Titel scriptie: Dag Zwarte Piet? Ondertitel: De zwartepietendiscussie bekeken met behulp van kritische discoursanalyse Naam student: Kirsten Coppoolse Studentnummer: 5749522 Naam begeleider: dr. Caroline Vander Stichele Tweede lezer: prof. dr. Jan Willem van Henten Masterscriptie Religiewetenschappen richting Religie en identiteit in de moderne wereld, Universiteit van Amsterdam Datum: 21-08-2017 Titel scriptie: Dag Zwarte Piet? Ondertitel: De zwartepietendiscussie bekeken met behulp van kritische discoursanalyse Naam student: Kirsten Coppoolse Studentnummer: 5749522 Naam begeleider: dr. Caroline Vander Stichele Tweede lezer: prof. dr. Jan Willem van Henten Masterscriptie Religiewetenschappen richting Religie en identiteit in de moderne wereld, Universiteit van Amsterdam Datum: 21-08-2017 2 Inhoudsopgave Inleiding ………………………………………………………………………………………5 Hoofdstuk 1 Wat is de zwartepietendiscussie en hoe past deze binnen het discours over Zwarte Piet? ……………………………………..……………………………………13 1.1. Hoe manifesteert het discours over Zwarte Piet zich? ……………………………14 1.2. Hoe is het discours over Zwarte Piet ontstaan? …………………………………..20 Besluit ……………………………………………………………………………………….26 Hoofdstuk 2. Wat is de inhoud van het discours over Zwarte Piet? ………………….27 2.1. Wat zijn de problemen op het gebied van Zwarte Piet? ………………………….27 2.2. Welke argumenten worden terugkerend aangehaald in het discours? …………32 2.3. Welke discoursen zijn verwant aan het discours over Zwarte Piet? …………….37 Besluit ……………………………………………………………………………………….39 Hoofdstuk 3. Hoe passen de documentaires Zwart als roet (2014), Blackface (2015) en Wild Geraas (2016) binnen het discours over Zwarte Piet? ……………………….41 3.1 Zwart als roet …………………………………………………………………………..43 3.2 Blackface ……………………………………………………………………………….46 3.3 Wild Geraas ……………………………………………………………………………50 3.4 Vergelijking van de documentaires ………………………………………………….53 Besluit ……………………………………………………………………………………….56 Hoofdstuk 4. Kan de problematiek op het gebied van Zwarte Piet opgelost worden en zo ja, hoe? ………………………………………………………………………………….57 4.1 Wat is er al gebeurd om de problemen rond de sinterklaasviering op te lossen en wat was het effect hiervan? ……………………………………………………………….57 4.2 Welke mogelijke oplossingen kunnen er nog toegepast worden? ……………….67 Besluit ……………………………………………………………………………………….78 Conclusie ……………………………………………………………………………………79 Reflectie …………………………………………………………………………………….82 3 Dankwoord ………………………………………………………………………………….83 Literatuurlijst ………………………………………………………………………………..85 Film- en audiobronnen …………………………………………………………………….88 Digitale bronnen ……………………….…………………………………………………...89 Bronvermelding afbeeldingen …………………………………………………………….93 Bijlage………………………………………………………………………………………..96 Analysedocument Zwart als roet ………………….……………..……………………....97 Analysedocument Blackface ……………………....…………………..….…………….104 Analysedocument Wild Geraas ……………….………..…...………………………….109 4 Inleiding Van kinds af aan keek ik het hele jaar door uit naar vijf december. Gezellig samen rond de haard liedjes zingen, sinterklaaslekkernijen eten en cadeautjes uitpakken. Later kwam hier ook het “helpen” van Sinterklaas door het maken van een surprise en het schrijven van een gedicht bij. De voorpret, de creativiteit en de typisch Nederlandse gezelligheid van dit feest, zorgen ervoor dat Sinterklaas mijn favoriete feestdag is. Niet alle Nederlanders delen mijn enthousiasme over het sinterklaasfeest. Hoewel het sinterklaasfeest in 2008 nog aangemerkt werd als de meest dierbare Nederlandse traditie,1 vieren steeds minder mensen sinterklaasavond.2 De terugloop van het enthousiasme voor het avondje van Sinterklaas kan door een combinatie van factoren verklaard worden. Ten eerste uit de individualering van de Nederlandse samenleving. Sinterklaas is in de huidige vorm vooral een feest voor kinderen en gezinnen. In Nederland neemt het aantal eenpersoonshuishoudens echter toe.3 Ten tweede heeft Sinterklaas last van de concurrentie van een andere kindervriend: De Kerstman. Deze aan Sinterklaas verwante figuur kwam oorspronkelijk de kinderen in de Verenigde Staten cadeaus brengen. Tegenwoordig vieren echter ook steeds meer Nederlanders Kerstmis met cadeaus in plaats van Sinterklaas. Lootjes trekken, wat oorspronkelijk vaak gedaan werd voor sinterklaasvieringen met oudere kinderen of volwassenen, gebeurt nu ook met Kerstmis.4 Dit wil overigens niet zeggen dat Nederlanders massaal in de Kerstman zijn gaan geloven, maar eerder dat er voor één decemberfeest gekozen wordt. Het Sint Nicolaasgenootschap, een vereniging die zorg wil dragen voor de instandhouding van het sinterklaasfeest, signaleerde deze trend ook. In 1993 zorgden zij voor het ontstaan van het Pact der Gevers. Dit pact is (symbolisch) ondertekend door Sinterklaas, de Kerstman en Sint-Maarten en moet voorkomen dat deze kindervrienden het elkaar lastig maken door te vroeg in het land te verschijnen. Dat 1 Boer 2009, 31. 2 Booy 1998, 80., Koops 2009, 44. 3 https://fd.nl/economie-politiek/1166136/groei-eenpersoonshuishoudens-zet-onverminderd-sterk-door 4 Van der Zeijden 2010, 155-156. 5 betekent in het geval van Sinterklaas dat hij pas na 11 november welkom is in Nederland. De Kerstman mag Nederland pas betreden als Sinterklaas op 6 december weer vertrokken is.5 Hoewel het pact volgens de letter gerespecteerd wordt, wil dat echter niet zeggen dat Nederlanders zowel Sint-Maarten als Sinterklaas als Kerst vieren. De ruime selectie aan gulle gevers, zorgt toch dat hierin geselecteerd wordt en hoewel de kindervrienden misschien niet in vlees te vroeg in Nederland verschijnen zijn ze in geest al ver voordat het toegestaan is aanwezig. Ten derde is het sinterklaasfeest tegenwoordig een omstreden traditie geworden. Hoewel er op de persoon van Sinterklaas ook wel het één en ander aangemerkt wordt -zo wordt hij bijvoorbeeld te autoritair of te ouderwets genoemd-6 richt het gros van de kritiek zich op diens zwart geschminkte helper: Zwarte Piet. Zwarte Piet is momenteel het onderwerp van debat. Zwarte Piet Het is een soort jaarlijkse traditie geworden. Voor de aankomst van Sinterklaas in Nederland barst eerst in de media en op sociale media platformen de discussie los over Sinterklaas en met name over zijn helper Zwarte Piet. Volgens de één is Zwarte Piet een racistisch symbool, anderen zien het probleem niet en claimen dat deze kindervriend zwart is door schoorsteenroet en vinden het onprettig om van racisme beschuldigd te worden.7 Dit loopt soms zo uit de hand dat het niet bij discussies blijft, maar dat de voor- en tegenstanders van Zwarte Piet elkaar bij de intocht van Sinterklaas te lijf gaan.8 Instanties als gemeenten proberen oplossingen aan te dragen, bijvoorbeeld door het uiterlijk van de “traditionele” Zwarte Piet af te zwakken,9 door kroeshaar en oorringen weg te laten, of door de traditionele Pieten te vervangen door gekleurde Pieten10 of zelfs kaas- en stroopwafelpieten.11 5 http://www.sngnederland.com/sng/index.php/wetenswaardigheden/pact-der-gevers 6 Dekker 1970, 128. 7 Hilhorst & Hermes 2016, 222. 8 http://www.dagelijksestandaard.nl/2016/11/triester-dan-triest-voor-en-tegenstanders-zwarte-piet-gaan-in- gevecht-in-nijmegen/ 9 http://www.nu.nl/binnenland/3799071/nieuwe-zwarte-piet-heeft-geen-kroeshaar-en-oorringen.html 10 De Bas 1993, 11. 11 http://www.volkskrant.nl/binnenland/kaaspiet-stroopwafelpiet-opgelost~a3769055/ 6 Het Sinterklaasjournaal, een op kinderen gericht televisieprogramma over Sinterklaas en de Zwarte Pieten, pakt het anders aan en geeft de Pieten een gelijke rol met Sinterklaas. De Pieten zijn vaak slimmer dan de Sint. Het Sinterklaasjournaal van 2014 kiest er zelfs voor om als conclusie één van de Zwarte Pieten: Opa Piet als het spiegelbeeld en de gelijke van Sinterklaas te laten zien.12 Geen van deze geprobeerde oplossingen heeft echter de zwartepietendiscussie al doen verstommen. Daarom wil ik mij met deze scriptie verdiepen in de vraag hoe de jaarlijks terugkerende discussie over de figuur van Zwarte Piet tot een einde gebracht kan worden? Opbouw Om de hoofdvraag te kunnen beantwoorden onderzoek ik eerst wat de discussie over Zwarte Piet precies inhoudt. Hiervoor kijk ik naar de verschijningsvorm van de discussie. Wie spelen hierin een rol, op welk platvorm vindt de discussie plaats en waar komt de discussie historisch gezien vandaan? Als bronnen gebruik ik voornamelijk secundaire literatuur en een aantal primaire bronnen, zoals nieuwsberichten. Daarna ga ik inhoudelijk in op de discussie. Welke bezwaren worden opgeworpen tegen Zwarte Piet? Welke voor- en tegenargumenten komen steeds weer terug in de discussie. Daarnaast staat deze discussie natuurlijk niet op zichzelf. De argumentatie binnen de zwartepietendiscussie verwijst naar andere discoursen, zoals het discours over racisme en het discours over de multiculturele samenleving. Ik onderzoek hoe het discours over Zwarte Piet in het landschap van discoursen past. Het materiaal hiervoor bestaat voornamelijk uit primaire bronnen. Van uitingen in talkshows tot berichten op sociale media. Om dit concreter te maken analyseer ik de documentaires die over het onderwerp van Zwarte Piet gemaakt zijn. Dit zijn Zwart als roet (2014) van Sunny Bergman, Blackface (2015) van Roger Ross Williams en Wild Geraas (2016) van Arnold-Jan Scheer. Door de documentaires te analyseren op gebied van standpunt, argumentatie, sprekers die hierin aan het woord komen en de manier waarop ze naar de discussie over Zwarte Piet verwijzen probeer ik deze documentaires in het landschap van discoursen gerelateerd aan de figuur van Zwarte Piet te plaatsen. 12 Sinterklaasjournaal 2014. 7