De Tweede Gouden Eeuw
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
De tweede Gouden Eeuw Nederland en de Nobelprijzen voor natuurwetenschappen 1870-1940 Bastiaan Willink bron Bastiaan Willink, De tweede Gouden Eeuw. Bert Bakker, Amsterdam 1998 Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/will078twee01_01/colofon.php © 2007 dbnl / Bastiaan Willink 9 Dankwoord In juni 1996 wandelde ik over de begraafplaats van Montparnasse in Parijs, op zoek naar het graf van Henri Poincaré. Na enige omzwervingen vond ik het, verscholen achter graven van onbekenden, tegen de grote muur. Opluchting over de vondst mengde zich met verontwaardiging. Dit is geen passende plaats voor de grootste Franse wiskundige van de Belle Epoque. Hij hoort in het Pantheon! Meteen zag ik in dat zo'n reactie bij een Nederlander geen pas geeft. In ons land is er geen erebegraafplaats voor personen die grote prestaties leverden. Het is al een wonder, gelukkig minder zeldzaam dan vroeger, als er een biografie verschijnt van een Nederlandse wetenschappelijke coryfee. Dat motiveerde me om het plan voor dit boek definitief door te zetten. Het zou geen biografie worden, maar een mini-Pantheon van de Nederlandse wetenschap rond 1900. Er zijn eerder vergelijkbare boeken verschenen, maar een recent overzicht dat bovendien speciale aandacht schenkt aan oorzaken en gevolgen van bloei is er niet. Toen de tekst vorm begon te krijgen, sloeg de onzekerheid toe. Wie ben ik om al die verschillende specialisten te karakteriseren? Veel deskundige vrienden en vriendelijke deskundigen hebben me geholpen om de ergste omissies en fouten weg te werken. Ik ben de volgende hoog- en zeergeleerden erkentelijk voor literatuursuggesties en soms zeer indringend commentaar: A. Blaauw, H.B.G. Casimir, D. van Dalen, A. Jolink, N.G. van Kampen, J.K. Katgert-Merkelijn, A.J. Kox, W. Ophelders, H.A.M. Snelders, B. Theunissen, A.S. Troelstra, N. Wilterdink, en ook Carmen Heijmerink, Martine Kramers, L. Laceulle, Willy Tiekstra, J. de Vos Bastiaan Willink, De tweede Gouden Eeuw 10 en Erik Zevenhuizen. Bij het beschrijven van het ontstaan van het onderzoek bij Shell en Heemaf ben ik vriendelijk geholpen door J.H. Schweppe, M. Pot, J. Tuik, A. Willink, J.F. en H.A.W. Klinkhamer. Mijn oude vrienden André Abeling en Jan Guichelaar hebben voor leek gespeeld, grote delen van de tekst gelezen, en me niet van allerlei eigenzinnigheden kunnen weerhouden. Andries van Helden en Adelheid Feryn, en indirect de Nederlandse staat, ben ik dankbaar dat ze me hun appartement in Parijs ter beschikking stelden en mij zo de gelegenheid gaven de beslissende stap naar het schrijven te zetten. Bastiaan Willink, De tweede Gouden Eeuw 11 Proloog. Nederlandse koppen boven het maaiveld ‘Zijn aanpak van dit moeilijke probleem is zo bekwaam en zo dapper, dat hij ongetwijfeld een duidelijk merkbare impuls zal geven aan de moleculaire wetenschap. Dit werk heeft zeker meer dan één onderzoeker gebracht tot het bestuderen van de Nederlandse taal waarin het geschreven is.’ Toen James Clerk Maxwell deze regels in 1875 in Nature publiceerde,1 was hij de meest vooraanstaande natuurkundige ter wereld. Met zijn commentaar, en natuurlijk het proefschrift van Van der Waals waarop het betrekking had, begint een bijzondere periode in de Nederlandse wetenschapsgeschiedenis. Er is veel voor te zeggen als we die periode laten eindigen met het optreden van een andere wereldster. Het lukte in 1912 niet om Albert Einstein als opvolger van Lorentz in Leiden te benoemen, maar hij werd daar in 1920 wel bijzonder hoogleraar. Tot in de jaren dertig verscheen hij regelmatig om college te geven en samen te werken met figuren als Lorentz en De Sitter. De laatste heeft er met de Amsterdamse natuurkundige Zeeman in belangrijke mate toe bijgedragen dat de relativiteitstheorie in natuur- en sterrenkunde de centrale plaats kreeg die ze sindsdien behouden heeft. Met het vertrek van Einstein naar Amerika in 1933 werd ook het begin van het einde ingeluid van een bloeiperiode, zoals we in Nederland lang niet gekend hadden. Rond 1700 eindigde de Gouden Eeuw, waar we in Nederland al honderden jaren trots op zijn. Een omvangrijke toeristenindustrie is gebaseerd op onze schilderkunst en architectuur uit die tijd. Behalve de toeristen hebben ook wetenschappelijke onderzoekers tot op heden altijd veel belangstelling gehad voor de periode 1600-1700. Die interesse is niet tanende, noch in de diepte, noch in de Bastiaan Willink, De tweede Gouden Eeuw 12 breedte. De erkenning van de excellentie van Het land van Rembrandt (Busken Huet) gaat ook op voor Het land van Stevin en Huygens (Struik).2 En behalve de culturele bovenbouw is ook het sociaal-economisch fundament nog steeds onderwerp van intensieve studie. Recent verscheen een belangrijke nieuwe visie.3 Als we een enkele mogelijke uitzondering, zoals Boerhaave, ter zijde laten, valt elke vergelijking van onze Gouden met onze Zilveren Eeuw, de achttiende, voor de laatste negatief uit. Wie Troost zet naast Rembrandt, Van Slingelandt en Van de Spiegel naast Van Oldenbarnevelt en De Witt, en 's Gravesande en de Van Musschenbroeks naast Stevin en Huygens, zal erkennen dat er een groot kwaliteitsverschil bestaat. De lage landen bleven welvarend, maar teerden economisch en cultureel in. Sinds het tweede kwart van de negentiende eeuw, toen Potgieter in Het Rijksmuseum te Amsterdam en later De Stuers in Holland op zijn smalst, voor het eerst in brede kring de aandacht vestigden op bloei en verval in de Nederlandse cultuur tussen 1600 en 1850, is er veel over dit onderwerp geschreven, de laatste decennia vaak ook door buitenlanders, zoals door Simon Schama en Jonathan Israel. Terwijl de namen van achttiende- en vroegnegentiende-eeuwers weinig triomfantelijke gevoelens weten op te roepen, lijkt dat anders te zijn met de schilders, architecten en wetenschappers die rond 1900 actief waren. In de wetenschap zijn de namen van onze eerste Nobelprijswinnaars nog steeds bekend - Van 't Hoff, Lorentz, Zeeman, Van der Waals, Kamerlingh Onnes. Recent is er daarnaast ‘opeens’ veel aandacht voor tijdgenoten als Korteweg en Dubois. Voor de schilderkunst en de architectuur is de belangstelling nog groter. Natuurlijk moet de wetenschap het, waar het tijdloosheid betreft, afleggen tegen de kunst, en ook in kunstzinnig opzicht is de periode na 1870 een bijzondere geweest. Van onze vier beroemdste schilders leefden Rembrandt en Vermeer in de zeventiende eeuw, en Van Gogh en Mondriaan rond 1900. Het land van Rembrandt, Vermeer, de grachtengordels, de buitenhuizen en het Paleis op de Dam werd tweehonderd jaar later ook het land van de Haagse School, Van Gogh, Mondriaan, Berlage, de Stijlgroep en de vele andere groepjes en figuren van belang. Bastiaan Willink, De tweede Gouden Eeuw 13 Daarom spreek ik graag van de ‘Tweede Gouden Eeuw’.4 Die had, evenals de eerste, vooral betrekking op schilderkunst, bouwkunst en wetenschap. Ik zal geen discussies aangaan met de (schaarse) verdedigers van het internationale belang - want daar gaat het bij Gouden Eeuwen om - van Nederlandse schrijvers en componisten. Hoewel niemand om Multatuli heen kan, lijkt pas in onze tijd sprake van brede internationale interesse voor de Nederlandse letterkunde - men denke aan Nooteboom en Mulisch in Duitsland (de laatste ook in Amerika) of Brouwers in Frankrijk. Ook de Nederlandse muziek was rond 1900 vooral een nationaal fenomeen, als we Mengelberg en zijn orkest buiten beschouwing laten. Julius Röntgen was bevriend met Grieg en Brahms (die ook vriendschappelijk contact had met de Utrechtse hoogleraar Engelmann), maar zijn composities zijn op een enkele uitzondering na epigonenwerk. Diepenbrock was bevriend met Mahler, maar zijn oeuvre is, hoewel belangrijker dan dat van Röntgen, niet te vergelijken met dat van Mengelbergs idool. Behalve de bloei van schilderkunst, bouwkunst en wetenschap lijkt er ook na 1900 eveneens een opvallende toename van de internationale economische en politieke macht van Nederland te hebben plaatsgevonden. De opkomst en consolidatie van Shell, Philips en Unilever zou gezet kunnen worden tegenover de Oost- en West-Indische Compagnieën. Iets verder gezocht, maar zeker interessant, is het om het Europese optreden van stadhouder-koning Willem III te vergelijken met de Haagse vredesconferenties, waarmee de Nobelprijs van Tobias Asser verband hield, en de komst van het Internationale Hof van Justitie. Na Willem III's dood in 1702 kon Heinsius nog enige tijd invloed uitoefenen in Europa, maar daarna was het afgelopen met de internationale rol van de Republiek. Na de Tweede Wereldoorlog had ons land nog een flinke internationale invloed, blijkend uit de clustering van benoemingen van hoge Nederlandse functionarissen bij internationale organisaties: Van Kleffens, Stikker, Van Lennep, Witteveen, Boerma en Luns. Kan uit de Nederlandse deconfitures bij het naar voren schuiven van Ruding, Lubbers en Braks eenzelfde verval als na 1700 worden afgeleid? Natuurlijk was Nederland in 1650 een echte Bastiaan Willink, De tweede Gouden Eeuw 14 wereldmacht en dat is na 1870 nooit het geval geweest. ‘Gouden Eeuw’ is een historische term met een sterk cultuurhistorische nadruk. De Gouden Eeuw van de Atheense stadsstaat is weliswaar ‘de Eeuw van Pericles’ en die van Florence het tijdperk van Lorenzo il Magnifico, maar we meten het belang ervan vooral af aan de grote creatieve figuren uit het tijdperk, aan Plato, Aristoteles en Sophocles, of Leonardo, Michelangelo en Rafaël. Dat ontkracht ook de tegenwerping dat een periode geen Gouden Eeuw is, als er oorlogen hebben gewoed of als er armoede werd geleden. De Tweede Gouden Eeuw heeft een economische depressie en een wereldoorlog gekend (Nederland had geluk in 1914-1918). Gedurende de Eerste Gouden Eeuw was het echter ook vrijwel continu oorlog, waarbij het grootste gevaar kwam van achtereenvolgens Spanje, Engeland en Frankrijk. In 1672 hield de Republiek zelfs bijna op te bestaan. Dat deed niets af aan het belang van Huygens en Rembrandt. Ik beperk de term ‘Tweede Gouden Eeuw’ in dit boek tot de bloei van de exacte wetenschappen, dat wil zeggen wiskunde en natuurwetenschappen. Opkomst, bloei en verval van die wetenschappen vormen een complex onderwerp, dat een aparte behandeling verdient, waarin een zwaartepunt ligt bij de politieke en sociale achtergronden.