte Pieten mee zouden lopen.55 Uiteindelijk is er over het meelopen van Zwarte Piet in deze intocht doorgeprocedeerd tot de Raad van State die in november 2014 uitspraak deed over deze zaak.56 De intocht van 2013, waarbij Zwarte Pieten aanwezig waren, had toen al een jaar geleden plaatsgevonden. Rechtszaken over Zwarte Piet leveren weer nieuw materiaal op en vooral een nieuw soort materiaal voor de discussie. Op de uitspraken van de rechter wordt op wetenschappelijk juridisch niveau gereflecteerd.57 Dit zorgt voor een nieuw soort teksten in het debat over Zwarte Piet. Dat wil overigens niet zeggen dat de gemiddelde Nederlander zijn mening over Zwarte Piet baseert op gerechtelijke uitspraken. Zoals we in hoofdstuk twee zullen zien is er in deze discussie vooral een grote rol voor emoties weggelegd. Hoewel Zwarte Piet een typisch Nederlands fenomeen lijkt, betekent dit niet dat de discussie over Zwarte Piet zich tot Nederland beperkt. Ook buitenlandse media berichten soms over de figuur van Zwarte Piet en de discussie hierover. In de berichtgeving hierover is vooral sprake van verwarring dat een tolerant land als Nederland een figuur die doet denken aan Amerikaanse blackface als cultureel erfgoed ziet.58 Waar buitenlandse media een verslag of een opinie over de figuur van Zwarte Piet en de zwartepietendiscussie geven, is er ook buitenlandse inmenging die een verandering van Zwarte Piet wil bewerkstelligen. De werkgroep voor Mensen van Afrikaanse Afkomst van de Verenigde Naties concludeerde in 2014 dat Zwarte Piet racistisch is en moet veranderen.59
55 https://www.parool.nl/binnenland/zwarte-piet-critici-winnen-rechtszaak~a3683219/ 56 https://www.nrc.nl/nieuws/2014/11/12/raad-van-state-vernietigt-uitspraak-rechtbank-over-zwarte-piet- a1421102 57 Bijvoorbeeld Brenninkmeijer 2014, 2932-2935. 58 Bijvoorbeeld Blackface 2015. 59 Awad et al. 2015, 144. 17
Deze inmenging van buitenaf konden veel Nederlanders niet waarderen. Lid van deze werkgroep, Professor Verene Shepherd uitte al eerder kritiek op Zwarte Piet, wat haar op veel haatmail kwam te staan.60 Dit is niet een op zichzelf staand incident. Zoals we ook in hoofdstuk twee zullen zien zijn niet alle uitingen over Zwarte Piet beschaafde, op argumenten gebaseerde uitingen. De soms ruwe toon van het debat is ook iets wat zowel de media als de politiek opvalt.61 Demissionair premier Mark Rutte gaf aan dat het een taak van de politiek is om de discussie over het Sinterklaasfeest in goede banen te leiden.62 Ook in de politiek is Zwarte Piet dus een onderwerp van gesprek. Politici doen in media uitspraken over Zwarte Piet en de PVV probeerde zelfs met de (inmiddels afgewezen) Zwarte Piet-wet het (zwarte) uiterlijk van Zwarte Piet te reguleren.63 Toch lijkt de overheid verder niet veel moeite te doen om de discussie over Zwarte Piet in goede banen te leiden. Bijdragen van politici aan het debat lijken te bestaan uit individuele opinies over de figuur van Zwarte Piet en het afschuiven van een oplossing voor de figuur van Zwarte Piet naar de samenleving. Volgens wetenschappers Paul Chilton en Christina Schäffner kan de politiek een rol spelen binnen het discours en zelfs dingen afdwingen. Dit kan echter tot weerstand leiden.64 Het lijkt daarom een verstandige keuze om Zwarte Piet en de discussie hierover niet te sterk te willen reguleren.
Het discours Zoals beschreven is Zwarte Piet een polariserend onderwerp. Verschillende meningen en partijen staan hier lijnrecht tegenover elkaar. Als we de kritische discoursanalyse toepassen op het zwartepietendebat, zien we dat we het woord zwartepietendebat niet één op één kunnen vervangen met het discours over Zwarte Piet. Volgens de kritische discoursanalyse zoals beschreven door Alan Bryman geeft een discours betekenis aan het sociale leven en maakt het bepaalde acties
60 Lemmers 2017, p. 126. 61 http://www.nu.nl/binnenland/3819757/vn-werkgroep-vindt-zwarte-piet-racistisch.html en https://www.parool.nl/binnenland/alledaags-racisme-vervuilt-het-debat~a4306068/ 62 http://www.nu.nl/binnenland/3819757/vn-werkgroep-vindt-zwarte-piet-racistisch.html 63 https://www.volkskrant.nl/binnenland/kamer-verwerpt-zwarte-piet-wet-overheid-bemoeit-zich-niet-met- tradities~a4463364/ 64 Chilton & Schäffner 1997, 212. 18 mogelijk, wenselijk of onvermijdelijk.65 Op het gebied van Zwarte Piet staan verschillende partijen lijnrecht tegenover elkaar met betrekking tot welke acties mogelijk, wenselijk of onvermijdelijk zijn. Er is hier dus geen sprake van een discours, maar van conflicterende discoursen. Volgens Bryman in een discours retorisch georganiseerd.66 Een dialoog aangaan met andere discoursen om tot een compromis te komen is dus niet het doel van een discours. Bij een debat zijn verschillende discoursen met conflicterende agenda’s met elkaar aan het concurreren om hun agenda te bewerkstelligen en het discours van de ander hierbij in ieder geval naar een secundaire positie te verplaatsen of eventueel zelfs compleet uit te vlakken. Volgens wetenschappers Dennis K. Mumby en Robin P. Clair probeert een discours andere discoursen te marginaliseren.67 Om de eigen agenda te bevorderen moeten de discoursen over Zwarte Piet wel de strijd met elkaar aangaan. De kritische discoursanalyse geeft vijf punten van onderzoek voor discoursen. Naast het punt uit de alinea hierboven over de agenda van het discours zijn dit: de geschiedenis van het discours, de invloed van het discours, de constructie van het discours en legitimatie door het discours. De geschiedenis van het debat over Zwarte Piet en de daarin besloten discoursen zal in hoofdstuk 1.2. verder besproken worden. Invloed van het discours op andere discoursen en invloeden van andere discoursen op de discoursen op het gebied van Zwarte Piet staan in hoofdstuk 2.3. centraal. De constructie van het discours door teksten is globaal al hierboven weergegeven en wordt in hoofdstuk 2.2. inhoudelijk besproken. Hoe de discoursen op het gebied van Zwarte Piet betekenis geven aan het sociale leven en bepaalde acties mogelijk, wenselijk of onvermijdelijk maken zal in hoofdstuk 4 behandeld worden. In hoofdstuk 4.1., maar ook in hoofdstuk 2.2. zal ook aan bod komen hoe de discoursen over Zwarte Piet bepaalde posities en acties legitimeren.
1.2. Hoe is het discours over Zwarte Piet ontstaan?
Het ontstaan van het Sinterklaasfeest
65 Bryman 2008, 509. 66 Ibidem, 501. 67 Mumby & Clair 1997, 1991. 19
Wanneer het Sinterklaasfeest precies ontstaan is, is lastig te zeggen. De figuur van Sinterklaas is gebaseerd op een combinatie van een aantal heilige Nicolazen,68 waarvan Nicolaas van Myra de bekendste is.69 Deze Sint Nicolaas leefde rond het jaar 300 in wat nu Turkije is.70 Volgens de legenden heeft hij veel wonderen op zijn naam staan. Bij een groot deel daarvan spelen kinderen een rol.71 Het is dan ook niet verwonderlijk dat deze kindervriend onder andere beschermheilige van scholieren en kinderen in het algemeen is.72 Vandaar dat rond zijn sterfdag een kinderfeest gevierd wordt. Volgens sommige bronnen heeft het feest van Sint Nicolaas echter veel oudere wortels in de pre-Christelijke midwinterviering en is door de Rooms- Katholieke kerk later overgoten met een Christelijk sausje.73 Sinterklaas fungeert hier als een vervanger van de figuur van Wodan. Dit is te zien aan elementen die Sinterklaas overgenomen heeft van Wodan, zoals het bijzondere paard en de lange baard. Deze elementen waren bij Nicolaas van Myra nog niet aanwezig.74 Nicolaas van Myra werd op de oudst bekende afbeelding (uit de 7de of 8ste eeuw) met een korte baard afgebeeld.75 Gedurende de geschiedenis van het sinterklaasfeest zijn meerdere elementen van het feest als problematisch aangemerkt. Zo worden elementen die voortkomen uit de vruchtbaarheidsrituelen,76 zoals de beperkte of passieve rol voor de vrouw soms als seksistisch aangemerkt en was er in de middeleeuwen al kritiek op het commerciële karakter van het feest van Sinterklaas.77 Momenteel richt het leeuwendeel van de kritiek op de sinterklaasviering zich echter op de figuur van Zwarte Piet.
De oorsprong van Zwarte Piet
68 Klaassen 2009, 179. 69 Wouters 2009, 182-184. 70 Dekker 1970, 61. 71 Klaassen 2009. 72 Koops 2009, 37-38., Wouters 2009, 219. 73 Wild Geraas 2016., Bas 2013, 21., Wouters 2009, 105. 74 Brink 2007, 41., Bas 2013, 21, 38-40., Wouters 2009, 10, 29-30, 33, 40, 55-56, 72-73, 110-111, 172, 209-210, 219, 245, 289, 293-295., Van Trigt 2016, 73. 75 Boer & Helsloot 2009, 23., Wouters 2009, 33. 76 Koops 2009, 35-36. 77 Wasmus et al. 1993, 16., Boer 2009, 20-22., Boer & Helsloot 2009, 131-132. 20
Zwarte Piet zoals we die nu kennen is in 1850 geïntroduceerd door schoolmeester Jan Schenkman in diens kinderboek St. Nikolaas en zijn knecht.78 De tweede druk (circa 1852)79 van dit boek laat op de illustraties een zwarte helper van Sint Nicolaas zien die visueel erg lijkt op de huidige Zwarte Piet (zie figuur 2). In de eerste druk had Sinterklaas ook al een zwarte helper, maar was deze op de illustraties nog niet gekleed als Zwarte Piet, zoals we die nu kennen (zie figuur 3).80
78 Booy 1998, 45. 79 Wild Geraas 2016., Booy 1998, 47. 80 Boer 2009, 20, 30. 21
Figuur 3 Illustratie uit eerste druk van St. Nikolaas en zijn knecht
Figuur 2 Illustratie uit tweede druk van St. Nikolaas en zijn knecht
22
De figuur van Zwarte Piet komt echter niet geheel uit de fantasie van Schenkman voort. Zo vertoont de figuur van Zwarte Piet een visuele gelijkenis met Italiaanse gildebroeders81 en 17de-eeuwse huisbedienden.82 Hoewel Zwarte Piet, zoals we die nu kennen, nog steeds erg op de helper van Sinterklaas lijkt die Schenkman aan ons voorstelde, betekent dit niet dat Zwarte Piet sinds de 19de eeuw geen veranderingen doorgemaakt heeft. De rollen van Sinterklaas en Zwarte Piet zijn, met name na de Tweede Wereldoorlog, langzaam veranderd. Waar Zwarte Piet eerst de straffende bediende was, is hij nu vooral een vrolijke tegenhanger van de strengere Sinterklaas.83
Hoe komt Zwarte Piet aan zijn Zwarte Kleur? Het is al in de naam Zwarte Piet inbegrepen: Zwarte Piet is zwart. Over hoe Zwarte Piet aan zijn zwarte kleur komt, zijn de meningen echter verdeeld. In het kinderboek Dag Sinterklaasje van Jacques Vriens wordt de zwarte kleur van Zwarte Piet als volgt uitgelegd aan het -op de afbeeldingen van Dagmar Stam als wit afgebeelde- meisje Mieke. “Mieke kruipt bij haar vader op schoot en vraagt: ‘Hoe komt Sinterklaas nou binnen?’ ‘Door het raam,’ antwoordt pappa, ‘of door de schoorsteen. Zwarte Piet komt meestal door de schoorsteen.’ Mieke knikt en zegt: ‘Daarom is Zwarte Piet natuurlijk zo zwart. Wast hij zich dan nooit?’ ‘Jawel, maar het gaat er niet meer af. Hij kruipt zo vaak door de schoorsteen.’”84 Hoewel deze uitleg van de vader van Mieke en daarbij indirect van kinderboekenschrijver Jacques Vriens de kleur van Zwarte Piet aanmerkt als afkomstig van roet van de schoorsteen, snijdt de schrijver toch ook het punt van etniciteit aan in het direct daaropvolgende gedeelte. “‘Vindt Sinterklaas dat dan niet erg?’ vraagt Mieke. ‘Nee, hoor! Sinterklaas houdt van zwarte mensen.’ ‘En van witte?’ vraagt Mieke.
81 Wild Geraas 2016. 82 Blackface 2015., Awad et al. 2015, 133., Rodenberg & Wagenaar 2016, 721-722. 83 Helsloot 2009, 81. 84 Vriens 2000, 23. 23
‘En van witte mensen.’ ‘En van gele mensen?’ ‘Natuurlijk,’ zegt pappa, ‘hij houdt van alle mensen.’ Mieke knikt heel tevreden: dat had ze altijd al gedacht, maar nu weet ze het zeker.”85 Hoewel Vriens hier dus schoorsteenroet als verklaring geeft, weet hij dat dit niet al zijn lezers tevreden zal stellen. Ook het onderwerp Sinterklaas en verschillende huidskleuren komt hier aan bod. Het antwoord dat de kleur van Zwarte Piet veroorzaakt is door schoorsteenroet, wordt door ouders en andere opvoeders vaker gegeven. Dit is natuurlijk allerminst bevredigend. Als Zwarte Piet zwart is door de schoorsteen, waarom zijn zijn kleren dan nog helemaal schoon? En waar komen de rode lippen en het kroeshaar dan vandaan? Dat zwart door roet niet van toepassing lijkt op de momenteel in Nederland meest gangbare vorm van Zwarte Piet wil echter niet zeggen, dat dit opgaat voor alle helpers van Sinterklaas. Bij Sinterklaasvieringen in het buitenland zijn de helpers van Sinterklaas soms wel zwart gemaakt met roet.86 Een theorie over de kleur van de Nederlandse Zwarte Piet is dat Schenkman Zwarte Piet bedacht heeft als onderdeel van het moderniseren van het sinterklaasfeest. Sinterklaas moest eigentijdser (voor de 19de eeuw dan) en vooral wat chiquer worden. Daarom komt Sinterklaas met de stoomboot aan in Nederland. In de 19de eeuw was dat een indrukwekkend staaltje moderne techniek. Een zwarte bediende zou Sinterklaas ook meer aanzien geven en tot heer uit de bovenklasse maken.87 Volgens deze theorie is Zwarte Piet dus een zwarte persoon, maar niet noodzakelijk een slaaf.88 Dat de reden en de oorzaak van de zwarte kleur van Zwarte Piet onbekend zijn, zorgt er echter voor dat mensen hier zelf een verklaring voor gaan geven. Deze verklaringen lopen uiteen van het zojuist behandelde schoorsteenroet tot het als een karikatuur neerzetten van zwarte mensen. Hierbij sluit de ene verklaring de andere natuurlijk niet noodzakelijk uit.
85 ibidem 86 Scheer 2014., Wild Geraas 2016. 87 Booy 1998, 47. 88 Wild Geraas 2016. 24
Het ontstaan van kritiek op Zwarte Piet De discussie over de figuur van Zwarte Piet lijkt in de 21ste eeuw ontstaan te zijn. Voor de jaarlijks terugkerende discussie op sociale media en aan talkshowtafels is dit ook het geval, maar de kritiek op Zwarte Piet ontstond al veel eerder. In 1963 wilde hoofdonderwijzer J. Ras (uit pedagogisch oogpunt) de Zwarte Pieten al vervangen door witte helpers en in 1968 kwam er zelfs een Wittepietencampagne op gang.89 In de jaren ’60 was de kritiek op Zwarte Piet voornamelijk van witte mensen afkomstig. Het grootste punt van kritiek op Zwarte Piet was toentertijd ook niet dat Zwarte Piet een racistische figuur zou zijn, maar dat (de toen nog minder vriendelijke) Zwarte Piet te eng zou zijn voor kinderen.90 In de jaren ’70 kwam er kritiek op het racisme dat zich doormiddel van de figuur van Zwarte Piet zou uiten. Gerda Havertong benoemde dit in 1987 in het televisieprogramma Sesamstraat als volgt: “Het is elk jaar weer hetzelfde liedje. Sinterklaas is nog niet eens in het land of zwarte mensen, grote mensen en kinderen, worden voor Zwarte Piet uitgescholden.”91 Door deze uitspraak in een bij kinderen erg populair televisieprogramma te doen, kwam deze kritiek bij een breder publiek onder de aandacht.92 In 2008 vond de aanzet voor het protest tegen Zwarte Piet, zoals we dit nu kennen, en de bijbehorende tegenreacties plaats. Kunstenaars Annette Kraus en Petra Bauer organiseerden toen in het kader van de tentoonstelling Read the Masks, Tradition is Not Given in het Van Abbemuseum te Eindhoven een demonstratie tegen Zwarte Piet.93 De protestmars tegen Zwarte Piet moest echter afgelast worden na bedreigingen aan het adres van de kunstenaars.94 De kritiek op Zwarte Piet bleef in de loop der jaren aanhouden tot de arrestatie van kunstenaar Quinsy Gario en rapper Jerry Afriyie, die met kleding met daarop de tekst: “Zwarte Piet is racisme” (zie figuur 4) protest aantekenden, zorgde tijdens de sinterklaasintocht in Dordrecht voor een uitbarsting.95 Mede door het heftige politieoptreden tegen dit bescheiden protest, kwam deze actie volop in de aandacht
89 Wouters 2009, 57., Van der Pijl & Goulordava 2014, 278. 90 Wouters 2009, 57. 91 Sesamstraat 1987., Zwart als roet 2014., Awad et al. 2015, 142., Nzume 2017, 102., Bas 2013, 8-9. 92 https://www.nrc.nl/nieuws/2013/10/21/in-1987-legde-gerda-het-al-uit-aan-pino-zwarte-piet-is-helemaal- niet-leuk-a1430525 93 Lüttincken 2014, 43. 94 https://www.volkskrant.nl/binnenland/protestmars-zwarte-piet-afgelast-na-bedreiging~a911595/ 95 https://www.nrc.nl/nieuws/2014/10/17/politie-arresteerde-in-2011-ten-onrechte-twee-mensen-tijdens-sint- intocht-a1421683 25 te staan. Hier werd onder andere op voortgeborduurd met de tentoonstelling Zwart van Roet in het MC theater te Amsterdam.96 Ook werd het protest tegen Zwarte Piet door de media opgepakt en al snel zag het zwartepietendebat, zoals we dat nu kennen, het licht. Gario is zelf ook één van de hoofddeelnemers aan zwartepietendebat. Hij heeft regelmatig deelgenomen aan mediaoptredens waarin hij zijn standpunt over Zwarte Piet verkondigde.
Figuur 4 Gario en Afriyie protesteerden door middel van kleding tijdens de sinterklaasintocht in 2011 Opvallend aan de geschiedenis van het discours tegen Zwarte Piet is dat dit discours dus niet ontstaan is vanuit de overtuiging dat Zwarte Piet racistisch zou zijn. Dit is pas later een essentieel onderdeel van het discours geworden. Alan Bryman geeft aan dat een discours een reis maakt om tot de betekenis te komen die deze vandaag de dag heeft. Veertig of vijftig jaar geleden kon een discours een hele andere betekenis hebben.97 Dit is ook gebeurd met het discours over Zwarte Piet. Hoewel het doel hetzelfde is gebleven, namelijk de verandering of afschaffing van Zwarte Piet, wordt dit tegenwoordig op een andere manier beargumenteerd dan in de jaren ’60. Besluit
96 http://zwartvanroet.tumblr.com/page/2 97 Bryman 2008, 509. 26
Sinterklaas is een eeuwenoud feest. Als je de pre-Christelijke Midwinterfeesten ziet als de eerste Sinterklaasfeesten is het feest zelfs ouder dan de Christelijke heiligen die het feest hun naam geven.98 De figuur van Zwarte Piet is, gekeken naar de gehele historie van het sinterklaasfeest, een recentere toevoeging. Hoewel er eerder zwarte figuren met de sinterklaasviering verbonden waren, is het huidige uiterlijk van Zwarte Piet ontstaan in de 19de eeuw.99 De discussie over de figuur van Zwarte Piet is zelfs van nog recentere datum. Het discours tegen Zwarte Piet ontstond in de jaren ’60 vanuit het idee dat Zwarte Piet te eng was voor kinderen. In de jaren ’70 veranderde de motivatie van het protest tegen Zwarte Piet, Zwarte Piet zou racistisch zijn.100 Bij het ontstaan van de zwartenpietendiscussie, zoals deze tegenwoordig jaarlijks in de media en op sociale media gevoerd wordt, was dit nog steeds de kern van het protest van het anti-Zwarte Pietenkamp. De redenatie achter dit standpunt en ook de motivatie van het pro- Zwarte Pietenstandpunt worden in het volgende hoofdstuk behandeld. Op basis van de bestudering van de vorm en de geschiedenis van de zwartenpietendiscussie kan voor een verdere analyse van de inhoud plaatsvindt echter geconcludeerd worden dat Zwarte Piet een onderwerp is dat leeft in de Nederlandse samenleving. Hoewel de zwartepietendiscussie een aanloop van ongeveer vijftig jaar gehad heeft, is er sinds enkele jaren de traditie van een felle discussie over Zwarte Piet op verschillende platvormen. Bijna elke Nederlander voelt zich betrokken bij dit onderwerp en heeft de mogelijkheid om aan de discussie bij te dragen aangezien de sites of engagement,101 de plaatsen waar de discussie plaatsvindt, zowel online als offline zijn en zowel in de media als in de privésfeer.
Hoofdstuk 2. Wat is de inhoud van het discours over Zwarte Piet?
98 Brink 2007, 41., Bas 2013, 21, 38-40., Wouters 2009, 10, 29-30, 33, 40, 55-56, 72-73, 110-111, 172, 209-210, 219, 245, 289, 293-295., Van Trigt 2016, 73. 99 Booy 1998, 45. 100 Wouters 2009, 57-59. 101 Scollon 1998, 11-13. 27
Na in het vorige hoofdstuk de vorm van de zwartepietendiscussie bekeken te hebben, is het nu tijd om ons op de inhoud te richten. Dit hoofdstuk bekijkt eerst waarom Zwarte Piet als problematisch gezien wordt. Vervolgens wordt er naar het discours over Zwarte Piet gekeken. Wat zijn hierin terugkerende argumenten en hoe worden die gebruikt? Omdat een discours niet op zichzelf staat, wordt er gekeken hoe dit discours zich verhoudt tot andere discoursen.
2.1. Wat zijn de problemen op het gebied van Zwarte Piet?
In hoofdstuk 1.2 hebben we gezien dat Zwarte Piet, zoals hij er nu uitziet, ontstaan is in het midden van de 19de eeuw. Dat betekent dat ten tijde van het bedenken van de huidige vorm van Zwarte slavernij nog legaal was in Nederland.102 Volgens sommige mensen is Zwarte Piet een uitbeelding van die situatie.103 Hij is immers een figuur met een zwarte huid in een dienende rol ten opzichte van een oudere witte man. Sommige mensen trekken dit idee nog een stapje verder door. Zwarte Piet is volgens hen niet alleen een uitbeelding van de verhoudingen tussen witte en zwarte mensen in de 19de eeuw, het spreekt ook een wens uit over hoe die verhouding zou moeten zijn. Zij zien Zwarte Piet als een figuur die door witte mensen gebruikt wordt om zwarte mensen hun (ondergeschikte) plaats te wijzen.104 Het idee van Zwarte Piet als slaaf komt niet alleen voort uit de periode waarin Zwarte Piet ontstaan is. Het uiterlijk van Zwarte Piet bevat ook elementen die naar slavernij of het belachelijk maken van zwarte mensen kunnen verwijzen. Om te beginnen is dat de zwarte kleur van Zwarte Piet. De kleur van Zwarte Piet wordt bij de (vaak witte) acteurs die voor Zwarte Piet spelen met schmink aangebracht. In de Verenigde Staten werd het zwart schminken van witte mensen gebruikt om zwarte mensen belachelijk te maken. De zwart geschminkte witte mensen deden zich tijdens optredens bijvoorbeeld erg dom voor. Dit wordt blackface genoemd (zie figuur 5 voor een voorbeeld). Volgens sommige mensen, zowel uit Nederland als daarbuiten,
102 Lüttincken 2014, 33. 103 Blackface 2015. 104 Blackface 2015., Zwart als roet 2014. 28 gebeurt er bij het uitbeelden van Zwarte Piet iets vergelijkbaars en is Zwarte Piet een Nederlandse vorm van blackface.105
Figuur 5 Blackface performers Alexander and Mose in 1931
Figuur 6 Zwart Nederlands stereotype in de vorm van stripfiguur Sjimmie uit 1966
105 Rodenberg & Wagenaar 2016, 724., Bas 2013, 63-66, 134. 29
Hoewel Nederland geen traditie kent van blackface, is het uitbeelden van zwarte personen als stereotype wel deel van de Nederlandse geschiedenis (zie figuur 6 voor een voorbeeld). Ook de rode lippen, gouden oorbellen en de zwarte kroespruik van Zwarte Piet zijn elementen die passen bij de stereotype uitbeelding van zwarte personen, zoals die in het verleden in de Verenigde Staten, maar ook in Nederland gebruikelijk waren.106 De outfit van Zwarte Piet doet denken aan een 16de- of 17de-eeuwse pageoutfit. Volgens sommige deskundigen doet een dergelijke outfit denken aan die van zwarte slaven die in de hogere kringen in Europa als een statussymbool dienden (zie figuur 7 voor een voorbeeld).107 Andere deskundigen zijn het hier echter niet mee eens. Zij zien bijvoorbeeld vergelijkingen met de outfits van vrije zwarte en witte Italiaanse gildeleden (zoals te zien in figuur 8). Dat Zwarte Piet gekleed is in fluweel wijst er volgens sommige (kunst)historici juist op dat hij geen slaaf is. Slaven worden volgens hen meestal in slechts een lendendoek en geboeid afgebeeld.108
Figuur 7 Koningin Maria Stuart van Schotland, postuum in 1664 uitgebeeld met zwarte bediende door Adrean Hanneman
106 Raboteau 2014, 146. 107 Blackface 2015., Lemmers 2017, 123. 108 Wild Geraas 2016. 30
Figuur 8 Detail van schilderij Miracolo della reliquia della Croce al ponte di Rialto van Vittore Carpaccio uit 1494 met zwarte gondolier Ook over de vraag of Zwarte Piet een Nederlandse vorm van blackface is, bestaat geen consensus. Hoewel de geschiedenis van Nederland niet vrij is van racisme, kent Nederland echter geen geschiedenis van door de overheid georganiseerde segregatie van huidskleur, zoals dit in de Verenigde Staten ten tijde van de blackface performers het geval was.109 Elementen van het sinterklaasfeest die oorspronkelijk niets met slavernij te maken hebben, zoals de relatief moderne stoomboot kunnen hier soms toch naar lijken te verwijzen. In het prentenboek Sinterklaas laat Charlotte Dematons bijvoorbeeld een dwarsdoorsnede van de stoomboot zien,110 die door volwassenen al snel met afbeeldingen van slavenschepen geassocieerd wordt.111 Tegenwoordig wordt er op verschillende manieren geëxperimenteerd met het uiterlijk van Zwarte Piet. Zo wordt er geprobeerd om Zwarte Piet hipper en moderner te maken. Hiervoor worden bijvoorbeeld elementen uit de rap- of rastacultuur, zoals gouden kettingen en dreadlocks toegevoegd. (In figuur 9 is een voorbeeld van een Rappiet te zien.) Aangezien zowel rap als rasta veel zwarte beoefenaars en fans
109 Van Trigt 2016, 134., Bas 2013, 63-66. 110 Dematons 2007. 111 Zwart als roet 2014. 31 hebben, kan dit kan natuurlijk als argument gezien worden voor Zwarte Piet als stereotype uitbeelding van een zwarte persoon.112
Figuur 9 Vlogger Nick van Scherrenburg als Rappiet in 2014 Een andere manier waarop met het uiterlijk van Zwarte Piet geëxperimenteerd wordt is het veranderen van Zwarte Piet in niet-zwarte Pieten. In hoofdstuk 4.1. wordt beschreven wat er op dit gebied allemaal geprobeerd is en wat het resultaat hiervan is. Vaak wordt hier echter door een deel van Nederland negatief op gereageerd. Hoewel de discussie over Zwarte Piet zich voornamelijk focust op het uiterlijk van Zwarte Piet, is de rol van Zwarte Piet ook problematisch. Sinterklaas is als oudere witte man de baas terwijl de zwartgekleurde Pieten een ondergeschikte rol hebben.113 Aangezien in de Nederlandse samenleving veel machtsposities ook aan witte mannen toebedeeld worden, is het niet heel bemoedigend voor (zwarte) kinderen als dit bij fantasiefiguren ook het geval is. Dat kinderen Zwarte Pieten met zwarte mensen associëren blijkt wel doordat al in 1987 Havertong op de Nederlandse televisie uitsprak dat ze het zat was om voor Zwarte Piet uitgemaakt te worden.114 Het gebruik van Zwarte Piet als scheldwoord is iets wat tegenwoordig ook nog regelmatig gebeurt.
112 Zwart als roet 2014. 113 Awad et al. 2015, 99. 114 Sesamstraat, 1987., Zwart als roet 2014., Awad et al. 2015, 142., Nzume 2017, 102., Bas 2013, 8-9. 32
2.2. Welke argumenten worden terugkerend aangehaald in het discours?
Zowel voor als tegen de figuur van Zwarte Piet zijn veel argumenten te geven. Het zijn er zelfs zo veel dat ze in verschillende groepen van verwante argumenten onder te verdelen zijn. Sommige argumenten zijn tegenargumenten, een directe reactie op een argument uit een andere discours. Een voorbeeld hiervan is het argument dat Zwarte Piet niet zwart als roet, maar eerder bruin van kleur is.115 Dit is een argument uit het discours dat Zwarte Piet wil veranderen of afschaffen en een reactie op het argument dat Zwarte Piet geen zwarte huidskleur heeft, maar zwart is door schoorsteenroet.116 Roet als mogelijke verklaring van de kleur van Zwarte Piet is een argument waar veel aandacht aan gegeven wordt. Niet alleen wordt het regelmatig door voorstanders van Zwarte Piet gebruikt, zowel een tentoonstelling: Zwart van Roet in 2011 als een documentaire117 die kritiek uiten op Zwarte Piet gebruiken het woord roet in hun titel.
Pro-Zwarte Piet Argumenten uit het pro-Zwarte Pietdiscours richten zich vaak op het onschuldige en fantasierijke kinderfeest idee. Hier wordt de nadruk gelegd op Sinterklaas als fantasierijk kinderfeest. “De Kerstman in de Verenigde Staten en Sinterklaas in Nederland zijn beide sprookjes,” legt de woordvoerder van Sinterklaas, Pam Evenhuis aan Williams uit.118 Een categorie die hierbij aansluit is als voorstanders van Zwarte Piet deze onschuld op zichzelf betrekken. Argumenten uit die categorie zijn bijvoorbeeld de claim dat je geen racist bent of positieve jeugdherinneringen aan Zwarte Piet hebt. Jan van Wijk, de voorzitter van het Sinterklaasgenootschap verwoord het als volgt: “Zwarte Piet is niet racistisch. Zwarte Piet is geen slaaf. Hij is ieders vriend.”119 Anti-Zwarte Pietactivist Gario kan dit ook begrijpen. Hij omschrijft dit als volgt: “Een van de redenen is natuurlijk ook dat mensen het meegekregen hebben als kind en als je die weerstand tegen Zwarte Piet niet kunt voelen, dan raak je zelf ook fysiek
115 Zwart als roet 2014. 116 Blackface 2015. 117 Zwart als roet 2014. 118 Blackface 2015. 119 Ibidem 33 ongemakkelijk als mensen het opbrengen, want jij hebt totaal andere herinneringen in je lijf.”120 Het ontkennen van racisme hoort volgens van Dijk bij de positieve ingroup presentatie.121 Paradoxaal hieraan is dat de indeling in ingroup en outgroup juist voor onderscheid en spanningen kan zorgen.122 Naast de kinderfeest- en onschuldargumenten wordt vaak het argument ingezet dat Zwarte Piet deel is van de Nederlandse cultuur. Er wordt geclaimd dat Zwarte Piet een essentieel onderdeel is van deze Nederlandse traditie. Zwarte Piet is Nederlands cultureel erfgoed. Minder welbespraakte argumenten in de strekking van “als je Zwarte Piet niet leuk vindt ga je maar terug naar je eigen land,”123 passen ook bij het idee van Zwarte Piet als iets typische Nederlands wat onder druk staat. Waar deze druk vandaan komt is de multiculturele samenleving, die zorgt voor een (volgens een deel van Nederland ongewenste) verandering van een deel van de Nederlandse tradities. De politieke correctheid van Nederland om alles wat schuurt maar te willen aanpassen om vooral als tolerant gezien te worden, wordt ook als boosdoener genoemd. Vreemd genoeg vindt zelfs het idee dat Zwarte Piet juist past bij een multicultureel Nederland aanhangers. Historicus Han van der Horst schrijft in een opiniestuk op online platvorm Joop.nl: “Wij leven in een kleurrijke samenleving of wij willen of niet en van die kleurrijke samenleving is Zwarte Piet net zo’n onlosmakelijk onderdeel als de steeds kunstiger gevouwen doeken om het hoofd van islamitische jonge dames of de soul en de sabor die door mensen met een Caribische en Latijns-Amerikaanse achtergrond aan de mix van ons land is toegevoegd.”124 Ook worden er door Zwarte Pietfans andere verklaringen gegeven voor de kleur van Zwarte Piet dan etniciteit. Denk hierbij aan het bekende schoorsteenroet, maar ook aan het vergelijken met fantasiefiguren. Voormalig Hoofdpiet Erik van Muiswinkel zei in een interview over Zwarte Piet: “Het zijn Zwarte Pieten, een heel apart ras, net zoals de Hobbits bij Tolkien.”125 Een andere argumentatie richt zich niet op de huidskleur van Zwarte Piet, maar claimt dat Zwarte Piet een leuke, vrolijke figuur is, die kinderen blij maakt met
120 Zwart als roet 2014. 121 Van Dijk 1992, 88-89. 122 Ibidem 123 Blackface 2015, Zwart als roet 2014. 124 https://joop.vara.nl/opinies/zwarte-piet-hoort-kleurrijk-en-divers-nederland 125 Wouters 2009, 59. 34 cadeautjes. “Kunnen zwarte mannen kinderen niet blij maken?” vraagt Pietitie paginaoprichter Bas Vreugde retorisch In Zwart als roet.126 Een stapje verder dan dat is het voorstellen van Zwarte Piet als een positief zwart rolmodel. Een zwarte figuur in een prominente rol, namelijk die van helper van Sinterklaas, geeft (zwarte) kinderen een positieve figuur om naar op te kijken. Zoals we in hoofdstuk drie gaan zien gebruikt Arnold-Jan Scheer in zijn documentaire Wild Geraas vooral veel argumentatie die Zwarte Piet en het Sinterklaasfeest in een bredere culturele context plaatst. Voorbeelden hiervan zijn het idee dat Sinterklaas in andere landen ook een zwarte helper heeft en dat andere zwart geschminkte optredens soms zelfs als cultureel erfgoed aangemerkt zijn.127 De Nederlandse Zwarte Piet wordt hier gerechtvaardigd door een vergelijking met andere culturen. Daarnaast is er de argumentatie die ontkent dat Zwarte Piet een slaaf is populair. Denk hierbij aan: “Er is in de geschiedenis en (kinder)literatuur geen enkel bewijs dat Sint Nicolaas een slaaf in dienst heeft” aldus Frits Booy128 of zoals Marleen de Vries claimt: “Slaven worden naakt afgebeeld.”129 Aan dat laatste argument is wel te zien dat dezelfde feiten, namelijk het uiterlijk en de picturale traditie van Zwarte Piet verschillend geïnterpreteerd worden en door de verschillende discoursen over Zwarte Piet gebruikt worden om hun argumentatie te ondersteunen. Als laatste is er nog het argument dat zich richt op de intenties van Jan Schenkman. Schenkman, die we als de vader van het moderne sinterklaasfeest kunnen zien, was een humanist.130 Hij was juist tegen slavernij en racisme. Het lijkt daarom onwaarschijnlijk dat hij de bedoeling had om met Zwarte Piet een racistische figuur neer te zetten.
Anti-Zwarte Piet De argumentatie die gebruikt wordt om Zwarte Piet af te wijzen gebruikt gedeeltelijk dezelfde soort feiten of soms dezelfde feiten als de voorstanders van Zwarte Piet, maar interpreteert deze anders. Een voorbeeld hiervan is dat voorstanders van
126 Zwart als roet 2014. 127 Wild Geraas 2016. 128 Ibidem 129 Ibidem. 130 Scheer 2014, 9-10, 20-21., Awad et al. 2015, 133. 35
Zwarte Piet de zwarte schmink van Zwarte Piet vergelijken met andere culturele tradities die als cultureel erfgoed gezien worden, terwijl de tegenstanders die de vergelijking trekken met blackface dat zij als onwenselijk zien. Zwarte Piet wordt dus zowel gerechtvaardigd als geproblematiseerd door de vergelijking met zwart geschminkte figuren uit andere landen. Een argument dat steunt op het idee dat Zwarte Piet een Nederlandse vorm van blackface is, is dat het buitenland afwijzend reageert op Zwarte Piet. Zoals Williams het omschrijft: “Als mensen in Amerika Zwarte Piet zien, zijn ze gechoqueerd.”131 Ook de afkeuring vanuit de VN132 en de titel van de documentaire van Williams passen in deze categorie.133 Een groot deel van de argumentatie tegen Zwarte Piet kijkt naar het uiterlijk van deze figuur. Naast bezwaar maken tegen het blackface element wordt er ook bezwaar gemaakt tegen Zwarte Piet als stereotype van een zwarte persoon. Als Zwarte Piet dus gespeeld zou worden door niet zwart geschminkte zwarte acteurs zou deze figuur dus nog steeds problematisch zijn, al is er dan geen element van blackface meer. Deel van deze argumentatie is dat voor het uitbeelden van Zwarte Piet (elementen uit) de culturen van zwarte mensen gebruikt worden voor vermaak of zelfs op een spottende manier. Bergman omschrijft een reden voor haar protest tegen Zwarte Piet als volgt: “Want ook ik wil niet dat mijn kinderen van jongs af aan geconfronteerd worden met karikaturale stereotypes.”134 Professor Maykel Verkuyten geeft aan dat stereotypen kunnen dienen om een bestaande sociale relaties te legitimeren.135 Doorgeredeneerd vanuit dit idee zou Zwarte Piet als stereotype dus gebruikt kunnen worden om zwarte mensen in een ondergeschikte positie te kunnen houden of plaatsen. Het idee van Zwarte Piet als stereotype van een zwart mens hangt natuurlijk samen met het argument dat de kleur van Zwarte Piet meer lijkt op een huidskleur dan op bijvoorbeeld schoorsteenroet. Ook het idee dat er in het uiterlijk van Zwarte Piet elementen besloten liggen die verwijzen naar slavernij is hieraan gelinkt. Om het idee van Zwarte Piet als slaaf te ondersteunen wordt gebruik gemaakt van een vergelijk met 17de-eeuwse slaven. Ook wordt “Zwarte Piet is ten tijde van de
131 Blackface 2015. 132 http://www.nu.nl/binnenland/3819757/vn-werkgroep-vindt-zwarte-piet-racistisch.html 133 Ibidem. 134 Zwart als roet 2014. 135 Verkuyten 2003, 372. 36 slavernij bedacht”136 aangehaald door deelnemers aan het debat als Gario. Als kind van zijn ontstaansperiode zou Zwarte Piet dus een slaaf zijn. Iets waartegen geprotesteerd wordt en wat als argument tegen Zwarte Piet gebruikt wordt is dat zwarte mensen zowel online als op straat uitgemaakt worden voor Zwarte Piet. Hoewel dit, bijvoorbeeld in het geval van heel jonge kinderen, niet altijd als kwetsend bedoeld wordt, wordt dit wel als vervelend ervaren. Havertong is misschien wel het bekendste voorbeeld van iemand die zich hiertegen uitsprak: “Het is elk jaar weer hetzelfde liedje. Sinterklaas is nog niet eens in het land of zwarte mensen, grote mensen en kinderen, worden voor Zwarte Piet uitgescholden.”137 De laatste twee argumenten worden gebruikt om de argumenten van de voorstanders van Zwarte Piet onderuit te halen. Aangezien sommige argumenten van de voorstanders van Zwarte Piet gebruikt worden om het debat over Zwarte Piet en de onderliggende kwestie van Nederlands racisme uit te weg te gaan, moeten deze soms eerst aangepakt worden voor verdere discussie. De eerste hiervan wijst naar de slachtofferrol die sommige witte Nederlanders aannemen in het debat over Zwarte Piet: “Bij het Zwarte Pietendebat voelen mensen zich slachtoffer omdat ze racist genoemd worden, maar de werkelijke slachtoffers zijn mensen die onder racisme leiden”.138 Het laatste argument is een reactie op het onschuld argument uit het pro- Zwarte Pietkamp. Dit argument wordt als volgt ontkracht door Gario: “Zij menen dat we kinderen kunnen gebruiken om politieke kwesties te vermijden en maken zichzelf iets wijs door te denken dat dit de manier is om het aan te pakken. Kinderen staan juist aan de basis van waarom het moet veranderen.” Racistische elementen in een kinderfeest zou volgens de tegenstanders van Zwarte Piet juist iets moeten zijn wat besproken en aangepakt wordt. Uiteraard zijn er nog meer argumenten voor of tegen Zwarte Piet te bedenken. Er is hier geen ruimte om alle argumenten voor of tegen Zwarte Piet weer te geven. De overgrote meerderheid hiervan zal echter in één of zelfs meerdere van de bovengenoemde categorieën vallen.
2.3. Welke discoursen zijn verwant aan het discours over Zwarte Piet?
136 Wild Geraas 2016. 137 Sesamstraat, 1987., Zwart als roet 2014., Awad et al. 2015, 142., Nzume 2017, 102., Bas 2013, 8-9. 138 Zwart als roet 2014. 37
Aan de terugkerende argumenten valt wel te zien dat de discoursen over Zwarte Piet niet exclusief de figuur van Zwarte Piet als onderwerp hebben. Kritiek op de figuur van Zwarte Piet is vaak verkapte kritiek op racisme in de Nederlandse samenleving. Zwarte Piet is een concreet voorbeeld dat gebruikt wordt om deze kritiek te uiten. Het discours tegen de figuur van Zwarte Piet is dus verwant aan discoursen over racisme in Nederland. Bijvoorbeeld het discours dat er veel ongezien racisme in Nederland is en dit moet verdwijnen. Volgens van Dijk kan het lastig zijn om racisme in Nederland aan te vechten. Als het dominante discours besluit dat er geen racisme is, is het lastig voor minderheidsgroepen die tegen racisme in Nederland protesteren om serieus genomen te worden.139 Hieraan verwant is het discours over wit privilege. Dit discours stelt dat door wit privilege racisme in Nederland door witte mensen niet als zodanig erkend wordt, witte mensen moeten zich bewust worden van de voordelen die hun huidskleur met zich meebrengt.140 Wit privilege wordt als argument in de zwartepietendiscussie gebruikt tegen voorstanders van Zwarte Piet die het racisme achter deze figuur niet inzien. Een ander argument wat gebruikt wordt tegen voorstanders van Zwarte Piet is dat ze de elementen van Zwarte Piet die naar slavernij verwijzen niet serieus nemen omdat ze te weinig kennis van of aandacht voor het Nederlandse slavernijverleden hebben. Dit past bij het discours die meer aandacht vraagt voor het Nederlandse slavernijverleden. Williams benoemt dit als volgt: “De Nederlanders hebben een kort geheugen waar het gaat om hun aandeel in slavernij.”141 Een ander discours dat aansluit op het racisme discours is het discours tegen blackface. Dit discours stelt dat blackface racistisch is en niet past binnen een moderne samenleving. In de meeste Westerse samenlevingen is dat de dominante houding met betrekking tot blackface. Het probleem is echter het definiëren van wat er precies onder blackface valt. Gaat het hier om alle optredens waarbij het gezicht zwart geschminkt wordt of alleen om beledigende uitingen of uitingen uit een bepaalde culturele achtergrond?
139 Van Dijk 1992, 96. 140 Zwart als Roet 2014. 141 Blackface 2015. 38
Veel argumenten voor de figuur van Zwarte Piet zijn terug te leiden op het idee dat Zwarte Piet deel is van de Nederlandse cultuur en dat mensen die Zwarte Piet willen veranderen geen ‘echte’ Nederlanders zijn. Dit past binnen het discours dat claimt dat de Nederlandse cultuur onder druk staat door de multiculturele samenleving. Vaak gaat het binnen dit discours over ‘bedreigingen’ voor de Nederlandse cultuur uit Islamitische hoek, maar dat gaat voor de protesten tegen Zwarte Piet niet op. Opvallend genoeg is er een ander probleem met betrekking tot de Sinterklaasviering dat ook bij dit discours aansluit, namelijk het verdwijnen van het kruis op de mijter van Sinterklaas. Dit wordt gezien als de Christelijke wortels van Nederland die weggemoffeld worden onder invloed van druk van buitenaf, voornamelijk uit Islamitische hoek.142 Een discours dat hierop aansluit is het discours dat politieke correctheid tegenwoordig te ver gaat in Nederland. Dit discours is niet speciaal gericht op de multiculturele samenleving, maar eerder op Nederlandse zelfcensuur en -regulatie. Dit discours richt zich bijvoorbeeld niet alleen tegen het aanpassen van Zwarte Piet, maar ook tegen vrouwenquota in het bedrijfsleven. Een discours dat wel gericht is tegen inmenging van andere etnische en culturele gebruiken en ideeën is het discours dat door Verkuyten beschreven wordt als “New racism”,143 vrij vertaald als nieuw racisme. Dit discours wil andere culturen op een afstand houden of het liefst het land uitzetten. Volgens hen staat de identiteit van de eigen groep onder druk door ideeën van buitenaf.144 Het felle protesteren tegen het veranderen van Zwarte Piet zou deels vanuit deze ideologie verklaard kunnen worden. Volgens Verkuyten kan racisme in de hand worden gewerkt door discoursen die de aandacht leggen op het onderscheid tussen verschillende groepen.145 Opvallend is dat, hoewel deze andere discoursen ook wel onderwerp van gesprek zijn, ze dat niet op dezelfde manier zijn als de zwartepietendiscussie. De zwartepietendiscussie beheerst elke herfst heel Nederland. Zowel online als offline is
142 http://www.parool.nl/parool/nl/4/AMSTERDAM/article/detail/268395/2009/11/18/Andreaskruisen-Sint- leiden-tot-ophef.dhtml 143 Verkuyten 2003, 379. 144 Ibidem 145 Verkuyten 1998, 150. 39
Zwarte Piet dan onderwerp van gesprek, wat een goede mogelijkheid is voor andere discoursen om via de figuur van Zwarte Piet aandacht voor hun agenda te vragen. Zwarte Piet kan fungeren als een start van het bewust worden van ongelijkheid in de samenleving. Activist Devika Partiman geeft in de podcast Iets doen aan dat haar activisme begonnen met aandacht voor de racistische achtergrond van Zwarte Piet. Dit heeft zich via racisme, naar ongelijkheid in het algemeen en feminisme uitgebreid.146 Bergman is een andere voorbeeld van iemand die zich niet alleen met Zwarte Piet, maar ook met thema’s als genderongelijkheid en wit privilege bezig houdt.147
Besluit
Zwarte Piet is voornamelijk een problematische figuur geworden door diens zwarte kleur. De associatie tussen Zwarte Piet en een persoon met een zwarte huidskleur is zo snel gelegd. Ook andere uiterlijke kenmerken zoals de rode lippen en gouden oorringen zijn historisch verbonden aan stereotype uitbeeldingen van zwarte mensen. Aangezien de huidige verschijningsvorm van Zwarte Piet ten tijde van de slavernij bedacht is, en Zwarte Piet fungeert als helper van een rijke witte man, wordt de link tussen Zwarte Piet en slavernij al snel gelegd. Waar een deel van Nederland Zwarte Piet als een slaaf of in ieder geval als een stereotype van een zwart mens ziet, zien andere Nederlanders Zwarte Piet als een vrolijk fantasiefiguur. Dit verschil in standpunt ontstaat niet alleen door het aanhalen van andere feiten of een andere nadruk leggen, zoals gebeurt bij het vergelijken van Zwarte Piet met andere zwart geschminkte figuren. Dezelfde feiten worden door Zwarte Pietaanhangers en Zwarte Pietabolitionisten soms anders geïnterpreteerd. De kleding van Zwarte Piet is een voorbeeld van een multi- interpretabel element. Waar tegenstanders van Zwarte Piet verwijzingen zien naar een huisslaaf, zien voorstanders het als de kleding van een vrije gildebroeder. Het is dus wel duidelijk dat er in de zwartepietendiscussie twee partijen zijn, die (op veel punten) recht tegenover elkaar staan. Eén partij wil de huidige vorm van Zwarte Piet aanpassen of afschaffen, terwijl de andere partij zich geen
146 Iets doen aflevering 1, 2017. 147 https://www.parool.nl/kunst-en-media/documentairemaakster-sunny-bergman-opgepakt-bij- sinterklaasintocht~a3791206/ 40 sinterklaasfeest zonder traditionele Zwarte Piet kan voorstellen. Deze partijen voeren beide hun eigen discours, wat moet leiden tot een einddoel met betrekking tot Zwarte Piet, aanpassing of afschaffing bij het ene discours en behoud bij het andere discours. Om hun discours te ondersteunen kiezen beide discoursen voor argumenten en een interpretatie van feiten die helpen hun doel te bereiken. Zowel het discours voor aanpassing of afschaffing van Zwarte Piet als het discours voor behoud van Zwarte Piet staan niet op zichzelf. Deze discoursen zijn verweven met het debat over andere maatschappelijke problemen in Nederland. Hoewel de zwartepietendiscussie dus past binnen de discussie over bredere en minder seizoensgebonden onderwerpen als racisme en de Nederlandse (cultuur)identiteit, lijkt geen van deze onderwerpen zoveel belangstelling te genieten als de zwartepietendiscussie. Het lijkt dan ook wel of de zwartepietendiscussie ook het slagveld is waarop andere discoursen hun agenda willen bevorderen.
41
Hoofdstuk 3. Hoe passen de documentaires Zwart als roet (2014), Blackface (2015) en Wild Geraas (2016) binnen het discours over Zwarte Piet?
Er is veel over Sinterklaas gepubliceerd, van krantenartikel tot kinderboek tot wetenschappelijke publicatie. Ook is Sinterklaas regelmatig op bewegend beeld te zien, jaarlijks worden de intocht van Sinterklaas en Het Sinterklaasjournaal uitgezonden en er zijn verschillende films met de Sint in de hoofdrol met Alles is liefde (2007) als een van de bekendste.148 Het aantal documentaires leek echter achter te blijven. Enkele jaren na elkaar werden documentaires over Nicolaas van Myra uitgebracht, namelijk The real face of Santa (2005) en Nicolas of Myra (2008), maar de documentaire was tot voor kort geen populair medium in de berichtgeving rond Sinterklaas.149 Dit veranderde in 2014. In drie opeenvolgende jaren (2014 tot 2016) werden er wel drie documentaires over Sinterklaas uitgebracht. Waar de documentaires van het eerste decennium van dit millennium focusten op de figuur van Nicolaas van Myra is er rond 2015 aandacht voor de figuur van Zwarte Piet en het racisme dat hier mogelijk aan verbonden is. In hoofdstuk 3 staan deze documentaires: Zwart als roet (2014), Blackface (2015) en Wild Geraas (2016) centraal. Na een korte beschrijving van de methode van analyse en de punten waarop bij deze analyse gelet wordt, analyseer ik de documentaires geanalyseerd. Daarna volgt een vergelijk van de documentaires onderling, waarbij er aandacht is voor de plaats van deze documentaires binnen de discoursen over Zwarte Piet.
De analysemethode De documentaires Zwart als roet, Blackface en Wild Geraas zijn korte tijd na elkaar verschenen. Ze dragen alle drie op hun eigen manier bij aan het debat over Zwarte Piet. Alan Bryman geeft in Social Research Methods aan welke drie elementen gebruikt kunnen worden voor het analyseren van een bijdrage aan het discours. Dit
148 Wouters 2009, 70-71. 149 Wouters 2009, 60. 42 zijn de betekenis van de uiting, de vorm van de uiting en de sociale context waarin deze uiting gedaan is.150 Dit zijn criteria die niet slechts op teksten toepasbaar zijn, maar ook gebruikt kunnen worden om documentaires te analyseren. Deze bijdragen aan de discoursen op het gebied van Zwarte Piet een hebben zelfde vorm, namelijk die van documentaire. Een documentaire wil via het medium van film iets laten zien. Wel kan dat op verschillende manieren gedaan worden. Er kunnen diverse elementen aan een documentaire toegevoegd worden om deze interessant te maken, denk hierbij bijvoorbeeld aan historische beelden of het aan het woord laten van deskundigen. Deze documentaires zijn ook min of meer binnen dezelfde context gemaakt. Toen de documentaires uitgebracht werden, was het debat over Zwarte Piet volop bezig. Hoewel er tussen 2014 en 2016 nieuwe bijdragen aan het debat over Zwarte Piet gecreëerd zijn, hebben deze het debat niet zodanig veranderd dat de documentaires in een andere context gemaakt zijn. Verschillen in context komen voornamelijk voort uit het verschil in achtergrond van de documentairemakers. Hierin kan bijvoorbeeld de leeftijd, huidskleur of het geboorteland van de documentairemakers een rol spelen. Het criterium waarop de grootste verschillen mogelijk zijn is dan ook de betekenis van de uiting. In dit geval van documentaires valt de interpretatie van de betekenis van de documentaire samen met het standpunt van de documentairemaker. De boodschap van de documentaire valt ook samen met één van de criteria die gebruikt wordt om gehele discoursen te analyseren, namelijk hoe dit discours (of een uiting binnen dit discours) betekenis geeft aan het sociale leven en hierin acties beïnvloedt.151 Om tot een interpretatie te komen, bekeken vanuit het kader van de zwartepietendiscussie is het ook belangrijk om naar de andere criteria te kijken die gebruikt worden om complete discoursen te analyseren. Vertaald om gefocust te zijn op één enkele uiting binnen de discours in plaats van een gehele discours ontstaan er de volgende analysepunten: Hoe wordt de geschiedenis van het discours gebruikt? Welke rol is er voor andere discoursen? Uit wat voor elementen is deze
150 Bryman 2008, 509. 151 Ibidem 43 discursieve uiting opgebouwd? Hoe onderbouwt of legitimeert de documentairemaker zijn of haar standpunt?152 Om de documentaires binnen de het debat over Zwarte Piet te kunnen plaatsen zijn nog twee andere criteria van belang, namelijk: Welke argumenten, zowel voor als tegen het standpunt van de documentairemaker, worden in de documentaire aangehaald? En welke sprekers komen in de documentaire aan het woord? Deze punten zijn geen standaard onderdeel van kritische discoursanalyse al kunnen ze uiteraard in een van de andere punten geïncorporeerd worden. Om goed de plaats van de documentaires binnen de verweven discoursen, die samen de zwartepietendiscussie vormen te bepalen, is het echter belangrijk om voldoende aandacht aan deze punten te besteden.
3.1 Zwart als roet
Zwart als roet (2014) is een 55 minuten lange documentaire van documentairemaakster, filmregisseur, (scenario)schrijver, actrice, verslaggever en activiste Sunny Bergman (1972). Bergman nam in haar documentaires eerder al thema’s als seks in verschillende culturen, vrouwelijke seksualiteit en het vrouwelijke schoonheidsideaal onder de loep. Bergman stelde met haar documentaires dus al eerder ongelijkheid en andere misstanden aan de kaak. In 2006 maakte ze de documentaire Hoezo integratie? (2006). In deze documentaire onderzoekt ze problemen op het gebied van de multiculturele Nederlandse samenleving, Zwart als roet sluit hier qua thematiek bij aan. Na Zwart als roet ging Bergman verder met haar onderzoek naar huidskleur, vooroordelen, racisme en discriminatie met haar documentaire Wit is ook een kleur (2016).153 In 2015 heeft Bergman in de media aangegeven dat ze met Zwart als roet alles gezegd heeft wat ze op het gebied van Zwarte Piet wil zeggen en dat ze zich wil toeleggen op de grotere achterliggende thema’s als wit privilege.154 In Zwart als roet grijpt Bergman de hoog oplopende emoties rond het zwartenpietendebat aan voor het zoeken naar achtergronden bij de emoties van de
152 Ibidem 153 Sunnybergman.nl & Npo.nl 154 http://www.nu.nl/media/4170833/sunny-bergman-heeft-even-geen-behoefte-zwarte-piet-discussie.html 44 voor- en tegenstanders van Zwart Piet. Zoals de titel al aangeeft staat huidskleur centraal bij deze aanpak. Door de documentaire als ondertitel Our colonial hangover mee te geven, geeft Bergman al een idee van de uitkomst van haar bevindingen en haar positie in het zwartepietendebat. De half Nederlandse, half Britse Bergman staat dan ook bekend als anti-Zwarte Piet activist. In 2013 probeerde ze bij de rechtbank in Amsterdam een sinterklaasintocht zonder Zwarte Piet af te dwingen en tijdens de opnames voor de documentaire is ze gearresteerd tijdens een betoging tegen Zwarte Piet.155 Rondom de première van de documentaire was zij een graag geziene gast die aan talkshowtafels het anti-zwartepieten standpunt verdedigde. De documentaire Zwart als roet ging op 24 november 2014 in première op het International Documentary Film Festival Amsterdam (IDFA)156 en werd op 1 december 2014 uitgezonden door de Nederlandse Publieke Omroep.
Interpretatie Met de documentaire Zwart als roet roept Sunny Bergman op om de figuur van Zwarte Piet aan te passen. Haar mening kan samengevat worden als: Het uiterlijk van Zwarte Piet in de huidige vorm is een kwetsend stereotype en een uiting van racisme en moet aangepast worden. Om haar publiek tot dezelfde conclusie te laten komen verplaatst Bergman zich in de schoenen van haar publiek dat waarschijnlijk positieve jeugdherinneringen heeft aan Zwarte Piet. “Want wie heeft er geen herinneringen aan Zwarte Piet?” om Bergman te citeren. Deze mensen zien het daarom als kwetsend als Zwarte Piet omschreven wordt als racistisch. Dit maakt hen immers tot racisten. Bergman legt uit waardoor witte Zwarte Pietliefhebbers het kwetsende van deze vrolijke kindervriend niet inzien. Door wit privilege hebben witte mensen vaak niet door hoeveel racisme en discriminatie er in de Nederlandse samenleving aanwezig is en hoe bepaalde dingen, zoals Zwarte Piet door niet-witte mensen ervaren worden. Aan Zwarte Piet is volgens Bergman niet te ontkomen, want “Zwarte Piet is overal”. Zwarte Piet is niet zwart als roet, maar een stereotype uitbeelding van een zwart persoon. Dit is in lijn met het uitbeelden van zwarte mensen als negatieve en
155 https://www.parool.nl/kunst-en-media/documentairemaakster-sunny-bergman-opgepakt-bij- sinterklaasintocht~a3791206/ 156 http://www.nu.nl/media/4170833/sunny-bergman-heeft-even-geen-behoefte-zwarte-piet-discussie.html 45 kwetsende stereotypen sinds de tijd van de slavernij en blackface uit de Verenigde Staten en Groot-Brittanië. Zwarte Piet in zijn huidige vorm moet daarom afgeschaft worden. Een alternatief voor Zwarte Piet kan een Gekleurde Piet zijn, zoals Bergman aan het einde van de documentaire laat zien. Om haar standpunt te onderbouwen verwijst Bergman naar gebeurtenissen in de geschiedenis van de zwartepietendiscussie en naar verwante discoursen. Zo vermeldt Bergman dat Havertong zich in het kindertelevisieprogramma Sesamstraat in 1987 zich al uitsprak tegen het uitmaken van zwarte mensen voor Zwarte Piet. Hiermee laat Bergman zien dat de problematiek rond Zwarte Piet niet iets van de afgelopen jaren is. Wel besteedt ze ook aandacht aan een aantal belangrijke recentere gebeurtenissen. Dit begint met de arrestatie van Gario tijdens de Sinterklaasintocht in Dordrecht in 2011. Ook haar eigen rol in het zwartepietendebat komt aan bod als de rechtszaak over het wel of niet deelnemen van Zwarte Piet aan de Sinterklaasintocht in Amsterdam in 2013 besproken wordt. Het is duidelijk dat Bergman met Zwart als roet meer wil bespreken dan alleen de figuur van Zwarte Piet. Verwante discoursen als het idee van wit privilege en het idee dat er niet gezien of niet erkend racisme in de Nederlandse samenleving is komen in deze documentaire aan bod. Sterker nog, Bergman probeert dit zelfs met een experiment aan te tonen, waarbij ze drie jongens van dezelfde leeftijd en lengte en met dezelfde kleding een fiets laat ‘stelen’ en de reacties hierop monitort. Naast dit experiment bestaat de documentaire uit het weergeven van de mening van Bergman, het onderzoek van (de eigen) vooroordelen en het tonen van gebeurtenissen binnen de zwartepietendiscussie, zoals de Amsterdamse rechtszaak over Zwarte Piet. Ook voor uitingen binnen het debat is aandacht. Zo wordt er gesproken over de minder prettige reacties op sociale media die de anti-Zwarte Pietactivisten ontvangen. Bergman kiest ervoor om niet geheel zelf het woord te voeren, ze laat ook een aantal andere sprekers aan het woord. Dit zijn voornamelijk ‘gewone’ mensen zoals de vader van Bergman. Daarnaast komen de oprichters van de Pietitie facebookpagina voor de camera, die uiteraard voorstanders van Zwarte Piet zijn. Ook komen anti-Zwarte Pietactivisten aan bod. Hoewel Bergman dus zowel sprekers uit het pro- als het anti-Zwarte Pietkamp aan bod laat komen is de spreektijd van beide verdeeld met een voordeel voor kamp
46 anti-Zwarte Piet. Qua argumentatie laat Bergman ook zowel voor- als tegenargumenten voor haar standpunt dat Zwarte Piet racistisch is en moet veranderen, zien. Uiteraard haalt ze een deel van de tegenargumenten onderuit. Dit doet ze door zich hierin te verplaatsen zoals bijvoorbeeld bij het argument dat Zwarte Piet een vrolijke, vriendelijke figuur is. Zij geeft aan dat ze zelf ook positieve jeugdherinneringen aan Zwarte Piet heeft, maar laat met de documentaire zien hoe en waarom haar mening over Zwarte Piet veranderd is. Als Bergman er voor kiest om een argument niet te ontkrachten is dit omdat dit niet nodig is. Zo is het argument van Pietitie oprichtiger Kevin van Boeckholtz dat de kleur van Zwarte Piet komt door het zonnige Spanje: “Ze komen ook uit Spanje, dat heeft natuurlijk ook met de kleur te maken.” is op het belachelijke af en dient het het doel van Bergman beter als het niet uitgebreid ontkracht wordt.
Plaats binnen het discours over Zwarte Piet Bergman geeft in Zwarte als roet duidelijk haar mening over Zwarte Piet weer. Zowel Bergman zelf als de documentaire Zwart als roet dragen bij aan een discours gericht op verandering van Zwarte Piet, meer concreet het discours dat claimt dat Zwarte Piet een kwetsend, racistisch stereotype is dat moet veranderen. Dit leverde haar zoals ze zelf zegt van tegenstanders de opmerking op: “Jij kan deze documentaire niet maken, want jij bent tegen Zwarte Piet.” Het standpunt dat Bergman met Zwart als roet inneemt overlapt compleet met het discours. Ook een deel van de argumentatie en de sprekers zijn eerder voorbij gekomen binnen dit discours. Toch draagt Zwart als roet nieuwe elementen bij. Met de in Zwart als roet uitgevoerde test en experimenten onderbouwt Bergman bekende argumenten uit dit discours, zoals in het buiteland wordt niet positief gereageerd op Zwarte Piet en er is racisme en discriminatie in Nederland. Daarnaast is Zwart als roet door de toegankelijke vorm en het uitzenden op de Nederlandse Publieke Omroep in staat om ook een nieuw publiek te interesseren voor dit discours.
3.2 Blackface
Blackface (2015) is een 15 minuten durende documentaire gemaakt door de Amerikaanse regisseur, producer en documentairemaker Roger Ross Williams
47
(1973). Williams is als volwassene voor de liefde naar Nederland verhuisd en heeft daarom een ander perspectief op de sinterklaasviering dan iemand die hiermee opgegroeid is. Deze documentaire is uitgezonden op de internationale nieuwszender CNN. Williams is de eerste Afro-Amerikaanse regisseur die een Oscar gewonnen heeft voor een korte documentaire en de eerste Afro-Amerikaanse regisseur die een Oscar gewonnen heeft voor het regisseren en produceren van een korte film. Macht en privilege en verschillende culturen hoorden al eerder tot thema’s die hij in zijn werk belichtte.157 Blackface wordt gezien als iets afkeurenswaardigs. Door de documentaire deze titel mee te geven schemert de mening van Williams over Zwarte Piet al door voor het zien van de documentaire. In Blackface legt Williams Sinterklaas en de bijbehorende tradities uit. Ook trekt hij parallellen tussen Zwarte Piet en blackface uit de Verenigde Staten. Hij gaat op zoek naar de herkomst van Zwarte Piet en laat voor- en tegenstanders van Zwarte Piet aan het woord.
Interpretatie Williams geeft met Blackface zijn perspectief van iemand die pas als volwassene met Zwarte Piet in aanraking gekomen is. Dit is: Zwarte Piet is een kwetsend racistisch stereotype met wortels in het slavernijverleden, vergelijkbaar met het Amerikaanse Blackface en zal door de rest van de wereld niet lang in de huidige vorm gedoogd worden. De documentaire opent met beelden van de binnenstad van Amsterdam en een foto van Williams tijdens een eerder bezoek aan Amsterdam. Hij geeft aan dat hij ervan droomde om in Nederland te wonen, wat hij in Blackface omschrijft als “het land van tolerantie, fietsen en appeltaart”. Nu woont hij er echt omdat hij met een Nederlander getrouwd is. Als hij om zich heen kijkt en overal (afbeeldingen van) Zwarte Piet ziet zet hij vraagtekens bij de Nederlandse tolerantie. Als enige van de documentaires lijkt Blackface niet noodzakelijk een Nederlands publiek in gedachten te hebben. Dit betekent dat de sinterklaastraditie uitgebreid in beeld gebracht wordt, van de aankomst van de Sint tot pakjesavond en
157 rogerrosswilliams.com & www.imdb.com/name/nm2141317/ 48 dat de sinterklaastradities uitgelegd worden. Nadat Jan van Wijk, de voorzitter van het Sinterklaasgenootschap, Williams uitgelegd heeft hoe Zwarte Piet van een duivelse figuur in een vrolijke figuur is veranderd reageert Williams vol ongeloof: “Zwarte Piet was dus een kwade zwarte man, en nu is hij een blije zwarte man?” Als iemand die niet met deze traditie opgegroeid is laat Williams deskundigen aan het woord om hem elementen van de sinterklaastraditie uitleggen. Hoewel deze sprekers zowel een standpunt voor als tegen Zwarte Piet innemen, is een groot deel van de sprekers anti-Zwarte Pietactivist. Opvallend is dat zowel Williams als de anti- Zwarte Pietactivisten die aan het woord komen een zwarte huidskleur hebben, terwijl de mensen die zich voor Zwarte Piet uitspreken een witte huid hebben. Kunsthistoricus Elmer Kolfin is de enige witte persoon in deze documentaire die zich kritisch uitlaat over Zwarte Piet. Hij zegt dat Zwarte Piet waarschijnlijk een slavernijachtergrond heeft, gebaseerd op de 17de-eeuwse dienaren die de inspiratie voor Zwarte Piet waren. “Ze waren niet vrij en dus zeker slaaf. Al waren het dan geen slaven zoals we ze kennen van op de plantages.” Doordat, behalve Kolfin, de witte mensen in deze documentaire een pro- Zwarte Pietstandpunt innemen en de anti-Zwarte Pietactivisten in deze documentaire zwart zijn, onstaat, mogelijk onbedoeld, het idee van zwarte tegen witte mensen. Dit geeft misschien het idee dat er geen witte mensen zijn die vinden dat de figuur van Zwarte Piet moet veranderen of verdwijnen, wat een conclusie is die niet aansluit bij de rest van het protest tegen Zwarte Piet, waar bijvoorbeeld de witte Bergman ook een rol in speelt. Ook de argumentatie van het pro-Zwarte Pietkamp wordt niet heel overtuigend in beeld gebracht. De meeste argumenten blijven steken op het niveau van Sinterklaas is een soort sprookje, een kinderfeest of een Nederlandse traditie en Zwarte Piet is een vrolijke figuur die daarbij hoort. Bij de argumenten tegen Zwarte Piet wordt meer de diepte in gegaan onder andere door Zwarte Piet te vergelijken met zwarte pages in het Nederland van de 17de eeuw. Aan de verwante discoursen die Williams belicht is wel te merken dat hij uit de Verenigde Staten komt. Zo stelt hij dat Nederlanders meer aandacht moeten hebben voor hun slavernijverleden en dat alle vormen van blackface racistisch en onacceptabel zijn. In de Verenigde Staten waar zwarte schmink gebruikt werd om mensen met een donkere huid belachelijk te maken door middel van blackface is het zwart schminken van het gezicht dan ook een gevoelig thema. Williams voelt zich
49 persoonlijk gekwetst door blackface. In de documentaire zegt hij: “Deze beelden zijn moeilijk te vergeten. Ze hebben me steeds minderwaardig doen voelen. Ik heb heel mijn leven tegen deze gevoelens gevochten en nu doe ik dat opnieuw. Ik kan me niet inbeelden hoe het voelt om als zwarte in Nederland deze strijd te voeren.” Op het gebied van gebeurtenissen in het debat over Zwarte Piet zijn slavernij en blackface ook de thema’s die bijzondere aandacht van Williams hebben. Daarnaast staat hij onder andere stil bij de protesten tegen Zwarte Piet en de arrestatie van Gario en Arfiyie bij zo’n protest.
Plaats binnen het discours over Zwarte Piet Wat Williams doet met Blackface komt op veel punten overeen met wat Bergman doet met Zwart als roet. Beide geven aan dat Zwarte Piet racistisch is door naar het slavernijverleden en blackface te verwijzen en geven aan dat de figuur van Zwarte Piet moet veranderen. Ook Williams past dus binnen het discours dat claimt dat Zwarte Piet een kwetsend, racistisch stereotype is dat moet veranderen. Dat neemt natuurlijk niet weg dat Williams en Bergman hun documentaires vanuit een andere achtergrond maken en daardoor accenten anders leggen en voor verschillende argumentaties kiezen. Dat Williams met zijn documentaire één jaar na Bergman een vergelijkbaar standpunt inneemt, wil niet zeggen dat Blackface niets toevoegt aan het discours. Williams kan met Blackface meer aandacht voor de figuur van Zwarte Piet generen. Immers, in tegenstelling tot Zwart als roet is deze documentaire in het Engels en daardoor voor een groter publiek te volgen. Dat Williams Amerikaan is en voor CNN werkt kan ook bijdragen aan het onder de aandacht brengen van de figuur van Zwarte Piet bij mensen die hier eerder nog niet van gehoord hadden.
Een nadeel van aandacht vanuit het buitenland is dat het lastig is om Nederlandse tradities als Zwarte Piet correct te vertalen naar termen buiten het Nederlandse culturele referentiekader. Williams doet dit zelf door een vergelijking met het Amerikaanse Blackface te maken. Zwarte Piet en Blackface hebben echter niet dezelfde ontstaansgeschiedenis en hoewel het mogelijk is een vergelijking te maken gaat het te ver om deze verschillende culturele tradities gelijk te trekken. Een ander probleem met aandacht uit het buitenland voor de figuur van Zwarte Piet is dat veel Nederlanders hier niet op zitten te wachten. Op de aandacht voor Zwarte Piet vanuit de Verenigde Naties werd grotendeels negatief gereageerd
50 in Nederland. Nederlanders willen niet door andere landen opgelegd krijgen welke tradities wel en niet acceptabel zijn in hun eigen land.
3.3 Wild Geraas
Arnold-Jan Scheer (1947) is journalist en televisiemaker. Zijn documentaire Wild Geraas (2016) is al jaren in de maak. Naar eigen zeggen heeft Scheer hier dertig jaar (beeld)materiaal voor verzameld. Scheer: “Ook tegenwoordig ben ik op vijf december nooit thuis. Al meer dan dertig jaar film ik op afgelegen plekken, eilanden of hoge bergdalen primitieve sinterklaasfeesten, waar nog weinig mensen van gehoord hebben.” Scheer is dus al begonnen voor de zwartepietendiscussie zijn huidige vorm aangenomen heeft. Dat wil niet zeggen dat hier in de documentaire geen aandacht aan besteed wordt. Hoewel de documentaire niet begonnen is om het idee van Zwarte Piet als een 19de-eeuwse racistische toevoeging aan het Sinterklaasfeest te ontkrachten, komen de protesten tegen Zwarte Piet wel aan bod.158 In tegenstelling tot Zwart als roet heeft Wild Geraas geen podium bij de Nederlandse publieke omroep gekregen. Over het waarom hiervan is het speculeren. Scheer geeft zelf aan dat de Nederlandse publieke omroep interesse toonde, maar hier later op terugkwam.159 Een cynicus zou ook kunnen denken dat de boodschap van deze documentaire niet past bij het discours over Zwarte Piet zoals de Publieke Omroep die vormgeeft. Hoewel de Publieke Omroep meestal zowel voor en tegenstanders van Zwarte Piet aan het woord laat, bijvoorbeeld in talkshows, lijkt de aandacht vooral uit te gaan naar protest tegen Zwarte Piet of verandering van deze figuur. Dit ligt natuurlijk ook voor de hand, aangezien protesten tegen het racistische karakter van Zwarte Piet een goede reden zijn voor een nieuwe ronde in de zwartepietendiscussie. Door Zwarte Piet in een breder Europees perspectief te plaatsen geeft Scheer echter een andere verklaring voor de kleur van Zwarte Piet dan de anti-Zwarte Pietactivisten. Hoewel Wild Geraas dus gebruikt kan worden om over Zwarte Piet te discussiëren, is de documentaire niet gericht op het veranderen van Zwarte Piet.
158 www.arnoldjanscheer.nl 159 www.wildgeraasdefilm.nl 51
Na vergeefs wachten op een mogelijkheid om deze documentaire op de Nederlandse televisie uit te kunnen zenden heeft Scheer er in 2016 voor gekozen om de documentaire zelf uit te geven. Na publicatie is deze documentaire echter niet onopgemerkt gebleven door de Nederlandse media en deel geworden van het debat over Zwarte Piet.160 Scheer zelf was al eerder een deelnemer in dit discours, al is hij niet een veelgevraagde gast bij talkshows. Hij heeft twee boeken geschreven over de sinterklaasviering en publiceerde in verschillende kranten artikelen die een pro- Zwarte Piet mening uitdragen.161
Interpretatie Arnold-Jan Scheer kiest in Wild Geraas een andere invalshoek dan de andere twee documentaires. Het hoofddoel van deze documentaire lijkt om het Nederlandse sinterklaasfeest in een bredere geografische en historische context te plaatsen. Scheer omschrijft het zelf als “een zoektocht naar de oorspronkelijke Sinterklaas en zijn zwarte begeleider.” Gedwongen door de actualiteit is het echter onmogelijk om een documentaire over Sinterklaas en Zwarte Piet te maken zonder het debat over Zwarte Piet aan te stippen. De argumentatie van Scheer over Zwarte Piet is als volgt samen te vatten: Zwarte Piet komt voort uit een jarenlange Euraziatische Pre- Christelijke traditie en is daarom geen racistische uiting. Volgens historicus Han van der Horst is Sinterklaas deel van een netwerk aan Europese tradities die met elkaar samenhangen en misschien wel een geschiedenis van 4000 jaar hebben. Deze geschiedenis gaat dus veel verder terug dan kolonialisme. Scheer onderbouwt dit door andere zwarte helpers van Sinterklaas te laten zien. Ook laat hij zien waar bepaalde elementen van Zwarte Piet, zoals de pagekleding vandaan gekomen kunnen zijn en dat deze elementen niet noodzakelijk op racisme wijzen. Historisch Letterkundige Marleen de Vries claimt: “Piet hoort bij de Sint nieuwe stijl, de Sint moderne stijl. De Sint moderne stijl is een bisschop, die komt uit Spanje. En hoe herken je een bisschop dit uit Spanje komt? Aan een Moor die hij bij zich heeft.” Zij geeft verder aan dat Sinterklaas in Italië al eerder dan in Nederlands Moorse bedienden bij zich had. De afbeeldingen waarop Zwarte Piet
160 Bijvoorbeeld https://nieuws.nl/populair/20151002/wild-geraas-belangrijkste-documentaire-over-zwarte- piet-van-het-jaar/ 161 Bijvoorbeeld https://www.volkskrant.nl/magazine/-zwarte-piet-is-nooit-een-slaaf-geweest~a3527041/ 52 volgens de Vries gebaseerd zijn, zijn deels ouder dan kolonialisme, wat het idee van Zwarte Piet als een souvenir van het slavernijverleden van de hand wijst. Hoewel er ook deskundigen aan het woord komen, bestaat de documentaire voornamelijk uit Scheer die op verschillende plaatsen de Sinterklaasviering laat zien. Hierbij wijst hij terugkerende elementen aan en legt hij verbanden. De deskundigen die aan het woord komen zijn hier vooral om Scheer te ondersteunen in zijn kijk op het zwartepietendebat. Door het leggen van deze verbanden komen discoursen over Europese en religieuze geschiedenis aan bod bij deze documentaire. Bijvoorbeeld het idee dat Europese tradities uit een gedeelde pre-Christelijke traditie stammen. Dit is een idee dat aansluit bij het idee van Europa als een culturele eenheid. De geschiedenis, vooral de pre-Christelijke geschiedenis van het Sinterklaasfeest speelt een grote rol in deze documentaire. Dat wil niet zeggen dat de geschiedenis van het zwartepietendebat niet aan bod komt. Onderwerpen als het ontstaan van Zwarte Piet in zijn huidige vorm in de 19de eeuw en de VN die Zwarte Piet als racistisch omschrijft worden belicht.
Plaats binnen het discours over Zwarte Piet De documentaire Wild Geraas is deel van een andere discours dan de twee oudere documentaires. Het punt dat Scheer met zijn documentaire over wil brengen sluit beter aan bij het discours dat Zwarte Piet een feestelijk onderdeel van de Nederlandse cultuur is.
Scheer legt in Wild Geraas uit dat het idee van Zwarte Piet al veel verder teruggaat dan de 19de eeuw, veel verder zelfs dan de Nederlandse betrokkenheid bij slavenhandel. Hij wil hiermee het punt ondersteunen dat Zwarte Piet een oude archetypische figuur is, die niets met slavernij te maken heeft. Scheer lijkt geen verandering tot stand te willen brengen met Wild Geraas. Hij wil zijn publiek informeren over Sinterklaas en Zwarte Piet. De informatie, zoals deze gegeven wordt in de documentaire legitimeert echter wel de figuur van Zwarte Piet. Dit valt bij het anti-Zwarte Pietkamp niet in goede aarde. Een Anti-Zwarte Pietactivist reageert in Wild Geraas op de argumentatie van Scheer met: “Je bent niet alleen een leugenaar, je bent een geschiedvervalser. Dat is wat ik je zeg.” Kort daarna zien we echter de Vries tegenstanders van Zwarte Piet van geschiedvervalsing beschuldigen. “Wat tegenstanders van Piet namelijk doen, is allemaal zaken op één hoop gooien, die feitelijk niets met elkaar te maken hebben.
53
Dus dat is het actuele racisme in de samenleving en het actuele maatschappelijk onrecht, dan de geschiedenis van de slavernij en de geschiedenis van Sinterklaas en dat koppelen zij allemaal met een gemak aan elkaar alsof het één oorzakelijk voortkomt uit het ander.” Beide discoursen claimen dus dat het andere discours de geschiedenis verdraait.
3.4 Vergelijking van de documentaires
Wat deze drie documentaires met elkaar gemeen hebben is dat ze alle drie over hetzelfde onderwerp gaan, namelijk over Zwarte Piet. Daarnaast hebben ze allemaal dezelfde vorm. Namelijk die van een documentaire. Binnen deze vorm zijn er wel verschillen. Zwart als roet en Wild Geraas zijn beide net iets minder dan een uur lang. Blackface is meer dan drie keer zo kort. Deze documentaires zijn alle drie rond dezelfde periode gemaakt en bespreken alle drie de figuur van Zwarte Piet. Dit doen ze echter op verschillende manieren en vanuit een verschillende invalshoek. Een van de redenen hiervoor is dat de documentaires zeer verschillende makers hebben. Documentairemaakster Bergman is deel van het anti-Zwarte Pietkamp en spreekt zich in haar documentaire uit tegen de huidige verschijningsvorm van Zwarte Piet. Daarnaast heeft ze zich ook in discussies, publicaties en tijdens de rechtszaak over de intocht in Amsterdam in 2014 tegen Zwarte Piet uitgesproken. Journalist Williams is in tegenstelling tot Bergman zwart. Hij is Amerikaan en als volwassene naar Nederland gekomen. Ook zijn documentaire spreekt zich tegen Zwarte Piet uit, maar dan vanuit het standpunt van een nieuwe Nederlander die zich verbaast over het bestaan van deze figuur in het als tolerant bekend staande Nederland. Hij kijkt hier dus naar vanuit het perspectief van een buitenstaander en trekt parallellen met de Verenigde Staten. Ook Scheer is werkzaam in de journalistiek. Hij is echter al ver voor de zwartepietendiscussie in de huidige vorm en hevigheid losbarstte begonnen met het verzamelen van materiaal. In tegenstelling tot de andere twee documentaires pleit Scheer in deze documentaire niet voor het verbieden of aanpassen van de figuur van
54
Zwarte Piet, maar probeert hij deze figuur en andere elementen van het Sinterklaasfeest historisch te verklaren. De verschillen tussen de documentairemakers zorgen voor een verschillende aanpak en invalshoek. De documentaires hebben echter ook een aantal gemeenschappelijke elementen. Zo voorziet elke documentairemaker de documentaire van een persoonlijke noot, eigen ervaringen en een eigen mening. Dit gebeurt zowel via voiceover als direct in beeld. We zien de documentairemakers ook tijdens het observeren van of participeren aan sinterklaasrituelen. De figuren van Zwarte Piet en Sinterklaas komen uiteraard ook bij alle documentaires in beeld bijvoorbeeld tijdens intochten. Daarnaast komen in alle documentaires experts aan bod. Anti-Zwarte Pietactivist Gario komt bijvoorbeeld bij alle drie de documentaires in beeld. Wel is er verschil in waar de nadruk ligt. Scheer kiest er bijvoorbeeld voor om naar verhouding meer beelden van sinterklaasvieringen te laten zien. Er zijn ook grotere verschillen tussen documentaires onderling. Zo doet Bergman bijvoorbeeld een aantal experimenten om haar punt te ondersteunen en komen er bij haar ‘gewone’ mensen aan het woord om hun mening te geven. Bij Scheer komen ook ‘gewone’ mensen aan het woord, maar zij geven uitleg over hun sinterklaasviering. Bergman is de enige die in haar documentaire een alternatief voor Zwarte Piet voorstelt. Aan het einde van haar documentaire laat zij een gekleurde Piet zien. Alternatieven voor Zwarte Piet komen bij Williams niet aan bod. Williams concludeert wel dat de sinterklaasviering moet veranderen, maar geeft hier zelf geen suggesties voor. Scheer laat wel zien wat in andere gebieden de helpers van Sinterklaas zijn, maar suggereert niet expliciet om de Nederlandse Zwarte Piet hiermee te vervangen. Hij ziet immers de Nederlandse Zwarte Piet niet als een figuur die noodzakelijk vervangen moet worden. Geen van deze documentaires biedt echter een oplossing voor de zwartepietendiscussie.
Rol in het discours over Zwarte Piet De documentaires dragen allemaal bij aan het debat over Zwarte Piet: de zwartepietendiscussie. Ze geven allemaal argumenten die in deze discussie te gebruiken zijn. Voor een groot deel zijn dit bekende argumenten, zoals het vergelijken van Zwarte Piet met het Amerikaanse blackface.
55
De documentairemakers proberen allemaal echter niet slechts argumenten te herkauwen, maar ook iets nieuws bij te dragen aan het debat. Zo doet Bergman experimenten om haar argumentatie te ondersteunen. Daarnaast vraagt ze in Londen mensen naar hun mening over Zwarte Piet en krijgt ze op deze manier een blik die niet gekleurd is door positieve jeugdherinneringen. Dat wil overigens niet zeggen dat de mensen in Londen een neutrale kijk op Zwarte Piet hebben. Door hun culturele geschiedenis trekken zij juist extra snel een link met blackface en racisme. Dit is ook het geval bij Williams, die zelf als geboren Amerikaan ook niet opgegroeid is met Sinterklaas. Hij heeft zijn documentaire zelfs Blackface genoemd naar deze parallel. Scheer plaatst de Nederlandse sinterklaasviering dan weer in een breder perspectief door naar andere Sinterklaasvieringen te kijken. Door de sinterklaasviering in een bredere cultuurhistorische context te plaatsen komt hij juist tot de conclusie dat Zwarte Piet geen blackface is, maar afkomstig uit een veel oudere traditie. Waar Zwart als roet en Blackface discoursen ondersteunen die Zwarte Piet willen veranderen of afschaffen is Wild Geraas zelf deel van het discours dat Zwarte Piet als deel van de Nederlandse cultuur ziet. Deze discoursen staan recht tegenover elkaar in het debat over Zwarte Piet. Dat wil echter niet zeggen dat de documentaires deze tegenovergestelde discoursen compleet negeren in hun documentaires. Ze laten ook argumenten uit de concurrerende discoursen voorbij komen. Om een discussie over Zwarte Piet te hebben moeten natuurlijk voor- en tegenstanders van deze figuur het woord krijgen. Dat is bijvoorbeeld wat de media doen in talkshows. Het is daarom wel enigszins verbazingwekkend dat Zwart als roet wel uitgezonden werd door de Nederlandse publieke omroep, terwijl diezelfde Nederlandse publieke omroep Wild Geraas niet wilde uitzenden. Als we Scheer mogen geloven was de motivatie hiervoor dat Zwart als roet al uitgezonden werd.162 Dit zou juist een geschikte kans geweest zijn om de twee kanten van de zwartepietendiscussie in de vorm van een documentaire te belichten.
162 www.wildgeraasdefilm.nl 56
Besluit
Hoewel de drie besproken documentaires in opeenvolgende jaren uitgebracht zijn, geven zij alle drie een andere kijk op de figuur van Zwarte Piet. Dit komt deels doordat de drie documentaires drie heel verschillende makers hebben.
Alle drie de documentaires putten uit de discoursen voor en tegen Zwarte Piet en verwante discoursen, maar dragen ook bij aan de discoursen. Bergman en Williams nemen een standpunt in tegen Zwarte Piet die zij als racistisch zien en Scheer draagt juist argumenten voor Zwarte Piet aan, door deze te verbinden met eeuwenoude Europese tradities in plaats van stereotypen en slavernij. Samen laten deze documentaires dus de twee kanten van de zwartepietendiscussie zien.
De documentairemakers zelf zijn niet de enigen die in hun documentaire de door hun ondersteunde discours van argumenten voorzien. In de documentaires worden ook anderen, zoals activisten en historici aan het woord gelaten. Dit helpt het idee te geven dat de documentaire niet de mening van de documentairemaker is, maar breed gedragen is. Het is daarom belangrijk om het idee van deze documentaires als uitingen binnen de conflicterende discoursen binnen het zwartenpietendebat in het achterhoofd te houden.
57
Hoofdstuk 4. Kan de problematiek op het gebied van Zwarte Piet opgelost worden en zo ja, hoe?
Is er na het bestuderen van de discoursen over Zwarte Piet een oplossing te vinden? Dit hoofdstuk beschrijft wat er al geprobeerd is om de vorm en functie van Sinterklaas aan te passen aan de hedendaagse samenleving en het effect hiervan. Na het bestuderen van de discoursen zijn er mogelijk ook nog andere oplossingen te verzinnen of is er misschien geen oplossing mogelijk?
4.1 Wat is er al gebeurd om de problemen rond de sinterklaasviering op te lossen en wat was het effect hiervan?
Zoals we gezien hebben in hoofdstuk twee gaat het debat over Zwarte Piet er vaak grimmig aan toe. Het wordt overal gevoerd, bij mensen thuis, in de media, in de politiek en zelfs tijdens de Sinterklaasintocht. Veel actievoerders die tegen de figuur van Zwarte Piet protesteren zijn niet tegen het Sinterklaasfeest, maar slechts tegen de huidige figuur van Zwarte Piet. De oplossing van het probleem lijkt dus te liggen in het aanpassen van de rol en het uiterlijk van Zwarte Piet. Hiervoor dragen een aantal tegenstanders van Zwarte Piet, waaronder veel bekende Nederlanders, een aantal oplossingen aan in het door hen geproduceerde tijdschrift Piet163 en de Facebookpagina Pietmakeover.164 Er is ook al het een en ander geprobeerd om Zwarte Piet naar tevredenheid van alle partijen aan te passen, maar tot nu toe nog niet met succes.
Gelijkwaardiger In hoofdstuk twee hebben we bijvoorbeeld gezien dat Sinterklaas en Zwarte Piet een steeds gelijkwaardiger rol krijgen. Waar Sinterklaas eerst alle touwtjes in handen had, zorgen de Pieten er nu voor dat alle cadeautjes op de juiste plaats terechtkomen. Dit rollenpatroon wordt deels herzien. De sinterklaascode die gebruikt wordt om de sinterklaasviering op scholen in Amsterdam Zuidoost te reguleren,
163 Awad et al. 2015. 164 https://nl-nl.facebook.com/Pietmakeover-1485255905084399/ 58 schrijft voor dat Sinterklaas en Zwarte Piet een gelijkwaardige relatie moeten hebben en dat Zwarte Piet geen stereotype mag zijn.165 Volgens cabaretiers en tekstschrijvers Paul Passchier en Thedo Keizer betekent een modernere versie van het Sinterklaasfeest met een gelijkwaardigere relatie tussen Sint en de Pieten en nadruk op plezier en niet het straffen van stoute kinderen dat het tijd is om de soms meer dan honderd jaar oude Sinterklaasliedjes aan te passen. Voor het tijdschrift Piet pasten zij dus de tekst van de 25 bekendste Sinterklaasliedje aan aan de hedendaagse realiteit.166 Professioneel Sinterklaas Bram van der Vlugt meent ook dat het beter is de oude liedjes aan te passen dan nieuwe te maken, aangezien deze liedjes toch populair blijven.167 Als er vanuit dit standpunt door geredeneerd wordt is het ook beter om de rol en het uiterlijk van Piet aan te passen dan om een geheel nieuwe helper voor Sinterklaas te introduceren. Het Sinterklaasjournaal paste in 2014 de rol van één van de Pieten aan door diens rol helemaal gelijk te maken aan die van Sinterklaas. Opa Piet wordt tot een Zwarte Sinterklaas gepromoveerd. In de laatste aflevering zijn Opa Piet en Sinterklaas als een soort omgekeerd spiegelbeeld te zien. Opa Piet zit op de witte schimmel van Sinterklaas, terwijl Sinterklaas op een bruin paard zit. Beide heren dragen de traditionele kleding van Sinterklaas, inclusief mijter (zie figuur 10).168
Figuur 10 Sinterklaas en Opa Piet in het Sinterklaasjournaal van 2014
165 Stichting Sirius 1999. 166 Awad et al. 2015, 56-59. 167 Ibidem, 59. 168 http://www.ad.nl/binnenland/sinterklaasjournaal-sluit-af-met-opa-piet-als-zwarte-sint~a7a8ad42/, Het Sinterklaasjournaal 2014. 59
Een gelijkwaardiger relatie tussen Sinterklaas en de Zwarte Pieten is natuurlijk iets wat veel beter past in de huidige samenleving dan een meester-knecht relatie, maar dit lost natuurlijk niet de problemen op het gebied van het uiterlijk van Zwarte Piet op. Opa Piet is nog steeds een zwart geschminkte witte acteur. Om de problemen op het gebied van het uiterlijk van Zwarte Piet op te lossen zijn ook een aantal dingen geprobeerd
Figuur 11 Roetpiet Roetpieten Eén van de geprobeerde oplossingen is het afzwakken van het uiterlijk van Zwarte Piet, zodat Piet minder op een racistische karikatuur zou lijken. Dit bestaat bijvoorbeeld uit het verdwijnen van de oorbellen en rode lippen en het kiezen voor een variatie aan zwarte pruiken in plaats van alleen kroeshaar.169 Dit gaat de tegenstanders van Zwarte Piet echter niet ver genoeg. De Pieten zijn hier nog steeds zwarte mensen, ze zijn nu alleen minder karikaturaal. Minder zwarte, maar toch nog steeds zwarte Zwarte Pieten zijn ook uitgeprobeerd: Roetpieten. Deze Pieten zijn niet helemaal zwart geschminkt, maar zijn in plaats daarvan van zwarte vegen voorzien.170 (Zie figuur 11 voor een voorbeeld.) Aangezien de zwarte kleur van Piet vaak uitgelegd wordt als
169 http://www.nu.nl/binnenland/3799071/nieuwe-zwarte-piet-heeft-geen-kroeshaar-en-oorringen.html 170 https://www.trouw.nl/home/er-is-met-de-roetpiet-nog-maar-een-probleem~a0e031f9/ 60 schoorsteenroet is deze versie passender dan het hele gezicht zwart of zelfs bruin schminken. Roetpieten is een van de oplossingen die het vaakste geprobeerd is. Bij de Sinterklaasintocht zijn de Zwarte Pieten langzaam vervangen door (nog steeds erg zwarte) Roetpieten. Dit is geleidelijk ingevoerd. In 2014 is begonnen met 25 procent Roetpieten en 75 procent traditionele Pieten, waarna de verdeling in 2015 opschoof naar de helft Roetpieten en de helft Zwarte Pieten. Er is afgesproken dat dit in de jaren daarna doorgezet zou worden, dus in 2017 zou het gevolg van Sinterklaas in Amsterdam geheel uit Roetpieten moeten bestaan.171 Dit was echter in 2016 al het geval.172 In het tijdschrift Piet wordt opgemerkt dat bij schoolbezoek in Amsterdam met twee traditionele Pieten en één roetpiet hier geen reactie van de kinderen op kwam.173 Kinderen schijnen zelfs positief op de Roetpiet te reageren. Bij een Sinterklaasviering in een buurthuis worden Roetpieten als minder eng ervaren dan de traditionele zwart geschminkte Pieten.174 Hoewel dit slechts incidenten zijn en geen uitgebreid onderzoek betreft, lijkt het door deze voorbeelden dat kinderen niet heel veel waarde hechten aan een vast uiterlijk van Zwarte Piet en mogelijk positief tegenover nieuwe opties staan. Volwassenen (in beide kampen) lijken veel starrer in hun mening over Zwarte Piet dan kinderen. De meningen in het anti-Zwarte Piet kamp zijn verdeeld over Roetpieten. Velen, zoals Bergman,175 raden het aan als alternatief voor de huidige Zwarte Piet. Voor anderen zoals anti-Zwarte Pietactivist Mitchell Esajas gaat dit niet ver genoeg. Zwarte Piet moet helemaal verdwijnen en vervangen worden door elven of smurfen of iets dergelijks. Roetpieten zijn volgens hem gevaarlijk, zij kunnen steeds zwarter worden.176
171 Awad et al. 2015, 26. 172 http://www.volkskrant.nl/binnenland/van-roetveegpiet-tot-intens-zwarte-piet-dit-doen-de-gemeenten-bij- de-intocht~a4409083/ 173 Awad et al. 2015, 87. 174 Ibidem, 97. 175 Zwart als roet 2014 176 Awad et al. 2015, 194. 61
Figuur 13 Gekleurde Piet
Figuur 12 Regenboogpiet
Figuur 14 Gekleurde roetpieten
Gekleurde Pieten Een van de bekendste varianten op Zwarte Piet zijn de Gekleurde Pieten, ook wel Kleurpieten of Regenboogpieten.177 Gekleurde pieten zien eruit als de traditionele Zwarte Piet, ze dragen dezelfde kleding en vaak ook dezelfde zwarte pruik. Zelfs de rode lippenstift keert soms terug. Het verschil is echter dat deze pieten niet zwart geschminkt zijn, maar een egale andere kleur zoals blauw, paars of groen hebben (zie figuur 13). Wat regenboogpieten precies zijn is wat lastiger te definiëren. Hier kunnen zowel een veelvoud aan gekleurde Pieten in alle kleuren van de regenboog mee bedoeld worden, als Gekleurde Pieten die niet egaal geschminkt zijn, maar in plaats daarvan een regenboog aan schmink op hun gezicht hebben (zoals in figuur 12). Om het nog gecompliceerder te maken bestaat er zelfs een mengvorm tussen Kleurpieten en Roetpieten (zie figuur 14). Het tijdschrift Piet laat in een
177 De Bas 1993, 11. 62 sprookjesachtige fotoserie deze combinatie zien. Na dat de Gekleurde Roetpiet op foto’s als alternatief voor Zwarte Piet gepresenteerd werd, kwamen hier zo veel positieve reacties op dat deze Pieten ook voor huisbezoeken te huren zijn.178 Gekleurde Pieten en Regenboogpieten zijn in verschillende plaatsen bij diverse Sinterklaasvieringen ingezet. Amsterdam deed dit bijvoorbeeld al in 1993.179 Ook de Nederlandse gemeenschap in de Verenigde Staten kiest voor Regenboogpieten.180 In de kinderliteratuur zijn er ook schrijvers en illustratoren die voor Gekleurde Pieten of Regenboogpieten kiezen, zoals Saskia Henderson, auteur van - Hoe Piet kleur kreeg,181 en Henna Goudzand Nahar, auteur van De vrolijkste verjaardag van Sinterklaas.182 Al in 2006 maakte het Sinterklaasjournaal een verhaallijn over Regenboogpieten. Volgens het Sinterklaasjournaal zijn Regenboogpieten Zwarte Pieten die verkleurd zijn omdat Sinterklaas met zijn boot onder een regenboog doorgevaren is.183 Dit is voor het eerst dat het Sinterklaasjournaal, dat als sinds 2001 bestaat, een alternatief uiterlijk voor de Pieten voorstelt en in een verhaallijn uitlegt. De reacties op de gekleurde Pieten zijn tot nu toe gemengd. Voorstanders van Zwarte Piet zien Zwarte Piet als belangrijk onderdeel van de Sinterklaastraditie en willen de gekleurde variant niet accepteren.184 De Regenboogpieten leidden tot veel protesten, die weer leidden tot de terugkeer van Zwarte Piet in het Sinterklaasjournaal.185 Daarnaast zijn niet alle kwetsende kenmerken van Zwarte Piet zomaar verdwenen als hij paars is. Paarse Pieten kunnen bijvoorbeeld nog steeds oorbellen en kroeshaar hebben. Hoewel het inzetten van Gekleurde Pieten of Regenboogpieten voor de tegenstanders van Zwarte Piet een stap in de goede richting is, is het toch geen ideale oplossing. Uit onderzoek van De Volkskant in 1993 bleek dat twee van de drie zwarte Amsterdammers en de helft van de witte Amsterdammers de Kleurpieten een goede ontwikkeling vonden.186 Het lijkt echter dat door de grotere aandacht voor het
178 Awad et al. 2015l, 176-181. 179 Ibidem, 142-143. 180 Ibidem, 171-173. 181 Henderson 2014. 182 Goudzand Nahar 2013. 183 Het Sinterklaasjournaal 2006. 184 Van der Pijl & Goulordava 2014, 266-267. 185 Awad et al. 2015, 128. 186 Ibidem, 142. 63 debat over Zwarte Piet er in recente jaren minder tolerantie is voor variaties in diens uiterlijk dan in 1993.
Figuur 15 Stroopwafel- en Kaaspiet
Figuur 16 Bloemenpiet
64
Themapieten Er zijn bij verschillende intochten Pieten ingezet met een thema. Dit thema moet bijvoorbeeld een specialiteit van de stad benadrukken. Zo waren tijdens in de intocht in Gouda in 2014 naast de klassieke Zwarte Piet ook Kaas- en Stroopwafelpieten aanwezig.187 Deze Pieten lijken op Zwarte Piet, zoals we die gewend zijn, inclusief de Zwarte kroespruik, maar hebben gezichten die als kaas of stroopwafel geschminkt zijn (zie figuur 15). In Haarlem liepen in 2014 Bloemenpieten mee, omdat Haarlem zichzelf de Bloemenstad noemt.188 Deze Bloemenpieten lijken echter nog meer op de traditionele Zwarte Piet dan de Kaas- en Stroopwafelpieten. Het verschil met Zwarte Pieten is dat ze op hun wangen een geschminkte bloem hebben (zie figuur 16). Met de themapieten lijken zowel de voor- als tegenstanders van Zwarte Piet ontevreden te zijn. De voorstanders zien niet in waarom er op deze manier van de traditionele Zwarte Piet afgeweken wordt en vinden dat deze oplossingen niet passen bij het sinterklaasverhaal.189 De tegenstanders zien dit niet als oplossing omdat deze themapieten nog wel erg aan Zwarte Piet doen denken. Dit is dus een geval van een geprobeerd compromis waarmee uiteindelijk niemand gelukkig is.
Figuur 17 Clownspieten
187 http://www.volkskrant.nl/binnenland/kaaspiet-stroopwafelpiet-opgelost~a3769055/ 188 http://www.ad.nl/binnenland/voorzitter-intocht-haarlem-bedreigd~a03d0b69/ 189 Awad et al. 2015, 26. 65
Clownspieten De Clownspiet is een variant op Zwarte Piet die door het Sinterklaasjournaal in 2014 geïntroduceerd is.190 Deze Pieten zien eruit als clowns in een Pietenpak (zie figuur 17). Ze zijn wit geschminkt met grote rode lippen, een rode neus en een rode pruik. In het Sinterklaasjournaal wordt het uiterlijk van deze Pieten verklaard doordat ze hun carrière als clown begonnen zijn en na het behalen van hun Zwarte Pieten diploma als Piet aan de slag konden.191 Er is hier dus sprake van een carrièreswitch. Na 2014 is er echter niet veel meer vernomen van de Clownspieten. De Clownspiet leek als potentiële vervanger van Zwarte Piet niet erg serieus genomen te worden, maar meer gezien te worden als een vreemd verhaalelement. Het jaar 2014 was zowel landelijk als in het Sinterklaasjournaal het jaar van de proefballon op het gebied van Pieten. Zo probeerde het Sinterklaasjournaal dat jaar naast Clownspieten ook ongeschminkte Pieten, Roetpieten en een zwarte Sinterklaas uit. Vooral de zwarte Sinterklaas in de vorm van Opa Piet kreeg veel van de media-aandacht. De Clownspieten stonden daardoor minder in de belangstelling. Toch riep het dagblad Trouw in 2014 op om in actie te komen tegen de Clownspiet, die in het krantenartikel met clowns uit horrorfilms vergeleken werd.192 Aangezien er in de zomer van 2016 een soort epidemie van horrorclowns was, waarbij overal in Nederland enge clowns gesignaleerd werden,193 lijkt het niet waarschijnlijk dat de Clownspiet weer snel terugkomt.
Figuur 18 Ongeschminkte Piet
190 https://www.trouw.nl/home/vergeet-zwarte-piet-even-en-vecht-mee-tegen-clownspiet~a6216eb0/ 191 Het Sinterklaasjournaal 2014. 192 https://www.trouw.nl/home/vergeet-zwarte-piet-even-en-vecht-mee-tegen-clownspiet~a6216eb0/ 193 http://www.volkskrant.nl/binnenland/daar-is-hij-weer-de-horrorclown-en-nu-in-almere-en-oss~a4393556/ 66
Ongeschminkte Pieten Een andere oplossing is om voor ongeschminkte Pieten te kiezen. In het verleden had Sinterklaas vaker deftig aangeklede, maar ongeschminkte Pieten of Zwarte en Witte Pieten naast elkaar.194 In 1968 werd het Witte Pietenplan geïntroduceerd, dat had moeten zorgen voor de terugkeer van ongeschminkte begeleiders van Sinterklaas.195 Ook in de kinderliteratuur kent deze versie van Zwarte Piet voorstanders. In het prentenboek Lola’s Sint van Kristina G. Langarika zijn de Pieten afgebeeld met hun natuurlijke huidskleur, van wit tot zwart dus.196 Het nadeel hier is dat ongeschminkt de Pieten natuurlijk wel erg makkelijk te herkennen zijn. Dit hoeft natuurlijk geen probleem te zijn voor een schoolbezoek, dan kunnen er Pieten op bezoek komen die de kinderen niet kennen. Voor de intocht op de landelijke televisie wordt het echter lastig om Pieten te vinden die door geen van de jonge televisiekijkers herkend worden, vooral omdat de Pieten met de grootste rollen momenteel door bekende Nederlanders gespeeld worden. Dit hoeft natuurlijk ook geen probleem te zijn. Aan kinderen kan verteld worden dat Zwarte Piet een erefunctie is. Kinderen zouden maar wat trots zijn als een van hun familieleden een helper van Sinterklaas is.197 Kinderboekenschrijver Sjoerd Kuyper beschrijft in zijn boek De vrienden van Sinterklaas198 bijvoorbeeld een vader die als Zwarte Piet werkzaam is. In het Sinterklaasjournaal van 2014 komen twee soorten ongeschminkte Pieten voor. In de eerste plaats Pieten in opleiding (zoals te zien in figuur 18). Naarmate hun opleiding vordert kwamen deze Pieten steeds meer onder het roet te zitten en veranderden ze langzaam in Roetpieten. Interessant genoeg was 2014 ook het jaar van de Clownspieten die dezelfde Pietenopleiding volgden. Zij hadden echter vreemd genoeg geen last van roetvlekken. Een tweede soort ongeschminkte Piet die in dat jaar geïntroduceerd werd, was de Hulppiet. Omdat Sinterklaas extra hulp nodig had om de cadeautjes voor pakjesavond rond te brengen werden de juffen en meesters als hulppieten ingezet.199 Aangezien dit door het Sinterklaasjournaal meer als een soort noodoplossing dan als
194 Van Trigt 2016, 183. 195 Van der Pijl & Goulordava 2014, 278., Wouters 2009, 57. 196 Langarika 2013. 197 Awad et al. 2015, 187., Mesman, Janssen & van Rosmalen 2016, 10. 198 Kuyper 2014. 199 Het Sinterklaasjournaal 2014. 67 een alternatief voor Zwarte Piet gepresenteerd werd, kwamen hier niet veel reacties op.
4.2 Welke mogelijke oplossingen kunnen er nog toegepast worden?
Om na te gaan wat een geschikte variatie op Zwarte Piet zou kunnen zijn is het belangrijk om nog even stil te staan bij de problemen rond Zwarte Piet. Een eventuele vervanger zou deze problemen dus niet moeten hebben. Dit brengt de volgende criteria met zich mee: niet kwetsend voor een cultuur, etniciteit of geloof en niet te griezelig. Ook zijn er een aantal positieve kenmerken van Zwarte Piet die criteria toevoegen, namelijk: feestelijk, herkenbaar als helper van Sinterklaas, passend bij het Sinterklaasverhaal en identiteit maskerend (van de acteur).
Zwarte Piet is zwart “Zwarte Piet is zwart, daar is niets aan te doen,” aldus Minister President Mark Rutte in 2013.200 Volwassenen hechten erg aan de kleur van Zwarte Piet. Dat maakt ook de discussie over deze figuur zo verhit. Het lijkt echter of kinderen de zwarte kleur van Piet minder belangrijk vinden. In het boek Sinterklaas verpakt: Vijftig jaar Sint Nicolaas inwikkelpapier verzamelde Jan Carel Zadoks afbeeldingen van inpakpapier van de jaren ‘60 tot 2010. Op dit inpakpapier zijn uiteraard ook vaak Zwarte Pieten afgebeeld. Deze Zwarte Pieten zijn meestal zwart of bruin. Zeer zelden zijn ze wit of anders gekleurd, bijvoorbeeld als ze als silhouet afgebeeld zijn.201 Inpakpapier is uiteraard ontworpen door volwassen ontwerpers. Dat wil niet zeggen dat kinderen Zwarte Piet niet afbeelden. In het boek Liefu Sinturklaas: Brieven aan Sinterklaas verzamelde Anton de Wit kinderbrieven en tekeningen aan Sinterklaas. De Pieten op de kindertekeningen op de brieven in dit boek hebben vaak zwart of bruin ingekleurde gezichten, maar bijna net zo vaak blijven zowel het gezicht van Piet als van Sint ongekleurd, enkele keren krijgen zowel Sint als Piet een felle kleur en één keer zijn beide wit met bruine sproetjes of vlekjes.202
200 http://www.volkskrant.nl/archief/rutte-zwarte-piet-is-zwart-daar-is-niks-aan-te-doen~a3529649/ 201 Zadoks 2010. 202 De Wit 2005. 68
Door het inpakpapier en de kindertekeningen te vergelijken, lijkt het of de kleur van Piet voor kinderen minder belangrijk is dan voor volwassenen. Waar volwassenen gaan protesteren lijken kinderen best bereid om Pieten te accepteren die niet egaal zwart of bruin zijn. Zwart van kleur lijkt dus geen doorslaggevend criterium voor een Piet nieuwe stijl.
Probleem met bedachte Pieten Het probleem met oplossingen als Kaas- en Stroopwafelpieten of zelfs Gekleurde Pieten is misschien wel dat ze te bedacht zijn. Van tradities wordt vaak gezegd dat ze organisch moeten ontstaan en niet bedacht kunnen worden. Zwarte Piet is niet een figuur die al vanaf de middeleeuwen Sinterklaas vergezeld, maar een 19de- eeuwse toevoeging. Jan Schenkman heeft halverwege de 19de eeuw de huidige vorm van Zwarte Piet op deze manier laten illustreren in zijn boek St. Nikolaas en zijn knecht met als idee Sinterklaas wat netter en deftiger te maken. Zwarte Piet was dus bedacht als een chique bediende voor een heer van stand.203 Deze bedachte Zwarte Piet was echter zo succesvol dat hij meer dan 150 jaar later nog steeds het voorbeeld is voor de Nederlandse helper van Sinterklaas. Een ander probleem is dat ideeën als gekleurde Pieten niet voortkomen uit de Christelijke en Germaanse symboliek achter de Sinterklaastraditie. In de figuur van Zwarte Piet zit voornamelijk veel pre-Christelijke symboliek verwerkt. Zo zou Zwarte Piet bijvoorbeeld gebaseerd zijn op de raven van Wodan, die ook al aan de schoorsteen luisterden.204 Ook heeft Zwarte Piet mogelijk wortels in de goden Pan en Freir.205 Al is Zwarte Piet ook uit Christelijk perspectief te verklaren, bijvoorbeeld als een door Sinterklaas vrijgelaten slaaf206 of een getemde duivel.207 Een link vinden tussen Kaaspieten en Germaanse tradities of de religieuze achtergrond van Sinterklaas is echter lastiger. Een oplossing die uit de Sinterklaastraditie zelf voorkomt is waarschijnlijk logischer en beter te accepteren.
203 Booy 1998, 45. 204 Brink 2007, 41. 205 Wouters 2009, 299-302. 206 Booy 1998, 18-20. 207 Wouters 2009, 302-303. 69
Zwart masker In plaats van een geschminkte Piet is er in het verleden, bijvoorbeeld in 1907 ook gebruik gemaakt van gemaskerde Zwarte Pieten208 Dit zou dus een oplossing kunnen zijn die voortkomt uit de Sinterklaastraditie. Een voordeel hiervan is dan een masker ook veel sneller en makkelijker is dan schminken en afschminken. Er zitten echter te veel nadelen aan om dit een geschikte optie te laten zijn. Een masker kan ook racistisch zijn. Zeker als het geen egaal zwart masker is, maar een masker met een Pietenkarikatuur. Een geheel zwart masker daarentegen kan te dreigend en eng overkomen op de kinderen.
Duivel Zoals Arnold Jan-Scheer laat zien in zijn boeken209 en documentaire210 wordt in het buitenland en op de Nederlandse Waddeneilanden het Sinterklaasfeest gevierd door de wilde jacht, compleet met duivels uitziende figuren met roetzwarte gezichten, dierenvellen aan en horens op hun hoofd. Soms is er een sinterklaasachtige figuur aanwezig bij deze wilde jacht. In Oostenrijk wordt Sinterklaas bijvoorbeeld begeleid door de Krampus. Deze duivelsachtige figuur had een zelfde rol als Zwarte Piet voor de jaren ‘70, namelijk om als dreigende en straffende figuur naast Sinterklaas op te treden. De duivelsfiguur als helper van Sinterklaas kan niet alleen uit de pre- Christelijk vruchtbaarheidsrituelen verklaard worden waar de wilde jacht uit voortkomt, maar ook uit Christelijke bron als een aan de heilige onderworpen duivel.211 (In figuur 19 zijn duivelse helpers van de Tsjechische variant van Sinterklaas te zien.) Natuurlijk zitten er wel nadelen aan het vervangen van Zwarte Piet door een duivel. Zoals te zien is in Wild Geraas212 werd bij een huisbezoek in Oostenrijk Krampus door kindergehuil ontvangen. Een duivelsfiguur is mogelijk wat te eng voor de “gelovigen” (kinderen tot ongeveer 8 jaar). In de hedendaagse samenleving zal de introductie van Krampus niet als pedagogisch verantwoord gezien worden. Daarnaast stuurt het vervangen van een omstreden figuur, waarvan geclaimd wordt dat het een karikatuur van zwarte mensen voor moet stellen, met een soort
208 Van Trigt 2016, 183. 209 Scheer 2010., Scheer 2014. 210 Scheer 2016. 211 Wouters 2009, 299-303. 212 Ibidem. 70 duivel misschien niet de meest positieve boodschap naar deze groep. Beter kan hier gekozen worden voor een meer positieve figuur.
Figuur 19 De Sint in Praag met engel en duivels Engel In sommige gebieden, bijvoorbeeld in Tsjechië, heeft de Sint naast een duivel ook een engel bij zich (zoals te zien is in figuur 19).213 Deze in het wit geklede, gevleugelde figuur jaagt de kinderen geen angst aan en zou daarvoor een geschikte kindvriendelijke begeleider kunnen zijn. Een nadeel is echter dat een engel vaak niet geschminkt is en daardoor dus goed herkenbaar is. Dit kan natuurlijk aangepast worden door de engel zilver, goud of wit te schminken als symbool voor zuiver en stralend. Een nadeel wat niet gemakkelijk opgelost kan worden is dat een engel natuurlijk wel erg religieus is. Dit benadrukt de Christelijke oorsprong van Sint Nicolaas en negeert de Germaanse oorsprong of de huidige seculiere Sinterklaas. Sinterklaas is immers een seculiere variant van Sint Nicolaas. Het lijkt erop dat hij tegenwoordig alleen maar verder geseculariseerd wordt. Een voorbeeld hiervan is het verdwijnen van het kruis op de mijter wat in hoofdstuk twee besproken is. Het instellen van engelen als helpers is dus een stap de andere kant op. Dit zou
213 Ibidem. 71 problemen kunnen geven bij het aantrekkelijk maken van Sinterklaas voor niet- Christenen. In de Verenigde Staten heeft de verwant van Sinterklaas, de Kerstman, elven als helpers. Hier zit geen religieuze connotatie aan, maar dat maakt het daardoor ook gelijk minder verbonden met de Sinterklaastraditie. Het instellen van elven als helpers van Sinterklaas zal daardoor een veramerikanisering van Sinterklaas zijn. Aangezien Sinterklaas al onder de concurrentie van Kerst te leiden heeft,214 kan het bewaken van de Nederlandse identiteit van Sinterklaas belangrijk zijn.
Figuur 20 Witte Piet Witte Piet Als Piet wel onherkenbaar moet blijven is in plaats van zwart spierwit schminken een optie (een voorbeeld hiervan is in figuur 20 te zien). Nu het probleem van herkenbaarheid opgelost is, komen hier echter nog een aantal andere problemen voor in de plaats. Witte schmink heeft dan niet probleem dat het mensen met een bepaalde etniciteit beledigt, maar het zou wel als beledigend opgevat kunnen worden door mensen met albinisme. Ook wordt het wit schminken in bepaalde religieuze riten gebruikt, zoals Winti rituelen in Suriname.215 Het probleem kan dus zijn dat het vervangen van Zwarte Piet door een wit geschminkte figuur gezien gaat worden als een parodie op religieuze tradities die vaak zwarte beoefenaars hebben, kortom als Nederlands racisme wat er nog een schepje bovenop doet. Wit geschminkte Pieten lijken hierdoor ook geen goede oplossing.
214 Van der Zeijden 2010, 155-156. 215 Wild Geraas 2016. 72
Figuur 21 Harte(n)piet Harte(n)piet Een zo simpel mogelijke oplossing is het veranderen van Zwarte Piet in Harte Piet of Hartenpiet. Hartenpiet zou gekleed kunnen gaan als de huidige Zwarte Piet, dus in een pagekleding met pofbroek, wambuis en baret. De zwarte maillot en handschoenen kunnen vervangen worden door gekleurde exemplaren. In plaats van een zwart gezicht en een pruik kan gekozen worden voor een kapje dat op het gezicht een hartvorm vrijlaat. Deze hartvorm kan in verschillende vrolijke kleuren geschminkt worden (vooral rood en roze liggen natuurlijk voor de hand, aangezien deze kleuren regelmatig gebruikt worden voor het uitbeelden van harten). Daarnaast kan op de lippen een kleiner hart geschminkt worden in een andere kleur. Op deze manier doet de helper van Sinterklaas niet meer denken aan een bepaalde etniciteit. (In figuur 21 is een suggestie te zien van hoe Harte(n)piet eruit zou kunnen komen te zien). Het hart is een religieus en seculier symbool van de liefde.216 De keuze voor het hart past goed bij de pre-Christelijke en Christelijke wortels van het Sinterklaasfeest. In het verleden was het Sint Nicolaasfeest een vergelijkbaar feest met Sint Valentijnsdag. Dit was door de kerk zo bepaald om eerdere
216 Hall 2006, 131. 73 vruchtbaarheidsfeesten te verdringen. Op het feest van Sint Nicolaas vroegen jongens en meisjes de Sint om een geliefde of bezorgden als ze al iemand op het oog hadden anoniem gedichten.217 Ook is er in het huidige sinterklaasfeest nog steeds seksuele of vruchtbaarheidssymboliek te bespeuren. Een voorbeeld hiervan is de roe, een vruchtbaarheidsbrenger.218 Nu de roe in onbruik raakt is het teruggrijpen op het liefdeselement van het sinterklaasfeest een manier om wat van de wortels van het sinterklaasfeest terug te brengen. Ook zou deze oplossing goed passen bij de huidige rol van Zwarte Piet. Tegenwoordig relativeert hij als een soort hofnar de serieuzere Sinterklaas. Het kostuum van Piet heeft ook iets weg van dat van een hofnar.219 Een meer nar-achtig uiterlijk zou hier goed bij passen. Uiteraard is ook deze oplossing niet zonder nadelen. Hartenpiet zou wat te clownachtig over kunnen komen. Hoewel clowns in principe vrolijke figuren zijn, is een angst of zelfs fobie voor clowns een bekend verschijnsel. De recente incidenten met zogenaamde horrorclowns zou de angst voor clownachtige figuren zelfs verergerd kunnen hebben. Aan de andere kant is uit onderzoek al bekend dat kinderen Zwarte Piet meer met clowns dan met zwarte mensen associëren.220 Net als voor clowns zijn er ook kinderen bang voor Zwarte Piet.221
Sinterklaas uit de publieke sfeer Hoewel het aanpassen van Zwarte Piet de meest voor de hand liggende en ook de gemakkelijkste oplossing is, is dit niet de enige oplossing. In Suriname is in 2012 de Sinterklaasintocht en het bezoek van Sinterklaas aan scholen afgeschaft door het parlement.222 Sinterklaas werd hier al met een schuin oog bekeken na de onafhankelijkheid van Suriname van Nederland in 1975. De goedheiligman werd gezien als een symbool van de blanke overheerser en Zwarte Piet als diens geknechte onderdaan.223 In 1980 was het Sinterklaasfeest al eerder afgeschaft in Suriname door het militaire regime. Als alternatief kwam hier Goedoe Pa voor in de plaats. Dit was in tegenstelling tot Sinterklaas een man met een donkere huid. Dit alternatief voor Sinterklaas sloeg echter niet aan. Ook het instellen van kinderdag op
217 Van Trigt 2016, 14-15, 70. 218 Wouters 2009, 219. 219 Smith 2014, 220. 220 Mesman, Janssen & van Rosmalen 2016, 6-7. 221 Hassankahn 1988, 49. 222 Bas 2013, 19. 223 De Bas 1993, 37. 74
5 december was geen groot succes. Er werd in huiselijke kring nog steeds Sinterklaas gevierd.224 Het Sinterklaasfeest is ook in Nederland jarenlang een feest in de huiselijke sfeer geweest. Intochten en schoolbezoeken zijn relatief nieuwe 19de- en 20ste- eeuwse toevoegingen aan het feest.225 Het is niet ondenkbaar dat het Sinterklaasfeest weer terug naar de huiselijke sfeer gaat. Daar kan iedereen invulling geven aan de helper van Sinterklaas naar eigen keuze. Niet ieders Sinterklaasviering hoeft er binnenshuis hetzelfde uit te zien. Tegenstanders van Zwarte Piet zullen dan niet meer op straat met deze figuur geconfronteerd worden. Het is natuurlijk echter de vraag in hoeverre het mogelijk is om het Sinterklaasfeest geheel binnenskamers te houden. Tegenwoordig, nu veel van het sociale leven zich online afspeelt, zullen berichten over de Sinterklaasviering thuis ook online opduiken. Een nadeel van het afschaffen van de intocht is dat de intocht wordt gebruikt om kinderen over Nederlandse steden en hun tradities te informeren. Zonder intocht zou dit wegvallen. Hier zijn echter wel oplossingen voor te bedenken. Koningsdag zet op een vergelijkbare manier de spotlight op een stad en ook The Passion en het Glazen Huis besteden aandacht aan een stad. Als één van deze initiatieven zich meer op kinderen zou richten zou dat een weggevallen intocht kunnen opvangen. Het lijkt echter onwaarschijnlijk dat Nederland haar meest geliefde traditie zomaar af zou schaffen. Zelfs de tegenstanders van Zwarte Piet pleiten hier niet voor. Het lijkt daarom een te drastische maatregel, die alleen voor meer protest zou zorgen. Het sinterklaasfeest heeft wel meer verboden en beperkingen overleefd. Zonder slag of stoot afschaffen lijkt daarom niet reëel. Daarnaast zal het afschaffen van het Sinterklaas niet alleen leiden tot protest van Nederlandse burgers. De winkeliers die met Sinterklaas goede omzetten draaien zullen het afschaffen van het feest niet kunnen waarderen. Als Sinterklaas niet ronduit verboden wordt zullen winkeliers waarschijnlijk taken van de overheid overnemen en zelf sinterklaasvieringen gaan organiseren.
224 Ibidem, 37-38. 225 Pleij 2009, 59. 75
Het introduceren van een nieuwe Piet Het aanpassen of afschaffen van Zwarte Piet is geen volledige oplossing voor de problematiek rond Zwarte Piet. Het zal ook niet leiden tot een verstommen van de zwartepietendiscussie. Wat voor nieuwe soort helper er ook gekozen wordt voor Sinterklaas, er zullen altijd mensen zijn die het niet eens zijn met deze keuze. Daarnaast is het lastig om te bepalen wie bevoegd is om een nieuwe helper voor Sinterklaas te kiezen. Zoals beschreven in hoofdstuk 4.1. komen initiatieven voor een nieuwe helper voor Sinterklaas vaak uit de media in de vorm van op kinderen gerichte televisieprogramma’s of uit de gemeentepolitiek. Op Nationaal niveau willen politici hun handen niet branden aan het reguleren van een helper van Sinterklaas. Een initiatiefwetsvoorstel om het uiterlijk van Zwarte Piet te reguleren is afgewezen226 en volgens demissionair Minister-President Mark Rutte heeft de politiek een faciliterende rol in het debat over Zwarte Piet, maar moet verandering vanuit de samenleving komen.227 Aangezien de samenleving de afgelopen jaren elk jaar even verdeeld lijkt over de figuur van Zwarte Piet is het onwaarschijnlijk dat alle Nederlanders samen een breed gedragen vervanger voor Zwarte Piet gaan introduceren. Kunst en (jeugd)literatuur kunnen misschien een rol spelen in het enthousiasmeren van Nederland voor een alternatieve Zwarte Piet. Kunstenares Tinkebell geeft in de podcast Iets doen aan dat ideeën en verandering vaak uit de kunst afkomstig zijn.228 Deze ideeën moeten echter wel genoeg mensen kunnen bereiken om invloed te hebben. Hierin is misschien een rol voor de media weggelegd. Het Sinterklaasjournaal, wat voor sommige afleveringen meer dan één miljoen kijkers trekt,229 lijkt het beste platform om een nieuwe helper voor Sinterklaas te introduceren. Aangezien het Sinterklaasjournaal ook verantwoordelijk is voor de uitzending van de landelijke intocht, wordt zowel bij de voorpret als bij de aankomst één lijn getrokken op het gebied van de helper van Sinterklaas. Scholen en jeugdverenigingen volgen voor hun sinterklaasviering vaak ook de lijn van het Sinterklaasjournaal.
226 https://www.volkskrant.nl/binnenland/kamer-verwerpt-zwarte-piet-wet-overheid-bemoeit-zich-niet-met- tradities~a4463364/ 227 http://www.nu.nl/binnenland/3819757/vn-werkgroep-vindt-zwarte-piet-racistisch.html 228 Iets doen 2017. 229 https://www.geenstijl.nl/5055622/alstu_kijkcijfers_sinterklaasjournaal_2016/ 76
Aangezien gemeentelijke intochten soms al de dag na de landelijke intocht plaatsvinden is het misschien wat kort dag om dan nog aanpassingen door te kunnen voeren in het uiterlijk van de helper van Sinterklaas. Hoewel het Sinterklaasjournaal enkele dagen voor de landelijke intocht al begint met uitzenden is er voor het plannen van de plaatselijke intocht waarschijnlijk meer tijd nodig dan enkele dagen. Misschien kan dit opgevangen worden door het Sinterklaasjournaal hun verhaal en helpers eerder aan Nederlandse gemeenten te laten communiceren of door een overleg van gemeenten en het Sinterklaasjournaal. Een nadeel hiervan voor het Sinterklaasjournaal is het risico op teruglopende kijkcijfers. De kijkers van het Sinterklaasjournaal zijn immers de fans van Sinterklaas, die voor een groot deel overlappen met de aanhangers van de traditionele Zwarte Piet. Zoals aan de kijkcijfers van 2016 te zien was, liepen de kijkcijfers van het Sinterklaasjournaal van dat jaar terug toen in de eerste uitzending duidelijk werd dat er niet slechts traditionele Zwarte Pieten te zien zouden zijn.230 Met een bewezen negatief effect op de kijkcijfers durft het Sinterklaasjournaal iets risicovols als de introductie van een nieuwe helper van Sinterklaas misschien niet aan. Daarnaast wordt het Sinterklaasjournaal gemaakt door een kleine groep programmamakers. Als zij een nieuwe Piet bedenken is dit, hoewel de programmamakers uiteraard luisteren naar geluiden in de samenleving, niet een initiatief dat uit de gehele samenleving voortkomt. Het is onwaarschijnlijk dat zo’n bedachte oplossing breed gedragen gaat worden. Waarschijnlijk leidt dit vooral tot een extra hevige opleving van de zwartepietendiscussie. Het lijkt daarom onmogelijk om een nieuwe helper voor Sinterklaas te bedenken die niet tot meer in plaats van minder discussie gaat leiden en deze aan Nederland voor te stellen op een manier die niet voor meer, maar voor minder discussie over de figuur van Zwarte Piet gaat zorgen. Natuurlijk is Zwarte Piet in de huidige vorm ook bedacht in de 19de eeuw en door op kinderen gerichte media (in de vorm van een kinderboek) geïntroduceerd, maar de Nederlandse bevolking heeft er zelf voor gekozen om deze figuur te omarmen. Natuurlijk hebben tradities tijd nodig om te veranderen en went een vervanger voor Zwarte Piet vanzelf. Dat wil echter niet zeggen dat gewenning tot acceptatie leidt. De Kleurpiet is geen nieuw fenomeen. In de jaren ‘90 werd hier al mee
230 http://www.dagelijksestandaard.nl/2016/12/kijkcijfers-npo-maakt-sinterklaasjournaal-kapot-met- neppieten-niemand-kijkt/ 77 geëxperimenteerd. Dat wil echter niet zeggen dat de Gekleurde Piet nu breed geaccepteerd is. Het is zo moeilijk om een nieuwe helper voor Sinterklaas te introduceren omdat er niet één discours over Zwarte Piet is. Verschillende groepen binnen de zwartepietendiscussie hebben een eigen discours met daarmee een eigen agenda. Hoe deze groepen de rol van Piet het liefst ingevuld zien is met elkaar in conflict. Wat acceptabel of wenselijk is voor het ene discours is voor het andere discours onacceptabel.
De kern van de discussie Een ander probleem is dat het aanpassen van Zwarte Piet slechts symptoombestrijding is. Het is naïef om te denken dat een nieuwe soort Piet de gehele onderliggende problematiek van de zwartepietendiscussie wegneemt. Zoals we gezien hebben in hoofdstuk twee vertoont de discussie over de figuur van Zwarte Piet verwantschap met bijvoorbeeld discoursen over racisme, het slavernijverleden van Nederland en de multiculturele samenleving. De zwartepietendiscussie is een manier om deze grotere problematiek bespreekbaar te maken en onder de aandacht te brengen. Door de figuur van Zwarte Piet weg te nemen verdwijnt deze kapstok, terwijl de onderliggende problematiek nog volop aanwezig is. Een nieuwe Piet roept bijvoorbeeld geen associaties op met het Nederlandse slavernijverleden, maar dit betekent niet dat er in Nederland plotseling meer aandacht en erkenning van dit slavernijverleden gaat zijn. Het is daarom belangrijk dat een deel van de aandacht die nu aan de discussie over Zwarte Piet besteed wordt, zich verplaatst naar de verwante discoursen. Door deze discoursen alleen met Zwarte Piet als beginpunt te bekijken worden deze al in een bepaald kader geplaatst die de discussie over dit onderwerp niet ten goede komt. We hebben gezien dat Zwarte Piet voor veel polarisatie zorgt. Door groepen al gelijk tegenover elkaar te zetten en een deel van Nederland al bij voorbaat weg te zetten als racistisch is het lastig om tot een constructieve aanpak te komen van het racisme dat daadwerkelijk in de Nederlandse samenleving aanwezig is. In plaats van de volledige aandacht op Zwarte Piet te richten moeten we ons afvragen waar bepaalde ideeën en sentimenten op het gebied van de zwartepietendiscussie vandaan komen en teruggaan naar de kern. Iets wat Bergman
78 overigens deels ook doet in haar documentaire Zwart als roet. Door het deconstrueren van de zwartepietendiscussie kunnen verwante discoursen die ondergesneeuwd raakten door de zwartepietendiscussie het podium krijgen dat ze verdienen en kunnen maatschappelijke problemen als discriminatie het hele jaar door aandacht krijgen in plaats van slechts zijdelings tijdens de jaarlijkse zwartepietendiscussie. Door de aandacht te verleggen naar de onderliggende problematiek van de zwartepietendiscussie zal de zwartepietendiscussie zelf waarschijnlijk ook minder prominent worden. Er zijn nu immers directe en minder uitgekauwde manieren om problemen in de samenleving aan de kaak te stellen. Misschien als er gewerkt wordt aan de onderliggende problemen van de zwartepietendiscussie en als deze discussie zelf naar de achtergrond verdwijnt, is het dan ook eindelijk mogelijk om Sinterklaas zonder al te veel protest van een nieuwe helper te voorzien. Dit lijkt nu echter voorlopig nog toekomst (sinterklaas)muziek.
Besluit
Instanties als gemeenten en de publieke omroep hebben al verschillende soorten nieuwe Pieten aan Nederland voorgesteld. Tot nu toe is nog geen van deze nieuwe Pieten onverdeeld positief ontvangen. Er zijn, puttend uit de geschiedenis van het Sinterklaasfeest, nog een aantal mogelijke vervangers voor Zwarte Piet te bedenken die uitgeprobeerd kunnen worden, waarbij de ene Piet minder nadelen lijkt te hebben dan de anderen. Het aanpassen van Zwarte Piet lijkt echter niet de oplossing die gaat zorgen voor een einde van de zwartepietendiscussie. Het aanpassen van Zwarte Piet is immers wat één discours beoogt, maar het discours voor het behoud van Zwarte Piet staat hier recht tegenover en zal zich hier niet zomaar bij neerleggen. Daarnaast pakt het aanpassen van de figuur van Zwarte Piet niet de onderliggende oorzaken van de zwartepietendiscussie aan. Om de zwartepietendiscussie tot een einde te brengen zal hier eerst aan gewerkt moeten worden.
79
Conclusie
Wanneer in Nederland het woord zwartenpietendiscussie valt, is onmiddellijk duidelijk waar je het over hebt. De discussie over de figuur van Zwarte Piet met nadruk op het eventuele racisme dat in deze figuur besloten ligt, is zo ingeburgerd dat het inmiddels een jaarlijkse traditie geworden is. Dat wil niet zeggen dat deze discussie centraal gevoerd wordt. Het debat over Zwarte Piet vindt op vele fronten plaats. Zowel aan talkshowtafels als op kringverjaardagen kan Zwarte Piet het onderwerp van gesprek zijn. Hoewel de media dit debat deels leiden en vormgeven is er in deze discussie ook een grote rol voor de ‘gewone’ Nederlander weggelegd. Sociale media geven Nederlanders de mogelijkheid om hun mening aan een groot publiek kenbaar te maken. De Pietitie, een petitie op Facebook voor het behoud van Zwarte Piet die binnen korte tijd door meer dan twee miljoen Nederlanders geliked is, is niet opgezet door de media, maar door ‘normale’ Nederlanders. De term discussie dekt echter niet de gehele lading van de zwartepietendiscussie. Hoewel er een grote rol voor debat weggelegd is, zijn niet alle bijdragen aan de discussie verbaal. Uiteraard kunnen geschreven bijdragen aan de discussie ook nog steeds betogend van aard zijn en als directe reactie bedoeld zijn op een andere uitlating in het debat. Dat is voor een deel van de geschreven uitingen op het gebied van Zwarte Piet ook het geval. Andere geschreven uitingen hebben naast een standpunt in de zwartepietendiscussie ook een informerend of onderzoekend karakter. Zo kan er bijvoorbeeld naar de geschiedenis van Zwarte Piet gekeken worden om uitspraken te kunnen doen over de hedendaagse Zwarte Piet. De term zwartepietendiscussie dekt dus niet de gehele lading van het debat over Zwarte Piet. Is het dan beter om over het discours over Zwarte Piet te spreken? Discours zoals dat in kritische discoursanalyse gebruikt wordt, is een geheel van uitingen met een bepaalde agenda.231 Aangezien we in het debat over Zwarte Piet te maken hebben met voor- en tegenstanders van deze figuur, die er verschillende conflicterende agenda’s op nahouden, kunnen we niet spreken van één discours. Het debat over Zwarte Piet is een combinatie van verschillende discoursen met
231 Bryman 2008, 509. 80 verschillende ideeën over Zwarte Piet die met elkaar botsen en zo het zwartepietendebat creëren. Naast verschillende ideeën over bijvoorbeeld de herkomst van Zwarte Piet en of bepaalde elementen van deze figuur racistisch zijn, vertonen deze discoursen ook op grotere schaal verschillen van elkaar. Op het gebied van normen en waarden en de invulling hiervan verschillen deze discoursen van elkaar. Doordat de discoursen lijnrecht tegenover elkaar staan en niet nader tot elkaar komen blijft de zwartepietendiscussie bestaan en blijven er nieuwe uitingen voor beide discoursen gecreëerd worden. Het paradoxale is dat het aanpassen van de figuur van Zwarte Piet belangrijk is voor het verdwijnen van de zwartepietendiscussie, maar tevens zorgt voor een enorme opleving hiervan. Slechts het aanpassen van de figuur van Zwarte Piet is dus geen oplossing die de zwartepietendiscussie doet verstommen. Dat Zwarte Piet aangepast moet worden is voor mij duidelijk. Hoewel Zwarte Piet mogelijk niet ontstaan is als een racistisch fenomeen, is het kost wat kost aan deze figuur vast willen houden, terwijl duidelijk gemaakt is dat dit bepaalde groepen kwetst, niet wenselijk en mogelijk ook wel een vorm van racisme. Ik zie Zwarte Piet, die immers in de huidige vorm pas in de 19de eeuw ontstaan is, niet als zo essentieel voor het sinterklaasfeest dat het leed wat deze figuur met zich meebrengt gerechtvaardigd kan worden. Voor het uit de wereld helpen van de zwartepietendiscussie is het aanpassen van Zwarte Piet niet de oplossing en moet veeleer gekeken worden naar de onderliggende ideeën bij deze discussie en de verwante discoursen die de zwartepietendiscussie als een soort kapstok gebruiken om hun ideeën onder de aandacht te brengen. Het is daarom belangrijk dat de focus verschuift van de onschuldig lijkende en seizoensgebonden Zwarte Piet naar dagelijks racisme in Nederland. Hierin kunnen de media een grote rol spelen door in plaats van aan Zwarte Piet meer aandacht te besteden aan onderwerpen als dagelijks racisme in Nederland. Ook is het belangrijk dat uitingen in de media van voldoende context worden voorzien. Idealiter gebeurt dit ook op sociale media en volgen de sociale media hierin de media. Het is echter onrealistisch om te verwachten dat elke uitspraak op sociale media goed beargumenteerd en van voldoende context voorzien wordt.
81
Naast een rol voor de media is er mogelijk ook een rol weggelegd voor de politiek. Demissionair minister-president Mark Rutte kan in plaats van uitspraken doen over kleur van Zwarte Piet zich misschien beter richten op een aanpak van onderliggende problemen. Als de problemen verminderen vermindert namelijk de noodzaak van het aandacht vragen voor deze problemen ook vanzelf.| Als Zwarte Piet niet meer als symbool of slagveld voor verschillende discoursen hoeft te fungeren is het wellicht ook mogelijk om deze figuur zonder veel protest te veranderen of verder aan te passen bij eventuele eerdere veranderingen. Voor de nieuwe vorm van Zwarte Piet zijn in deze scriptie verschillende mogelijkheden de revue gepasseerd. Hoewel de definitieve vorm van Zwarte Piet uit de samenleving zelf moet komen, moet iemand hiervoor natuurlijk een aanzet doen. Zelf zou ik graag een lans breken voor de figuur van Harte(n)piet. Zowel qua naam als qua uiterlijk blijft deze figuur immers dicht bij Zwarte Piet, terwijl deze aanpassing wel de problematische elementen wijzigt. Ook sluit Harte(n)piet goed aan bij de geschiedenis van Sinterklaas. Voor we liedjes over Harte(n)piet kunnen zingen en we “dag Zwarte Piet” en “dag zwartepietendiscussie” kunnen zeggen is er echter nog een lange weg te gaan.
82
Reflectie
Het lijkt erop dat we niet binnenkort van de zwartepietendiscussie verlost zullen zijn. Dit jaar zal deze waarschijnlijk ook binnen een maand of twee weer losbarsten. Ik had met deze scriptie graag een pasklare oplossing voor de zwartepietendiscussie willen aandragen, maar dit lijkt helaas onmogelijk. Hoewel het aanpassen van het uiterlijk van een fantasiefiguur als Zwarte Piet vrij simpel lijkt, spelen hierbij verschillende agenda’s en gevoeligheden een rol. Voor een oplossing voor de zwartepietendiscussie gevonden kan worden, moeten deze eerst onderzocht worden. Het met deze scriptie blootleggen van de onderliggende en verwante ideeën die de twee verschillende discoursen over Zwarte Piet ondersteunen, kan dienen als een stap in de richting van een oplossing. Om in de toekomst toch tot een oplossing te komen raad ik niet meer onderzoek naar de figuur van Zwarte Piet of de zwartepietendiscussie aan. Het is juist te hopen dat hier minder aandacht aan besteed gaat worden. Deze trend lijkt al enigszins in te zetten. Mensen lijken moe te worden van het repetitieve karakter van de zwartepietendiscussie. Daarnaast ontstaat bij meer deelnemers aan dit debat het idee dat het belangrijk is om de onderliggende thema’s de aandacht te geven die ze verdienen. Bergman geeft bijvoorbeeld aan haar aandacht van Zwarte Piet naar wit privilege en diversiteit te verleggen.232 Een onderzoek naar deze thema’s is in mijn ogen van groot belang voor de aanpak van de zwartepietendiscussie. Als Nederlanders anders gaan denken en handelen op het gebied van onderwerpen als racisme zal dit ook leiden tot veranderingen in de zwartepietendiscussie.
232 http://www.nu.nl/media/4170833/sunny-bergman-heeft-even-geen-behoefte-zwarte-piet-discussie.html 83
Dankwoord
Hoewel het schrijven van een scriptie een vrij eenzaam proces is, zijn er toch een aantal mensen die ik moet bedanken voor hun bijdrage aan deze scriptie. Zonder hun steun en aanmoediging was deze scriptie er niet geweest. Allereest gaat mijn dank natuurlijk uit naar mijn scriptiebegeleider dr. Caroline Vander Stichele, voor haar sturing en geduld. Zonder haar was het nooit gelukt om deze scriptie nog in studiejaar 2016-2017 af te ronden. Daarnaast was de dr. Jacqueline Borsje met het vak Master Thesis Religious Studies Workgroup een beter idee gegeven heeft wat er precies van een masterscriptie verwacht wordt. Ook het wisselen van gedachten met andere studenten tijdens dit vak was inspirerend en geruststellen. Ik wil ook de tweede lezer van deze scriptie, prof. dr. Jan Willem van Henten bedanken. Niet alleen voor het lezen en beoordelen van deze scriptie, maar ook doordat zijn vragen over de methodologie deze scriptie in een andere richting geduwd hebben. Mijn dank gaat ook uit naar Anita Dingelstad, die als studentendecaan een hoop van de stress die het schrijven van een scriptie met een suboptimale gezondheid met zich meebrengt heeft kunnen wegnemen. Ook wil ik de medewerkers van de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam bedanken. Zoals Pieten schoentjes vullen, zo vulden zij steeds weer rode boxen met het leesmateriaal van mijn verlanglijstje. Daarnaast wil ik iedereen die de afgelopen maanden met mij van gedachte wilde wisselen over de figuur van Zwarte Piet of de zwartepietendiscussie bedanken. Hierbij wil ik in het bijzonder mijn ouders, Christiaan Verhoef en Hettie Geering noemen. Mijn zusje, Veerle Coppoolse, is misschien wel de aanvoerder van deze categorie. Ik wil haar bedanken voor haar ideeën over en de vormgeving van Harte(n)piet. Als laatste wil ik opmerken dat het onderzoek van deze scriptie natuurlijk niet op zichzelf staat. Zonder de documentaires Zwart als roet, Blackface en Wild Geraas was deze scriptie in haar huidige vorm niet mogelijk geweest. Ik wil daarom Sunny Bergman, Roger Ross Williams en Arnold-Jan Scheer in het bijzonder bedanken. Ik ben me er, om Isaac Newton te parafraseren, van bewust dat ik met deze scriptie op de schouders van reuzen sta. Ik ben daarom dank verschuldigd aan de
84 academici en journalisten die hun onderzoek naar Sinterklaas, Zwarte Piet, de zwartepietendiscussie of andere aanverwante onderwerpen beschikbaar hebben gemaakt, zodat ik dit materiaal kan gebruiken in mijn onderzoek.
85
Literatuurlijst
Akomolafe, Femi. ‘Hollands Sinterklaas reeks of racism’. New African. Januari (2014), 78-81.
Awad, Isabel et. al. red. Piet: Handboek voor een Moderne Sinterklaasviering. Amsterdam: Noturban, 2015.
Bas, Jan de. Sinterklaas bestaat (als u dat wilt). Sliedrecht: Merweboek, 1993.
Bas, Marcel. Zwarte Piet. Discriminerend of Fascinerend? Soesterberg: Uitgeverij Aspekt, 2013.
Boer, Eugenie en John Helsloot. Het Sinterklaas boek. Zwolle: Uitgeverij Waanders, 2009.
Booy, Frits. ‘Grafische en andere afbeeldingen’ in Billiet, Daniël et al. (Ed.) Sint Nicolaas van A tot Z. 2de druk. Eindhoven: Stichting Nationaal Sint Nicolaas Comité, 1998, 41-67.
Booy, Frits. ‘Lijnen der historie’ in Billiet, Daniël et al. (Ed.) Sint Nicolaas van A tot Z. 2de druk. Eindhoven: Stichting Nationaal Sint Nicolaas Comité, 1998, 75-80.
Boswijk-Hummel, Riekje. Sinterklaas en God. Haarlem: Toorts B.V., 1999.
Brenninkmeijer, Alex. ‘Het recht om te escaleren: Het Pietendebat in de rechtszaal’. Nederlands Juristenblad. Afl. 41 (28-11-2014), 2932-2935.
Brink, Jos. Handboek voor Hulpsinterklazen. Tielt: Lannoo, 2007.
Bryman, Allan. Social Research Methods. 3de druk. New York: Oxford University Press, 2008.
Chilton, Paul & Christina Schäffner. ‘Discourse and Politics’ in Dijk, Teun A. van. (Ed.) Discourse as Social Interaction. London/Thousand Oaks/New Delhi: Sage Publications, 1997, 206-230.
Dekker, Wouter Jan. Goedheilig man, trek je beste tabberd an. Amsterdam: Uitgeverij J. H. De Bussy N. V., 1970.
Dematons, Charlotte. Sinterklaas. Rotterdam: Lemniscaat, 2007.
86
Dijk, Teun A. van. ‘Discourse and the denial of racism’. Sage Journals. Vol. 3, Issue 1 (1992), 87-118.
Dijk, Teun A. van, Stella Ting-Toomey, Geneva Smitherman & Denise Troutman. ‘Discourse, Ethnicity, Culture and Racism’ in Dijk, Teun A. van. (Ed.) Discourse as Social Interaction. London/Thousand Oaks/New Delhi: Sage Publications, 1997, 144- 180.
Faber, Paul. Sinterklaas overzee: Avonturen van een reislustige heilige. Amsterdam: KIT publishers, 2006.
Fairclough, Norman & Ruth Wodak. ‘Critical Discourse Analysis’ in Dijk, Teun A. van. (Ed.) Discourse as Social Interaction. London/Thousand Oaks/New Delhi: Sage Publications, 1997, 258-284.
Goudzand Nahar, Henna, De vrolijkste verjaardag van Sinterklaas. Amsterdam: Goudzand Nahar, 2013.
Hall, James. Hall’s Iconografisch handboek: Onderwerpen, symbolen en motieven in de beeldende kunst. 6de druk. Vert. Theo Veenhof. Leiden: Primavera Pers, 2006.
Hassankhan, Rahina. Al is hij zo zwart als roet. Den Haag: Warray, 1988.
Helsloot, John. ‘Is Zwarte Piet uit te leggen?’ in Koops, Willem, Madelon Pieper, Eugenie Boer (Ed.). Sinterklaas verklaard. Amsterdam: Uitgeverij SWP, 2009, 77-85.
Henderson, Saskia. Hoe Piet kleur kreeg. Ridderkerk: Hollandridderkerk B.V., 2014.
Hilhorst, Sacha & Joke Hermes. ‘‘We have given up so much’: Passion and denial in the Dutch Zwarte Piet (Black Pete) controversy’. European Journal of Cultural Studies. Vol 19, Issue 3 (2016), 218-233.
Klaassen, René. Sinterklaas, meer dan één legende. Apeldoorn: Maklu, 2009.
Koops, Willem. ‘Sinterklaas als opvoeder’ in Koops, Willem, Madelon Pieper, Eugenie Boer (Ed.). Sinterklaas verklaard. Amsterdam: Uitgeverij SWP, 2009, 35-56.
Kuyper, Sjoerd. De vrienden van Sinterklaas. Hoorn: Hoogland & van Klaveren, 2014.
Langarika, Kristina G. Lola’s sint. Huizen: Luna productions, 2013.
87
Lemmers, Koen. ‘The dark side of ‘Zwarte Piet’: A misunderstood tradition or racism in disguise? A legal analysis’. The International Journal of Human Rights. Vol. 21, No. 2 (2017), 120-141.
Lütticken, Sven. ‘Piet Zwart & Zwarte Piet’ in Jelle Bouwhuis en Kerstin Winking (ed.). Project 1975: Contemporary Art and the Postcolonial Unconscious, London: Black dog publishing, London, 2014, 31-52.
Mesman, Judi, Sofie Janssen & Lenny van Rosmalen. ‘Black Pete through the Eyes of Dutch Children’. Plos One. June 20 (2016), 1-14.
Mumby, Dennis K. & Robin P. Clair. ‘Organizational Discourse’ in Dijk, Teun A. van. (Ed.) Discourse as Social Interaction. London/Thousand Oaks/New Delhi: Sage Publications, 1997, 181-205.
Nzume, Anousha. Hallo witte mensen. Amsterdam: Amsterdam University Press B.V., 2017.
Pijl, Yvon van der. & Karina Goulordava. ‘Black Pete, “Smug Ignorance,” and the Value of the Black Body in Postcolonial Netherland, New West Indian Guide. 88 (2014), 262-291.
Pleij, Herman. ‘Over het onweerstaanbare succes van Sinterklaas’ in Koops, Willem, Madelon Pieper, Eugenie Boer (Ed.). Sinterklaas verklaard. Amsterdam: Uitgeverij SWP, 2009, 59-75.
Raboteau, Emily, ‘Who is Zwarte Piet’. VQR. Winter (2014), 142-155.
Rodenberg, Jeroen & Pieter Wagenaar. ‘Essentializing ‘Black Pete’: competing narratives surrounding the Sinterklaas tradition in the Netherlands’. International Journal of Heritage Studies. Vol. 22, No. 9 (2016), 716-728.
Scheer, Arnold-Jan. Wild Geraas: Mijn wonderlijke reizen met Sinterklaas en kerstman. Soesterberg: Uitgeverij Aspekt, 2009.
Scheer, Arnold-Jan. Zwarte Sinterklazen: Over Pieten en ander heidens volk. Breda: Uitgeverij Papieren Tijger, 2014.
Schuiten, Inge. De vele gezichten van Piet in heden en verleden. Amsterdam: Uitgeverij de Graveinse Abeel, 2014.
88
Scollon, Ron. Mediated Discourse as Social Interaction: A Study of News Discourse. London and New York: Longman, 1998.
Smith, Joy L. ‘The Dutch Carnivalesque: Blackface, Play and Zwarte Piet’ in Essed, Philomena & Isabel Hoving. Dutch Racism. Amsterdam/New York: Rodopi B.V., 2014, 219-238.
Trigt, Peter van. 1000 jaar Sinterklaas. Volendam: LM Publishers, 2016. Verkuyten, Maykel. ‘Discourses about ethnic group (de-)essentialism: Oppressive and progressive aspects’. British Journal of Social Psychology. 42 (2003), 371-391. Verkuyten, Maykel. ‘Personhood and Accounting for Racism in Conversation’. Journal for the Theory of Social Behaviour. 28:2. (1998), 147-167. Vriens, Jacques. Dag, Sinterklaasje, 17de druk. Houten: Van Holkema & Warendorf, 2000. Wasmus, Jan et. al. Het Sint Nicolaas feestboek. Amsterdam: De Bijenkorf, 1993. Weiner, Melissa F. ‘(E)Racing Slavery: Racial Neoliberalism, Social Forgetting, and Scientific Colonialism in Dutch Primary School History Textbooks. Du Bois Review: Social Science Research on Race. Vol. 11, Issue 2. Fall (2014), 329-351. Wit, Anton de. Liefu Sinturklaas: Brieven aan Sinterklaas, ’s Hertogenbosch: Noodbrants Genootschap/Nuenen: Stichting kinderboerderij Nuenen, 2005. Wouters, Marie-José. Sinterklaas Lexicon. Sinterklaas van A tot Z. 2de druk. Haarlem: Becht, 2009. Zadoks, Jan Carel. Sinterklaas verpakt: Vijftig jaar Sint Nicolaas inwikkelpapier. Utrecht: Uitgeverij Zadoks, 2010.
Zeijden, Albert van der. ‘Suikergoed & surprises’ in Johan de Bruijn, Cor van der Heijden, Stijn Reijnders en Ineke Strouken (Ed.). Nederlanders vieren feest. Zwolle: Uitgeverij Waanders, 2010, 128-157.
Film- en audiobronnen
Blackface. Dir. Roger Ross Williams. CNN. 2015. Film.
De Wereld Draait Door (aflevering 15 oktober). Dir. Dieuwke Wynia. VPRO. 2015 Film.
Iets doen, hoe doe je dat? (Aflevering 1). Dir. Nikki Dekker. VPRO. 2017. Audio.
89
Sesamstraat. NOS. 1989. Film
Sinterklaasjournaal. Dir. Ajé Boschhuizen. NTR. 2001-2016. Film.
Wild Geraas: Een zoektocht naar de oorsprong van het sinterklaasfeest. Dir. Arnold- Jan Scheer. 2016. DVD.
Zwart als roet: Our Colonial Hangover. Dir. Sunny Bergman. De Familie. 2014. Film.
Digitale bronnen
Online artikelen
ANP. ‘Sinterklaasjournaal sluit af met Opa Piet als zwarte Sint’, AD. (2014) 1. Online. Internet. 20 augustus 2017. Beschikbaar http://www.ad.nl/binnenland/sinterklaasjournaal-sluit-af-met-opa-piet-als-zwarte- sint~a7a8ad42/
ANP. ‘Zwarte Piet-critici winnen rechtszaak’, Parool. (2014), 1. Online. Internet. 20 augustus 2017. Beschikbaar https://www.parool.nl/binnenland/zwarte-piet-critici-winnen-rechtszaak~a3683219/
ANP. ‘Zwartepietpetitie gaat 2 miljoen likes voorbij’, Het Parool. (2013), 1. Online. Internet. 20 augustus 2017. Beschikbaar https://www.parool.nl/kunst-en-media/zwartepietpetitie-gaat-2-miljoen-likes- voorbij~a3532658/ ANP/nu.nl/Novum. ‘Nieuwe Zwarte Piet heeft geen kroeshaar en oorringen’, Nu. (2014) 1. Online. Internet. 20 augustus 2017. Beschikbaar http://www.nu.nl/binnenland/3799071/nieuwe-zwarte-piet-heeft-geen-kroeshaar-en- oorringen.html Blokker, Bas. ‘Politie arresteerde ten onrechte twee mensen tijdens intocht 2011’, NRC. (2014) 1. Online. Internet. 20 augustus 2017. Beschikbaar https://www.nrc.nl/nieuws/2014/10/17/politie-arresteerde-in-2011-ten-onrechte-twee- mensen-tijdens-sint-intocht-a1421683 Engelbart, Tim. ‘Triester dan triest: voor- en tegenstanders Zwarte Piet gaan in gevecht in Nijmegen’, Dagelijkse Standaard. (2016) 1. Online. Internet. 20 augustus
90
2017. Beschikbaar http://www.dagelijksestandaard.nl/2016/11/triester-dan-triest-voor- en-tegenstanders-zwarte-piet-gaan-in-gevecht-in-nijmegen/
Horst, Han van der. ‘Zwarte Piet hoort bij een kleurrijk en divers Nederland,’ Joop. (2016) 1. Online. Internet. 20 augustus 2017. Beschikbaar https://joop.vara.nl/opinies/zwarte-piet-hoort-kleurrijk-en-divers-nederland
Geuze, Suzanne. ‘Kaaspiet, stroopwafelpiet: opgelost?’, Volkskrant. (2014) 1. Online. Internet. 20 augustus 2017. Beschikbaar http://www.volkskrant.nl/binnenland/kaaspiet-stroopwafelpiet-opgelost~a3769055/
Graaf, Peter de. ‘Protestmars Zwarte Piet afgelast na bedreiging’, Volkskrant. (2008) 1. Online. Internet. 20 augustus 2017. Beschikbaar https://www.volkskrant.nl/binnenland/protestmars-zwarte-piet-afgelast-na- bedreiging~a911595/
Groot, Ger. ‘Er is met de Roetpiet nog maar één probleem’, Trouw. (2015) 1. Online. Internet. 20 augustus 2017. Beschikbaar https://www.trouw.nl/home/er-is-met-de-roetpiet-nog-maar-een-probleem~a0e031f9/
Kampen, Anouk van. ‘In 1987 legde Gerda het al uit aan Pino: Zwarte Piet is ‘helemaal niet leuk’’, NRC. (2013), 1. Online. Internet. 20 augustus 2017. Beschikbaar https://www.nrc.nl/nieuws/2013/10/21/in-1987-legde-gerda-het-al-uit-aan-pino- zwarte-piet-is-helemaal-niet-leuk-a1430525
Kolk, Thomas van der & Misérus, Mark, & Bol, Riffy. ‘Van roetveegpiet tot 'intens' zwarte piet: dit doen de gemeenten bij de intocht’, Volkskrant. (2016) 1. Online. Internet. 20 augustus 2017. Beschikbaar http://www.volkskrant.nl/binnenland/van-roetveegpiet-tot-intens-zwarte-piet-dit-doen- de-gemeenten-bij-de-intocht~a4409083/
Meijer, Remco. ‘Kamer verwerpt Zwarte Piet-wet: overheid bemoeit zich niet met tradities’, Volkskrant. (2017) 1. Online. Internet. 20 augustus 2017. Beschikbaar https://www.volkskrant.nl/binnenland/kamer-verwerpt-zwarte-piet-wet-overheid- bemoeit-zich-niet-met-tradities~a4463364/ NAP. ‘Documentairemaakster Sunny Bergman opgepakt bij Sinterklaasintocht’, Parool. (2014) 1. Online. Internet. 20 augustus 2017. Beschikbaar
91 https://www.parool.nl/kunst-en-media/documentairemaakster-sunny-bergman- opgepakt-bij-sinterklaasintocht~a3791206/
Nieuws.nl redactie. ‘Wild Geraas: belangrijkste documentaire over Zwarte Piet van het jaar’, Nieuws.nl. (2015) 1. Online. Internet. 20 augustus 2017. Beschikbaar https://nieuws.nl/populair/20151002/wild-geraas-belangrijkste-documentaire-over- zwarte-piet-van-het-jaar/
Novum/NU.nl/ANP. ‘VN-werkgroep vindt Zwarte Piet racistisch’, Nu. (2014) 1. Online. Internet. 20 augustus 2017. Beschikbaar http://www.nu.nl/binnenland/3819757/vn-werkgroep-vindt-zwarte-piet-racistisch.html
Nu.nl. ‘Sunny Bergman heeft even geen behoefte aan Zwarte Piet-discussie’, Nu. (2015) 1. Online. Internet. 20 augustus 2017. Beschikbaar http://www.nu.nl/media/4170833/sunny-bergman-heeft-even-geen-behoefte-zwarte- piet-discussie.html
Het Parool. ‘Andreaskruisen Sint leiden tot ophef”, Parool. (2009) 1. Online. Internet. 20 augustus 2017. Beschikbaar http://www.parool.nl/parool/nl/4/AMSTERDAM/article/detail/268395/2009/11/18/Andr easkruisen-Sint-leiden-tot-ophef.dhtml
Redactie. ‘Alstu. Kijkcijfers Sinterklaasjournaal 2016’, Geenstijl. (2016) 1. Online. Internet. 20 augustus 2017. Beschikbaar https://www.geenstijl.nl/5055622/alstu_kijkcijfers_sinterklaasjournaal_2016/
Redactie. ‘Groei eenpersoonshuishoudens zet onverminderd sterk door’, FD. (2016) 1. Online. Internet. 20 augustus 2017. Beschikbaar https://fd.nl/economie-politiek/1166136/groei-eenpersoonshuishoudens-zet- onverminderd-sterk-door
Redactie. ‘Voorzitter intocht Haarlem bedreigd’, AD. (2014) 1. Online. Internet. 20 augustus 2017. Beschikbaar http://www.ad.nl/binnenland/voorzitter-intocht-haarlem-bedreigd~a03d0b69/
RTL nieuws. ‘Eerste pepernoten te koop bij Drentse supermarkt: 'Reacties zijn wisselend'’, RTL nieuws. (2017) 1. Online. Internet. 20 augustus 2017. Beschikbaar
92 https://www.rtlnieuws.nl/nederland/eerste-pepernoten-te-koop-bij-drentse- supermarkt-reacties-zijn-wisselend
Scheer, Arnold-jan. 'Zwarte Piet is nooit een slaaf geweest', Volkskrant. (2013), 1. Online. Internet. 20 augustus 2017. Beschikbaar https://www.volkskrant.nl/magazine/-zwarte-piet-is-nooit-een-slaaf- geweest~a3527041/
Sint-Nicolaasgenootschap, Pact der Gevers. ‘Vriendschapsakkoord tussen Sint- Maarten, Sinterklaas en Kerstman’, Sint-Nicolaasgenootschap. (2007) 17 november 1997, 3. Online. Internet. 20 augustus 2017. Beschikbaar http://www.sngvlaanderen.org/joomla15/images/stories/pact_der_gevers.PDF Slager, Seije. ‘Vergeet Zwarte Piet even, en vecht mee tegen Clownspiet’, Trouw. (2014) 1. Online. Internet. 20 augustus 2017. Beschikbaar https://www.trouw.nl/home/vergeet-zwarte-piet-even-en-vecht-mee-tegen- clownspiet~a6216eb0/
Wiegman, Marcel. ‘Alledaags racisme vervuilt het debat’, Parool. (2016) 2. Online. Internet. 20 augustus 2017. Beschikbaar https://www.parool.nl/binnenland/alledaags-racisme-vervuilt-het-debat~a4306068/
Willems, Marije. ‘Raad van State geeft Amsterdam gelijk in zaak Zwarte Piet’, NRC. (2014) 1. Online. Internet. 20 augustus 2017. Beschikbaar https://www.nrc.nl/nieuws/2014/11/12/raad-van-state-vernietigt-uitspraak-rechtbank- over-zwarte-piet-a1421102 Williams, Roger Ross. ‘Natuurlijk is Zwarte Piet puur racisme’, NRC. (2015), 1. Online. Internet. 20 augustus 2017. Beschikbaar https://www.nrc.nl/nieuws/2015/11/30/opinie-natuurlijk-is-zwarte-piet-puur-racisme- a1405921 Zwienen, Simone van. ‘Ze zijn er weer: de eerste pepernoten’, AD. (2016) 1. Online. Internet. 20 augustus 2017. Beschikbaar http://www.ad.nl/binnenland/ze-zijn-er-weer-de-eerste-pepernoten~a47e561d8/
Websites en sociale media
93
Allen laatst geraadpleegd op 20 augustus 2017, beschikbaar. https://www.arnoldjanscheer.nl/ https://nl-nl.facebook.com/pietitie/ https://www.facebook.com/zwartepietisblackface/?hc_ref=ARRqzZ6JZyWfJB8Xnxk_ 8SWRArUcFcJbTBb7oYnQchSFaM5RdWuieqhKhrkQojB7dMc&fref=nf www.imdb.com/name/nm2141317/ http://npo.nl/ http://rogerrosswilliams.com/ http://sunnybergman.nl/ https://www.wildgeraasdefilm.nl/ http://zwartvanroet.tumblr.com/
Bronvermelding afbeeldingen
Afbeeldingen voorkant: https://www.moviemeter.nl/film/84214 http://stopblackface.com/exclusive-screenings-of-blackface-cnn-documentary-about- zwarte-piet-and-qa-with-roger-ross-williams/ https://www.bol.com/nl/p/wild-geraas/9200000070076730/ figuur 1 http://media.nu.nl/m/m1mx9awa2uc5_wd640.jpg/zwarte-piet-mag-blijven- tijdens-intocht-amsterdam.jpg figuur 2 still uit Wild Geraas figuur 3 http://www.dbnl.org/tekst/sche039stni01_01/sche039stni01ill09.gif figuur 4 http://dpc.uba.uva.nl/q/quotidian/images/vol03/nr01/0301a01fig1.jpg figuur 5 https://ichef- 1.bbci.co.uk/news/624/media/images/75856000/jpg/_75856515_getty3351505.jpg figuur 6 http://resolver.kb.nl/resolve?urn=urn:gvn:NAGO02:EYE-A09325&size=large figuur 7 https://www.mauritshuis.nl/- /media/4e1fd8f31acf465b8e337c14406c7a3e.ashx?mw=3000&mh=3000&dl=1
94 figuur 8 https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d4/Vittore_carpaccio%2C_miracol o_della_Croce_a_Rialto_05.jpg figuur 9 https://youtu.be/BUXL2760g14?t=270 figuur 10 https://images2.persgroep.net/rcs/nEffeP- _IjJFLOLvpigVCkivoEU/diocontent/63181253/_crop/2/0/1400/792/_fill/600/315/?appI d=21791a8992982cd8da851550a453bd7f&quality=0.7 figuur 11 https://www.google.nl/url?sa=i&rct=j&q=&esrc=s&source=images&cd=&cad=rja&uact =8&ved=0ahUKEwjquOD4sd7VAhXCUlAKHZ2sAVEQjRwIBw&url=https%3A%2F%2 Fwww.rtlnieuws.nl%2Fnederland%2Frtl-stopt-met-zwarte-piet-voortaan-alleen-pieten- met- roetvegen&psig=AFQjCNGaTe4NYhH7RE7h6wx0SkDRXntZig&ust=1503063454462 244 figuur 12 https://www.zwartepietenonderzoek.nl/wp- content/uploads/2015/11/regenboog-piet.jpg figuur 13 http://68.media.tumblr.com/85f753d6e374d8ea8eb87280fab0ab60/tumblr_npc2kmlX au1sl5dwlo1_540.jpg figuur 14 https://i1.wp.com/denhaagfm.nl/wp-content/uploads/2014/10/gekleurde- zwarte-pieten-02-LET-OP-VERMELDING-VERPLICHT-Foto-Tim-S.-Trebla-grime- Annekat-van-Velzen-kleding-Fa.-J.F.-Kloeg-590x260.jpg figuur 15 http://www.adformatie.nl/sites/default/files/styles/inline- photo/public/StroopwafelpietKaaspiet.jpg?itok=bZDDSwi8 figuur 16 http://nederlandsemedia.trendolizer.com/2015/10/piet-blijft-zwart-in- haarlem-met-hier-en-daar-wat-bloemen.html figuur 17 https://www.rtlnieuws.nl/sites/default/files/styles/landscape_2/public/content/images/2 014/11/14/clownspiet-Sinterklaasjournaal-NED-3_0.jpg?itok=_XRvtlAB
95 figuur 18 https://images.nrc.nl/Yb- lOXxziujDTrEWqyA_7MOHFVc=/1280x/filters:no_upscale%28%29/s3/static.nrc.nl/im ages/stripped/1411nnfotodrie.jpg figuur 19 http://www.praag-nu.nl/attachments/Praag_praag-sinterklaas-mikulas-1.jpg figuur 20 https://www.zwartepietenonderzoek.nl/wp-content/uploads/2015/11/witte- piet.jpg figuur 21 Voor deze scriptie gemaakt door illustrator Veerle Coppoolse
96
Bijlage
Deze bijlage is het document dat ik gemaakt heb om de documentaires Zwart als roet (2014), Blackface (2015) en Wild Geraas (2016) te analysen. Deze analyse bestaat uit een uitgebreide samenvatting van elke documentaire en lijstjes van bijvoorbeeld sprekers in de documentaire en verwijzingen naar de discours over Zwarte Piet, die ik gebruik om kritische discoursanalyse (aan de hand van de in hoofdstuk 3 beschreven analysepunten) toe te passen op de documentaire. Voor het maken van deze analyse heb ik deze documentaires bekeken met aandacht voor de zwartepietendiscussie en de daarbij horende discoursen over Zwarte Piet. Dit betekent dus dat de samenvattingen en andere informatie in dit document mijn interpretaties vanuit deze invalshoek zijn, een interpretatie van deze documentaires met bijvoorbeeld de geschiedenis van het Sinterklaasfeest als invalshoek zou andere observaties kunnen maken. Door deze documentaires te bekijken vanuit het pro-Zwarte Piet en vanuit het anti-Zwarte Piet discours beschrijf ik deze automatisch binnen het kader van deze discoursen.
97
Analysedocument Zwart als roet
Naam documentaire: Zwart als roet: Our colonial hangover
Maker: Sunny Bergman
Jaar: 2014
Samenvatting: De documentaire opent met Sunny Bergman die haar buurman en diens vriend vraagt of hun Sinterklaas- en Zwarte Pietenoutfits mag lenen. Hoewel de buurman weigert, zie je in de volgende scène Bergman en een assistent zich transformeren tot Zwarte Piet. Hierbij merkt Bergman op dat de kleur van de schmink niet echt “zwart als roet” is, maar meer bruin. Als voice-over stipt ze aan dat geen Nederlander onbevooroordeeld is over Zwarte Piet, ook zij zelf niet. Daarna gaat ze in op haar eigen herinneringen op het gebied van Sinterklaas, haar vader die Sinterklaas speelde, maar tegelijk het kapitalistische element van dit feest hekelde en haar eigen carrière als Zwarte Piet. Hierna volgt kritiek op Zwarte Piet. Gerda Havertong gaf in 1987 in Sesamstraat al aan dat zwarte mensen voor Zwarte Piet uitgescholden werden en dat dat niet leuk was. Bergman wil haar kinderen niet met Zwarte Piet opvoeden, maar Zwarte Piet is overal. Haar buurman verhuurt zich met een vriend als Sinterklaas en Piet. In gesprek met Bergman geven de Hulpsinterklaas en –piet aan te overwegen om hun uiterlijk als Zwarte Piet en Sinterklaas te gaan aanpassen als dit gevoelig ligt. Kunstenaar Quinsy Gario is in 2011 tijdens de sinterklaasintocht gearresteerd voor het dragen van een t-shirt met de tekst: “Zwarte Piet is racisme.” Dit werd later door de nationale ombudsman afgekeurd. In 2013 maakte Gario bij de rechtbank bezwaar tegen een sinterklaasintocht met Zwarte Piet in Amsterdam. Bergman besloot deze aanklacht te ondersteunen. Zij vond het belangrijk om ook een signaal tegen Zwarte Piet te geven vanuit de positie van witte Nederlanders.
98
Volgens Bergman is de kritiek op Zwarte Piet lange tijd niet serieus genomen. Ze laat zien dat haar eigen kritiek op Zwarte Piet binnen haar familie eerst ook niet serieus genomen werd. Ze denkt dat deel van de reden hiervoor is dat mensen zichzelf niet als racist (willen) zien en dat jeugdherinneringen bezoedeld worden door het plaatsen in een racistische context. De documentaire springt terug naar Gario, die in beeld gebracht wordt terwijl hij dreigberichten op sociale media bekijkt. Bergman geeft aan dat veel van de woede van de voorstanders van Zwarte Piet zich op hem richt. Bergman staat daarna stil bij de Piettitie: een petitie op Facebook voor het behoud van Zwarte Piet, die binnen 48 uur door meer dan 2 miljoen Nederlanders geliket wordt. De oprichters van deze petitie wordt naar hun mening over Zwarte Piet en diens kleur gevraagd. Hierna is Bergman zelf weer te zien in zwartepietenkostuum, ondersteund door een Hulpsinterklaas en –piet. Ze geeft aan dat ze wil uitzoeken hoe mensen reageren op Zwarte Piet als hun reactie niet vertroebeld wordt door jeugdherinneringen. Dit doet ze door op deze manier door Londen te lopen en het te filmen. De mensen in het park waar ze rondlopen reageren niet positief op hun outfit. Ze laat zien dat ook comedian Russell Brandt negatief reageert op de Nederlandse traditie van Sinterklaas. Om de reacties in een historische context te plaatsen legt Bergman tussen shots van Engelsen die reageren op haar kostuum en meegebrachte sinterklaasparafernalia het concept blackface uit. Ze vergelijk dit daarna met Zwarte Piet. Daarna laat Bergman weer een shot uit de Amsterdamse rechtszaak uit 2013 zien en laat ze de herdenking van het afschaffen van de slavernij zien. Bergman zegt dat ten tijde van de slavernij zwarte mensen gedehumaniseerd werden om de mensenhandel goed te praten en dat ook na het afschaffen van de slavernij negatieve stereotypes blijven bestaan. Monsieur Cannibale uit de themapark de Efteling wordt aangehaald als negatief stereotype. Ook laat Bergman voorbeelden zien van racisme op internet op het gebied van Zwarte Piet en interviewt ze haar niet- witte vrienden om te praten over hun ervaringen met racisme en discriminatie. Bergman laat vervolgens beelden uit een anti-Zwarte Pietdemonstratie zien. Volgens Bergman worden deze mensen vaak als “militant en radicaal” gezien. Ook nu komen bedreigingen uit het pro-zwarte Pietkamp aan de orde.
99
Met de rechtszaak als aanleiding vraagt Bergman zich af in hoeverre witte mensen kunnen oordelen over racisme. Ze gebruikt een experiment om het begrip wit privilege uit te leggen. In het experiment proberen drie mannen van dezelfde leeftijd en lengte en met dezelfde outfit, maar met een andere etniciteit in een vol park een fietsslot open te breken. Bij de witte man werd gedacht dat de fiets met kinderzitje van hem was en hij zijn sleutels kwijt was. Hij werd zelfs twee keer geholpen binnen het half uur dat het experiment duurde. Aan de zwarte man werd meerdere malen gevraagd of het zijn fiets was en werd de politie gebeld, die polshoogte kwam nemen. Van de bruine man werden foto’s gemaakt om mogelijk als bewijs te gebruiken. Ook hier komt de politie controleren. Op een werkevent van Bergman valt op dat het publiek erg wit is. Als Bergman daarna verschillende witte mensen vraagt naar wit privilege en de bijbehorende voordelen ziet alleen haar broertje het bestaan hiervan in. Er wordt teruggesprongen naar de rechtszaak, waarbij het anti-Zwarte Pietkamp in het gelijk wordt gesteld. Daarna laat Bergman zien hoe het Nederlands elftal voor verbroedering zorgt, maar grijpt dit ook aan voor vragen aan niet-witte vrienden over Nederlanderschap. Bergman volgt dit op met het in beeld brengen van de uitspraak van Geert Wilders over minder Marokkanen en de publieke reactie hierop. Dit brengt naar het onderwerp vooroordelen. Bergman en een aantal mensen om haar heen doen een test ontwikkeld door Harvard die (onbewuste) vooroordelen meet. Ze interviewt ook één van de makers hiervan. De conclusie is dat mensen niet kleurenblind zijn en dat een groot deel van Bergmans omgeving (waaronder zijzelf) een lichte of matige voorkeur voor witte mensen laat zien. Bergman onderzoekt dit verder en vraagt een zwarte ex-huisgenoot in een onderzoek naar haar eigen mogelijke (onbewuste) racisme. Het antwoord dat ze hem in het hyper seksuele zwarte man stereotype plaatst bevalt haar niet. Ze vergelijkt haar gevoelens met de gevoelens in de zwartepietendiscussie. De burgemeester gaat in hoger beroep in de rechtszaak en krijgt gelijk. Er worden beelden getoond van een intocht met Zwarte Pieten afgewisseld met het protest hiertegen en het politieoptreden tegen dit protest. De ex-huisgenoot komt weer in beeld en vraagt Bergman of zij hem zou kunnen zien zonder de stereotypen. Hierna wordt de buurman en zijn vriend gefilmd tijdens hun transformatie tot Sinterklaas en niet Zwarte Piet, maar Lila Piet.
100
Standpunt: Het uiterlijk van Zwarte Piet in de huidige vorm is een kwetsend stereotype en een uiting van racisme moet aangepast worden
Toelichting standpunt: Mensen hebben vaak positieve jeugdherinneringen aan Zwarte Piet. Zij zien het daarom als kwetsend als Zwarte Piet omschreven wordt als racistisch. Dit maakt hen immers tot racisten. Ze zien ook het kwetsende van deze vrolijke kindervriend niet in. Door wit privilege hebben witte mensen vaak niet door hoeveel racisme en discriminatie er in de Nederlandse samenleving aanwezig is en hoe bepaalde dingen, zoals Zwarte Piet door niet-witte mensen ervaren worden. Zwarte Piet is niet zwart als roet, maar een stereotype uitbeelding van een zwart persoon. Dit is lijn met het uitbeelden van zwarte mensen als negatieve en kwetsende stereotypen sinds de tijd van de slavernij en blackface uit de Verenigde Staten en Groot-Brittannië. Zwarte Piet in zijn huidige vorm moet daarom afgeschaft worden. Een alternatief voor Zwarte Piet kan een gekleurde Piet zijn.
Argumenten voor standpunt: -Zwarte Piet is niet zwart als roet, meer bruin -In Londen wordt niet positief gereageerd uitbeeldingen van Zwarte Piet -De traditie van blackface is in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk is al decennia lang onacceptabel, hoe is dit nou heel anders dan Zwarte Piet? -Zwarte Piet verlaagt andere culturen en een andere etniciteit naar het niveau van vermaak -Afbeeldingen van Zwarte Piet hebben parallellen met slavernij -Tijdens en na slavernij ontstond dehumanisatie en stereotypering van zwarte mensen, deze stereotypen komen terug in Zwarte Piet -In racistische uitlatingen online worden zwarte mensen vergeleken met Zwarte Piet -Bij het zwartepietendebat voelen mensen zich slachtoffer omdat ze racist genoemd worden, maar de werkelijke slachtoffers zijn mensen die onder racisme leiden
Argumenten tegen standpunt:
101
-Mensen zien het als racistisch bestempelen van Zwarte Piet als een persoonlijke aanval en reageren met: “maar ik ben toch geen racist”. -Mensen hebben prettige jeugdherinneringen aan het Sinterklaasfeest (met Zwarte Piet) -De kleur van Zwarte Piet komt door de schoorsteen -Het zonnige Spanje speelt een rol in de kleur van Zwarte Piet -Zwarte Piet maakt kinderen blij en geeft cadeautjes, hij meent het goed en is daarom een positieve figuur -Kunnen zwarte mannen kinderen niet blij maken?
Elementen in documentaire: -Interviews -Ervaring documentairemaker -Beelden Sinterklaasviering -Beelden protesten/rechtszaak -Beelden historische gebeurtenissen uit de discours -Het voorlezen van bedreigingen op sociale media -Bergman verkleed als Piet over straat in Londen om reacties te verzamelen op uiterlijk als Zwarte Piet en Zwarte Piet parafernalia -Drie verschillend getinte jongens die een fiets gaan stelen in het park en de reacties daarop -Test van Harvard om vooroordelen te meten -Het schminken van de vriend van de buurman als Gekleurde Piet en het schminken en verkleden van Bergman en assistent als Zwarte Piet
Sprekers -buurman van Bergman en een vriend die zich als Sint en Zwarte Piet verhuren -vader en stiefmoeder van Bergman, die eerst kritiek op Zwarte Piet onzin vonden, maar daarna omgeslagen zijn -Anti-Zwarte Piet activist Quinsy Gario -Bas Vreugde en Kevin van Boeckholtz, de oprichters van de Pietitie facebookpagina -mensen in park in Londen inclusief comedian Russel Brand die reageren op Bergman verkleed als zwarte Piet
102
-David, de partner van Bergman en de leden van diens band en andere vrienden, kennissen en collega’s van Bergman met zwarte of bruine huidskleur die vertellen over hun ervaringen -Anti-Zwarte Pietactivist Kunta Rincho -Collega’s uit de media -Directeur van de VPRO -Vader en Stiefbroer van Bergman over wit privilege -Mensen op straat tijdens een antiracisme demonstratie -Vriend Folly over mogelijk racistisch handelen door Bergman
Verwijzingen gebeurtenissen discours in documentaire: -Gerda Havertong spreekt zich in 1987 in Sesamstraat uit tegen het uitschelden van zwarte mensen voor Zwarte Piet -Arrestatie Quinsy Gario tijdens intocht in Dordrecht -Het onrechtmatig en te gewelddadig verklaren van de arrestatie van Gario door de nationale ombudsman -Rechtszaak bezwaar intocht met Zwarte Piet in Amsterdam 2013 (en bijbehorende hoger beroep) -Online bedreigingen aan het adres van Gario -Oprichting van de Pietitie facebookpagina in 2013 die binnen 48 uur door meer dan twee miljoen Nederlanders geliket werd -Blackface in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk -Dehumanisatie en stereotype uitbeelden van zwarte mensen tijdens en na de invoering van slavernij (niet alleen in de Verenigde Staten, maar ook in Nederland) -In racistische uitlatingen online worden zwarte mensen vergeleken met Zwarte Piet -Het ophangen van Zwarte Pietpoppen aan lantaarnpalen in Rotterdam als protest voor Zwarte Piet -Het voor de keuze stellen van online bedreigers tussen aangifte bij de politie of het de komende twee maanden online steunen van de anti-Zwarte Piet beweging -Uitspraak premier Mark Rutte over Nederland teruggeven aan de Nederlanders -Minder Marokkanen uitspraak van Geert Wilders -Demonstratie in Amsterdam tegen racisme en haat zaaien na uitspraak Wilders -Protest tegen Zwarte Piet bij de intocht in Sinterklaas 2013
103
Verwante discoursen -Er is in Nederland ontkend en onopgemerkt racisme, dit moet verdwijnen -Witte mensen hebben wit privilege, zij merken hierdoor racisme niet op -De publieke omroep is geen goede afspiegeling van de Nederlandse maatschappij -“De Nederlander” is niet per se een witte man -Nederland is helemaal niet zo tolerant -Mensen hebben last van (onbewuste) vooroordelen -Elke vorm van blackface is onacceptabel
104
Analysedocument Blackface
Naam Blackface
Maker: Roger Ross Williams
Jaar 2015
Samenvatting: De documentaire opent met beelden van de binnenstad van Amsterdam en een foto van Williams tijdens een eerder bezoek aan Amsterdam. Hij geeft aan dat hij ervan droomde om in Nederland te wonen, wat hij als een land van tolerantie en ruimdenkendheid zag. Nu woont hij er echt omdat hij met een Nederlander getrouwd is. Als hij om zich heen kijkt en overal (afbeeldingen van) Zwarte Piet ziet zet hij vraagtekens bij de Nederlandse tolerantie. Sinterklaas wordt vervolgens aan Williams uitgelegd als sprookje, net als de Kerstman. Als voice-over vertelt Williams daarna bij historische beelden over de praktijk van het Sinterklaasfeest. Hij geeft ook wat van de historie weer. Zo verteld hij dat de roe en het dreigen met meenemen in de zak in de jaren ’70 verdwenen en Zwarte Piet een gezelliger figuur werd. Mensen die zich tot Zwarte Piet aan het transformeren zijn, komen in beeld en leggen Williams uit dat kinderen dol zijn op Zwarte Piet, maar dat dit niet voor alle volwassenen geldt. Daarna gaat Williams op bezoek bij Jan van Wijk, de voorzitter van het Sinterklaasgenootschap, die verteld dat zijn vader Sinterklaas speelde en hijzelf Zwarte Piet. Hij verteld dat Zwarte Piet getransformeerd is van een boze zwarte duivel naar een blije zwarte man. Van Wijk claimt dat Zwarte Piet niet racistisch is. Hierna zien we Zwarte Piet op een illustratie uit een 19de eeuws kinderboek. Hij is hier uitgebeeld als een 17de-eeuwse livreiknecht. Kunsthistoricus Dr. Elmer Kolfin verteld dat Zwarte Piet als 17de-eeuwse bediende niet vrij geweest zou zijn. Hij ziet dus een slavernij achtergrond voor Zwarte Piet. In het volgende shot ontkent van Wijk slavernij in Nederland.
105
Dit lijkt tot de vraag of de Nederlanders hun slavernijverleden ontkennen. Volgens Jennifer Tosch, de oprichter van Black Heritage Tours is ontkennen een heftig woord, maar wordt het slavernijverleden systematisch uitgewist. Williams geeft wat geschiedenis van slavernij in Nederland. In 1863 werd slavernij officieel afgeschaft en verboden in Nederland. Hierbij werden de eigenaars van slaven financieel gecompenseerd en de slaven niet, sommige moesten nog tien jaar doorwerken. Er worden beelden getoond van het aankleden als Zwarte Piet en de replica van het VOC-schip de Amsterdam. Hierbij wordt verteld dat het racisme van Zwarte Piet ontkent wordt, doordat geclaimd wordt dat diens kleur door schoorsteenroet komt. Dit wordt ook door de woordvoerder van Sinterklaas, Pam Evenhuis, beweerd. Kolfin doet dit verhaal af als commercieel wenselijk. Hierna wordt het concept blackface uitgelegd. Williams claimt dat dit een manier was om zwarte mensen te kleineren na het afschaffen van de slavernij. Hij geeft aan dat hij zich altijd vreselijk gevoeld heeft bij beelden van blackface en hij dit zelfde gevoel ook heeft bij Zwarte Piet. Beelden uit de sinterklaasintocht in Dordrecht worden getoond inclusief beelden van anti-Zwarte Pietdemonstranten. Quinsy Gario vertelt over zijn ervaringen bij de demonstratie en zijn daaropvolgende arrestatie. In het volgende shot wordt van Wijk getoond, die afkeurend reageert. Dit hoort volgens hem niet bij het sprookje rond Sinterklaas of de kindertraditie. Of hij reageert of de demonstratie of op het politieoptreden is echter onduidelijk. In het volgende shot reageert Gario op het argument dat anti-Zwarte Pietdemonstraties niet binnen een kinderfeest passen met dat kinderen aan de basis staan van verandering. De voorgaande uitspraak van van Wijk wordt hier in het kader geplaatst van het afkeuren van de demonstraties tegen Zwarte Piet. Hierna worden Williams en Gario getoond terwijl ze op televisie premier Mark Rutte zich pro- zwartepiet horen uitspreken. Ook Jerry Afriyie die ook tijdens de sinterklaasintocht protesteerde, komt aan het woord. Ook hij is tijdens dit protest gearresteerd. Een activiste laat de haatberichten zien die ze op sociale media ontvangen heeft en ook Williams zelf deelt de door hem ontvangen haatberichten. Williams wordt vervolgens getoond tijdens het bezoeken van de viering van het sinterklaasfeest bij een familie thuis. Hier zijn Pieten en een Sint aanwezig.
106
In het volgende shot komt Tosch weer aan het woord. Ze zegt dat niet-witte mensen en hun traditie als gelijk gezien moeten worden en dat het feest van Sinterklaas iedereen zou moeten omarmen. Vervolgens wordt het vertrek van Sinterklaas getoond. In Monnikendam worden Sinterklaas en Zwarte Piet uitgezwaaid. Williams zegt ongeveer de enige zwarte op de kade te zijn en voelt zich aangestaard en daardoor ongemakkelijk. Williams komt tot de conclusie dat de wereld Sinterklaas niet lang meer zou gedogen en dat het feest wel moet veranderen.
Standpunt Zwarte Piet is een kwetsend racistisch stereotype met wortels in het slavernijverleden, vergelijkbaar met het Amerikaanse blackface
Toelichting standpunt: Ook bij deze documentaire komt het gebrek aan aandacht voor het Nederlandse slavernijverleden aan bod. Williams kijkt echter vanuit een Amerikaans perspectief naar de Sinterklaastraditie. Door deze vanuit een Amerikaans perspectief te bekijken is er al snel een vergelijking met blackface te maken. Dit wordt ondersteund door het bepaald niet smetteloze slavernijverleden van Nederland en het idee dat de inspiratie voor Zwarte Piet ook in (Nederlandse) slavernij gevonden zou kunnen zijn.
Argumenten voor standpunt -Zwarte Piet wordt als racistisch gezien -Sinterklaas (en later Zwarte Piet) was een enge duivel -De kleding van Zwarte Piet lijkt op de afbeelding van donkere huisslaven -Door kennis van de slavernijwortels van Zwarte Piet wordt deze onschuldig lijkende figuur kwetsend -Krullend haar, rode lippen en verder schone kleren van Zwarte Piet wijzen niet op zwart door de schoorsteen -Kinderfeest is geen goed argument om lastige kwesties als racisme niet te bespreken -De ervaringen van zwarte mensen zijn niet minder belangrijk dan traditie -Traditie moet inclusief zijn voor alle mensen in Nederland
107
-De rest van wereld zal Zwarte Piet niet veel langer gedogen en Zwarte Piet moet daarom wel veranderen
Argumenten tegen standpunt -Sinterklaas is net als de Kerstman een soort sprookje -Sinterklaas is Nederlandse traditie -Sinterklaas is (niet meer) eng, maar onschuldige pret, mensen zijn dol op Zwarte Piet -De kleur van Zwarte Piet komt door de schoorsteen -Sinterklaas is een kinderfeest, er is hier geen plaats voor een debat over racisme
Elementen in de documentaire: -Interviews -Ervaring documentairemaker -Beelden Sinterklaasviering -Beelden protesten/rechtszaak -Beelden historische gebeurtenissen uit de discours -Het voorlezen van bedreigingen op sociale media -Uitleg sinterklaasviering -Schminken/omkleden Pieten in beeld
Sprekers: -Mensen die Zwarte Piet spelen -Jan van Wijk, voorzitter van de Sint Nicolaas vereniging -Elmer Kolfin, kunsthistoricus -Jennifer Tosch, de oprichter van Black Heritage Tours -Pam Evenhuis, woordvoerder van Sinterklaas -Quinsy Gario, Anti-Zwarte Piet activist -Jerry Afriyie, Anti-Zwarte Piet activist -Kitty Balker, Anti-Zwarte Piet activist -Gezin dat Sinterklaas viert
Verwijzingen naar discours in documentaire: -De uitbeelding van zwarte huisslaven in Europa
108
-De afschaffing van slavernij in Nederland -Na de afschaffing van de slavernij moesten voormalige slaven in Nederland nog 10 jaar onbetaald werken -Zwarte stereotype uitbeeldingen (incl. blackface) uit de VS in de 19de eeuw -Arrestatie Quinsy Gario -Uitspraken premier Mark Rutte over Zwarte Piet -Bedreigingen op sociale media van anti-Zwarte Pietactivisten -Anti-Zwarte Pietdemonstratie
Verwante discoursen: -Er is te weinig aandacht voor het Nederlandse slavernijverleden -Elke vorm van blackface is onacceptabel -Nederland is helemaal niet zo tolerant -Nederland zou meer open moeten staan voor ideeën en gevoelens van mensen met een andere culturele achtergrond
109
Analysedocument Wild Geraas
Naam: Wild Geraas: Een zoektocht naar de oorsprong van het Sinterklaasfeest
Maker: Arnold-Jan Scheer
Jaar: 2016
Samenvatting: De documentaire begint met beelden van de Nederlandse sinterklaasintocht. Daarna zijn andere (niet Nederlandse) sinterklaasfiguren en hun helpers te zien. Scheer geeft een anekdote als inleiding. Voor een journalistieke opdracht gingen hij een een collega verkleed als Sinterklaas en Zwarte Piet naar nachtclub, waardoor hij gezag van de Sint bemerkte. Dit roept vragen op als Wat doet een Roomse bisschop op het dak? Hierna volgt een anekdote over als kind Zwarte Piet spelen. Hierna legt Scheer zijn levenswerk uit. Hij is al dertig jaar niet thuis met Sinterklaas, maar sinterklaasvieringen in andere gebieden aan het observeren. Hij doet journalistiek onderzoek naar oorspronkelijke sinterklaas en zijn begeleider. Scheer verklaart het ontstaan van Sinterklaas uit pre-Christelijke gebruiken. Onze voorouders dachten dat met midwinter tijd stilstond en alles opnieuw geboren wordt. Dit was reden tot wilde feesten. Beelden uit de Sinterklaasviering in Zwitserland worden getoond. Hier heeft de Sinterklaasfiguur een zwart geschminkte begeleider in soort zwarte pij en daarnaast ook een jonge vrouw in witte pij met lamp. Dit doet Scheer denken aan Sinterklaasfeest uit zijn jeugd (in de jaren ’50). Er zijn bij deze viering geen grote cadeaus alleen noten en vruchten, als voorboden van komende oogst. De helper Sint heet hier Schmutzli en draagt de geschenken. Hij was vroeger ook de straffer die je mee neemt in de zak. Ook sloeg hij met een roe. Hier wordt nu niet meer mee geslagen. De volgende beelden zijn uit Metz. Ook hier wordt een viering getoond. Scheer vindt het sinterklaasfeest in Lotharingen vergelijkbaar met Zwitserland. De
110 helper van Sint draagt hier ook een pij en heeft een roe en zak om kinderen mee te nemen. Hij heet pere Foetard (vader zweep). Deze heeft ook een zwart gezicht, maar dan met veel rood haar en een rode baard. Ook hier wordt met pepernoten gestrooid. De helper rent zelfs weg met huilende kinderen. Beelden uit midden Oostenrijkse alpen volgen. Hier komt Sinterklaas met een optocht van 80 verklede en vermomde jongemannen de berg af. Een deel van de verklede figuren lijkt op korenschoven. Scheer vertelt dat de aarde jaarlijks geslagen wordt met zwepen om vruchtbaarheid af te dwingen. Scheer claimt dat de kerk zich meester heeft gemaakt van meer primitieve riten waarbij de voortplantingsdrang door roede- en zweepslagen wordt opgewekt en toont een pak slaag van vrouw in beeld. Naast de korenschoofmannen zijn ook een soort zwarte duivelsfiguren te zien, die dreigen kinderen in een mand te ontvoeren in plaats van zak. Uit deze manden delen ze ook uit. Er wordt een Toneelstukje in herberg opgevoerd door de Sint en zijn helpers met de moraal dat je volgens de Roomse kerk moet, beladen met zonden kom je niet in de hemel. Op afgelegen plekken bestaat nog een afwijkende vorm van Sinterklaas. De volgende viering die getoond wordt, vindt plaats op een Waddeneiland. Dit is Sunderklaas op 7 december. Vrouwen moeten hierbij binnen blijven. Verschillende verklede (hoorn blazende) gemaskerde figuren spoken door de straten. Met handje drukken met andere verklede groepen wordt getest of er geen minderjarige jongens of verkeerde vrouwen tussen te vinden zijn. Binnenshuis moeten vrouwen over stok van Sunderklazen (die volgens Scheer een fallussymbool is) springen om geen tik te krijgen. Beelden uit Borkum, een Duits Waddeneiland volgen. Hier worden vrouwen op 5 december door de Sint met een koehoorn op de kont geslagen. De figuren zijn hier groot, harig en hebben soort vleugels bij het gezicht. De helper strooit met meel en pepernoten. Scheert interviewt de veerbootkapitein, die zegt dat deze gebruiken op het eiland zelf niet als vrouwonvriendelijk gezien worden. Ook geeft hij aan dat een rechtszaak tegen een van de verklede figuren onmogelijk was, doordat ze maskers dragen. Scheer ziet overeenkomsten op verschillende plekken in Europa bijvoorbeeld de vruchtbaarheidsriten waarbij ongehuwde meisjes worden geslagen met een koehoorn, varkensblaas of roe.
111
In Oostenrijk bij Italiaanse grens zijn 4,5 en 6 december vechtpartijen tussen als monsters verklede jongemannen en het publiek, die er heftig aan toegaan. Hier toont de documentaire beelden van. Een in het wit geklede bisschopsfiguur kijkt toe. Scheer denkt dat deze viering een restant van een inwijdingsrite is. In Graz komen op 5 december begeleiders van Sinterklaas bij elkaar. De beelden laten duivelsachtige figuren: de Krampus zien. Er is ook een Sinterklaasfiguur en een enkele engelachtige figuur te zien. De bijeenkomst wordt Wilde jacht genoemd. De wilde jacht komt uit de Germaanse mythologie, van het dodenleger van Wodan. Historicus Han van der Horst komt in beeld. Hij spreekt over een oude traditie met heidense oorsprong, die een Christelijk sausje gekregen heeft. Sint Nicolaas is volgens hem een opvolger van Wodan. Dit idee is niet nieuw, Jacob Grimm claimde dit ook al. De documentaire noemt de vergelijkbare eigenschappen Sinterklaas en Wodan. Archiefbeelden uit 1916 van de Wilde Jacht in Zwitserland gaan over in recentere beelden van dit fenomeen. Deze mannen met schapenhuiden om en bellen hebben echter geen sinterklaasfiguur bij zich. Ook hier worden geschenken gegeven. Historisch Letterkundige Marleen de Vries leest een verslag over een viering met een zwarte Sinterklaas van voor 1800 voor. Ook hier worden kenmerken van beschreven. Er wordt ook gezegd dat de aanvoerder van deze mannen met zwarte gezichten Wodan genoemd wordt. Van der Horst komt in beeld. Hij claimt dat een wilde Sinterklaas niet past bij de verlichtingsidealen en dat deze daarom door Jan Schenkman aangepast is. De stoomboot is volgens van der Horst gekozen omdat dit rond 1850 toen Schenkman over Sinterklaas schreef een moderne uitvinding was. Sinterklaas deskundige Frits Booy laat de eerste versie van het boekje van Schenkman zien. Zwarte Piet leek hier op de tekening op een zeeman. In de volgende editie is hij echter net een Moorse page. De Vries verteld dat het kostuum van Zwarte Piet afkomstig kan zijn van Italiaanse gilden. In Italië lijken de helpers van Sinterklaas erg op de afbeeldingen in het boek van Schenkman. Een fragment van de talkshow Pauw en Witteman wordt getoond, waar Quincy Gario beweert hierin dat zwarte Piet 12 jaar voor de afschaffing van de
112 slavernij ingesteld is door Jan Schenkman. In het volgende fragment ontkent de Vries dit. Verene Shepherd van de Verenigde Naties noemt het sinterklaasfeest in het volgende fragment racistisch. Ook de media bij rechtszaken en de tegenstanders van Zwarte Piet komen in beeld. De Vries zegt dat de tegenstanders van Zwarte Piet verschillende zaken die niet bij elkaar horen, zoals het huidige racisme, de geschiedenis van de slavernij en Sinterklaas aan elkaar koppelen. Booy verteld dat er in de literatuur geen enkel bewijs is dat Sinterklaas een slaaf in dienst heeft. Er wordt verteld over een het Duitse boek Der Geschichte von den schwarzen Buben van Heinrich Hoffmann, wat voor het boek van Schenkman uitkwam en Schenkman waarschijnlijk gekend heeft. In dit boek maakt Sinterklaas jongeren die een zwarte man pesten zwart met inkt om ze te laten voelen hoe het is om zwart te zijn. Hij bestraft hier dus racisme. Volgens Booy en De Vries is Schenkman geen racist, maar een humanist die dol is op folklore. Hij was tegen slavernij. Het zwartepietendebat komt in beeld op internetbeelden waar Gario zich negatief uitlaat over Zwarte Piet. Ook negatief commentaar van Shepherd komt voorbij. Van der Horst verteld over het Amerikaanse blackface en zegt dat dit wel het belachelijk maken van een andere cultuur is. Volgens hem is dit recenter terwijl Zwarte Piet uit een misschien wel 4000 jaar oude traditie stamt. Er worden beelden van zo’n optreden met blackface getoond. Hierna laat Scheer weer een Sinterklaasviering zien. Ook op beelden uit Macedonië zijn zwart gemaakte mannen te zien. Dit waren een soort Robin Hood figuren. Daarna worden de Pyreneeën getoond, waar tijdens een feest zwart gemaakte mannen, die beren voorstellen, anderen het gezicht zwart maken en geluk en vruchtbaarheid voor het nieuwe jaar brengen. Er worden vervolgens beelden getoond van Nederlandse Piassen die gekleed in pofbroek en met een zwart gezicht de ongehuwde vrouwen in het dorp een zwarte veeg geven. Het Iraanse nieuwjaarfeest wordt als volgende getoond. Dit is erkend als Unesco werelderfgoed. Ook hier hebben we te maken met zwart gemaakte gezichten. Net als bij het sinterklaasfeest is er hier sprake van een combinatie van een donker gemaakte grappenmaker en een wijze met een lange baard die geschenken brengt.
113
Er worden foto’s van vieringen uit verschillende landen getoond, tot China aan toe. De voice-over verteld over gemeenschappelijke kenmerken als roetvermommingen die een symbool zijn van nieuw leven zijn. Hierna worden foto’s getoond van mensen met een zwarte huid, die juist hun gezicht wit maken om bijvoorbeeld in contact te komen met de voorouders. Louise Müller heeft hier onderzoek naar gedaan en verteld dat wit schminken van Afrikanen vergelijkbare functies had als het zwart schminken van Europeanen. Volgens Scheer complimenteren de Sint en Zwarte Piet elkaar. De documentaire sluit af met beelden van de intocht. Tijdens de aftiteling zijn beelden van de historische sinterklaasviering en de sinterklaasviering in andere culturen te zien.
Standpunt: Zwarte Piet komt voort uit een jarenlange Euraziatische Pre-Christelijke traditie en is daarom geen racistische uiting
Toelichting standpunt: Sinterklaasfeesten komen voort uit Pre-Christelijke Midwinterfeesten. Scheer heeft meer dan 30 jaar sinterklaasfeesten gefilmd op verschillende (afgelegen) plekken en gezocht naar overeenkomsten. Niet al deze sinterklaasfeesten zijn gericht op kinderen, veel bevatten vruchtbaarheidselementen en wild gedrag van de mannelijke helpers van Sinterklaas. Door te beargumenteren dat Sinterklaas en Zwarte Piet deel zijn van een pre-Christelijke traditie wordt beargumenteerd dat Zwarte Piet ouder is dan blackface en niet voortkomt uit het Nederlandse slavernijverleden.
Argumenten voor standpunt -Verschillende landen kennen een vergelijkbaar Sinterklaasfeest -Sinterklaas heeft in andere landen andere helpers, deze hebben vaak een zwart gemaakt gezicht -Elementen als de roe en zwartgemaakte helpers komt voort uit pre-Christelijke vruchtbaarheidsvieringen met vergelijkbare elementen -De kerk heeft zich, aangemoedigd door Paus Gregorius de grote, meester gemaakt van pre-Christelijke feesten om eigen agenda over te brengen
114
-In hedendaagse Europese sinterklaasvieringen is nog steeds vruchtbaarheidssymboliek aanwezig -Sinterklaasrituelen lijken op inwijdingsriten -Wodan is een inspiratie voor Sint-Nicolaas, dit is een oud idee, wat onder andere al door Jacob Grimm beargumenteerd werd, elementen als een bijzondere paard komen niet uit de sinterklaaslegenden, maar van Wodan, Wodan heeft krijgers met zwartgemaakte gezichten -Er bestaan/bestonden ook Zwarte Sinterklazen, ook in Nederland -Jan Schenkman heeft het al bestaande sinterklaasfeest gemoderniseerd en beschaafder gemaakt -Het huidige uiterlijk van Zwarte Piet komt door de tweede editie van Sint Nicolaas en zijn knecht van Schenkman, maar Schenkman was geen racist of voorstander van slavernij. -Piet hoort bij Sint Nicolaas moderne stijl, de Moorse knecht verwijst naar Spanje -Het uiterlijk Zwarte Piet is vergelijkbaar met dat van een vrije 16de -eeuwse Italiaanse gildebroeder (die zowel zwart als wit waren) -Slaven worden naakt afgebeeld, de afbeelding van Zwarte Piet past hier niet tussen -Zwarte Piet als racisme zien is een vorm van geschiedvervalsing, waarbij allerlei zaken die niets met elkaar te maken hebben op een hoop worden gegooid -Er is in de geschiedenis en (kinder)literatuur geen enkel bewijs dat Sint Nicolaas een slaaf in dienst heeft -Verene Sheperd van de VN kent de geschiedenis niet goed -Onrecht en racisme moeten besproken worden, maar hier hoeft niet het Sinterklaasfeest als kapstok voor gebruikt worden -Er is een andere Nederlandse traditie met zwart geschminkte gezichten, die van de Diepenheimse schutterij, deze is erkend als Nationaal erfgoed -Het Iraanse sinterklaasfeest (met zwartgemaakte gezichten) is door de VN erkend als nationaal cultureel erfgoed -Verschillende groepen zwarte mensen, zoals de Ashanti hebben vergelijkbare riten, maar dan met witgemaakt gezicht -Sinterklaas en Zwarte Piet zijn archetypes die bij elkaar horen met een belangrijke functie in de samenleving
Argumenten tegen standpunt
115
-De huidige vorm van Zwarte Piet is ten tijde van de slavernij bedacht door Jan Schenkman -Elementen uit slavernijverleden kunnen inspiratie zijn voor de huidige vorm van Zwarte Piet. -Zwarte Piet kan geen duizenden jaren oud zijn, toen was de mogelijkheid er nog niet om hem zo uit te beelden
Elementen in de documentaire: -Interviews -Ervaring documentairemaker -Beelden Sinterklaasviering op verschillende plaatsen -Beelden protesten/rechtszaak -Beelden historische gebeurtenissen uit de discours
Sprekers: -Verschillende mensen die het sinterklaasfeest in hun land of dorp laten zien -Historicus Han van der Horst -Sinterklaasdeskundige Frits Booy -Historisch letterkundige Marleen de Vries -Verschillende mensen die zich uitspreken tegen Zwarte Piet -Afrikanist Louise Müller -Perez Jong Loy, anti-Zwarte Piet activist
Verwijzingen naar discours in documentaire: -Het boekje St. Nikolaas en zijn knecht zorgt voor het huidige uiterlijk van Zwarte Piet -Quinsy Gario aan tafel bij Pauw en Witteman -Verene Shepard van de VN spreekt zich uit tegen Zwarte Piet -Rechtszaken over Zwarte Piet -Openbaar debat over Zwarte Piet (met onder andere Gario) -Blackface in de Verenigde Staten
Verwante discoursen: -Veel landelijke tradities komen voort uit een grote Europese traditie
116
-Door politieke correctheid worden dingen die van oorsprong niet racistisch bedoeld zijn als racisme weggezet -Veel “Christelijke” cultuurelementen hebben wortels die veel ouder zijn dan het Christendom
117