UCHWALA NR IV/34/2019 RADY POWIATU KONINSKIEGO

zdnia21 Iutego2019r.

w sprawie przyj?cia ,,Powiatowego Programu Opieki nad Zabytkami Powiatu Koniiiskiego na lata 2019-2022"

Na podstawie art. 4 ust. 1 pkt 7 i art. 12 ust. 11 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorz^dzie powiatowym (Dz. U. z2018r. poz. 995 ze zmianami) wzwi^zku z art. 87 ust. 3 i 4 ustawy zdnia 31 pazdziernika 2018 r. (Dz. U. z 2018 r. poz. 2067) o ochronie zabytkow i opiece nad zabytkami, Rada Powiatu Koniiiskiego uchwala, co nast?puje:

1. Przyjmuje si^ "Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami Powiatu Koniiiskiego na lata 2019- 2022" zaopiniowany pozytywnie przez Wielkopolskiego Wojewddzkiego Konserwatora Zabytkow w Poznaniu, stanowi^cy zal^cznik do niniejszej uctiwaty.

2. Wykonanie uctiwaty powierza si? Zarz?dowi Powiatu Koniiiskiego.

3. Uchwala wchodzi w zycie z dniem podj?cia i podlega ogtoszeniu w Dzienniku Urz?dowym Wojewddztwa Wielkopolskiego.

Przewodnio^y Rady

Januszl Zatacznik do uchwaty nr IV/34/2019 Rady Powiatu Koniiiskiego 2dnia21 Iutego2019r. POWIATOWY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU KONINSKIEGO NA LATA 2019 - 2022

Wojewodzki Ochrony Zabytkow w Poznaniu Wielkopolski Wojewodzki Konserwator Zabytkow Uzgodniono ze slanowiska konscrwatorskicgo k do pisma'tlaoy j-j^yo^^a^owioiua^puza'ulmi.

OPRACOWAN1E: m ART Marta Danielska [email protected]

CZERWIEC 2018 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

Spis tresci

1.Wstp3

2.Podstawa prawna opracowania Powiatowego programu opieki nad zabytkami4

3.Uwarunkowania formalno - prawne ochrony i opieki nad zabytkami5

3.1.Mi^dzynarodowe uwarunkowania prawne ochrony dziedzictwa kulturowego5

3.2.Wewn^trzne uwarunkowania prawne ochrony dziedzictwa kulturowego6

4.Uwarunkowania zewn^trzne ochrony dziedzictwa kulturowego14

4.1. Relacje Powiatowego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na

poziomie wojewodztwa18

5.Uwarunkowania wewngtrzne ochrony dziedzictwa kulturowego23

5.1.Relacje Powiatowego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na

poziomie powiatu23

5.2.Charakterystyka zasobow oraz anaiiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego powiatu konihskiego26

5.2.1.Charakterystyka powiatu26

5.2.2.Zarys historii obszaru powiatu29

5.3.Krajobraz kulturowy i zabytki o najwyzszym znaczeniu dla powiatu33

5.3.1.Dziedzictwo materialne33

5.3.2.Dziedzictwo niematerialne73

5.4.Zabytki obj^te prawnymi formami ochrony79

5.4.1.Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkow79

5.4.2.Zabytki ruchome wpisane do rejestru zabytkow ruchomych na terenie powiatu88

5.4.3.Zabytki archeologiczne wpisane do rejestru zabytkow91

5.5.Gminne ewidencje zabytkow i gminne programy opieki nad zabytkami na terenie powiatu... 92

6.Anaiiza SWOT93

7.Zatozenia programowe oraz zasady oceny realizacji Powiatowego programu opieki nad zabytkami

96 8.Instrumentarium realizacji Powiatowego programu opieki nad zabytkami100

9.Zrodta finansowania Powiatowego programu opieki nad zabytkami102

9.1.Dotacje103

9.2.Programy operacyjne Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego108

9.3.Srodki europejskie109

10.Realizacja i finansowanie przez powiat konihski zadah z zakresu ochrony zabytkow113

11.Bibliografia114

12.Spis tabel i rysunkow115 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

1.

Dziedzictwo kulturowe jako jeden z podstawowych aspektow zycia i dziatalnosci cztowieka, ksztattuje zwi?zki mi?dzyludzkie i okresla tozsamosc i swiadomosc spotecznosci. Obiekty zabytkowe stanowi? cenny element kultury, ktory wptywa na ksztattowanie si? otoczenia cztowieka wspotczesnego, maj?cy wszechstronny wptyw na jego zycie codzienne. Bogactwo i rdznorodnosc dziedzictwa, nalezycie piel?gnowane i wykorzystane, powinny stanowic jeden z gtdwnych czynnikow rozwoju zycia spoteczno - gospodarczego. Po zapocz?tkowaniu w Polsce przemian ustrojowych pojawity si^ nowe zjawiska i postawy wobec problemu ochrony dorobku i spuscizny minionych pokolen. Zacz?to postrzegac dziedzictwo kulturowe, jako jedn? z wazniejszych gat?zi zycia gospodarczego, ktora moze generowac znaczne zyski. Przejawem nowego podejscia wtadz do roli dziedzictwa kulturowego byto przyj?cie 23 lipca 2003 r. ustawy o ochronie zabytkow i opiece nad zabytkami, ktdra zast^pita star^ ustaw? o ochronie dobr kultury z 1962 r., na nowo zdefiniowata poj?cia z zakresu ochrony dziedzictwa kulturowego i okreslita polityk? pahstwa oraz powinnosci wtadz pahstwowych i samorz^dowych w tej dziedzinie. Przedmiotem Powiatowego programu opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego (POnZ) jest problematyka ochrony dziedzictwa kulturowego w ramach powiatu. Niniejsze opracowanie sporz?dzono zgodnie z art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkow i opiece nad zabytkami (t. j. Dz. U. z 2018 r, poz. 2067) oraz z wytycznymi Narodowego Instytutu Dziedzictwa. POnZ sporz?dzany jest przez Starostp, nast?pnie po uzyskaniu opinii Wojewodzkiego Konserwatora Zabytkow, zostaje przyj?ty przez Rad? Powiatu. POnZ ogtaszany jest w Dzienniku Urzpdowym Wojewddztwa Wielkopolskiego. Sporz?dza si? go na okres 4 lat, natomiast co 2 lata Starosta przedstawia Radzie Powiatu

sprawozdanie z wykonania okreslonych w nim zadan. POnZ, jako dokument strategiczny, ma na celu ukierunkowac i zoptymalizowac dziatania w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego, a w szczegolnosci zabytkow nieruchomych i ruchomych, jako elementow o kluczowym znaczeniu dla popularyzacji historii i kultury regionu, ustosunkowac si? do zachodz?cych zmian funkcji jak? aktualnie moze petnic zabytek, zaznaczyc dziatania w zakresie przemiany swiadomosci spoteczeristwa w kwestii ochrony zabytkow i wyznaczeniu dziedzictwu istotnej funkcji w zyciu zbiorowym, wspieraj?c kreatywnosc mieszkancbw regionu w zakresie promocji folkloru, sztuki ludowej, rzemiosta artystycznego, rozwoju inicjatyw lokalnych w dziedzinie ochrony materialnego

jak i niematerialnego dziedzictwa kulturowego. POnZ stanowi podwaliny do wspotpracy z samorz?dami gmin, wtascicielami zabytkow i wojewbdzkim konserwatorem zabytkow. Nakreslona polityka Powiatu w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami nie ingeruje w kompetencje gmin oraz wtascicieli zabytkow. Zakres dziatania powiatu wzglpdem dziedzictwa kulturowego okresla ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorz?dzie powiatowym (t. j. Dz. U. 2018 r. poz. 995), ktora w art. 4 wskazuje powiat jako jednostk? wykonuj?c? okreslone ustawami zadania publiczne o charakterze ponadgminnym w zakresie m. in. kultury oraz ochrony zabytkow i opieki nad zabytkami. Powiatowy program opieki pad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

2. Podstawa prawna opracowania Powiatowego programu opieki nad zabytkami

Podstaw? prawn^ opracowania POnZ stanowi ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkdw i opiece nad zabytkami (t. j. Dz. U. z 2018 r. poz. 2067), ktdra mbwi 0obowi?zku sporz?dzania przez samorz^dy wojewbdzkie, powiatowe oraz gminne, na okres czterech lat, Programu opieki nad zabytkami. W swietle ustawy, ochrona zabytkow to aktywnosc administracji publicznej, ktbra ma na celu stworzenie sprzyjajacych okolicznosci prawnych, finansowych i organizacyjnych, stuzacych zachowaniu, zagospodarowaniu i utrzymaniu zabytkow, zapobieganie zagrozeniom, niszczeniu, niewtasciwemu uzytkowaniu, uszczupleniu zasobdw zabytkow, a takze kontroli stanu zachowania i przeznaczenia zabytkow oraz uwzgl?dnianie tych zadan w ksztattowaniu polityki planistycznej i srodowiskowej. Terminem opieka nad zabytkami ustawa obejmuje dziatania wtascicieli zabytkow, ktdre tworza warunki dla naukowego badania zabytkow, prowadzenia przy nich prac konserwatorskich, restauratorskich i robot budowlanych, zabezpieczenia i utrzymania ich samych oraz ich otoczenia w jak najlepszym stanie oraz popularyzowania i upowszechniania wiedzy o nich. W ustawie okreslono kwestie zwi?zane z ochron? i zarz?dzaniem dziedzictwem kulturowym, a szczegdlnie zagadnienia tworzenia krajowego programu ochrony i opieki nad zabytkami, organizacj? organdw ochrony zabytkow (zadania i kompetencje w zakresie ochrony zabytkow wykonuje Generalny Konserwator Zabytkow w imieniu ministra wtasciwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego oraz wojewddzcy konserwatorzy zabytkow dziataj^cy w imieniu wojewoddw), zakres i formy ochrony zabytkow, a takze zasady finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich lub robot budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru lub znajduj^cym si^ w gminnej ewidencji zabytkow. Ponadto, ustawa dookresla zakres zadan dotycz?cych ochrony zabytkow i opieki nad nimi administracji samorz?du gminnego i powiatowego. Art. 87 ust. 2 cytowanej ustawy, wyznacza cele opracowania POnZ, w szczegdlnosci s? to: 1.Wt?czenie problemdw ochrony zabytkow do systemu zadan strategicznych, wynikaj?cych z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2.Uwzgi?dnianie uwarunkowari ochrony zabytkow, w tym krajobrazu kulturowego 1dziedzictwa archeologicznego t^cznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i rdwnowagi ekologicznej; 3.Zahamowanie procesdw degradacji zabytkow i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4.Wyeksponowanie poszczegdlnych zabytkow oraz walordw krajobrazu kulturowego; 5.Podejmowanie dziatan zwi?kszaj?cych atrakcyjnosc zabytkow dla potrzeb spotecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjaj?cych wzrostowi srodkdw finansowych na opiek? nad zabytkami; 6.Okreslenie warunkdw wspdtpracy z wtascicielami zabytkow eliminuj^cych sytuacje konfliktowe zwi^zane z wykorzystaniem tych zabytkow; 7.Podejmowanie przedsi?wzi?c umozliwiaj^cych tworzenie miejsc pracy zwi^zanych z opiek^ nad zabytkami. Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Konihskiego na lata 2019 - 2022

3. Uwarunkowania formalno - prawne ochrony i opieki nad zabytkami

Regulacje prawne w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami - mi^dzynarodowe konwencje dotycz^ce ochrony dziedzictwa kulturowego, ochrony i konserwacji zabytkdw oraz ochrony stanowisk archeologicznych, krajowe akty prawne, krajowe i wojewddzkie dokumenty strategiczne oraz podziat kompetencji w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce.

3.1. Migdzynarodowe uwarunkowania prawne ochrony dziedzictwa kulturowego

Uregulowania migdzynarodowe znacz^cych dla spotecznosci zagadnien dziedzictwa kulturowego znalazty swoje odbicie w przyjmowanych konwencjach i rezolucjach jeszcze przed powstaniem Unii Europejskiej i jej administracji. Przyktadem s^ (ratyfikowane przez Polskg): •Konwencja o ochronie dobr kultury w razie konfliktu zbrojnego wraz z regulaminem wykonawczym oraz Protokdt o ochronie dobr (UNESCO, Haga, 1954 r.; Dz.U. z 1957 r., 57.46.212) zostata ratyfikowana przez Polskg w 1956 r. •II Protokdt do konwencji haskiej z 1954 r. sporz^dzony w Hadze 26 marca 1999 r. (Dz. U. z 2012 r., poz. 248).

•Konwencja dotycz^ca srodkdw zmierzaj^cych do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu wtasnosci dobr kultury (UNESCO, Paryz 1970 r.; Dz.U. z 1974 r., Nr 20, poz. 106) zostata ratyfikowana przez Polskg w 1974 r.

•Konwencja w sprawie ochrony swiatowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego (UNESCO, Paryz 1972 r., Dz.U. z 1976 r., Nr 32, poz. 190) ratyfikowana przez Polskg w 1976 r.

•Konwencja w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego (UNESCO, 2003 r.; Dz.U. z 2011 r., Nr 172, poz. 1018) przyjgta w 2003 r., ratyfikowana przez Polskg w 2011 r.

•Konwencja w sprawie ochrony i promowania rdznorodnosci form wyrazu kulturowego (UNESCO, Paryz 2005 r.; Dz. U. z 2007 r., Nr 215, poz. 1585) ratyfikowana przez Polskg

w 2007 r. Konwencje i dokumenty dotycz^ce ochrony i konserwacji zabytkdw:

•Karta atenska

•Karta wenecka

•Karta florencka

•Konwencja o ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy

Konwencje i dokumenty dotycz^ce ochrony stanowisk archeologicznych:

•Karta lozahska •Europejska konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego - konwencja maltahska

•Europejska konwencja krajobrazowa •Karta ochrony dziedzictwa cyfrowego Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

3.2. Wewn?trzne uwarunkowania prawne ochrony dziedzictwa kulturowego

Zabytki zostaty obj?te w Polsce ochron? zadeklarowan? jako konstytucyjny obowi?zek paristwa i kazdego obywatela. Znaczenie dziedzictwa kulturowego dla rozwoju cywilizacyjnego oraz zadania panstwa w zakresie ochrony okreslaj? artykuty 5 i 6 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Dookreslenie konstytucyjnego obowi?zku panstwa wraz z podziatem kompetencji na poszczegolne organy administracji publicznej i instytucje panstwowe nast?puje na poziomie ustawodawstwa zwyktego. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r., ktora zast?pita star? ustaw? o ochronie dobr kultury z 1962 r., powi?zata ochron^ zabytkow z ochron? szeroko pojmowanego dziedzictwa kulturowego, umieszczaj?c to zagadnienie w kontekscie naszego uczestnictwa w kulturze i historii catej Europy. Nowe prawo zostato dostosowane do zasad obowi?zuj?cych w Unii Europejskiej. Obowi?zuj?ce uregulowania prawne, dotycz?ce ochrony zabytkow i opieki nad zabytkami, zostaty zawarte w: •Konstytucji RP (Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. - Dz. U. z 1997 r. nr 78 poz. 483 ze zm.) w przepisach: -Art. 5: ,,Rzeczpospolita Polska (...) strzeze dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochron^ srodowiska, kieruj?c si^ zasad^ zrownowazonego rozwoju".

-Art. 6 ust. 1: ,,Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i rownego dost?pu do dobr kultury, b?d?cej zrodtem tozsamosci narodu polskiego, jego trwania i rozwoju oraz (...) udziela pomocy Polakom zamieszkatym za granic? w zachowaniu ich zwi?zkow z narodowym dziedzictwem kulturalnym".

-Art. 86: ,,Kazdy jest obowi?zany do dbatosci o stan srodowiska i ponosi odpowiedzialnosc za spowodowane przez siebie jego pogorszenie. Zasady tej odpowiedzialnosci okresla ustawa".

•Ustawie z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkow i opiece nad zabytkami (t. j. Dz. U. z 2018 r. poz. 2067), ktora jest gtownym aktem prawnym reguluj?cym zasady ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce. Przy opracowaniu programu opieki nad zabytkami nalezy uwzgl?dnic przepisy tej ustawy, takie jak:

-Art. 3: ktory definiuje podstawowe poj?cia uzyte w ustawie: zabytek, zabytek nieruchomy, zabytek ruchomy, zabytek archeologiczny, instytucja kultury wyspecjalizowana w opiece nad zabytkami, prace konserwatorskie, prace restauratorskie, roboty budowlane, badania konserwatorskie, architektoniczne, archeologiczne, historyczny uktad urbanistyczny lub ruralistyczny, historyczny zespot budowlany, krajobraz kulturowy, otoczenie zabytku. W tym miejscu nalezy wyjasnic poj?cie zabytku. Zabytek, jest to nieruchomosc lub rzecz ruchoma, ich cz?sci lub zespoty, ktore s? dzietem cztowieka lub zwi?zane s? z jego dziaialnosci?. Stanowi? one swiadectwo minionej epoki b?dz zdarzenia, ktorych zachowanie lezy w interesie spotecznym ze wzgl^du na posiadan? wartosc historyczn?, artystyczn? lub naukow?. Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

-Art. 4: objasnia, ze ochrona zabytkow polega na podejmowaniu w szczegolnosci przez organy administracji publicznej dziatan maj^cych na celu: ,,zapewnienie warunkow prawnych, organizacyjnych i finansowych umozliwiaj^cych trwate zachowanie zabytkow oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; zapobieganie zagrozeniom mog^cym spowodowac uszczerbek dla wartosci zabytkow; udaremnianie niszczenia i niewtasciwego korzystania z zabytkow; przeciwdziatanie kradziezy, zagini^ciu lub nielegalnemu wywozowi zabytkow za granic^; kontrol^ stanu zachowania i przeznaczenia zabytkow; uwzgl^dnianie zadari ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy ksztattowaniu srodowiska".

-Art. 5: okresla, w sposbb otwarty, kwesti^ opieki nad zabytkami: ,,opieka nad zabytkami sprawowana jest przez jego wtasciciela lub posiadacza i polega, w szczegolnosci, na zapewnieniu warunkow naukowego badania i dokumentowania zabytku; prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robot budowlanych przy zabytku; zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; korzystania z zabytku w sposob zapewniaj^cy trwate zachowanie jego wartosci; popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz o jego znaczeniu dla historii kultury".

-Art. 6: klasyfikuje w uktadzie rzeczowym przedmioty ochrony i zarazem stanowi szczegotow^ definicj^ zabytku: ,,1. Ochronie i opiece podlegaj^, bez wzgl^du na Stan zachowania: 1)zabytki nieruchome b^d^ce, w szczegolnosci: a)krajobrazami kulturowymi, b)uktadami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespotami budowlanymi, c)dzietami architektury i budownictwa, d)dzietami budownictwa obronnego, e)obiektami techniki, a zwtaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zaktadami

przemystowymi, f)cmentarzami, g)parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, h) miejscami upami^tniaj^cymi wydarzenia historyczne b^dz dziatalnosc wybitnych

osobistosci lub instytucji; 2)zabytki ruchome b^dqce, w szczegolnosci: a)dzietami sztuk plastycznych, rzemiosta artystycznego i sztuki uzytkowej, b)kolekcjami stanowi^cymi zbiory przedmiotbw zgromadzonych i uporz^dkowanych wedtug koncepcji osob, ktbre tworzyty te kolekcje, c)numizmatami oraz pami^tkami historycznymi, a zwtaszcza militariami, sztandarami,

piecz^ciami, odznakami, medalami i orderami, d)wytworami techniki, a zwtaszcza urz^dzeniami, srodkami transportu oraz maszynami i narz^dziami swiadcz^cymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentuj^cymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, e)materiatami bibliotecznymi, o ktbrych mowa w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach, f)instrumentami muzycznymi, g)wytworami sztuki ludowej i r^kodzieta oraz innymi obiektami etnograficznymi, Powiatowy program opieki nad zabytkamt Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022 h) przedmiotami upami?tniaj?cymi wydarzenia historyczne b?dz dziatalnosc wybitnych osobistosci lub instytucji; 3) zabytki archeologiczne b?d?ce, w szczegolnosci: a)pozostatosciami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, b)cmentarzyskami, c)kurhanami, d)reliktami dziatalnosci gospodarczej, religijnej i artystycznej. 2. Ochronie mog? podlegac nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej".

- Art 7: reguluje nast?puj?ce formy ochrony zabytkow: 1)wpis do rejestru zabytkow, ktory dla zabytkow znajduj?cych si? na terenie wojewbdztwa prowadzi wojewbdzki konserwator zabytkow. Rejestr zabytkow znajduj?cych si? na terenie wojewodztwa prowadzi wojewodzki konserwator zabytkow. Do rejestru wpisuje si? zabytek nieruchomy na podstawie decyzji wydanej przez wojewodzkiego konserwatora zabytkow z urz?du b?dz na wniosek wtasciciela zabytku nieruchomego lub uzytkownika wieczystego gruntu, na ktbrym znajduje si? zabytek nieruchomy. Do rejestru moze bye rdwniez wpisane otoczenie zabytku wpisanego do rejestru, a takze nazwa geograficzna, historyczna lub tradycyjna tego zabytku. Wpis do rejestru historycznego uktadu urbanistycznego, ruralistycznego lub historycznego zespotu budowlanego nie wyt?cza mozliwosci wydania decyzji o wpisie do rejestru wchodz^eych w sktad tych uktaddw lub zespotu zabytkow nieruchomych. Wpisanie zabytku nieruchomego do rejestru ujawnia si^ w ksi?dze wieczystej danej nieruchomosci na wniosek wojewodzkiego konserwatora zabytkow, na podstawie decyzji o wpisie do rejestru tego zabytku. Wpisy do rejestru s? wolne od optat. Skreslenie z rejestru zabytkow nast?puje na wniosek wtasciciela zabytku lub uzytkownika wieczystego gruntu, na ktorym znajduje si? zabytek nieruchomy lub z urz?du, na podstawie decyzji Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Na podstawie decyzji wojewodzki konserwator zabytkow wyst?puje z wnioskiem o wykreslenie wpisu z ksi?gi wieczystej i z katastru nieruchomosci. Informacja o skresleniu ogtoszona jest w wojewodzkim dzienniku urz?dowym. Wykreslenia wolne s^ od optat. Zabytek ruchomy wpisuje si? do rejestru na podstawie decyzji wydanej przez wojewodzkiego konserwatora zabytkow - na wniosek wtasciciela tego zabytku. Wojewodzki konserwator zabytkow moze wydac decyzj? o wpisie z urz?du - w przypadku uzasadnionej obawy zniszczenia, uszkodzenia lub nielegalnego wywiezienia zabytku za granic?. la) wpis na List? Skarbow Dziedzictwa. List? Skarbow Dziedzictwa prowadzi minister wtasciwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Na List? Skarbow Dziedzictwa wpisuje si? zabytek ruchomy o szczegolnej wartosci dla dziedzictwa kulturowego, zaliczany do jednej z kategorii, na podstawie decyzji wydanej przez ministra wtasciwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, z urz?du albo na wniosek wtasciciela zabytku ruchomego. 2)uznanie za pomnik historii. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek ministra wtasciwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w drodze rozporz?dzenia, moze uznac za pomnik historii zabytek nieruchomy wpisany do rejestru lub park kulturowy o szczegolnej wartosci Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Konihskiego na lata 2019 - 2022 dla kultury, okreslajsc jego granice. Minister wtasciwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego moze ztozyc wniosek, po uzyskaniu opinii Rady Ochrony Zabytkdw. Cofniscie uznania zabytku nieruchomego za pomnik historii nastspuje w trybie przewidzianym dla jego uznania. Minister wtasciwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego moze przedstawic Komitetowi Dziedzictwa Swiatowego wniosek o wpis pomnika historii na List^ Swiatowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO w celu objscia tego pomnika ochrons na podstawie Konwencji w sprawie ochrony swiatowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego. 3)utworzenie parku kulturowego, w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyrbzniajscych sis krajobrazowo terenbw z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. Park kulturowy moze utworzyc, na podstawie uchwaty, rada gminy po zasisgnisciu opinii wojewbdzkiego konserwatora zabytkow. 4)ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji 0zezwoleniu na realizacjs inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizacjs inwestycji w zakresie lotniska uzytku publicznego. Dotyczs w szczegblnosci: zabytkow nieruchomych wpisanych do rejestru zabytkow i ich otoczenia, innych zabytkow nieruchomych znajdujscych sis w gminnej ewidencji zabytkow oraz parkbw kulturowych. W studium uwarunkowan i kierunkdw zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego ustala sis rbwniez, w zaleznosci od potrzeb, strefy ochrony konserwatorskiej obejmujsce obszary, na ktbrych obowiszujs okreslone ustaleniami planu ograniczenia, zakazy i nakazy, majsce na celu ochrons znajdujscych sis na tym obszarze zabytkow.

-Art. 16 ust. 1: wskazuje rads gminy, jako organ tworzscy park kulturowy. Jest on tworzony na podstawie uchwaty, po zasisgnisciu opinii wojewbdzkiego konserwatora zabytkow.

-Art. 17: okresla zakazy i ograniczenia na terenie parku kulturowego, dotyczsce: prowadzenia robot budowlanych oraz dziatalnosci przemystowej, rolniczej, hodowlanej, handlowej lub ustugowej, zmiany sposobu korzystania z zabytkow nieruchomych, umieszczania tablic, napisbw, ogtoszeri reklamowych i innych znakbw niezwiszanych z ochrons parku kulturowego, z wyjstkiem znakbw drogowych i znakbw zwiszanych z ochrons porzsdku I bezpieczenstwa publicznego, z zastrzezeniem art. 12 ust. 1, sktadowania lub magazynowania odpadbw, zasad i warunkbw sytuowania obiektbw matej

architektury.

-Art. 18: ,,1. Ochrons zabytkow i opieks nad zabytkami uwzglsdnia sis Prty sporzsdzaniu 1aktualizacji koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, strategii rozwoju wojewbdztw, planbw zagospodarowania przestrzennego wojewbdztw, planu zagospodarowania przestrzennego morskich wbd wewnstrznych, morza terytorialnego i wytscznej strefy ekonomicznej, analiz i studibw z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studibw uwarunkowan i kierunkbw zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planbw zagospodarowania przestrzennego albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022 o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizacj? inwestycji drogowej, decyzji 0ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizacj? inwestycji w zakresie lotniska uzytku publicznego. 2. W koncepcji, strategiach, analizach, planach i studiach, o ktbrych mowa w ust. 1, wszczegblnosci: 1)uwzgl?dnia si? krajowy program ochrony zabytkow i opieki nad zabytkami; 2)okresla si? rozwi?zania niezb?dne do zapobiegania zagrozeniom dla zabytkow, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przywracania zabytkow do jak najlepszego stanu; 3)ustala si^ przeznaczenie i zasady zagospodarowania terenu uwzgl?dniaj?ce opiek? nad zabytkami",

-Art. 19: wskazuje, ze ,,1. W studium uwarunkowan i kierunkow zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego uwzgl?dnia si?, w szczegblnosci ochron?: 1) zabytkow nieruchomych wpisanych do rejestru 1ich otoczenia, 2) innych zabytkow nieruchomych, znajduj?cych si? w gminnej ewidencji zabytkow, 3) parkbw kulturowych. la. W decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizacj? inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizacj? inwestycji w zakresie lotniska uzytku publicznego uwzgl?dnia si? w szczegolnosci ochron?: 1) zabytkow nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia; 2) innych zabytkow nieruchomych, znajduj?cych si? w gminnej ewidencji zabytkow. lb. W uchwale okreslaj?cej zasady i warunki sytuowania obiektow matej architektury, tablic i urz?dzen reklamowych oraz ogrodzeh uwzgl?dnia si? w szczegolnosci: 1) ochron? zabytkow nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia; 2) ochron? zabytkow nieruchomych, innych niz wymienione w pkt 1, znajduj?cych si? w gminnej ewidencji zabytkow; 3) wnioski i rekomendacje audytow krajobrazowych oraz plany ochrony parkbw krajobrazowych. 2.W przypadku gdy gmina posiada gminny program opieki nad zabytkami, ustalenia tego programu uwzgl?dnia si? w studium i planie, o ktorych mowa w ust. 1. 3.W studium i planie, o ktorych mowa w ust. 1, ustala si?, w zaleznosci od potrzeb, strefy ochrony konserwatorskiej obejmuj^ce obszary, na ktorych obowi?zuj? okreslone ustaleniami planu ograniczenia, zakazy i nakazy, maj?ce na celu ochron? znajduj?cych si? na tym obszarze zabytkow".

-Art. 20: mdwi o koniecznosci uzgadniania projektbw i zmian planbw zagospodarowania przestrzennego wojewbdzkich i miejscowych z wojewbdzkim konserwatorem zabytkow.

-Art. 21: ,,Ewidencja zabytkow jest podstaw? do sporz?dzania programbw opieki nad zabytkami przez wojewbdztwa, powiaty i gminy".

-Art. 22: ,,1. Generalny Konserwator Zabytkow prowadzi krajow? ewidencj? zabytkow w formie zbioru kart ewidencyjnych zabytkow znajduj?cych si? w wojewbdzkich ewidencjach zabytkow. 2. Wojewbdzki konserwator zabytkow prowadzi wojewbdzk? ewidencj? zabytkow w formie kart ewidencyjnych zabytkow znajduj?cych si? na terenie wojewbdztwa.

10 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Konihskiego na lata 2019 - 2022

3.Wt?czenie karty ewidencyjnej zabytku ruchomego niewpisanego do rejestru do wojewodzkiej ewidencji zabytkow moze nast?pic za zgod? wtasciciela tego zabytku. 4.Wojt (burmistrz, prezydent miasta) prowadzi gminn? ewidencj? zabytkow w formie zbioru kart adresowych zabytkow nieruchomych z terenu gminy. 5.W gminnej ewidencji zabytkow powinny bye uj?te: 1) zabytki nieruchome wpisane do rejestru; 2) inne zabytki nieruchome znajduj?ce si? w wojewodzkiej ewidencji zabytkow; 3) inne zabytki nieruchome wyznaczone przez wojta (burmistrza, prezydenta miasta) w porozumieniu z wojewodzkim konserwatorem zabytkow. 6.Wtasciwy dyrektor urz?du morskiego prowadzi ewidencj? zabytkow znajduj?cych si^ na polskich obszarach morskich w formie zbioru kart ewidencyjnych".

- Art. 89: wskazuje, ze ,,organami ochrony zabytkow s?: 1)minister wtasciwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w imieniu ktorego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje Generalny Konserwator Zabytkow; 2)wojewoda, w imieniu ktorego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje wojewodzki konserwator zabytkow".

•Ustawie z dnia 5 czerwea 1998 r. o samorzqdzie powiatowym (t. j. Dz. U. 2018 r. 994 ze zm.), w ktorej zostaty okreslone zadania publiczne powiatu o charakterze ponadgminnym. Art. 4 ust. 1, punkt 7 naktada na powiat zadania w zakresie kultury oraz ochrony zabytkow i opieki nad zabytkami.

Istotne uregulowania prawne dotycz?ce ochrony zabytkow i opieki nad zabytkami, znajduj? si? w innych obowi?zuj?cych ustawach, w tym: •Ustawa z dnia 22 czerwea 2017 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytkow i opiece nad zabytkami oraz niektorych innych ustaw (Dz. U. 2017 r. poz. 1595).

•Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (t. j. Dz. U. z 2018 r. poz. 1945). Ustawa okresla zasady ksztattowania polityki przestrzennej przez jednostki samorz?du terytorialnego i organy administracji rz?dowej oraz zakres i sposoby post?powania w sprawach przeznaczania terendw na okreslone cele oraz ustalania zasad ich zagospodarowania i zabudowy. Ustawa, mowi takze, ze w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, uwzgl?dnia si? wymagania ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytkow oraz ddbr kultury wspdtczesnej.

•Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane (t. j. Dz. U. z 2018 r. poz. 1202 ze zm). Ustawa normuje dziatalnosc obejmuj?c? sprawy projektowania, budowy, utrzymania i rozbibrki obiektow budowlanych oraz okresla zasady dziatania organdw administracji publicznej wtych dziedzinach. Przepisy ustawy nie naruszaj? przepisow odr?bnych, mi?dzy innymi o ochronie zabytkow i opiece nad zabytkami - w odniesieniu do obiektow i obszarow wpisanych do rejestru zabytkow oraz obiektow i obszarow obj?tych ochron? konserwatorsk? na podstawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.

•Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony srodowiska (t. j. Dz. U. z 2018 r. poz. 799 ze zm.), ktora mdwi mi?dzy innymi o tym, ze ochrona srodowiska polega na zachowaniu wartosci kulturowych.

11 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

•Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (t. j. Dz. U. z 2018 r. poz. 1614), ktorej przepisy okreslaj^ mi^dzy innymi kompetencje dotycz^ce wycinki i piel^gnacji drzew, na terenach obj^tych prawn^ ochron^ konserwatorsk^.

•Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomosciami (t. j. Dz. U. z 2018 r. poz. 121 ze zm.). W rozumieniu ustawy, celem publicznym jest mi^dzy innymi: opieka nad nieruchomosciami, stanowiqcymi zabytki w rozumieniu przepisdw o ochronie zabytkdw i opiece nad zabytkami. Ustawa okresla mi^dzy innymi post^powanie wobec nieruchomosci obj^tych prawn^ ochron^ konserwatorsk^.

•Ustawa z dnia 25 pazdziernika 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu dziatalnosci kulturalnej (t. j. Dz. U. z 2018 r. poz. 1983). Ustawa mdwi, ze dziatalnosc kulturalna polega na upowszechnianiu i ochronie kultury (art. 1 ust. 1). Mecenat nad dziatalnosci^ kulturaln^ sprawuje panstwo i polega on na wspieraniu i promocji twdrczosci, edukacji i oswiaty kulturalnej, dziatah i inicjatyw kulturalnych oraz opieki nad zabytkami. (art. 1 ust. 2). Mecenat nad dziatalnosci^ kulturaln^ sprawuj^ tez jednostki samorz^du terytorialnego (art. 1 ust. 4). Art. 2 ustawy wymienia formy organizacyjne dziatalnosci kulturalnej, wsrdd ktdrych znajduj^ si obok teatrdw, oper, operetek, filharmonii, orkiestr, kin, muzedw, bibliotek, domdw kultury, ognisk artystycznych, galerii sztuki - osrodki badan i dokumentacji w rdznych dziedzinach kultury. Jednostki samorz^du terytorialnego organizuj^ dziatalnosc kulturaln^, tworz^c samorz^dowe instytucje kultury, dla ktorych prowadzenie takiej dziatalnosci jest podstawowym celem statutowym. Prowadzenie dziatalnosci kulturalnej jest zadaniem wtasnym jednostek samorz^du terytorialnego o charakterze obowiqzkowym (art. 9 ust. 1, 2). Instytucje kultury, a zwtaszcza muzea, jednostki organizacyjne maj^ce na celu opiek^ nad zabytkami, osrodki badan i dokumentacji, biura wystaw artystycznych, galerie i centra sztuki, Filmoteka Narodowa, biblioteki, domy i osrodki kultury, swietlice i kluby, ogniska artystyczne, domy pracy tworczej - prowadz^ w szczegdlnosci dziatalnosc w zakresie upowszechniania kultury. Do podstawowych zadan tych instytucji nalezy mi^dzy innymi sprawowanie opieki nad zabytkami.

•Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o dziatalnosci pozytku publicznego i wolontariacie (t. j. Dz. U. z 2018 r. poz. 450 ze zm.). W ramach ustawy, gminy mog^ wspierac dziatalnosc kulturaln^ zwi^zan^ z ochron^ zabytkow i tradycji prowadzon^ przez organizacje pozarz^dowe (mi^dzy innymi stowarzyszenia).

•Ustawa z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektdrych ustaw w zwigzku z wzmocnieniem narzgdzi ochrony krajobrazu, tzw. Ustawa Krajobrazowa (t. j. Dz. U. z 2015 r. poz. 774 ze zm.). Ustawa definiuje poj^cie reklamy, szyldu, krajobrazu, krajobrazu kulturowego, krajobrazu priorytetowego. Naktada tez m.in. obowi^zek sporz^dzania przez samorz^d wojewddzki audytu krajobrazowego, w ktdrym maj^ bye zdefiniowane obszary krajobrazdw priorytetowych, gdzie sejmik wojewddztwa ma miec mozliwosc ustalania norm dotycz^eych wysokosci, ksztattu budynkdw i ewentualnego stosowania materiatdw miejscowych lub tradycyjnej architektury. Ustawa wprowadza kary za nielegalne reklamy. Ponadto daje samorz^dom mozliwosc uchwalenia lokalnego kodeksu reklamowego, w ktdrym okreslone zostan^ zasady sytuowania m.in. nosnikdw reklam.

12 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

Zasady ochrony zabytkdw, znajduj^cych si^ w muzeach i bibliotekach, zostaly okreslone w:

•Ustawie z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (t. j. Dz. U. z 2018 r. poz. 720 ze zm.). Okresla podstawowe ramy i zasady funkcjonowania polskich muzedw. Wedtug przepisdw ustawy ,,Muzeum jest jednostk^ organizacyjn^ me nastawion^ na osi^ganie zysku, ktdrej celem jest trwata ochrona ddbr kultury, informowanie o wartosciach i tresciach gromadzonych zbiordw, upowszechnianie podstawowych wartosci historii, nauki i kultury polskiej oraz swiatowej, ksztattowanie wrazliwosci poznawczej i estetycznej oraz umozliwianie kontaktu ze zbiorami" (art. 1).

•Ustawie z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (t. j. Dz. U. z 2018 r. poz. 574 ze zm.) mdwi, iz biblioteki i ich zbiory stanowi^ dobro narodowe, stuz^ zachowaniu dziedzictwa narodowego. Biblioteki organizuj^ i zapewniaj^ dost^p do zasobdw dorobku nauki i kultury polskiej oraz swiatowej.

Ochron^ materiatow archiwalnych reguluj^ przepisy: •Ustawy z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (t. j. Dz. U.

z2018r. poz. 217zezm.).

Rozporz^dzenia: •Rozporz^dzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 sierpnia 2018 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich i badah konserwatorskich przy zabytku wpisanym do rejestru zabytkow albo na Liste Skarbdw Dziedzictwa oraz robot budowlanych, badah architektonicznych i innych dziatah przy zabytku wpisanym do rejestru zabytkow, a takze badah archeologicznych i poszukiwah zabytkow (Dz. U. z 2018 r. poz. 1609).

•Rozporz^dzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenie rejestru zabytkow, krajowej, wojewddzkiej i gminnej ewidencji zabytkow oraz krajowego wykazu zabytkow skradzionych lub wywiezionych za granicg niezgodnie z prawem (Dz. U. z 2011 r, nr 113 poz. 661).

•Rozporz^dzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 16 sierpnia 2017 r. w sprawie dotacji celowej na prace konserwatorskie lub restauratorskie przy zabytku wpisanym na List^ Skarbdw Dziedzictwa oraz prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytkow (Dz. U. z 2017 r. poz. 1674).

•Rozporz^dzenie Ministra Kultury z dnia 12 maja 2004 r. w sprawie odznaki ,,Za opiekg nad zabytkami" (Dz. U. z 2004 r. nr 124, poz. 1304), ktdre okresla tryb sktadania wnioskdw 0przyznanie odznaki, wzdr i wymiary tej odznaki oraz sposdb jej wr^czania i noszenia.

•Rozporz^dzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji 1sposobu ochrony zabytkow na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (Dz. U. z 2004 r. nr 212, poz. 2153).

13 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

•Rozporz^dzenie Ministra Kultury z dnia 9 lutego 2004 r. w sprawie wzoru znaku informacyjnego umieszczanego na zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru zabytkdw (Dz. U. z 2004 r. nr 30, poz. 259).

•Rozporz^dzenie Ministra Kultury z dnia 18 kwietnia 2011 r. w sprawie wywozu zabytkow i przedmiotdw o cechach zabytkow za granicg (Dz. U. z 2011 r. nr 89, poz. 510).

•Rozporz^dzenie Ministra Kultury z dnia 1 kwietnia 2004 r. w sprawie nagrdd za odkrycie lub znalezienie zabytkow archeologicznych (Dz. U. z 2004 r. nr 71, poz. 650).

4. Uwarunkowania zewn?trzne ochrony dziedzictwa kulturowego

POnZ jest zgodny z zatozeniami polityki paiistwa w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami. Dokumenty, do ktdrych odwotuje si? POnZ pot?czono na trzech poziomach: ogdlnokrajowym, regionalnym (wojewddzkim) oraz lokalnym. S? to rdznego rodzaju strategie, studia i programy, ktdre dotykaj? problematyki ochrony i popularyzacji dziedzictwa kulturowego. POnZ zbiezny jest ze strategicznymi celami panstwa w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami. Cele te wymienione s? w nast?puj?cych dokumentach: • Krajowy Program Ochrony Zabytkow i Opieki nad Zabytkami 2014 - 2017 Krajowy Program Ochrony Zabytkow i Opieki nad Zabytkami na lata 2014 - 2017 przyj?ty zostat w dniu 24 czerwca 2014 r. przez Rad? Ministrdw. Dokument ma usprawnic nadzdr nad stuzbami konserwatorskimi oraz okreslic zrddta finansowania inwestycji i procedur administracyjnych zwi?zanych z wydawaniem decyzji oraz przyznawaniem funduszy na prace podejmowane przy zabytkach. Uchwalony program jest pierwszym dokumentem porz?dkuj?cym dziatania organdw sprawuj?cych opiek? nad zabytkami. Z Programu b?d? pochodzic fundusze m.in. na szkolenia dla urz?dnikdw i ujednolicenie kwestii formalnych. Wsrdd zadari uwzgl?dnionych w przyj?tym dokumencie znalazto si^ porz^dkowanie rejestru zabytkow oraz przygotowanie zasad oceny stanu zachowania zabytkow nieruchomych. Program ma na celu takze zwi?kszenie uspotecznienia ochrony zabytkow i opieki nad zabytkami poprzez promowanie takich narz?dzi jak konkursy, konsultacje z mieszkancami i wspdtpraca z mediami. Dokument doprecyzowuje ponadto kompetencje samorz^ddw w zakresie realizowania projektdw konserwatorskich i rewitalizacyjnych. Do tej pory nie opracowano aktualizacji Krajowego Programu Ochrony Zabytkow i Opieki nad Zabytkami.

14 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Konihskiego na lata 2019 - 2022

• Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004 - 2013 wraz z Uzupetnieniem na lata

2004 - 2020 Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004 - 2013, przyj^ta przez Rad^ Ministrdw 21 wrzesnia 2004 r., rozwini^ta w 2005 r., poprzez przygotowane przez Ministerstwo Kultury uzupetnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 - 2020, jest podstawowym dokumentem rz^dowym, w ktdrym w oparciu o rzetelna analiz podj^to prob^ okreslenia zasad polityki kulturalnej paristwa w warunkach rynkowych. Stanowi ona podstaw^ do dalszych systemowych rozwi^zan w dziedzinie kultury. Misj^ tej strategii jest ,,zrownowazony rozwoj kultury, jako najwyzszej wartosci przenoszonej ponad pokoleniami, okreslaj^cej catoksztatt historycznego i cywilizacyjnego dorobku Polski, wartosci warunkuj^cej tozsamosc narodow^ i zapewniaj^cej ci^gtosc tradycji i rozwoj regionow". Uznaj^c kultur^ za jeden z podstawowych czynnikow rozwoju regionow zapisano w strategii nast^pujgce priorytety: -wzrost efektywnosci zarz^dzania kultur^, -wprowadzenie innowacyjnych rozwi^zari w systemie dziatalnosci kulturalnej i w systemie upowszechniania kultury, -wzrost uczestnictwa i wyrownanie szans w dost^pie do szkolnictwa artystycznego, dobr i ustug kultury, -poprawa warunkow dziatalnosci artystycznej, -efektywna promocja twdrczosci, -zachowanie dziedzictwa kulturowego i aktywna ochrona zabytkow, -zmniejszenie luki cywilizacyjnej przez modernizacj^ i rozbudow^ infrastruktury kultury. Uzupetnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 - 2020 wprowadza programy operacyjne stuz^ce realizacji strategii. Jednym z nich jest Program Operacyjny

,,Dziedzictwo kulturowe". W Programie wyroznione zostaty dwa komplementarne priorytety: -rewaloryzacja zabytkow nieruchomych i ruchomych oraz rozwoj kolekcji muzealnych. Podstawowym celem priorytetu jest poprawa stanu zachowania zabytkow, kompleksowa ich rewaloryzacja, zwi^kszenie roli zabytkow w rozwoju turystyki, poprawa warunkow instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w zakresie ochrony zabytkow i ich dokumentacji, zabezpieczenie zabytkow, muzealiow i archiwaliow przed skutkami kl^sk zywiotowych, kradziezami i nielegalnym wywozem za granic^, -zadania zwi^zane z zakupami dziet sztuki i kolekcji dla instytucji muzealnych, zakupami starodrukdw i archiwaliow, konserwacji i digitalizacji muzealiow, archiwaliow, starodrukbw, ksi^gozbiorow oraz zbiorow filmowych, wspieraniu rozwoju muzealnych pracowni konserwatorskich oraz nowych technik konserwacji zabytkow ruchomych.

15 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

• Strategia na rzecz Odpowiedzialnego rozwoju do roku 2020 (z perspektywq do 2030 r.) Strategia na rzecz Odpowiedzialnego rozwoju do roku 2020 (z perspektyw^ do 2030 r.) (SOR) zostata przyj?ta uchwat^ nr 8 przez Rad? Ministrdw dnia 14 lutego 2017 r. Jest to aktualizacja Strategii Rozwoju Kraju 2020, przyj^tej uchwat^ Rady Ministrdw z dnia 25 wrzesnia 2012 r. SOR jest strategicznym instrumentem zarzqdzania politykq rozwoju realizowan^ przez instytucje paristwa. W jednolitym systemie programowym przedstawia cele do realizacji w horyzoncie roku 2020 i 2030, okresla wskazniki ich realizacji, wskazuje sposdb ich osi^gania oraz okresla najwazniejsze projekty stuz^ce realizacji celdw SOR. Gtdwnym celem SOR jest tworzenie warunkdw dla wzrostu dochoddw mieszkaricdw Polski przy jednoczesnym wzroscie spdjnosci w wymiarze spotecznym, ekonomicznym, srodowiskowym i terytorialnym. Zadania powi^zane z obszarem ochrony zabytkdw zostaty uwzgl?dnione w nast?puj^cych obszarach: 1). Obszar e-paristwo - kierunek interwencji: 1. Budowa i rozwdj e-administracji - orientacja administracji paristwa na uslugi cyfrowe. Wyznaczony projekt strategiczny: Digitalizacja i rozwoj kultury cyfrowej - kontynuacja procesdw zwi^zanych z digitalizacj^, przechowywaniem i udost?pnianiem rdznego typu zasobdw dziedzictwa cyfrowego w Polsce (muzealnych, bibliotecznych, archiwalnych, audiowizualnych i zabytkdw), w tym do celdw ponownego wykorzystywania, w ramach ktdrego digitalizacj^ nalezy rozumiec, jako nowoczesn^ form^ konserwacji i zabezpieczania najcenniejszych zasobow kultury. 2). Kapital ludzki i spoteczny - kierunek interwencji: 4. Wzmocnienie roli kultury dla rozwoju gospodarczego i spojnosci spotecznej. Dziatania do 2020 r.: -Wzmacnianie potencjatu instytucji kultury o szczegdlnynn znaczeniu - wspieranie instytucji kultury, ktdrych wieloletnia dziatalnosc i tradycja maj^ szczegdlne znaczenie dla celdw polityki paristwa w obszarze kultury i ktdrych dorobek jest waznym elementem budowania tozsamosci kulturowej Polakdw oraz narz^dziem promocji Polski w swiecie.

-Wypracowanie systemu wspierania rozwoju sektordw kreatywnych - stworzenie warunkow dla rozwoju sektordw kreatywnych w Polsce, ktdre wptyn^ na rozwoj catego ekosystemu wspierania kultury. Dziatania do 2030 r.: • Ochrona i promocja dziedzictwa narodowego - wykorzystanie potencjatu dziedzictwa dla wzmacniania kapitatu spotecznego oraz poczucia tozsamosci i wspdlnoty; inwestycje w dziedzictwo narodowe (dobra kultury, nauki i sztuki, zabytki, rozwoj sieci muzedw, wspieranie i promocja dziedzictwa kulturowego wpisanego na list^ swiatowego dziedzictwa UNESCO). -Wzmacnianie tozsamosci, poczucia wspdlnoty i wi?zi mi^dzypokoleniowych, poprzez uczestnictwo i zwi?kszanie dost?pu do instytucji i dziet kultury na wszystkich poziomach funkcjonowania wspdlnoty (lokalnym, regionalnym, narodowym), likwidacja ,,biatych plam" w dost?pie do kultury.

16 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

•Strategia rozwoju kapitatu spotecznego 2020 Strategia rozwoju kapitatu spotecznego 2020 zostata przyj?ta uchwat? nr 104 przez Rad? Ministrbw z dnia 18 czerwca 2013 r. Jest jedn? z dziewi?ciu tzw. strategii zintegrowanych, stuz?cych wdrozeniu SRK 2020. Jako eel gtowny wskazano w niej wzmocnienie udziatu kapitatu spotecznego w rozwoju spoteczno - gospodarczym Polski, w ktdrego ramach okreslono cztery cele szczegbtowe. W kontekscie ochrony zabytkbw i opieki nad nimi wskazac mozna czwarty z celbw ,,Rozwbj i efektywne wykorzystanie potencjatu kulturowego i kreatywnego", a zwtaszcza jego priorytet 4.1. ,,Wzmocnienie roll kultury w budowaniu spbjnosci spotecznej". Wytyczone tutaj kierunki dziatari to: 4.1.1.Tworzenie warunkbw wzmacniania tozsamosci i uczestnictwa w kulturze na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym. 4.1.2.Ochrona dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego oraz krajobrazu. 4.1.3.Digitalizacja, cyfrowa rekonstrukeja i udost?pnianie dbbr kultury. Walory i potencjat tkwi?cy w dziedzictwie kulturowym s? postrzegane w strategii, jako ,,kluczowy element potencjatu kulturowego", a tym samym jedna z ,,szans rozwojowych dla catego spoteczeristwa". W strategii podnosi si? takze kwesti? znaczenia aktywnej partycypacji spotecznej w ochronie zabytkbw i opiece nad nimi.

•Koncepcja zagospodarowania przestrzennego kraju 2030 Koncepcja zagospodarowania przestrzennego kraju 2030 zostata przyj?ta uchwat? nr 239 Rady Ministrow dnia 13 grudnia 2011 r. Jest to najwazniejszy dokument dotycz?cy tadu przestrzennego Polski. Jego celem strategicznym jest efektywne wykorzystanie przestrzeni kraju i jej zrbznicowanych potencjatbw rozwojowych do osi?gni?cia: konkurencyjnosci, zwi?kszenia zatrudnienia i wi?kszej sprawnosci panstwa oraz spbjnosci spotecznej, gospodarczej i przestrzennej w dtugim okresie. Koncepcja ta ktadzie szczegblny nacisk na budowanie i utrzymywanie tadu przestrzennego, poniewaz decyduje on o warunkach zycia obywateli, funkejonowaniu gospodarki i pozwala wykorzystywac szanse rozwojowe. Koncepcja formutuje takze zasady i dziatania stuz?ce zapobieganiu konfliktom w gospodarowaniu przestrzeni^ i zapewnieniu bezpieczenstwa, w tym powodziowego. W znacznie wi?kszym stopniu niz dotychczas uwzgl?dnia problematyk? ochrony dziedzictwa kulturowego w systemie ksztattowania prawidtowej polityki przestrzennej. Jako cele polityki przestrzennej w aspekcie ochrony zabytkbw wskazano: -ograniczenie presji urbanizacyjnej na obszary dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, poprzez rozwbj narz?dzi wspierania finansowego ochrony przyrody i krajobrazu, -wprowadzenie systemu standardbw zabudowy i zagospodarowania terenu na terenach o nizszym rezimie ochronnym, -wprowadzenie narz?dzi kompensacji utraconych korzysci ekonomicznych na terenach o wysokich restrykejach konserwatorskich, -wspieranie rewitalizacji zdegradowanych przestrzeni: starych dzielnic mieszkaniowych, obiektbw poprzemystowych, pokolejowych, opuszczonych wsi przez przyj?cie regulacji z zakresu rewitalizacji obszarbw miejskich i starych zasobbw mieszkaniowych.

17 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

4.1. Relacje Powiatowego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie wojewodztwa

Przy sporz^dzaniu POnZ omdwiono uwarunkowania zewn^trzne ochrony zasobow dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy wynikaj^ce z dokumentdw na poziomie wojewddzkim: Program opieki nad zabytkami wojewodztwa wielkopolskiego na lata 2017 - 2020, Strategia rozwoju wojewodztwa wielkopolskiego do 2020 roku. Wielkopolska 2020, Plan zagospodarowania przestrzennego wojewodztwa wielkopolskiego, Strategia rozwoju turystyki w wojewddztwie wielkopolskim do 2020 roku, Regionalny Program Operacyjny Wojewodztwa Wielkopolskiego 2014 - 2020. POnZ jest zgodny z celami, zasadami i kierunkami wyznaczonymi w wojewddzkich dokumentach programowych oraz z dokumentami wyznaczaj^cymi kierunki polityki przestrzennej powiatu.

• Program opieki nad zabytkami wojewodztwa wielkopolskiego na lata 2017 - 2020 Program opieki nad zabytkami wojewodztwa wielkopolskiego na lata 2017 - 2020 zostat przyj^ty uchwat^ nr XXXVIII/901/17 przez Sejmik Wojewodztwa Wielkopolskiego dnia 27 listopada 2017 r. Program ten jest aktualizacj^ i kontynuacj^ Programu opracowanego na lata 2008 - 2011, nast^pnie na lata 2013 - 2016. Podstawowym zadaniem Programu jest stymulowanie wszelkich dziatari na rzecz opieki nad zabytkami. W dokumencie, omdwione zostaty zabytki nieruchome, ruchome i archeologiczne wojewodztwa wielkopolskiego oraz przedstawiony zostat w formie tabelarycznej zasdb zabytkdw nieruchomych i archeologicznych wpisanych do rejestru zabytkdw, a takze znajduj^cych sie w ewidencji zabytkow b^d^ce w posiadaniu Wojewodztwa Wielkopolskiego i Wojewodzkich Samorz^dowych Jednostek Organizacyjnych. W Programie wyznaczono siedem celdw wraz z zadaniami oraz podmioty odpowiedzialne za realizacj^ zadari, ktdre b^d^ realizowane przez Samorz^d Wojewodztwa Wielkopolskiego w miar^ posiadanych srodkdw: Cel 1: Poprawa stanu zabytkow poprzez podjecie dziatari maj^cych na celu popraw^ ich zachowania. Cel 2: Wt^czenie problemdw ochrony zabytkow do systemu zadari strategicznych wynikaj^cych z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju. Cl 3: Podejmowania dziatan zwi^kszaj^cych atrakcyjnosc zabytkdw dla potrzeb spotecznych i turystycznych. Cel 4: Wt^czanie problemow ochrony dziedzictwa kulturowego Wielkopolski do dziatari edukacyjnych. Cel 5: Prowadzenie planowanych dziatari wspieraj^cych dziedzictwo niematerialne. Cel 6: Podejmowanie przedsi^wzi^c umozliwiaj^cych tworzenie miejsc pracy zwi^zanych z opiek^ nad zabytkami. Cel 7. Podejmowanie i okreslenie warunkdw wspdtpracy z wtascicielami obiektdw zabytkowych.

18 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

• Strategia rozwoju wojewodztwa wielkopolskiego do 2020 roku. Wielkopolska 2020 Strategia rozwoju wojewodztwa wielkopolskiego do 2020 roku. Wielkopolska 2020 zostata przyj?ta uchwat^ nr XXIX/559/12 przez Sejmik Wojewodztwa Wielkopolskiego dnia 17 grudnia 2012 r. Jest to aktualizacja Strategii rozwoju wojewodztwa wielkopolskiego do 2020 roku, przyj?tej uchwat^ nr XUI/692A/O5 Sejmiku Wojewodztwa Wielkopolskiego z dnia 17 grudnia 2005 r. Strategia okresla kierunki, cele i uwarunkowania rozwoju wojewodztwa. Wytyczne te stanowi^ podstaw? konstrukcji planu zagospodarowania przestrzennego, dzi?ki czemu staj^ si^ one czynnikiem determinuj^cym, rdwniez poprzez zachowanie i popraw? jakosci krajobrazu kulturowego i przyrodniczego. Wizja Wielkopolski: Wielkopolska 2020 roku - w wyniku stopniowego osi^gania celow strategii ma bye regionem inteligentnym, innowacyjnym i spbjnym. Misjq okreslon^ w strategii jest: -Skupienie wszystkich podmiotbw dziataj^cych na rzecz wzrostu konkurencyjnosci regionu, poprawy warunkbw zycia mieszkartcbw oraz odsuni?cia perspektywy zapasci demograficznej. -Uzyskanie efektu synergii przez stworzenie spbjnej koncepeji wykorzystania srodkow publicznych. -Wykorzystanie wtasnych instrumentbw dla uzyskania efektu dzwigni. Cel generalny strategii: Efektywne wykorzystanie potencjatow rozwojowych na rzecz wzrostu konkurencyjnosci wojewodztwa, stuz^ee poprawie jakosci zycia mieszkaricow wwarunkach zrbwnowazonego rozwoju. Dla celu generalnego ustalono osiem celow strategicznych, wraz z celami operacyjnymi. W ramach obszaru ochrony srodowiska i ochrony dziedzictwa kulturowego, wyznaczone nast?puj^ce cele: Cel strategiczny 2. Poprawa stanu srodowiska i racjonalne gospodarowanie jego zasobami. Cel strategiczny 2. Poprawa stanu srodowiska. Cel operacyjny 2.1. Wsparcie ochrony przyrody. Cel operacyjny 2.2. Ochrona krajobrazu. Cel operacyjny 2.3. Ochrona zasobbw lesnych i ich racjonalne wykorzystanie. Cel strategiczny 8. Zwi?kszanie zasobbw oraz wyrdwnywanie potencjatow spotecznych wojewodztwa. Cel operacyjny 8.10. Ochrona i utrwalanie dziedzictwa kulturowego. Jednym z fundamentdw kapitatu spotecznego jest tozsamosc regionalna, otwartosc na inne kultury oraz tolerancja. Bez poczucia tozsamosci i znajomosci wtasnej kultury nie mozna budowac wi?zi spotecznych. Rozwbj spoteczny, w tym tozsamosc kulturowa, jest waznym czynnikiem ksztattowania konkurencyjnosci regionu. Wielkopolska moze bye regionem, ktbry nie tyiko wspiera wewn?trzny rozwoj kulturalny, ale rbwniez przyci^ga jednostki kreatywne, dziataj^ce w przestrzeni kultury, poprzez stworzenie wizerunku regionu otwartego na mobilnosc idei oraz odmienne wzorce i wartosci kulturowe. Cel ten realizowany powinien bye przez nast?puj^ce kierunki dziatan: -Promocja kultury regionalnej. -Poprawa warunkbw dla utrwalania tozsamosci oraz upowszechniania dorobku kultury lokalnej i regionalnej.

19 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

-Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego oraz historycznego regionu. -Rozwoj cyfrowego systemu zarz^dzania dobrami kultury. -Wsparcie rozwoju kultury jako jednego z kreatywnych sektorow gospodarki regionu i rozwoj przedsi?biorczosci w tej dziedzinie. -Wzmocnienie pluralizmu kulturowego jako rozwojowej przeciwwagi dla dziedzictwa kulturowego regionu, odpowiedzialnego za state elementy kultury. -Stymulacja przeptywu tresci kulturowych (transfer mi?dzykulturowy) oraz wewn?trznej innowacji w sferze kultury, jako niezb?dnych czynnikdw rozwoju kultury. -Zmniejszanie przestrzennych, spotecznych i ekonomicznych dysproporcji w dost?pie do kultury.

• Plan zagospodarowania przestrzennego wojewodztwa wielkopolskiego Plan zagospodarowania przestrzennego wojewodztwa wielkopolskiego zostat przyj?ty uchwat^ nr XLII/628/2001 przez Sejmik Wojewodztwa Wielkopolskiego dnia 26 listopada 2001 r., nast?pnie zmieniony uchwatq nr XLVI/690/10, przyj?t^ przez Sejmik Wojewodztwa Wielkopolskiego dnia 26 kwietnia 2010 r. Plan okresla zasady ksztattowania przestrzeni oraz kierunki zagospodarowania dla terenow wchodz^cych w sktad administracyjnych granic wielkopolski. Podstawowym celem zagospodarowania przestrzeni wojewodztwa wielkopolskiego jest doprowadzenie do zrdwnowazonego rozwoju catego terytorium wojewodztwa, mi?dzy innymi poprzez rozwazne zarz^dzanie obszarem wojewodztwa oraz ochron? srodowiska naturalnego i dziedzictwa kulturowego, stanowi^ce jedno z trzech zatozeri planu. W dokumencie podkreslono wartosc wptywu bogactwa kulturowego Wielkopolski oraz elementow dziedzictwa kulturowego sktadaj^cych si? na tozsamosc kulturow? Wielkopolan. Plan formutuje liczne ogdlne zasady odnosz?ce si^ do ksztattowania przestrzeni, rdwniez z uwzgl?dnieniem regut dotycz^cych poszanowania dobr kultury. Z tresci planu wynika, iz jednym z najwazniejszych elementow dziedzictwa kulturowego Wielkopolski s^ zachowane historyczne struktury przestrzenne miast i wsi, ktdre znajduj^ bezposrednie odzwierciedlenie w zagospodarowaniu przestrzennym catego regionu. Plan uznaje, ze podstawow^ zasad^ pozwalaj^c^ na zachowanie ddbr kultury dla innych pokolen jest bezwzgl?dne przestrzeganie obowi^zuj^cego w tym zakresie prawa. Ochrona dziedzictwa kutturowego powinna bye realizowana poprzez wtasciwe zapisy w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego oraz w studiach uwarunkowah i kierunkdw zagospodarowania przestrzennego gmin. W Planie przyj?to, iz podstawow^ zasad^ ksztattowania rozwoju wojewodztwa powinno bye optymalne wykorzystanie szeroko rozumianych uwarunkowan wewn?trznych oraz szans wynikaj^cych z uwarunkowah zewn?trznych, dla zaspokajania potrzeb mieszkahcdw i sprawnego funkejonowania podmiotdwgospodarczych. Za gtbwne zasady zagospodarowania przestrzennego wojewodztwa wielkopolskiego, przyj?to mi?dzy innymi: -tworzenie warunkdw do wspdtistnienia srodowiska przyrodniczego i zurbanizowanego; -zachowanie dziedzictwa kulturowego i wpisanie go w struktury przestrzenne i otaczaj^ey krajobraz.

20 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniiiskiego na lata 2019 - 2022

W Planie okreslono, ze w zagospodarowaniu przestrzeni w odniesieniu do ochrony dziedzictwa kulturowego nie powinno si^ przekraczac nast^puj^cych wskazan: -w obszarach chronionego krajobrazu nie powinno si^ lokalizowac obiektbw i urz^dzen zaktbcaj^cych w drastyczny sposbb walory kulturowe; -ochronie podlegaj^ obiekty cenne kulturowo, wymagaj^ce bezwzgl^dnego zachowania dla przysztych pokoleri oraz ich bezposrednie otoczenie, w ktdrym nie powinny bye lokalizowane obiekty nieprzystosowane architektonicznie i funkcjonalnie; -w strefach ochrony konserwatorskiej zagospodarowanie winno odbywac si na warunkach okreslonych przez stuzby konserwatorskie; -strefy ochrony widokowej (osie widokowe, ci^gi widokowe, dominanty przestrzenne, panoramy) powinny bye wyznaczone poprzez stosowne zapisy oraz w studiach uwarunkowan i kierunkdw zagospodarowania przestrzennego gmin. Z zapisanych w Planie zadaii za najistotniejsze dziatania podejmowane, w ramach ochrony ddbr kultury i dziedzictwa narodowego, uznano: -zwi^kszenie naktaddw na ochron^ dziedzictwa kulturowego, zardwno w budzecie panstwa, jak i w budzetach samorz^dowych; -wpisanie do rejestru zabytkdw wszystkich zachowanych zatozen i uktaddw urbanistycznych; -poszerzenie ewidencji zasobdw dziedzictwa kulturowego wojewbdztwa wielkopolskiego. Konieczne jest umozliwienie publicznego dost^pu do ewidencji w formie elektronicznej; -dalsze prowadzenie archeologicznych badah osadniczych; -wzbogacanie dokumentacji dotycz^eej obiektow dziedzictwa kulturowego, w szczegolnosci: opisow, szkicdw, map i opracowari obiektow oraz digitalizacji danych i ich udost^pnianie

w formie elektronicznej; -promocj^ szlakow kulturowych, parkow kulturowych, pomnikbw historii, a takze obiektow wpisanych na listy dziedzictwa europejskiego; -podnoszenie wizerunku wojewodztwa jako produktu turystycznego, poprzez prawidtow^ informacj^ turystyczn^ w celu dotarcia do okreslonych atrakeji turystycznych.

• Strategia rozwoju turystyki w wojewodztwie wielkopolskim do 2020 roku Strategia rozwoju turystyki w wojewodztwie wielkopolskim do 2020 roku zostata przyj^ta uchwat^ dnia 25 kwietnia 2016 r. nr XVIII/481/16 przez Sejmik Wojewodztwa Wielkopolskiego. Jest to aktualizacja Strategii przyj^tej dnia 27 czerwea 2007 r., ktora obejmowata okres do 2013 r. Jest to wazny dokument z punktu widzenia programowania rozwoju turystyki w regionie. Prace nad Strategi^ obejmowaty dwa uzupetniajace si^ etapy. W pierwszym sformutowano diagnoz^ stanu turystyki w wojewodztwie wielkopolskim, w drugim zas, na bazie analiz i wnioskdw diagnostycznych, okreslono wizj^ i misj^ dalszego rozwoju tego sektora oraz wskazano cztery obszary priorytetowe, ktbre b^d^ decydowac 0 sukcesie dalszego rozwoju turystyki w wojewodztwie wielkopolskim: Produkty turystyczne, Kapitat ludzki, Nowe technologie, Infrastruktura. Przyj^te obszary priorytetowe pozwolity na okreslenie dla kazdego z nich konkretnych celdw strategicznych, celdw operacyjnych i kierunkdw interwencji (kierunkdw dziatan). Dla kazdego celu strategicznego wskazano miary jego osi^gni^cia oraz okreslono potencjalne zrddta finansowania dziatan zmierzaj^cych do jego realizacji.

21 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

Wizja rozwoju turystyki w wojewddztwie wielkopolskim: Wojewddztwo wielkopolskie stanowi synonim solidnej oferty turystycznej, opartej na zroznicowanym potencjale turystycznym regionu i produktach wysokiej jakosci. Nowoczesna i innowacyjna gospodarka turystyczna jest jednym z kluczowych czynnikow rozwoju wojewddztwa, wzmacnia jego konkurencyjnosc w kraju i Europie, Uwzgl^dniaj^c wnioski z analizy diagnostycznej przyj^c nalezy, iz o sukcesie dalszego rozwoju turystyki w wojewodztwie wielkopolskim zdecyduj^ dziatania podejmowane w 4 obszarach priorytetowych: produkty turystyczne, kapitat ludzki, nowe technologie, infrastruktura.

Ponizej przedstawiono cele strategiczne oraz cele operacyjne, ktdre wptyn^ na ochron^ i opiek^ nad zabytkami: I.Produkty turystyczne CEL STRATEGICZNY 1.1 Rozwoj turystyki biznesowej CEL STRATEGICZNY 1.2 Rozwoj produktdw turystyki kulturowej Cel operacyjny 1.2.1 Rozwoj szlakdw turystyki kulturowej, w szczegdlnosci Szlaku Piastowskiego Cel operacyjny 1.2.2 Zachowanie dziedzictwa kulturowego dla przysztych pokolen Cel operacyjny 1.2.3 Propagowanie rozwoju turystyki kulturowej Cel operacyjny 1.2.4 Poprawa dost^pu do informacji o obiektach i wydarzeniach kulturalnych Cel operacyjny 1.2.5 Rozwoj i promocja kulinarnego dziedzictwa regionu CEL STRATEGICZNY 1.3 Rozwoj produktdw turystyki przyrodniczej CEL STRATEGICZNY 1.4 Rozwoj turystyki aktywnej

II.Kapitat ludzki CEL STRATEGICZNY II.1 Tworzenie nowych miejsc pracy w gospodarce turystycznej CEL STRATEGICZNY 11.2 Podnoszenie kompetencji kadr gospodarki turystycznej CEL STRATEGICZNY 11.3 Tworzenie warunkdw sprzyjaj^cych wspotpracy w gospodarce turystycznej

III.Nowe technologie CEL STRATEGICZNY III Wykorzystanie technologii informacyjno - komunikacyjnych w promocji i dystrybucji produktdw turystycznych

IV.Infrastruktura CEL STRATEGICZNY IV. 1 Poprawa stanu infrastruktury zwi^kszaj^cej dost^pnosc przestrzeni turystycznej wojewodztwa CEL STRATEGICZNY IV.2 Wzrost ilosciowy i jakosciowy bazy noclegowej.

• Regionalny Program Operacyjny Wojewodztwa Wielkopolskiego 2014 - 2020 Komisja Europejska w dniu 12 lutego 2015 r. przyj^ta programy operacyjne na lata 2014 - 2020 dla dziewi^ciu polskich wojewddztw, w tym dla wojewodztwa wielkopolskiego. Program sktada si^ z 10 Osi Priorytetowych. W ramach Osi priorytetowej IV. Srodowisko, Dziatanie 4.4. Zachowanie, ochrona, promowanie i rozwoj dziedzictwa naturalnego i kulturowego, wyznaczono nast^puj^ce poddziatania oraz cele: Poddziatanie 4.4.1. Inwestycje w obszarze dziedzictwa kulturowego regionu; Poddziatanie 4.4.2. Wydarzenia kulturalne;

22 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Konirtskiego na lata 2019 - 2022

Poddziatanie 4,4.3. Zachowanie, ochrona, promowanie i rozwdj dziedzictwa naturalnego i kulturowego w ramach ZIT i OSI. Cel tematyczny: Zachowanie i ochrona srodowiska naturalnego oraz wspieranie efektywnego gospodarowania zasobami; Priorytet inwestycyjny: 6c Zachowanie, ochrona, promowanie i rozwoj dziedzictwa naturalnego i kulturowego. Cel szczegdtowy dziatania: Zwi^kszona atrakcyjnosc obiektdw kultury regionu poprzez interwencje skierowane na inwestycje chroni^ce ich stan.

5. Uwarunkowania wewn^trzne ochrony dziedzictwa kulturowego

5.1. Relacje Powiatowego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie powiatu

Wtadze samorz^dowe w procesie zarzqdzania powiatem kieruj^ sie wytycznymi zawartymi w sporz^dzonych na poziomie powiatowym opracowaniach, ktore obejmuj^ catoksztatt zjawisk i czynnikdw istotnych dla lokalnego rozwoju. POnZ jest zgodny z innymi dokumentami powiatowymi dotycz^cymi rdznych aspektdw zycia spoteczno gospodarczego. Powiat wykonuje zadania publiczne o charakterze ponadgminnym. Uchwata dotycz^ca przyj^cia POnZ podj^ta przez powiat obowi^zuje na terytorium catego powiatu - wszystkich gmin wchodz^cych w jego sktad. Dlatego poszczegdlne gminy wchodz^ce w sktad powiatu koninskiego opracowuj^c wtasne dokumenty strategiczne i planistyczne 0charakterze gminnym b^d^ musiaty przeanalizowac i wzi^c pod uwag zapisy i dziatania dotycz^ce dziedzictwa kulturowego w powiecie zawarte w POnZ. • Strategia rozwoju turystyki Obszaru Funkcjonalnego Aglomeracji Koninskiej Strategia rozwoju turystyki Obszaru Funkcjonalnego Aglomeracji Koninskiej przyj^ta uchwat^ nr LV/387/2014 przez Rade Powiatu Koninskiego z dnia 30 pazdziernika 2014 r. Opracowanie i wdrozenie Strategii ma doprowadzic do wzrostu liczby turystow odwiedzaj^cych region oraz zaprezentowac kompleksowe podejscie do zagadnienia budowania produktu turystycznego. Strategia okresla moziiwe koncepcje rozwoju turystyki w oparciu o dominuj^ce walory i istniej^ce uwarunkowania, wyznacza cele rozwoju turystyki OFAK, koncepcje budowy produktow turystycznych wraz z propozycj^ systemu wdrazania, monitoringu 1ewaluacji Strategii. OFAK ztozony jest z partnerdw samorz^dowych: Miasto Konin (powiat grodzki), Powiat Konihski (powiat ziemski) oraz 14 gmin powiatu koninskiego. Na podstawie diagnozy strategicznej, analizy SWOT oraz przy udziale przedstawicieli lokalnej spotecznosci, dla kazdego z obszardw strategicznych ustalono cele strategiczne, przypisane do poszczegolnych kluczowych obszardw rozwojowych, realizuj^ce jednoczesnie

23 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

wczesniej okreslone priorytety. W obszarze ochrony zabytkdw i dziedzictwa kulturowego wskazano: 1.2 Kluczowy obszar rozwojowy GOSPODARKA. Cel strategiczny V. Integracja produktow turystyki kulturowej, wypoczynkowej i pielgrzymkowej w oparciu o warunki naturalne (w tym wody geotermalne) i dziedzictwo kulturowe. Cele szczegotowe: V.I Opracowanie Strategii rozwoju turystyki wraz z programem rozwoju komunikacji

rowerowej. V.2 Rozwbj turystyki. W Strategii opisano dziedzictwo i dost?p do kultury, w tym tradycje kulturowe obszaru, dziedzictwo i stan jego zachowania, dost?p do kultury, dokonano charakterystyki oferty kulturalnej w Aglomeracji oraz oceny oferty kulturalnej. Okreslenie preferencji mieszkaiicbw Aglomeracji w tym zakresie. W tym zakresie dokonano nast?puj^cego podsumowania: Obszar Funkcjonalny Aglomeracja Koninska charakteryzuje zroznicowane i dosyc bogate, dobrze zachowane dziedzictwo kultury, zarowno materialnej, jak i niematerialnej. Oferta kulturalna w OFAK jest zroznicowana, z reguty nie odbiegaj^ca od porownywalnych obszarow. Dobrze oceniana jest paleta mozliwosci w Koninie, podkresla si^ w tym przypadku mozliwosc oddziatywania na powiat ziemski pod warunkiem zwi?kszenia dost?pnosci.

• Strategia rozwoju turystyki Obszaru Funkcjonalnego Aglomeracji Koniriskiej wraz z programem rozwoju komunikacji rowerowej Strategia rozwoju turystyki Obszaru Funkcjonalnego Aglomeracji Koniriskiej wraz z programem rozwoju komunikacji rowerowej zostata przyj?ta uchwat^ nr IX/39/2015 przez Rad? Powiatu Koninskiego z dnia 28 maja 2015 r. Strategia rozwoju turystyki Obszaru Funkcjonalnego Aglomeracji Koniriskiej (OFAK) jest realizowana w ramach projektu ,,Aglomeracja koninska - wspbtpraca JST kluczem do nowoczesnego rozwoju gospodarczego", ktory jest wspotfinansowany ze srodkow Unii Europejskiej. Strategia ma doprowadzic do wzrostu liczby turystow odwiedzaj^cych region oraz zaprezentowac kompleksowe podejscie do zagadnienia budowania produktu turystycznego. Strategia okresla mozliwe koncepcje rozwoju turystyki w oparciu o dominuj^ce walory i istniej^ce uwarunkowania, wyznacza cele rozwoju turystyki OFAK, koncepcje budowy produktow turystycznych wraz z propozycj^ systemu wdrazania, monitoringu i ewaluacji Strategii. W Strategii wskazano 3 cele strategiczne oraz przypisane im cele operacyjne wobszarach priorytetowych rozwoju turystyki: produkty turystyczne, infrastruktur? oraz budow? marki (marketing i zarz^dzanie). Wszystkie cele zwi^zane s^ posrednio z ochron^ dziedzictwa kulturowego regionu. Cel strategiczny I. Kreacja i rozwoj produktow turystycznych OFAK. Cele operacyjne:

1.1. Ksztattowanie i tworzenie produktow turystycznych, w tym catorocznych.

1.2.Wdrozenie produktow turystycznych.

24 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

Cel strategiczny II. Rozwoj i modernizacja infrastruktury turystycznej OFAK. Cele operacyjne: 2.1.Rozbudowa/modernizacja/infrastruktury turystycznej OFAK. 2.2. Rozbudowa infrastruktury noclegowej, gastronomicznej. Cel strategiczny III. Budowa i wdrozenie marki turystycznej OFAK. Cele operacyjne: 3.1.Budowa rozpoznawalnej marki turystyczno - rekreacyjnej OFAK. 3.2.Ksztattowanie wspolnej promocji i informacji turystycznej OFAK. 3.3.Zarz^dzanie mark^ turystyczn^ OFAK. 3.4. Wsparcie dla rozwoju turystyki OFAK. W Strategii w obszarze zabytkow opisano: -zasoby dziedzictwa kulturowego regionu, ktbre stanowi^ jedn^ z gtbwnych atrakcji turystycznych OFAK, -kultur^, w tym instytucje kultury, imprezy kulturalne,

-szlaki turystyczne (piesze, rowerowe, kulturowe, konny, -miejsca kultu religijnego W rozdziale 2.4. Analiza stanu zagospodarowania przestrzeni turystycznej, omowiono zasadnicze aspekty zwi^zane z zagospodarowaniem przestrzeni turystycznej stuz^ce ruchowi turystycznemu ze szczegblnym uwzgl^dnieniem wykorzystania infrastruktury turystycznej, takiej jak: obiekty zabytkowe, przyrodnicze, rozrywkowe, sportowe, baz^ noclegow i gastronomiczn^.

• Plan ochrony zabytkow na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych dla Powiatu Koninskiego Plan ochrony zabytkow na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych dla Powiatu Koninskiego zostat opracowany w 2015 r. Plan jest dokumentem polityki administracyjnej w zakresie podejmowanych dziatari dotycz^cych inicjowania, wspierania i koordynowania prac z dziedziny ochrony zabytkow i krajobrazu kulturowego. Stanowi podwalin^ wspotpracy mi^dzy samorz^dem powiatowym, samorz^dami gminnymi, wtascicielami zabytkow i Wojewodzkim Konserwatorem Zabytkow. Wspotpraca ta rozwijana w kolejnych latach powinna przyniesc lokalnej spotecznosci wymierne korzysci - zachowanie naszego dziedzictwa kulturowego dla przysztych pokoleh. Ochrona zabytkow, na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych, polega na planowaniu, przygotowaniu i realizacji przedsi^wzi^c zapobiegawczych, dokumentacyjnych, zabezpieczaj^cych, ratowniczych i konserwatorskich, maj^cych na celu ich uratowanie przed zniszczeniem, uszkodzeniem lub zagini^ciem. Dziatania te, realizuj^ w ramach zadah obrony cywilnej, organy administracji publicznej odpowiednich stopni i kierownicy jednostek organizacyjnych posiadaj^cych zabytki, przy uzyciu srodkow finansowych posiadanych przez te jednostki.

25 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

5.2. Charakterystyka zasobow oraz analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego powiatu koninskiego

5.2.1. Charakterystyka powiatu

• Potozenie geograficzne Powiat koninski usytuowany jest w centralnej Polsce, we wschodniej cz^sci Wielkopolski. Siedzib^ powiatu jest miasto Konin. W sktad terytorium powiatu koninskiego wchodzi 14gmin: -5 gmin miejsko - wiejskich: Golina, Kleczew, Rychwat, Sompolno, Slesin; -9 gmin wiejskich: Grodziec, Kazimierz Biskupi, Kramsk, Krzymow, Rzgdw, Skulsk, Stare Miasto, Wierzbinek, Wilczyn. Podzielone s^ na 296 sotectw. Spotecznosc lokalna zamieszkuje 488 miejscowosci wiejskich i 5 miejskich.

Rys. 1. Mapa powiatu

zrodtn hup //www eszkola-wielkopolska.pl/e5zkola/projektv/liceum-zychlin/zielona_energia^w_powiecie_koninshtm/(data doat^pu 08.06.2018 r.}

Przez obszar powiatu przebiegaj^ drogowe i kolejowe szlaki komunikacyjne o znaczeniu krajowym i mi^dzynarodowym, w tym autostrada A-2.

• Srodowisko przyrodnicze i uksztattowanie terenu

26 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

Powiat wchodzi w sktad pasa nizin w obr?bie Niziny Wielkopolskiej. W centralnej cz?sci powiatu rozposciera si^ szeroka dolina Warty. Na potnoc i potudnie od niej, wznosz? si? zroznicowane obszary wysoczyzn, na potnocy znajduj? si? 23 jeziora polodowcowe. Powiat lezy w obszarze, gdzie panuje klimat umiarkowany z tagodnymi zimami i niskim rocznym poziomem opadbw atmosferycznych. Terytorium powiatu jest ubogo wyposazone w uzyteczne zasoby naturalne. Najwi?kszym, eksploatowanym bogactwem jest w?giel brunatny, ktbrego ztoza potozone s? na potnoc od Konina. Lasy zajmuj? ogbtem 25 tys. ha, co stanowi 15,9 powierzchni ogbtem. Do walorbw przyrodniczo - krajobrazowych srodowiska naturalnego powiatu zaliczyc nalezy takze obszary chronione: dolin? rzeki Warty, kompleks lesny na potudniowy - wschbd od Konina, Puszcz? Bieniszewsk? oraz okolice Jeziora Gopto i jezior skulskich. Na terenie powiatu koninskiego wyst?puj? nast?puj?ce obszary prawnie chronione: I.6 rezerwatbw przyrody (t?cznie zajmuj? powierzchni? 3599,17 ha): -Rezerwat Mielno (93,65 ha), -Rezerwat Bieniszew (144,40 ha), -Rezerwat Sokbtki (240,00 ha), -Rezerwat Pustelnik (100,25 ha), -Rezerwat Ztota Gora (123,87 ha), -cz?sc rezerwatu Nadgoplanski Park Tysi?clecia (2897 ha). II.2 parki krajobrazowe (t?czna powierzchnia na terenie powiatu 5600 ha): -cz?sc Powidzkiego Parku Krajobrazowego (3550 ha), -cz?sc Nadwarcianskiego Parku Krajobrazowego (2050 ha). III.4 obszary chronionego krajobrazu (na terenie powiatu obejmuj? powierzchni? 49 490 ha):

-Obszar Powidzko - Bieniszewski, -Obszar Goplansko-Kujawski, -Obszar Ztotogorski, -Obszar Pyzdrski, IV.59 pomnikow przyrody.

• Turystyka1 Powiat konihski zajmuje zrbznicowany krajobrazowo obszar. Potozony w samym centrum Polski, przedzielony dolin? Warty, z malowniczymi jeziorami, rezerwatami, parkami oraz nieskazonymi lasami, obfituj?cymi w bogactwo rzadkich gatunkbw roslin i zwierz?t, stanowi zarbwno wygodn? baz? turystyczn?, jak i atrakcyjne miejsce dla dtuzszego

wypoczynku. Niew?tpliwym atutem powiatu jest naturalny ci?g jezior polodowcowych, ktbre zach?caj? do uprawiania sportbw motorowodnych oraz do kajakowych i zeglarskich wycieczek. Pot?czone systemem kanatbw i sluz, z zeglowna rzek? Wart?, stanowi? cz?sc tzw. Wielkiej P?tli Wielkopolski - drogi wodnej o dtugosci blisko 690 km. Pojezierny charakter powiatu sprzyja takze w?dkowaniu. Tutejsze wody s? bogate w rozne gatunki stodkowodnych ryb. Szczegolnie korzystne warunki do wpdkowania

1 http://powiat.konin.pl/pl/225/turystyka (data dost?pu 08.06.2018 r.)

27 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022 wyst?puj^ na jeziorach: Mikorzynsko - W^sowskim (gmina Slesin), Slesinskim (gmina Slesin), i Licheriskim (gmina Slesin), M^kolno (gmina Sompolno). Ciekawym miejscem jest nowopowstata nowoczesna przystan wodna w Slesinie. Na obszarze powiatu znajduj^ si? obszary prawnie chronione - 4 obszary krajobrazu chronionego, 6 rezerwatbw, 2 parki krajobrazowe, pomniki przyrody, ktdre s? ostoj? dla unikatowych gatunkbw ptakdw, ssakdw, ptazdw i roslin. Warto odwiedzic rbwniez Osrodek Edukacji lesnej w Grodzcu, ktory zajmuje si? prowadzeniem edukacji lesnej. Jest tu sala z wypchanymi zwierz?tami, makieta kopalni w?gla brunatnego oraz chata, w ktdrej lesniczy opowiada historie. W koronach drzew 8 m nad ziemi? umieszczono sciezk? i platform? z lunet?, ktdrej obserwowac mozna zwierzpta zgodnie zyj?ce w lesnej ochronce. Ciekawym elementem dziedzictwa przyrodniczego jest Nadgoplariski Park Tysi^decia, ktory zasi?giem obejmuje okolice jeziora Gopto i jezior skulskich (Skulskie, Skulska Wies, Czartowo), a takze pola uprawne, t?ki i pastwiska, lasy, bagna, trzcinowiska i inne nieuzytki. W powiecie zostato wytyczonych wiele pieszych i rowerowych szlakbw turystycznych. Stanowi? one doskonat? baz? wypadow?, dla amatorow aktywnego wypoczynku. Wsrod lasdw, jezior i polan krzyzuj^ si^ trasy turystyczne, usytuowane w najbardziej atrakcyjnych, pod wzgl^dem krajobrazowym i kulturowym, rejonach naszego powiatu. Do dyspozycji turystow jest prawie 600 km doskonale oznakowanych tras rowerowych. Dtugosc poszczegdlnych odcinkow jest rozna i zalezy od terendw, ktbrymi przebiegaj^. Powiat koninski wt^czyt si rowniez w projekt Urz^du Marszatkowskiego Wojewodztwa Wielkopolskiego ,,GPSwielkopolska" i od kwietnia 2010 r. informacje o szlakach wzbogacone zostaty o slady GPS dia rowerzystow. Powiat koninski oferuje zwolennikom w^drowek siedem pieszych tras o t^cznej dtugosci ponad 115 km. Przez teren powiatu przebiega takze wiele szlakow historycznych: Bursztynowy, Romariski, Cysterski, Niemiecki, Piastowski Szkocki, Zamkow, Drewnianych Kosciotdw,

Klasztorow. Do atrakcji turystycznych nalez^ takze wieze widokowe: -Wieza widokowa na Ztotej Gorze - potozona w gminie Krzymow w rezerwacie ,,Ztota Gora" 0powierzchni 123,87 ha. Oddana do uzytku w 2014 roku drewniano - stalowa konstrukcja, liczy niecate 30 metrdw wysokosci; -,,Wieza Widokowa Paprotnia" - potozona w gminie Krzymow oddana do uzytku 1 kwietnia 2015 r. Turysci oraz mieszkahcy powiatu koninskiego, po pokonaniu 105 stopni, mog^ podziwiac panoram^ powiatu i Konina z wysokosc ok. 22 metrbw. Konstrukcja wiezy, z tarasem widokowym na wysokosci 18 m. w ksztatcie okr^gu, wykonana jest ze stali 1drewna. Wieza znajduje si^ na wysokosci ok. 118 m n. p. m. Na baz noclegow^ powiatu koninskiego sktadaj^ si^ w gtbwnej mierze hotele, osrodki konferencyjno - wypoczynkowe, domki letniskowe, domki campingowe, pola namiotowe, zajazdy, kwatery prywatne oraz gospodarstwa agroturystyczne - baza noclegowa. Na terenie powiatu rozwini?ta jest baza urz^dzen sportowo - rekreacyjnych, w ktbre wyposazone s^ osrodki konferencyjno - wypoczynkowe i hotele, a w mniejszym stopniu baza ustug paraturystycznych oraz ustug zwi^zanych z rozrywk^.

28 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

Szerok? gam^ walordw przyrodniczych i krajobrazowych powiatu koninskiego uzupetniaj? obiekty swiadcz?ce o jego historycznej i kulturalnej randze. B?d?ce dzietem r?k ludzkich, stanowi? dzis unikaty nie tylko na skal? kraju, ale i swiata. S? rbwniez wizytdwk? powiatu, przyci?gaj?c? corocznie rzesze turystbw. Do wazniejszych i ciekawszych szlakow nalez?: -Szlak Pi?ciu Braci M?czennikow - powstat ku czci braci m?czennikbw; Jana, Benedykta, Mateusza, Izaaka i Krystyna; -Droga Romaiiska - wczesnosredniowieczny szlak prezentuj?cy zachowan? architektur? romansk?; -Szlak Cysterski - trasa nawi?zuje do europejskiego dziedzictwa kulturowego, a takze ukazuje wieloptaszczyznowe zwi?zki opactwa cysterskiego w L?dzie nad Wart^ z licznymi miejscowosciami potozonymi w powicie; -Szlak Piastowski - skupia zespoty budowli architektury romanskiej oraz gotyckiej; -Szlak Szwedzki - trasa upami?tniaj?ca wojny polsko - szwedzkie (1655- 1660), zwtaszcza jej pierwszy okres kapitulacji pod Ujsciem do koncentracji wojsk nieprzyjacielskich pod Koninem i Kotem; -Szlak Szkocki - trasa edukacyjno - kulturowa ukazuj?ca osadnictwo licznych przodkow pochodzenia szkockiego oraz powi?zania polskiego i europejskiego dziedzictwa kulturowego. Szlak t?czy miasta dawnego pogranicza Wielkopolski (Wschowa) z miastami dawnego powiatu koninskiego; -Szlak Klasztorow - trasa turystyczna o znaczeniu kulturowo - edukacyjnym i pielgrzymkowym, prezentuj?ca zachowane trzy klasztory; bernardynow w Kazimierzu Biskupim, kamedutdw w Bienieszewie oraz reformatbw w Koninie; -Drewniane Koscioty Powiatu Koninskiego - szlak prezentuje sakralne, drewniane budowle, ktorych zostato niewiele, a stanowi? istotny element dziedzictwa kulturowego powiatu; -Droga do Malborka - ukazuje jedn? z drog, ktor? rycerstwo zachodnioeuropejskie nadci?gato na wielkie rejzy krzyzackie na Litw? i Zmudz w XIV w. i XV w., organizowane z okazji swi?t Wielkiej Nocy i Bozego Narodzenia. Prezentuje dwa najcenniejsze zabytki heraldyki polskiej wiekow srednich (kosciot w Koninie - Gostawicach oraz kaplica sw. Jakuba w L?dzie nad Wart?), a takze ukazuje miejsca zwi?zane z rycerstwem wielkopolskim aktywnie uczestnicz?cym w zmaganiach z Zakonem NMP, np. Marcin ze Stawska.

5.2.2. Zarys historii obszaru powiatu

,,Historia powiatu koninskiego si?ga drugiej potowy XIV w. Jednak jego ksztattowanie podporz?dkowane byto dtugotrwatemu procesowi dziejowemu. Konin uzyskat przywilej lokacyjny na prawie niemieckim magdeburskim przed 1293 r. (prawdopodobnie w dekadzie lat 1280 - 1290). Z czasem stat si? swoistym centrum i pr?znym osrodkiem municypalnym wschodniej Wielkopolski. Pocz?tkowo, w okresie rozbicia dzielnicowego, podlegatterytorialnie kasztelani l?dzkiej. W czasie ksztattowania si? monarchii stanowej Kazimierza Wielkiego, w Koninie powotano powiat s?dowy, z siedzib? starosty. W 2 potowie XIV w. pojawiaj? si? w zrddtach

29 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Konihskiego na lata 2019 - 2022 wzmianki o okr?gach administracyjnych, okreslanych mianem ,,dystryktbw". Informacje 0dystrykcie koniriskim wyst?puj? w dokumentach z 1362,1384 i 1386 r. Z czasem powiaty zacz?ty poszerzac swoje kompetencje poza wtadz? s?downicz?. Stawaty si? podstawowymi jednostkami terytorialnymi i urz?dami ziemskimi, wchodz?cymi administracyjnie w sktad wojewbdztw. Pierwotnie Konin miat odr?bnych starostdw grodowych. Dopiero w koncu XIV w. przeszedt pod zarz?d starostbw generalnych Wielkopolski. Od tego czasu mozna przyj?c, ze starostowie konihscy stali si? swego rodzaju zarz?dcami ddbr krdlewskich. Powiat konihski obj?tobszar kasztelani Iqdzkiej i przynalezat do jednostki terytorialnie zwierzchniej - wojewbdztwa kaliskiego. Pokrywat si^ w przyblizeniu z dzisiejszymi terenami powiatdw konihskiego i kolskiego oraz cz?sciowo stupeckiego i tureckiego. Taki uktad praktycznie przetrwat do czasdw rozbiorowych w XVIII w. Nalezat do mniejszych powiatdw wojewodztwa, i zajmowat terytorium ok. 2 100 km2. W 1793 r., w wyniku II rozbioru Polski, Konin wraz z obszarem powiatu znalazt si? w granicach Krdlestwa Prus. Wt?czony zostat do tzw. Prus Potudniowych, nowej prowincji Prus, powstatej dla ziem przyt?czonych. Pocz?tkowo przynalezat do departamentu poznariskiego i obejmowat dziewi?c miast: Brudzew, Golin?, Koto, Konin, L?dek, Rychwat, Tuliszkbw, Wtadystawow, Zagdrow oraz 242 inne miejscowosci. Po III rozbiorze w 1795 r. w wyniku, ktorego Rzeczpospolita znikta zupetnie z mapy Europy, Prusy Potudniowe podzielono na trzy departamenty: poznanski, kaliski i warszawski. Powiat koninski do 1806 r. w catosci wchodzit w sktad departamentu kaliskiego. W epoce napoleonskiej, Konin z terytorium powiatu wchodzit w sktad Ksi?stwa Warszawskiego. W 1810 r. powiat liczyt 9 miast i 236 wsi; rozci?gat si? na obszarze 31,3 mil2, tj. okoto 1 750 km2. Spis ludnosci z 1808 r. wskazywat, ze w miastach powiatu zamieszkiwato 8 800, a na wsi 32 800. Kolejne zmiany w uktadzie terytorialnym i porz?dku administracyjnym zaszty po Kongresie Wiederiskim w 1815 r. Na mocy postanowieh z 16 stycznia 1816 r. utworzono tzw. Kongresowe Krolestwo Polskie, de facto stanowi?ce obszar zaboru rosyjskiego. Pocz?tkowo dawne departamenty przemianowano na wojewodztwa, ktdre dzielity si? na obwody, a te z kolei na powiaty. Te ostatnie byty jednoczesnie okr?gami wyborczymi postow na sejm i siedzibami s?dow cywilnych pierwszej instancji. Powiaty dzielity si? na gminy, przy czym najnizszym ogniwem administracji byta gmina wiejska, licz?ca co najmniej dziesi?c dymow. Konin w tym czasie byt jednoczesnie stolic? obwodu i powiatu, 1przynalezat swoim obszarem do wojewodztwa kaliskiego. Dnia 1 stycznia 1845 r. zlikwidowano guberni? kalisk?, ktdrej tereny wraz z obszarem konihskiego znalazty si? w obr?bie guberni warszawskiej. W 1863 r. powstahczy Rz?d Narodowy wrocit do polskiej administracji. Region koninski w ramach wojewodztwa kaliskiego, stanowit najdalej wysuni?ty na zachod powiat, bezposrednio granicz?cy z terenami zaboru pruskiego. Po upadku powstania, powrbcono do uktadu z guberni? kalisk?. Powiat koninski zmniejszyt swoje terytorium, w wyniku powotania juz w 1867 r. nowych powiatow: stupeckiego i tureckiego. Dalsz? cz?sci? rosyjskiej reformy byty postanowienia z 1870 r., w wyniku, ktbrych wielu miasteczkom zabrano prawa miejskie, przeksztatcono je w osady

30 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022 i utworzono w nich gminy, b?dz tez wcielono do innych gmin. W wyniku tego procesu prawa miejskie utracity miasta regionu koniriskiego: Golina, Kleczew, Slesin, Sompolno, Kazimierz Biskupi, Skulsk. Do I wojny swiatowej, powiat koniriski zajmowat obszar ok. 18,5 mil2 i sktadat si^ z 12 gmin (Brzezno, D?broszyn, Golina, Gostawice, Kramsk, Piorundw, Rzgbw, Stawoszewek, Stare Miasto, Tuliszkbw, Wtadystawbw, Wysokie) z liczb? 389 wsi, folwarkbw i osad. Po reformie uwtaszczeniowej w 1864 r., wg danych z 1877 r. wtasnosc ziemiaiiska wynosita 93 158 morg, natomiast chtopska - 92 582 mbrg. W tym czasie w powiecie istniato 78 maj?tkbw ziemskich oraz przeszto 8 000 gospodarstw chtopskich. Przewazaty gospodarstwa mate i kartowate. Rosta liczba ludnosci bezrolnej. Jednoczesnie jednak widoczna byta tendencja do wzrostu obszaru wtasnosci wtosciariskiej i pomniejszania wtasnosci obszarniczej. Bezposrednio przed I wojn? swiatow? byto w powiecie 11 gorzelni, funkcjonowaty mate (w liczbie 60 - 70) fabryczki, gtbwnie przemystu metalowego i rolno - spozywczego. W 1912 r. uruchomiono cukrowni? i rafineri? ,,Gostawice". W wi?kszosci miejscowosci funkcjonowaty cegielnie, tartaki, garbarnie, browary, mtyny. W 1895 r. powiat koniriski zamieszkiwato 73 281 katolikbw, 15 174 protestantbw, 6 668 wyznawcbw religii mojzeszowej i 102 prawostawnych. Krotko po wybuchu I wojny swiatowej, wczesn? jesieni? 1914 r., Konin znalazt si? pod okupacj? niemieck?, trwaj?c? do listopada 1918 r. Na okupowanych terenach wprowadzono obwody (Kreise). Obwdd obejmowat z reguty terytorium jednego lub dwdch powiatdw. Dawnych granic powiatbw raczej nie zmieniano. Obwbd koniriski obejmowat powiaty: koniriski i stupecki. Obok wtadz administracji naczelnej powstaty zr?by wtadzy samorz?dowej, dla miast - Rad Miejskich, dla powiatbw - Sejmikbw Powiatowych. Dnia 12 listopada 1918 r. ukonstytuowat si? Tymczasowy Zarz?d Cywilny Powiatu Konirisko - Stupeckiego. Pocz?tkowo funkcje starosty powiatowego petnili komisarze Rz?du Polskiego, a urz?d oficjalnie nazywat si? Komisariat Konirisko - Stupecki. Dopiero po roku miejsce komisarzy zaj?li starostowie. Ze Starostwem blisko wspbtpracowaty, i bezposrednio jemu podlegte, organy samorz?dowe: Sejmik Powiatowy i Wydziat Powiatowy. Przez kilka tygodni Konin byt siedzib? dwbch powiatbw: koniriskiego i stupeckiego. Dnia 31 grudnia 1918 r. dokonano rozdziatu na dwie oddzielne jednostki: powiat koniriski i powiat stupecki. Uktad taki dotrwat do 1932 r., kiedy ze wzgl?dbw oszcz?dnosciowych, ponownie wt?czono powiat stupecki do koniriskiego. W ramach Drugiej Rzeczypospolitej powiat koniriski wchodzit w sktad wojewbdztwa tbdzkiego. Decyzja o wt?czeniu powiatu koniriskiego do Wielkopolski, a konkretnie do wojewbdztwa poznariskiego zostata podj?ta dnia 1 kwietnia 1938 r. W 1939 r. odt?czono od powiatu koniriskiego Tuliszkbw z cz?sci? gminy oraz gmin? Wtadystawow. W latach trzydziestych powiat liczyt 35 gmin (9 miejskich i 26 wiejskich) oraz 420 gromad. Po wt?czeniu stupeckiego, jego obszar zwi?kszyt si? do 2 383 km2 , a liczba ludnosci wzrosta do 210 745 osbb. Pod wzgl?dem narodowosciowym Polacy stanowili 88 % ludnosci, Niemcy 8,9 %, a Zydzi 2,9 %. Byt to powiat typowo rolniczy. Przeszto 72 % ludnosci utrzymywato si? z rolnictwa. Zaledwie 7 % gospodarstw byto w posiadaniu ziemiaristwa.

31 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

W latach trzydziestych na terenie powiatu pracowaty 43 mleczarnie, 19 gorzelni, 17 tartakbw, 18 olejarni, 142 wiatraki, liczne mtyny, garbarnie itp. Rozwbj powiatu koninskiego zaktocit wybuch II wojny swiatowej. Konin i teren powiatu byty pod okupacj?, hitlerowsk?, od wrzesnia 1939 r. - do stycznia 1945 r. Obszar powiatu wszedt w sktad ziem wt?czonych do Rzeszy, pocz?tkowo w ramach Reichsgau Posen, a nast?pnie Reichsgau Wartheland (,,Kraj Warty"). Hitlerowski, ,,kraj Warty" dzielit si? na trzy rejencje oraz 36 powiatow wiejskich i 6 powiatbw miejskich. Wtadz? w powiecie sprawowat landrat, ktdrego siedziba znajdowata si? w Koninie. Od 26 pazdziernika 1939 r., czyli od zniesienia tymczasowego zarz?du wojskowego, podlegat prezesowi rejencji w Inowroctawiu. Powiat koniriski zaliczany byt do powiatow wiejskich, dzielit si? na mniejsze jednostki terytorialno - administracyjne, obwody miejskie i wiejskie (Bezirk), z siedzibami w miasteczkach i wsiach. Po 1945 r. wrdcono do uktadu sprzed wojny. Powiat koninski (z terytorium dawnego stupeckiego) zajmowat obszar 2 152 km2, z ludnosci? 167 400 osob. W jego sktad wchodzito

20 gmin i 340 gromad. Stat si^ cz?sci? wojewddztwa poznariskiego. W 1948 r. pomniejszono jego obszar o gminy: Pyzdry, Ci?zeh, Dtusk i Szymanowice. W 1955 r. doszto do kolejnego usamodzielnienia powiatu stupeckiego, ktory przej^t z koninskiego dwa miasta: Stupe? i Zagorow oraz 12 gromad. W 1957 r. odt?czono kolejnych kilka gromad, wcielaj?c je do powiatu stupeckiego. Po tych korektach powiat koninski zajmowat obszar 1 361 km2, z ludnosci? 110 900 osob.

Na pocz^tku lat siedemdziesi?tych powiat koninski, nie liczqc Konina, sktadat si? z 13 gmin (Stare Miasto, Rychwat, Grodziec, Rzgdw, Golina, Kazimierz Biskupi, Kleczew, Wilczyn, Skulsk, Slesin, Gostawice, Kramsk, Krzymdw) oraz 19 gromad. Od przetomu lat 40-tych i 50-tych, w regionie nast?pit gwattowny rozwoj industrializacji, zwi?zany z uruchomieniem kopalri w?gla brunatnego i elektrowni. Wzrastato zaludnienie powiatu. Rosto znaczenie catego regionu koninskiego. Powyzsze wzgl?dy zadecydowaty o tym, ze w ramach nowej reformy administracyjnej, 1 czerwea 1975 r. utworzono wojewbdztwo koninskie. W sktad nowej jednostki weszty wschodnie rejony dawnego wojewodztwa poznahskiego oraz niewielkie, oscienne fragmenty wojewddztw: bydgoskiego i todzkiego. Wojewodztwo koninskie istniato prawie cwierc wieku, do nowej reformy administracyjnej w 1999 r. Dnia 1 stycznia 1999 r. powiat koninski kolejny raz zaistniat na mapie administracyjnej Polski.2

http://powiat.konin.pl/pl/l/230/rys_historyczny (data dost^pu: 11.06.2018 r.)

32 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Konihskiego na lata 2019 - 2022

5.3. Krajobraz kulturowy i zabytki o najwyzszym znaczeniu dia powiatu

Krajobraz kulturowy to niepowtarzalny, indywidualny wizerunek miejsca, b?d?cy syntez? elementbw przyrody i uksztattowania terenu oraz zachodz?cych na tym terenie procesbw politycznych, gospodarczych, spotecznych i kulturowych, zwi?zanych z aktywnosci? cztowieka. Ujawnia si^ poprzez dziedzictwo materialne, ksztattuj?ce krajobraz przyrodniczy na przestrzeni dziejbw oraz dziedzictwo niematerialne - zwyczaje, przekaz ustny, wiedza i umiej?tnosci, takze zwi?zane z nimi przedmioty i przestrzeri kulturowa, ktbre s? przekazywane z pokolenia na pokolenie i ustawicznie odtwarzane przez ludzi w relacji z ich srodowiskiem, histori^ i stosunkiem do przyrody. Jego ochrona jest najistotniejszym czynnikiem ksztattowania tozsamosci kulturowej mieszkancow, identyfikujgcej jednostk? z okreslonym zespotem wartosci, idei, zachowari i obyczajbw, bazuj?cej na swiadomosci historycznej i tradycji z ni? zwi?zanej. Okreslenie tozsamosci kulturowej jest teraz - w dobie upodmiotowienia si? spotecznosci lokalnych postrzegaj?cych swoj region jako mat? ojczyzn?

- szczegblnie wazne.

5.3.1. Dziedzictwo materialne

Dziedzictwo materialne stanowi zasadnicz? cz?sc krajobrazu kulturowego. Wsrbd istotnych, buduj?cych go elementbw znajduj? si? zabytki. Ziemia Koninska moze poszczycic si? obfitosci? i rbznorodnosci? miejsc i obiektbw zabytkowych definiuj?cych jej przesztosc i okreslaj?cych wspbtczesn? pozycj?. Swiadomosc tego bezcennego kapitatu powinna towarzyszyc spotecznosci lokalnej, takze wtadzom samorz?dowym, stanowi?c dla nich inspiracj?, ale i wyzwanie do zbudowania strategii lokalnej, wykorzystuj?cej potencjat zabytkbw, jako swoistego generatora inicjatyw spotecznych, gospodarczych i kulturalnych oraz edukacyjnych. Wedtug danych Komisji Europejskiej, obrazuj?cych uczestnictwo mieszkahcbw Europy w kuiturze, najcz?stsza form? ich aktywnosci jest odwiedzanie miejsc historycznych, w tym zabytkbw, co wskazuje na olbrzymi potencjat tkwi?cy w dziedzictwie kulturowym i jest motorem strategii rozwoju np. branzy turystycznej.3

Nowihski J., Zabytki Ziemi Koninskiej wartosci^ ksztattuj^c^ tozsamosc i rorwoj kuiturowy regionu koninskiego, w; SEMINARE, t. 36, 2015, nr 3, s. 179-185

33 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

5.3.1.1. Zabytki nieruchome o najwi^kszym znaczeniu dla Powiatu Koninskiego

Wsrod zabytkow nieruchomych na czoto wysuwaj^ si^ sakralne zabytki architektury drewnianej - stanowi^ce zwart^ i malownicz^ grup^ obiektow charakterystyczn^ dla pejzazu historycznej Wielkopolski. Ze wzgl?du na stosunkowo nietrwaty budulec, z ktorego zostaty wzniesione, zachowato si^ ich niewiele. St^d wymagaj^ szczegdlnie pieczotowitej ochrony.

• DREWNIANE OBIEKTY SAKRALNE Golina, kosciot filialny pw. Sw. Jakuba, ul. Koscielna Wzniesiony w latach 1765 - 1767 na miejscu starszej budowli; kaplica NMP - pozostatosc starszego kosciota z 1669 r., kaplica sw. Jozefa - 1 pot. XIX w. Dzieto ciesli Antoniego Willera z Pleszewa. Remontowany w latach: 1971, 1997, 2000 (sciany prezbiterium, kaplicy i zakrystii), 2008 (sygnalizacja przeciwpozarowa i przeciwwtamaniowa). Stan dobry. Kosciot drewniany o konstrukcji zr^bowej, orientowany, trojnawowy z wielobocznie zamkni^tym prezbiterium, nakryty dachem dwuspadowym z sygnaturk^. Od ptn. do nawy przylega murowana kaplica NMP, od ptd. - kaplica sw. Jozefa.

Kuchary Koscielne, gmina Rychwat, kosciot paraf. pw. Wszystkich Swietych Obecna swi^tynia wzniesiona w 1795 r. na miejscu poprzedniej. Remonty w latach: 1912 (gruntowny remont dachu, wymiana jego szalunku, podparcie stropu drewnianymi stupami), 1990 -1991 (remont kapitalny). Kosciot orientowany, drewniany w konstrukcji zr^bowej. Jednonawowy z niewydzielonym z nawy, dwubocznie zamkni^tym prezbiterium. Jednokalenicowy dach z wiezyczk^ na sygnaturk^ zwieiiczon^ blaszanym hetmem baniastym z latarni^ jest pokryty blach^. Od ptn. do nawy przylega zakrystia ze schodami prowadz^cymi na ambon^, od ptd. - kwadratowa kruchta. Strop kryj^cy wn^trze wsparty jest na stupach. W zach. cz^sci nawy chor muzyczny wsparty na dwoch spiralnie skr^conych stupach, na ktory prowadz^ drewniane schody w cz^sci ptd. Zadrzewiony cmentarz przykoscielny otoczony murowano-metalowym ogrodzeniem z bram^. W ptd. - wsch. cz^sci wznosi si^ drewniana, w dolnej partii szalowana dzwonnica z XIX/XX w., remontowana w 1978 r. Posadowiona na cokole z kamienia polnego, w konstrukcji stupowej, w cz^sci dachu kryta blach^ cynkow^. Na wsch. od kosciota - murowana plebania, wzniesiona w 1928 r.

Kazimierz Biskupi, kosciot sw. Izaaka, ob. cmentarny Wzniesiony ok. 1640 r., odnawiany w latach 1783, 1820 i 1902. W okresie powojennym, zniszczony obiekt wyremontowano w 1965 r. Gruntowne prace remontowe prowadzono w latach 1983 -1985 (naprawa wi^zby dachow^ i pokrycia dachu, podmurowka, szalowanie). Konserwacj^ scian zewn^trznych i wiezy kosciota (2001 r.), system wykrywania pozaru i sygnalizacji wtamania i napadu (2007 r.), kompleksowa konserwacja scian i dachu. (2009 r.). Stan zachowania dobry. Wzniesiony na cokole z kamienia polnego, drewniany, w konstrukcji zr^bowej, orientowany, jednonawowy, z naw^ zblizon^ do kwadratu i prostok^tnym, w^zszym prezbiterium, z krucht^ od ptd. strony nawy. Korpus nakryty dachem dwuspadowym,

34 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022 prezbiterium - trdjspadowym, krytym gontem. Nad zach. szczytem sygnaturka zwiericzona cebulastym hetmem. Wewn^trz pozorne sklepienie beczkowe.

Lubstowek, gmina Sompolno, kosciot paraf. pw. sw. Mateusza Apostota Obecny koscidt zbudowany w 1639 r. na miejscu zniszczonych poprzednich swi^tyri drewnianych. W 1743 r. dobudowano wiez^. Remontowany w XIX w., w latach 1969 -1970, w latach 80. XX w., 2007 r. (remont kapitalny, remont i konserwacja scian drewnianych), 2013 r.(kolejna konserwacja scian i gontu). Stan zachowania dobry. Kosciot drewniany w konstrukcji zr^bowej, oszalowany. Orientowany, jednonawowy, z nizszym, zamkni^tym wielobocznie prezbiterium z zakrysti^. Wysoki, jednokalenicowy dach z szerokim okapem nad prezbiterium, kryty gontem. W srodkowej cz^sci dachu - sygnaturka z blaszanym hetmem cebulastym z latarni^. Od strony zach. do nawy dostawiona niska kwadratowa wieza z krucht^ w przyziemiu, nakryta gontowym dachem namiotowym zwiehczonym krzyzem. Wn^trze kryte stropem, wspolnym dla nawy i prezbiterium. Chor muzyczny z prospektem organowym wsparty na dwoch stupach.

Mqkolno, gmina Sompolno, kosciol paraf. pw. sw. Andrzeja Apostota Wzniesiony w latach 1749 - 1750 r, restaurowany w 1894 r., 1967 r., gruntowny remont w I. 70.XX w. W 1990 r. dobudowano drewnian^ krucht^. W latach 1995 - 1998 wymiana poszycia dachowego z blachy na gont, remont wi^zby dachowej, konserwacja scian i podtog. W latach 2003 - 2009: zewn^trzna impregnacja scian i dachu, montaz systemdw przeciwpozarowego i antywtamaniowego. Stan zachowania dobry. Kosciot drewniany w konstrukcji zr^bowej wzmocnionej lisicami, oszalowany. Orientowany, jednonawowy z w^zszym, trojbocznie zamkni^tym prezbiterium. Od strony ptn. - zakrystia, a od ptd. - kruchta. Dachy dwuspadowe, kryte gontem, nad naw^ - sygnaturka. Wewn^trz strop. Polichromia Aleksandra Przewalskiego z 1900 r., nieco zmieniona w 1967 r. przez Franciszka B^kowskiego.

Ostrow^z, gmina Slesin, kosciot paraf. pw. Niepokalanego Serca NMP, dawniej pw. sw. Jakuba Apostota Budowla zaprojektowana przez architekta Wilczyiiskiego, wzniesiona w latach 1946 - 1948 i posadowiona na miejscu poprzedniej z 1780 r., rozebranej w 1942 r. Jest to jedna z najwi^kszych swi^tyn drewnianych w Wielkopolsce. W 1986 r. malowanie dachu. Stan zachowania dobry. Kosciot drewniany, w konstrukcji zr^bowej. Zbudowany na planie krzyza tacihskiego jednonawowy z transeptem. Mniejsze od nawy prezbiterium, zamkni^te trojbocznie, z dwoma zakrystiami symetrycznie po bokach. Wysoki dach dwukalenicowy z wydatnym okapem, kryty blach^, z kwadratow^ sygnaturk^ nakryt^ hetmem blaszanym z latarni^, Kosciot otoczony sobotami o konstrukcji stupowej z mieczami. Wewn^trz strop podbity deskami w uktadzie rombowym. Chor muzyczny wsparty na bocznych aneksach i dwoch filarach o prostej linii parapetu. Wyposazenie wspotczesne. W oknach witraze.

Rzgow, kosciot paraf. pw. sw. Jakuba Apostota Budowla zaliczana do najbardziej reprezentatywnych przyktadbw sakralnego budownictwa w Wielkopolsce. Wzniesiona w latach 1501 -1549, kaplica sw, Anny - ok. 1600 r., odnowiona w 1699 r., wieza z 1790 r., restaurowana w 1867 r., na przetomie XIX/XX w.,

35 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022 wlatach 70. XX w., w 1988 r.; gruntowny remont w latach 1990 - 1991. W 2013 r. zamontowano system sygnalizacji pozaru. Obiekt utrzymany w dobrym stanie. Koscidt drewniany, w konstrukcji zr^bowej, szalowany. Orientowany, jednonawowy z w^zszym, zamkni^tym trdjbocznie prezbiterium z zakrysti^ od ptn. Od ptn. do nawy przylega osmioboczna kaplica sw. Army, od ptd. - prostok^tna kruchta. Od zach. przy nawie - wieza na rzucie kwadratu, dwukondygnacyjna, w konstrukcji ramowo-stupowej z krucht^ z aneksami w przyziemiu, nakryta namiotowym dachem zwiericzonym kopulastym hetmem. Dach kosciota jednokalenicowy z okapem, dwuspadowy, pokryty blach^. Kaplica sw. Anny nakryta szescioboczn^ koput^ z cebulastym hetmem z latarni^. Wn^trze nakryte stropem, wspdlnym dla nawy i prezbiterium. W kaplicy sw. Anny strop kasetonowy. Wspdtczesna drewniana dzwonnica o zamkni^tej konstrukcji stoj^ca obok kosciota wzniesiona na planie kwadratu.

Wilczogdra, kosciot filialny pw. sw. Tekli Pierwotnie kaplica przyszpitalna pw. Sw. Ducha wzniesiona w 1781 r. Po likwidacji szpitala w pot. XIX w. - kosciot petni funkcj^ pomocniczego. Prace remontowe: 1900 r., iata 60. XX w., 1975 r. (remont poszycia scian i dachu). Stan dobry. Odnowienia wymaga wn^trze swi^tyni. Budowla drewniana, w konstrukcji zr^bowej, oszalowana, na kamiennej podmurbwce. Kosciot jednonawowy z w^zszym, zamkni^tym trdjbocznie prezbiterium z zakrysti^, nakryty dwukalenicowym dachem dwuspadowym z sygnaturk^ w cz^sci wsch. W fasadzie kruchta nakryta dwuspadowo.

Sompolno, kaplica sw. Hieronima ,,Na Puszczy" Wzniesiona w 1732 r. w centralnej cz^sci niewielkiego cmentarza. Prace konserwatorskie prowadzono w latach 1986, 1999, Stan zachowania dostateczny. Kaplica na planie wydtuzonego osmioboku, orientowana, w konstrukcji zr^bowej, oszalowana. Budynek salowy, bez wydzielonego prezbiterium, z prostok^tn^ kruch^ od zach. Dach jednokalenicowy, osmiospadowy, blaszany z sygnaturk^. Wn^trze z empor^ organow^ wspart^ na dwdch filarach, nakryte stropem.

Zychlin, gmina Stare Miasto, dzwonnica Zbudowana w XVIII w., przy kosciele paraf. wyznania ewangelicko - reformowanego. Budowla o konstrukcji stupowej, czworoboczna na podmurdwce kamiennej, nakryta dachem czterospadowym. W 1821 r. drewnian^ konstrukcj^ przeniesiono na murowany cokot, ktdrego piwniczk^ przeznaczono na lodownie>.

• KOSCIOtY MUROWANE Kazimierz Biskupi, kosciot paraf. pw. sw. Marcina Biskupa Jeden z najstarszych kosciotdw regionu. Murowany, z pocz. XII w., przebudowany w 1512 r. z cz^sciowym pozostawieniem murdw romahskich w apsydzie, rozbudowany w 1859 r.;. plebania, mur., pocz. XIX w. Remontowany w 1898 - 1911 i od lat 80. XX w. (naprawa murdw, wymiana pokrycia dachu, stropu nad chdrem muzycznym, tynkowanie wn^k okiennych). W latach 1999 - 2001 montaz okien witrazowych z zabezpieczeniem antywtamaniowym, petna konserwacja murdw (reromanizacja). Ceglane mury

36 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Konihskiego na lata 2019 - 2022 konserwowane w 2011 r. W 2013 r. konserwacja gontow latarni, 2015 r. - elewacji frontowej. Stan zachowania dobry. Koscibt gotycki, o wysokich walorach architektonicznych. Orientowany, murowany z kamienia i cegty, na rzucie prostokgta, z nieco wgzszym, pbtkoliscie zamknigtym prezbiterium, z zakrystig od ptn. i kruchtg potgczong z kruzgankami - od ptd. Bryta oszkarpowata, nakryta dachem dwuspadowym, ostonigtym schodkowym szczytem od zach. W zach. czgsci - sygnaturka. Wngtrze przekryte stropem z polichromig przedstawiajgcg sceny z zycia Pigciu Braci Mgczennikbw.

Stare Miasto, koscibt paraf. pw. Apostotbw Piotra i Pawta Neogotycki koscibt dobudowany w 1907 r. do romanskiego kamiennego kosciota z 1 pot. XIII w., restaurowanego w XVIII w.(obecnie kaplica). W latach 1981 i 2013 - remonty dachu . Neogotycki koscibt murowany z cegty, jednonawowy, salowy, na rzucie zblizonym do kwadratu, z nizszym i wgzszym prezbiterium zamknigtym poligonalnie i wysokg wiezg w fasadzie, ujgtg parg wielobocznych aneksbw. Sciany oszkarpowane, bogaty detal ceglany (gryzy arkadkowe), dach dwuspadowy. Z kosciota sredniowiecznego zachowane prezbiterium i czgsc nawy: murowane z duzych kamiennych, nadbudowane cegtg w XIV w., nakryte dwuspadowo, z zakrystig od ptn. W scianie ptd. - trbjuskokowy portal romanski z XIII w. z ptaskorzezbg Chrystusa Ukrzyzowanego w tympanonie, maskami ludzkimi oraz gtowg sowy. W murze prezbiterium od strony wsch. zachowane okno ostrotukowe, od strony pn. - okno romanskie. Zachowana romanska chrzcielnica. Wngtrze zdobi polichromia Eligiusza Niewiadomskiego z 1907 r. i polichromia autorstwa braci Drapiewskich z 1959 r,

Wilczogbra, koscibt paraf. pw. sw. Urszuli Pierwotny koscibt z 1348 r. Obecny z 1566 r., wielokrotnie restaurowany. Nawa przedtuzona od zach. w koncu XIX w. Stan zachowania dobry. Gotycki koscibt jest murowany z cegty, orientowany. Jednonawowy, z wielobocznie zamknigtym, nizszym i wgzszym prezbiterium z zakrystig od ptn. Dachy dwuspadowe, nad nawg - sygnaturka. Sciany oszkarpowane, w szczycie zach. - otynkowane blendy.

Wngtrze nawy kryte stropem, prezbiterium - sklepieniem siatkowym. Czgsciowo zadrzewiony teren cmentarza przykoscielnego wydzielony murowanym ogrodzeniem z cegty z dwiema bramami. W czgsci pn. murowana z cegty dzwonnica w formie

wiezy.

Krblikbw, gmina Grodziec, koscibt paraf. pw. Sw. Michata Archaniota Koscibt, mur., XV w., przebudowany 1763 - 1804: rozbudowa nawy, powigkszenie zakrystii, zatozenie nowych sklepien i polichromii, w 1840 r. dobudowano kaplicg ptd., w 1863 r. kaplicg ptn. i przedsionek. Pozostatoscig starszej budowli sg mury prezbiterium

i czgsc nawy. Remont w latach 1996 - 2000: remont dachu, nowe tynki zewngtrzne, malowanie, wymiana stolarki, odwodnienie murbw. Stan zachowania bardzo dobry. Wewngtrz bogata dekoracja stiukowa i polichromia rokokowa z lat 1790 - 1797. W zespole mur cmentarny, 2 pot. XIX w. Po ptn. stronie kosciota odkryto relikt romanskiej swigtyni

z XII-XIII w.

37 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

Koscibt barokowy z gotyckim prezbiterium, orientowany, murowany, jednonawowy z prostok^tn^ naw^ nakryt^ sklepieniem kolebkowym z lunetami, z nieco w^zszym prezbiterium zamkni^tym trbjbocznie. Bryta kryta dachem dwuspadowym, kaplice nakryte dachami trdjspadowymi. W kalenicy, na granicy nawy i prezbiterium - sygnaturka. Bryta gtbwna oszkarpowata, otwory okienne zamkni^te pbtkoliscte. Elewacje kaplic w narozach uj^te zdwojonymi pilastrami. Cmentarz przykoscielny otoczony fragmentem ceglanego muru i murowano - metalowym ogrodzeniem. Przy murze neogotycka dzwonnica ba rzucie kwadratu, w dolnych partiach naroznie oszkarpowana, zwienczona nadwieszonym fryzem arkadkowym i krenelazem ze sterczynami w narozach, ostaniaj^cym namiotowy dach.

Sompolno, koscibt ewangelicki Koscibt murowany, 1829 - 1849 r., wg projektu architekta Bonifacego Witkowskiego, pbznoklasycystyczny. Remontowany w latach 80. XX w. (tynki, cz^sciowa wymiana konstrukcji dachu i pokrycia), w 2005 r. (wymiana pokrycia dachu, obrobki blacharskie, rynny, remont sygnaturki), w 2006 r. (odnowienie elewacji). Stan zachowania dobry. Kosciot wzniesiony na rzucie wydtuzonego prostok^ta, dwukondygnacyjny, nakryty dachem dwuspadowym o niewielkim k^cie nachylenia potaci. Na osi fasady zwiericzonej trbjkqtnym szczytem - wgt^bny portyk z par^ toskahskich kolumn. Elewacje tynkowane, poziomo boniowane w tynku, zwiehczone profilowanym, kroksztynowym gzymsem, ponizej fryz z imitacj^ tryglifbw. Okna gbrnej kondygnacji pbtokr^gte. Wn^trze jednonawowe, dzielone dwoma rz^dami filarbw podpieraj^cych empor^.

W^sosze, gmina Slesin, kosciot paraf. pw. Wszystkich Swi^tych Kosciot wzniesiony w 2 pot. XVI w., spton^t w 1849 r. z wyj^tkiem prezbiterium, do ktorego w 1863 r. dobudowano naw^, powi^kszon^ o prz^sto w latach 1865 - 1868 i kaplic^ - w 1873 r. Obiekt wielokrotnie remontowany: latach 50. XX w. (malowanie elewacji i wn^trz), lata 60. XX w. (remont dachu i wiezy), 2002 r. (wymiana pokrycia dachu, remont elewacji), 2009 r. (konserwacja hetmu wiezy i zmiana pokrycia dachu apsydy). W latach 1992 - 1993 powstata polichromia autorstwa Jana i Bogdana Dobosiewiczow z Gniezna oraz Henryka Kota z Poznania. Stan bardzo dobry. W zespole cmentarz przykoscielny, XVI w.; ogrodzenie z bram^, mur., 2 pot. XIX w.; plebania, mur., ok. pot. XIX w.; ogrbd plebahski,

XIX w.

Kosciot orientowany, murowany, na rzucie prostokgta. Kwadratowa nawa, w^zsze, prostok^tne prezbiterium zakoriczone potkolist^ apsyd^, z kaplic^ od ptn. i zakrysti^ od ptd. Dachy dwuspadowe ostoni^te kotarowymi szczytami ze sptywami wolutowymi. Od zach. - trdjkondygnacyjna wieza nakryta barokowym hetmem. Sciany dzielone lizenami, otwory okien i drzwi uj^te w pilastry dzwigaj^ce trojkgtne naczbtki. Pod gzymsem koronuj^cym fryz wspornikowy.

W zespole trbjosiowa brama i ogrodzenie cmentarza przykoscielnego - murowane, tynkowane, zdobione ptycinowo. Obiekty remontowane w 2002 r. Plebania murowana z cegty, parterowa, nakryta wysokim dachem dwuspadowym, z gankiem od ptn. i dwoma aneksami. Elewacje w narozach uj^te lizenami, zwiericzone profilowanym gzymsem. Remont kapitalny w 1984 r. i 1994 - 1995 (dach, elewacje), w 2005 r. wymiana stolarki okiennej. Zespbt utrzymany w dobrym stanie.

38 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powtatu Konihskiego na lata 2019 - 2022

Lubstdw, gmina Sompolno, koscidt paraf. pw. sw. Jadwigi Koscidt, mur., 1534 r., 1753 r. - przebudowa prezbiterium (Herman Cygler); dzwonnica, mur., 1758 r.; plebania, mur., 1810 r. Polichromia autorstwa S. Demruta - lata 70. XX w. Kosciot remontowany: 1971 r, 1992 - 1997 (remont generalny), 2010 r., 2013 r. W latach 2003 - 2009 zamontowano witraze. Stan zachowania dobry. Kosciot wczesnorenesansowy, orientowany, murowany z cegty, cz^sciowo dekoracyjnie tynkowany. Wzniesiony na rzucie prostok^ta, jednonawowy, nakryty dwuspadowym dachem, oszkarpowany. Na osi fasady ostrotukowy portal, otwory okienne zamkni^te odcinkowo. Fasada zwienczona kotarowym szczytem o wkl^sto - wypuktym wykroju, rozcztonkowanym blendami arkadowymi. Wn^trze nakryte stropem. Przed fasad^ murowana dzwonnica, rdwnoczesnie budynek bramny wpisany w obrys ogrodzenia. W cz^sci srodkowej dwukondygnacyjna, nakryta dwuspadowym dachem uj^tym kotarowymi szczytami rozcztonkowanymi pilastrami, zwiehczonymi trdjk^tnymi naczdtkami. W przyziemiu - arkada bramy od zach. uj^ta w dwie masywne szkarpy. Remonty w latach 80/90. XX w., 2010 r. Stan zachowania dobry. Cmentarz przykoscielny na planie zblizonym do kwadratu o sci^tych ptd. narozach, uj^ty murem w cz^sci kamiennym, w cz^sci tynkowanym, od ptd. wzmocnionym szkarpami, Plebania klasycystyczna, parterowa na rzucie prostok^ta. Remont kapitalny w pocz. lat 80. XX w. Stan zachowania dobry.

Grochowy, gmina Rychwat, kosciot paraf. pw. Sw. Doroty Neoklasycystyczny kosciot, mur 1908 - 1912; cmentarz przykoscielny 1 pot. XVI w.; mur-zel. ogrodzenie ptd. z bram^ - pocz. XX w. Remont elewacji w latach 2005 - 2008. Stan zachowania dobry. Kosciot na rzucie prostok^ta z prosto zamkni^tym prezbiterium uj^tym w zakrystie i z transeptem, nakryty dwuspadowymi dachami, z dwukondygnacyjn^ wiez^ w zwiehczeniu fasady. Portal w fasadzie okragtotuczny, uj^ty para kolumn w porzadku wielkim, dzwigajacych petne belkowanie i trdjk^tny naczdtek. Naroza fasady ujate w pilastry, elewacje rozcztonkowane pilastrami dzwigajacymi fryz z wolutowymi konsolami, przeprute okragtotucznymi oknami.

Makoszyn, gmina Wierzbinek, kosciot paraf. pw. Matki Boskiej Cz^stochowskiej Jedna z ciekawszych budowli sakralnych powiatu koniriskiego. Zrealizowana wedtug konkursowego projektu warszawskiego architekta Zdzistawa Maczehskiego z 1911 r. Projekt jest efektem poszukiwah polskiego stylu w architekturze - kosciot zrealizowany jest w malowniczej, swojskiej odmianie stylu narodowego czerpiacego z architektury ludowej (wieze - dzwonnice), drewnianej (wysokie dachy), barokowej (pdtkoliste i koliste otwory), secesyjnej (ptynne ksztatty). Kosciot pochodzi z Iatl914 - 1919. Murowany z cegty, na rzucie prostokata, z wazszym, prezbiterium i roztozysta bryta wiezy w fasadzie: na rzucie kwadratu w gdrnych kondygnacjach, rozszerzajaca si^ do prostokatnej, podcieniowej kruchty w przyziemiu, w narozach podkreslonej szkarpami, ostoniatej wysokim, trdjpotaciowym dachem. Korpus trdjnawowy. Nawa gtdwna nakryta wysokim dachem dwuspadowym sptywajacym na wzniesione cwierckoliscie wysklepienia scian nad pdtkolistymi oknami gdrnej kondygnacji. Nawy boczne znacznie nizsze, nakryte pulpitowo, o scianach rozcztonkowanych niskimi szerokimi szkarpami, mi^dzy ktdrymi osadzone okna - koliste w gt^bokich, rozglifionych

39 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

w^garach. Podobny otwdr w dolnej partii fasady wiezy, w jej zwiericzeniu - prostok^tne triforia. Wn^trze przekryte pozornym sklepieniem krzyzowym, malowane w 1951 r. Obiekt w dobrym stanie technicznym.

• INNE, WAZNIEJSZE KOSCIOtY: Kleczew, koscidt paraf. Pw. Sw. Andrzeja, koscidt gotycki, z 2 pocz, XVI w., z prezbiterium z 2 pot. XIV w., kruchta z lat 1866-72. Trdjnawowy, halowy z wn^trzem nakrytym sklepieniem gwiazdzistym. Fasada zwiericzona wysokim schodkowym szczytem.

Skulsk, koscidt pw. Narodzenia Najswi^tszej Marii Panny i sw. Jdzefa. Neobarokowy, wzniesiony w latach 1810 -1815, powi^kszony w latach 1881 -1890.

Kramsk, neobarokowy koscidt paraf. pw. sw. Stanistawa M^czennika, 1844 r., 1862 r. - prezbiterium. Polichromie wn^trz z lat 1911 - 1912 - Antoniego Szulczynskiego (odnowiona w 1995 -1998). Wsrdd kosciotdw neogotyckich cenne s projekty autorskie: Broniszewo gmina Wierzbinek, koscidt paraf. pw. sw. Benona Koscidt neogotycki wzniesiony w latach 1900 - 1904, wg proj. Konstantego Wojciechowskiego (1841 - 1910). We wn^trzu polichromie i obrazy (1912 - 1915) autorstwa Antoniego Szulczynskiego typowe dla Mtodej Polski. Koscidt orientowany, jednonawowy, na rzucie prostok^ta, z w^zszym prezbiterium zamkni^tym poligonalnie i trdjkondygnacyjnq wiez^ w fasadzie. Bryta oszkarpowana, z licznymi sterczynami, otwory okien i drzwi ostrotukowe. Wn^trze jednonawowe, czteroprz^stowe, sklepione w prezbiterium gwiazdziscie, w nawie, kaplicy i zakrystii sklepienia krzyzowo-zebrowe.

Sompolno, koscidt paraf. pw. sw. Marii Magdaleny, mur., 1845 -1847, rozbudowany w 1978 -1980 wg proj. Bronistawa Awgula z Torunia. Koscidt jednonawowy, na rzucie prostok^ta, nakryty ptytkim dwuspadowym dachem. Naroza uj^te obszernymi filarami z ostrotucznymi blendami na lieu, wzniesionymi nad poziom okapu dachu. Arkadowy portal w szerko rozglifionych, profilowanych w^garach. W latach 2000-2010 remont kapitalny obiektu.

Lisiec Wielki, gmina Stare Miasto, koscidt paraf. pw. Sw. Jana Chrzciciela, neogotycki, mur., 1878 - 1880; dzwonnica, mur., 1840 - 1860; kostnica, mur., 4 cw. XIX w.,

cmentarz przykoscielny 1 pot. XVI w. z ogrodzeniem, mur., 4 cw. XIX w. Budowla z masywem zachodnim wyodr^bnionym szczytami i wielobocznymi filarkami zwienczonymi ostrostupowymi dachami. W jego zwienczeniu kwadratowa wieza zwiericzona galeryjk^ ze sterczynami, ujmuj^c^ ostrostupowy hetm. Budynek ceglany, detal tynkowany; w zwieticzeniu scian fryz arkadkowy. We wn^trzu polichromia i stacje drogi krzyzowej malowane w 1908 r. przez Aleksandra Przewalskiego. Koscidt remontowany w 1979 - 1980, 2007 i 2008. Stan bardzo dobry.

Sadlno, gm. Wierzbinek, koscidt par. pw. sw. Mikotaja, mur, 1855 - 1860, eklektyczny z elementami neogotyku, wzniesiony z wykorzystaniem murdw prezbiterium wczesniejszej budowli. Remont w 1989 r.: ankrowanie murdw kosciota, naprawa stropdw, wymiana instalacji elektrycznej. W latach 1991 - 1995; wymiana stropdw w nawach

40 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Konihskiego na lata 2019 - 2022 bocznych i tynkbw wewn?trznych do wysokosci okien i zewn?trznych, konserwacja pokrycia dachu. Koscibt murowany, tynkowany, z elementami ceglanymi. Na rzucie prostok^ta, trbjnawowy. W fasadzie portal zwiehczony wimperg? uj?ty w dwa wieloboczne pbtfilary. Po bokach - wieloboczne potfilary zw?zone ku gbrze, zwiericzone stozkowymi sterczynami powyzej okapu dachu, akcentuj?ce podziat na naw? gtbwn? i boczne. Scian?, filary oraz szczyt wiencz? wytadowane gzymsy na wysokich konsolkach.

• PAtACE I DWORY Lubstdw gmina Sompolno, patac Stubickich, ok. 1850 - 1859 r., wg projektu architekta Stanistawa Hebanowskiego (1820 -1898). W 1939 r. stat si^ siedzib? Hitlerjugend. Po wojnie wtasnosc Skarbu Pahstwa - mieszkania. W okresie 1947 - 1953 petnit funkcj? Pahstwowego Domu Dziecka, nast?pnie do 1980 r. - Osrodka Wypoczynkowego UAM w Poznaniu. Pbzniej osrodek szkoleniowo - wypoczynkowy Wytwbrni Urz?dzeh Komunalnych ,,WUKO" z todzi. W 1992 r., po remoncie, ulokowano tu szkot? i przedszkole. Remontowany ponownie w 2003. Po likwidacji placbwek szkolnych sprzedany osobie prywatnej. Obecnie wtasnosc prywatna. Budynek po remoncie (2004 - 2014), stan techniczny i estetyczny bardzo dobry. Malowniczy budynek usytuowany na wzniesieniu nad brzegiem jeziora. Pdznoklasycystyczny, o znacznie rozcztonkowanej bryle. Wydtuzony na osi ptn. - ptd., wysoko podpiwniczony, dwukondygnacyjny. Nakryty ptytkim dachem czterospadowym, z nieco wyzszym, poprzecznym, wysuni?tym ryzalitowo cztonem posrodku, nakrytym dwuspadowo. W elewacjach bocznych i elewacji zach. liczne, parterowe aneksy. Dominant^ wysokosciow? jest trbjkondygnacyjna, namiotowo nakryta wiezyczka na rzucie kwadratu - w ptd. - wsch. narozniku. Sciany zryzalitowane, poszczegblne cztony budynku akcentowane w narozach pilastrami, dzwigaj?cymi fryz i gzyms koronuj?cy. Prostok?tne otwory okienne w opaskach, zwienczone odcinkami prostego gzymsu, rozmieszczone rytmicznie i regularnie. W gbrnej kondygnacji wiezy - w?skie triforia. Trbjosiowy ryzalit srodkowy fasady zawiera dwukondygnacyjny ganek, w przyziemiu otwarty prostok?tnie, na pi?trze - arkadowo. W trbjk?tnym szczycie motywy roslinne. Stawsk, gmina Rzgbw, dwor, nr 81 Wzniesiony w 1768 r., na pozostatosciach dworu obronnego Zarembbw (przyziemie obecnego patacu), w 1837 - 1845. przebudowany i rozbudowany, wg projektu architekta Jana W?zyka Rudzkiego, wtasciciela wsi, skrzydto zach. - 2 pot. XIX w. Po II WS funkcjonowat jako szkota podstawowa, potem opuszczony ulegat dewastacji, od 2002 r. wtasnosc prywatna. Obiekt wyremontowany Budynek o reprezentacyjnym charakterze, eklektyczny z elementami pbznego klasycyzmu, neorenesansu i neogotyku. Wzniesiony na rzucie prostok?ta, wysoko podpiwniczony, dwukondygnacyjny z mezzanino, nakryty dachem czterospadowym. Skrzydto zach. podpiwniczone, jednokondygnacyjne z ryzalitem od ptn., z trzema wielobocznymi wiezyczkami w narozach i nizsz? czwart? - w narozu ryzalitu. Okna i drzwi w wi?kszosci okrqgtotuczne, w profilowanych opaskach, zwienczone odcinkami gzymsu. Na osi elewacji wsch. - ptytki, ceglany pseudoryzalit zwienczony trbjk?tnym naczbtkiem, z ostrotuczn? blend? w dolnej kondygnacji, ujmuj?c? trbjlistnie zamkni?ty otwbr bocznych drzwi i okno.

41 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

Elewacja zach. poprzedzona obszernym tarasem, na podstawie murowanej z kamienia i cegty. W piwnicach patacu zachowane elementy zameczku z XV w. (lub jego umocnien obronnych). W 2017 r. na dziedziiicu ob. patacu, od strony ptd. zlokalizowano relikty kolejnego dworu, zapewne z XVI w.4

Golina, dwor

Klasycystyczny, 1 pot. XIX w., rozbudowany w pocz. XX w. Stan dobry. Wtasnosc Gminy Golina, uzytkowany przez przedszkole. Wzniesiony na rzucie prostok^ta, wysoko podpiwniczony, parterowy, nakryty naczotkowym dachem. W fasadzie wysoki portyk czterokolumnowy zwieiiczony trojk^tnym szczytem, poprzedzony schodami.

Grodziec, tzw. ,,stary" patac Kwileckich

Pozostatosci^ patacu wzniesionego w 1639 r. s^ piwnice nakryte sklepieniem krzyzowo - zebrowym. Obecny ksztatt budynek uzyskat w 1785 r., w 1800 r. dostawiono portyk kolumnowy. Po II WS wtasnosc gminy - Szkota Podstawowa, potem dtugo nieuzytkowany, w 2011 r. oczyszczono I naprawiono rynny, udrozniono odprowadzenie wod opadowych. Ostatnio odzyskany przez corki przedwojennego wtasciciela i wystawiony na sprzedaz. Wymagany remont kapitalny. Patac barokowy na rzucie wydtuzonego prostok^ta, z trzema symetrycznymi ryzalitami od wsch. i ptaskimi tarasami mi^dzy nimi. Budynek jednokondygnacyjny, w partii srodkowej dwukondygnacyjny, podpiwniczony, z uzytkowym poddaszem, nakryty czterospadowym dachem z facjatkami. Od strony zach. wysoki szesciokolumnowy portyk zatozony na podjezdzie, zwieiiczony trojk^tnym szczytem, poprzedzony wejsciem do piwnic w przyziemiu. Otwory okienne zamkni^te odcinkowo, z falistymi naczotkami.

Kopydtowek gmina Wilczyn, patac Wzniesiony w 2 pot. XVIII w., przebudowany w 2 pot. XIX w. w stylu neorenesanowej willi. Po II wojnie swiatowej - PGR, potem ANR z siedzib^ w Poznaniu, wydzierzawiony, od 2005 r. wtasnosc prywatna. Gruntowny remont: 1986 - 1988, obecnie budynek w trakcie

remontu. Budynek na rzucie wydtuzonego prostok^ta, rozwi^zany symetrycznie. Korpus jednokondygnacyjny z mezzanino i trdjkondygnacyjna wieza na osi fasady uj^ty jednokondygnacyjnymi skrzydtami z uzytkowym poddaszem, poprzedzonymi od fronty parterowymi, poligonalnymi alkierzami. Dachy dwuspadowe o prostopadtych kalenicach, dach wiezy niski namiotowy, dachy alkierzy ptaskie. Sciany gtadko tynkowane, zwiericzone profilowanymi gzymsami. Okna prostok^tne w opaskach.

^ Wyniki odkrycia archeolog. z 2017 r.: Wojciechowski J, Relikty nieznanego dworu w Stawsku, Konin, 2007; dost^pny w Internecie: https://www.docdroid.net/hlH05dv/nieznany-dwor-w-5lawsku.pdf

42 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Konihskiego na lata 2019 - 2022

Piotrkowice, gmina Slesin, Dwor Mierzyriskich Wzniesiony w 4 cw. XIX w., rozbudowany na pocz. XX w. Remontowany w latach 1981 - 1984 i 2000 r. Stan dobry. Wtasnosc Gminy Slesin, uzytkowany przez Szkot?

Podstawow?. Budynek na rzucie prostok?ta, dwukondygnacyjny, nakryty czterospadowym dachem, z czterokolumnowym portykiem w fasadzie, zwiehczonym trbjk?tnym frontonem. Po bokach parterowe skrzydta, zakohczone ryzalitami poprzedzonymi parami kolumn dzwigaj?cych trdjk?tne frontony. ^ciany rozcztonkowane pilastrami, zdwojonymi w narozach. Okna prostok?tne, na parterze korpusu uj?te w opaski zwieiiczone trbjk^tnymi naczbtkami.

Lisewo, gmina Skulsk, patac Wzniesiony w koricu XIX w., spton?t w 1988 r., ob. wtasnosc firmy P.H.P. ,,TEX-BIS" - osrodek hotelowo-konferencyjny. Stan dobry, po kapitalnym remoncie pocz. XXI w. Obecnie hotel I restauracja. Znacznie rozcztonkowany budynek na rzucie wydtuzonego prostok?ta zamkni?tego poprzecznymi, zryzalitowanymi skrzydtami, dwukondygnacyjny, cz?sciowo podpiwniczony, z szeregiem parterowych t?cznikbw dopetnionych i zwiehczonych tarasami - w fasadzie. Ptaskie dachy skrzydet ostoni?te murkiem attykowym ze sterczynami w narozach, tarasy zamkni?te tralkowymi balustradami. Wsrod detali architektonicznych: boniowanie narozy skrzydet, podziaty pilastrowe scian, obramienia okien w ksztatcie aediculi.

Biskupie, gmina Slesin, patac Wzniesiony w pocz. XX w. na fundamentach poprzedniego patacu, ktbry spton^t na pocz. XX w. Po II wojnie swiatowej PGR, podlegte zaktadowi w Malihcu, w patacu znajdowaty si^ biura, potem szkota podstawowa - do 1976 r. Do 1994 r. w zarz?dzie ANR I wydzierzawiony, od 1998 r. wtasnosc prywatna. Remontowany w latach 1978 - 1982, 1998

r., 2002 - 2006. Stan zachowania dobry. Budynek na rzucie wydtuzonego prostok?ta, w srodkowej partii dwukondygnacyjny, wysuni?ty ptytkim ryzalitem, po bokach parterowy; podpiwniczony, nakryty dachami czterospadowymi o kalenicach prostopadtych. Dachy ostoni?te balustradkami tralkowymi. Na osi fasady wgt?bny podcien dwukolumnowy, w drugiej kondygnacji pbtkolisty otwbr t?cz?cy okno i drzwi balkonowe wiodgce na niewielki balkonik. W elewacji ptd. ryzalit poprzedzony obszernym tarasem, artykutowany czterema kolumnami korynckimi.

Budzistaw Gbrny, gmina Kieczew, dwor Wczele - Grabskich Wzniesiony w 2 pot. XIX w., po II wojnie swiatowej przej?ty przez Skarb Panstwa zacz^t popadac w ruin?. Od 2002 r. wtasnosc prywatna. Stan zachowania bardzo dobry. Niewielki budynek parterowy nakryty naczbtkowym dachem, z obszernym parterowym gankiem na osi fasady, w partii dachu zaakcentowanym facjat? zwiehczon? trbjk?tnym szczytem. Naroza budynku boniowane, sciany ganku rozcztonkowane lizenami, Na osi elewacji od strony parku - portyk kolumnowy.

Posada, gmina Kazimierz Biskupi, patac Wzniesiony w 2 pot. XIX w. niegdys byt wtasnosci? rodziny Wierusz-Kowalskich - do 1952 r, Potem mieszkato w nim kilka rodzin. Zrujnowany, po odbudowie w latach 80. XX w. byt siedzib? Pahstwowej Stuzby Ochrony Zabytkow - do 2013 r. W tym czasie

43 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022 wymieniono stolark^ okienne (2007 - 2008), wykonano remont fasady. Od stycznia 2014 r. jest wtasnosci^ Gminy - Filia Gminnego Osrodka Kultury. Stan techniczny dobry. W 2017 r. podJ^to projekt utworzenia Izby Pami^ci malarza Wierusz Kowalskiego. W 2018 r. rozstrzygni^to przetarg na kompleksowe rewitalizacj^ budynku - etap I. Budynek eklektyczny o cechach neogotyckich. Czterocztonowy, dwukondygnacyjny, o zrdznicowanej wysokosci poszczegolnych, zryzalitowanych cz^sci, nakryty ptaskimi dachami, ostoni^tymi attyke w formie krenelaza. Naroza poszczegolnych cztonow akcentowane wielobocznymi filarami, wzniesionymi nad poziom dachbw, z krenelazem w zwiericzeniu. Na osi fasady ganek poprzedzony schodami, przy scianie ptd. - rozlegty taras. Prostok^tne w wi^kszosci okna zwiericzone odcinkami tamanego gzymsu, osadzone na wspblnych gzymsach parapetowych.

Zychlin, gmina Stare Miasto, patac Bronikowskich Wzniesiony w latach 1820 - 1821, na miejscu starszego, wzmiankowanego od k. XIV w., zapewne wg projektu budowniczego obwodu koniriskiego Tomasza Karola Pelletiera. Patac jest systematycznie remontowany, stan dobry. Wtasnosc Powiatu Koniriskiego, siedziba Zespotu Szkot Ekonomiczno - Ustugowych. Zafozony na rzucie prostok^ta, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, nakryty czterospadowym dachem, z trojosiowym ryzalitem w fasadzie, zwiericzonym trdjk^tnym szczytem. Parter poziomo boniowany, zwieiiczony gzymsem. Otwory okienne prostok^tne, na pi^trze nizsze, poprzedzone ptycinami podokiennymi, zwiericzone odcinkami gzymsu. Ryzalit rozcztonkowany pilastrami, poprzedzony otwartym gankiem czterofilarowym dzwigaj^cym balkon. Do ganku prowadz^ wachlarzowe schody uj^te petn^ balustrad^.

• STAN ZACHOWANIA ZABYTKOW NIERUCHOMYCH Zabytki sakralne, od wiekdw uzytkowane przez jednego wtasciciela, na biez^co remontowane, zachowane se w stanie bardzo dobrym. Zabytki rezydencjonaine uzytkowane wspotczesnie przez wtascicieli prywatnych w wi^kszosci prezentuje stan bardzo dobry. Obiekty uzytkowane przez instytucje podlegte jednostkom samorzedu terytorialnego stan zachowane w stanie wystarczajecym, wymagaje biezecych remontdw.

44 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniiiskiego na lata 2019 - 2022

5.3.1.2. Krajobraz kulturowy - zabytkowe uktady przestrzenne

Zabytkowe uktady przestrzenne to zatozenia miejskie i wiejskie zawieraj^ce zespoty budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w uktadzie historycznych podziatdw wtasnosciowych i funkcjonalnych, w tym sieci ulic lub sieci drdg. S^ to zardwno urbanistyczne uktady miast, ruralistyczne uktady wsi, takze mniejsze zespoty: zatozenia patacowo - folwarczne, zwykle pot^czone z parkami, cmentarze. • HISTORYCZNE UKtADY URBANISTYCZNE I RURALISTYCZNE Na terenie powiatu konihskiego szczegdlnie cenne, chronione wpisem do rejestru zabytkdw s^ uktady urbanistyczne miast: Golina, Kazimierz Biskupi, Kleczew, Rychwat, Skulsk i Slesin. Korzenie maj^ w sredniowiecznej lokacji, w miar? rozwoju spoteczno - gospodarczego w wiekach pdzniejszych ulegaty kolejnym przeksztatceniom, szczegdlnie w koiicu XVIII w. i na pocz^tku XIX w. oraz na przetomie XIX/XX w. Dobry Stan zachowania i czytelnosc uktadu przestrzennego - placdw, ulic, podziatow gruntdw i architektury sakralnej i mieszkalnej oraz czytelnosc ich genezy, stawia je w grupie cennych zespotdw wspdttworz^cych dziedzictwo kulturowe kraju.

Kazimierz Biskupi, XIII - XIX w. Obejmuje nawarstwienia kulturowo-osadnicze od czasdw pradziejowych po okres nowozytny, znajduj^cy si? w centrum rynek (PI. Wolnosci), uktad ulic stanowi?cych granic? sredniowiecznej lokacji: tososia, Klasztorna, Koscielna, ulic? Golinsk? odchodz?c? od centrum i Cmentarn?, skrajn?, otaczaj?c? zespdt. Wobr?bie historycznego uktadu znajduj? si^ najcenniejsze obiekty wpisane do rejestru zabytkow: koscidt pw. sw. Wlarcina z plebani?, cmentarz grzebalny z drewnianym koscidtkiem pw. sw. Izaaka, zespdt klasztorny bernardyndw. Stan zachowania poszczegdlnych elementdw uktadu przestrzennego jest dobry.5

Slesin, XIII - XIX w. Wzmiankowany jako wies w 1231 r., w 1358 r. lokowany, jako miasto na prawie sredzkim (utrata praw miejskich w latach 1870 - 1921). Uktad przestrzenny wyksztatcony zapewne z ulicdwki rozszerzonej w plac targowy na trakcie przebiegaj^cym przez przesmyk pomi?dzy jeziorami. Ostateczny uktad miasteczka powstat wwyniku regulacji w 2 pot. XIX w. Zabudowa przyrynkowa i ulic wylotowych pochodzi gtdwnie z przetomu XIX i XX w.: murowane, parterowe domy kryte dwuspadowo, w uktadzie kalenicowym. Stan zachowania poszczegdlnych elementdw uktadu przestrzennego jest dobry, W latach 2009 - 2010 przeprowadzono rewitalizacj? rynku.6

Kleczew, XIV - XIX w. Lokowany na prawie magdeburskim w 1366 r., co dato mu rozpowszechniony wdwczas szachownicowy uktad urbanistyczny. Podstaw? jego rozplanowania stanowi czworoboczny rynek (pi. Kosciuszki), z ktdrego naroznikdw wybiegaj? ulice: S. Okrzei wiod?ca do dawnego rynku zydowskiego (pi. Wolnosci), Targowa, Wjazdowa i Koscielna. Gtdwnymi ulicami miasta byty ul. Poznanska, Koninska i Koscielna, pozostate stuzyty wewn?trznej komunikacji. Uktad ten wyznaczaty naturalne warunki topograficzne, wynikaj^ce z potozenia miasta nad jeziorem i w poblizu terendw bagnistych

Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Kazimierz Biskupi na lata 2018-2021, Kazimierz Biskupi, 2018 1 Gminny Program Opieki na Zabytkami Gminy Slesin na lata 2014-2017, Slesin, 2013 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Konihskiego na lata 2019 - 2022 od strony wsch., ptn. i zach. Uktad pozostaje czytelny, zmodyfikowana zostata linia w obszarze ul. Zeromskiego.7

Rychwat, XIV/XV - XIX w. Prywatne miasto szlacheckie lokowane w okresie 1394 - 1416. Teren uksztattowany w sredniowieczu z elementami rozwini^tymi w XVIII - XX w. Obejmuje rynek (pi. Wolnosci), ulice odchodz^ce od centrum: Koninska, Koscielna, Kaliska, cmentarz katolicki i koscidt pw. Trdjcy Sw. wraz z otoczeniem, zespot dworski i zabudow^ mieszkalnq przy wymienionych ulicach z przetomu XIX/XX w. Rynek rewitalizowany - 2011 r.8

Skulsk, XIII - XIX w, Wies w dobrach ksi^z^cych wzmiankowana w 1249 r., potem kolejno wtasnosc klasztoru w Strzelnie, biskupstwa wtoctawskiego i krblewska. Prawa miejskie Skulsk otrzymat w 1394 r. zapewne z nadania krblewskiego. W 1870 r. zdegradowany do roli wsi.9

Elementy pierwotnego uktadu przestrzennego zachowata Golina, XIV-XIX w. (wpis do ewidencji zabytkdw). Obejmuje centrum miasta zamkni^te ulicami: B. Chrobrego - od ptd., T. Kosciuszki - od wsch. wraz z zabudow^ przy ul. Mickiewicza, od ptn.: J. Poniatowskiego, 22 Lipca i Nowa, od zach.: Targowa i Putaskiego. Uktad przeci^ty drog^ wojewbdzk^ nr92. Ochron^ konserwatorsk^ - wpisem do ewidencji zabytkow chronione S3 rowniez: Wilczyn - uktad urbanistyczny, XIV - XIX w. (miejscowosc przed 1458 r. uzyskata prawa miejskie i ponownie w 1 pot. XVI w. - do 1870 r.j; Sompolno - uktad urbanistyczny starego miasta, XV - XIX w. oraz uktad historyczno-przestrzenny (ruralistyczny) wsi Lubstbw, gmina Sompolno, XVI - XIX w. Jedynym uktadem ruralistycznym chronionym wpisem do rejestru zabytkdw (Rejestr Zabytkdw A-457/198 z 18.04.1991 r.) jest cz^sc wsi Warzymowo, gmina Skulsk, obejmuj^ca zespdt kosciota filialnego, zespdt dworski Adolfowo i dwdr Antonowo - XV w. Wsrdd nie obj^tych ochron^, do ciekawszych i dobrze czytelnych nalezy uktad ruralistyczny Wilczogdry w gminie Wilczyn, czy interesuj^cy z historycznego widzenia uktad przestrzenny Rzgowa - w ktdrym sladem nieudanej lokacji miasta jest uktad wsi z cz^sciowo zachowanym reliktem rynku i kosciotem z XVI w. Na terenie powiatu koniriskiego niewiele zabytkowych uktaddw ruralistycznych podlega ochronie. Przy czym znaczna cz^sc miejscowosci jest stabo rozpoznana pod k^tem uktaddw ruralistycznych, a w niektdrych gminach uktady wsi nie byty poddawane badaniu (np. Wilczyn). Ponadto cz^sc wsi powiatu nie ma ustalonych miejscowych plandw zagospodarowania przestrzennego okreslaj^cych strefy ochrony.

Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Kleczew na lata 2017-2010, Kleczew, 2016/2017 Gminny Program Opieki nad zabytkami Gminy Rychwat na lata 2013 - 2016, Rychwat 2013 " Borucki J., Z dziejow parafii Narodzenia Najswi^tszej Ivtaryi Panny w Skuisku, Studia Wtoctawskie 7, 303-318, 2004

46 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

• ZESPOtY REZYDENCJONALNE, ZESPOtY FOLWARCZNE I PARKI Rezydencje - siedziby wtascicieli majqtku, stanowi^ zwykle rozbudowane zespoty obejmuj^ce cz?sc rezydencjonaln^ ztozon^ z patacu lub dworu potozonego najcz?sciej w parku krajobrazowym i cz?sc folwarczn^ - zabudow? inwentarsk^, stodoty i spichrze rozlokowane wokdt dziedzirica gospodarczego, czasem obiekty przemystowe, jak gorzelnie czy browary. Na terenie powiatu koninskiego wi?kszosc zespotbw pochodzi z XIX i pocz. XX w. Nieliczne maJ3 swe korzenie w XVII w, (Lubstbw gm. Sompolno) czy w XVIII w. (np. Grodziec gm. Grodziec, Kopydtbwek gm. Wilczyn). Do ciekawszych nalez^:

Wierzbinek, gmina Wierzbinek, zespbt dworsko - parkowy i folwarczny Zespbt dworski, wt. Gmina Wierzbinek: dwor murowany, z konca XIX w. remontowany w 1998 r.; park krajobrazowy, k. XIX w.; zespbt folwarczny, XIX/XX w., wt. GS. Jeden z lepiej zachowanych zespotow rezydencjonalnych i folwarcznych na terenie powiatu. Zespbt dworski obejmuje dwbr i park krajobrazowy oraz folwark z budynkami obory, zrebiarni, spichlerza (1898 r.), dwbch stodbt i bramy. Maj^tek do wybuchu II wojny swiatowej nalezat do rodziny Chrz^szczewskich. Po wojnie dwbr i park przej?ta gmina (mieszkania lokatorskie, w latach 1975 - 2012 siedziba urz?du gminy). Obiekt na biez^co remontowany. Zabudowania gospodarcze przej?ta GS ,,Samopomoc Chtopska", ktbra uzytkuje je do dzis. Cz?sc z nich przystosowano do nowych funkcji; w trakcie remontbw prowadzonych w latach 60 i 70 XX w. na wszystkich budynkach wymieniono pokrycie dachowe, w cz?sci przebudowano elewacje. Zachowat si? uktad podwbrza i rozplanowanie budynkbw. Dwbr usytuowany w ptn. cz?sci niewielkiego (ok. 3 ha) parku krajobrazowego. Eklektyczny, jedno- i dwukondygnacyjny, nakryty zrbznicowanymi dachami, wzniesiony na rzucie zblizonym do litery ,,H". Bryta znacznie rozcztonkowana z akcentem w formie czterokondygnacyjnej wiezy, cylindrycznej w zwiehczeniu. Park zachowany w pierwotnych granicach, w ksztatcie zblizony do trapezu, otoczony jest ogrodzeniem z siatki. Od bramy gtbwnej do patacu wiedzie asfaltowa alejka rozwidlona trbjk^tnym gazonem. Tu stoi obelisk upami?tniaj?cy Polakbw, ktbrzy zgin?li w okresie II wojny swiatowej. Patac okalaj? alejki utwardzone, pozostate maj? nawierzchni? gruntow^. Staw, dawniej nalez^cy do parku zlokalizowany jest za wsch. granic^ zatozenia. Najwi^kszym zmianom ulegta wsch., zabudowana cz^sc parku, praktycznie pozbawiona drzew. W pozostatej cz^sci nast^pit nadmierny rozrost samosiewbw, zatarty zostat uktad komunikacyjny. Drzewostan odnowiony z nielicznymi drzewami starszymi, w wi^kszosci pochodzi z samosiewu. Przewazaj^ gatunki lisciaste, gtbwnie graby i d^by, lecz spotkac mozna: d^b szyputkowy (w tym odmiana stozkowa), grab pospolity, lip^ drobnolistn^, klon jawor, klon jesionolistny jesion wyniosty, kasztanowiec zwyczajny. Wsrbd pojedynczych egzemplarzy drzew iglastych dominuje modrzew europejski. W latach 80. XX w. w bezposrednim s^siedztwie patacu powstat plac zabaw dla dzieci. Na terenie parku wyznaczona jest edukacyjna sciezka przyrodnicza. W infrastrukturze parku tawki, szalety, w poblizu - miejsca parkingowe, oraz wzniesiony w latach 2009 - 2011 amfiteatr.

47 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

• Inne zespoty na terenie gminy Wierzbinek to: Racigcin, zespdt dworsko - parkowy Dwbr murowany z pocz. XX w. i park krajobrazowy z ok. pot. XIX w. Zespot zachowany w bardzo ztym stanie. Dwdr (wt. prywatna) doprowadzony do catkowitej ruiny. Park podzielony na dziatki nalezgce do rdznych uzytkownikbw, w tym stacji uzdatniania wody. Cate zatozenie jest dzikie i zarosnigte. W parku 2 pomniki przyrody - dgby szyputkowe. Z dawnego podwbrza gospodarczego zachowaty sig dwa budynki bgdgce wtasnoscig prywatng, uktad przestrzenny z catkowicie znieksztatcony. Dawna czgsc folwarczna usytuowana na zach. od. rezydencjonalnej stanowi w wigkszosci pole uprawne.

Lubstdw gmlna Sompolno, zespot patacowo - folwarczny z parkiem Patac z 3 cw. XIX w., spichlerz z 1842 r. i paszarnia z ok. pot. XIX w., park, pot. XIX w. - w rejestrze zabytkbw. Inne budynki gospodarcze zespotu - stajnia 4 cw. XIX w., rzgdcdwka (ul. Jeziorna 7) k. XIX w., dom rybaka (ul. Jeziorna 18) k. XIX w., gorzelnia (2 pot. XIX w.) - w ewidencji zabytkow. Dwa domy oficjalistbworaz trzy czworaki - poza ochrong. Osig zatozenia jest neoklasycystyczny patac Stubickich, wzniesiony wg projektu architekta Stanistawa Hebanowskiego (1820 - 1898). Patac stanowi wtasnosc prywatng; remont generalny w latach 2004 - 2014. Park o pow. ok. 11 ha ma ksztatt nieregulamego owalu opartego dtuzszym ptd. bokiem o brzeg Jeziora Lubstowskiego. Zasadnicza jego czgsc opada tagodnym zboczem w kierunku na zach. od patacu. Dalej - rozlegty starodrzew (dgby, graby, olchy, topole i swierki) ograniczony alejg grabowg, biegngcg z ptd. na ptn., od zach. zamknigty szpalerem dgbbw o pierscienicy 325 - 345. Teren przecina gtgboki jar ze strumieniem biegngcy na osi ptn. - ptd. Pierwotny uktad komunikacyjny zachowat sig sladowo. Park nalezy do dwdch wtascicieli; w latach 2004 - 2010 uporzgdkowano czgsc przypatacowg, pozostata zarasta samosiewem.

Budynki wchodzgce w sktad folwarku, nalezgce do rdznych wtascicieli, zachowane sg w stanie ztym. Spichlerz - murowany z cegty na planie prostokgta, nakryty dachem naczdtkowym (brak tynkdw, pgknigcia murdw, nieszczelne pokrycie dachowe) i paszarnia obecnie pozbawiona cech stylowych. Budynek przebudowany w latach 1965 - 1966 dla potrzeb handlowych, obecnie nieuzytkowany, niszczeje. Inne zespoty na terenie gminy Sompolno: Mqkolno, zespot dworsko - parkowy: dwdr z 2 pot. XIX w.; park z ok. pot. XIX w. Dwdr - wtasnosc Gminy Sompolno, uzytkowany przez lokatordw. Park krajobrazowy zredukowany powierzchniowo, z przetrzebionym drzewostanem. Stan obiektu w chwili obecnej jest dobry. W 2013 r. gmina przeprowadzita gruntown^ rewaloryzacjg zatozenia, dwdr po kapitalnym remoncie zaadaptowany zostat na przedszkole.

Wfcrsfalc, tc^p^l pata^gwo - parhony; patac, mur., pot- MIK w.; park, ok. pot. XIX w. Obecnie zespdt stanowi wtasnosc prywatn^. Ruiny patacu zostaty oczyszczone z gruzu, usunigto samosiewny drzew i krzewdw wokdt murdw zewngtrznych. Obecny uktad przestrzenny parku ograniczony do obszaru wokdt ruin patacu - stabo czytelny. Zachowane dwa stawy: podtuzny wzdtuz granicy wsch. i owalny posrodku granicy zach.

48 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022 oraz przerzedzony drzewostan: jesiony, lipy i kasztanowce. W latach 2006 - 2007 odbudowano i uporz^dkowano stawy oraz obszar parku. Stan zachowania dostateczny.

Zakrzewek, zespdt dworsko - parkowy: dwdr z 1803 r., park z pocz. XIX w. Po parcelacji w 1883 r. resztdwk^ z dworem kupit M. Kossowski, w 1907 r. jej wtascicielem zostat Jozef Kossowski, znany pomolog, ktdry prowadzit to szkotk^ drzew sadowniczych. W chwili obecnej posiadtosc w r^kach prywatnych. Dwor remontowany w latach 1983 -1985 i 2012 - 2013. Stan zachowania bardzo dobry. Park, na biez^co piel^gnowany. Zachowany dawny uktad przestrzenny i starodrzew. Prawidtowo prowadzona gospodarka drzewostanem.

Spolnik - Belny, zespot dworsko - parkowy: dwor, mur., pot. XIX w.; park, ok. pot. XIX w. W latach 1976 - 1997 wtasnosc RSP, po jej likwidacji - prywatna. Dwor nieuzytkowany w ztym stanie technicznym, wn^trze zdewastowane. Park znacznie zredukowany powierzchniowo, z catkowicie zatartym uktadem kompozycyjnym i komunikacyjnym; nadmierny rozrost samosiewow, nieliczny starodrzew, stan zachowania zty.

Posada, gmina Kazimierz Biskupi, zespot patacowo - parkowy. Patac, mur., 2 pot. XIX w.; park, 2 pot. XIX w. Zrujnowany patac, po odbudowie w I. 80 XX w. do 2013 r. byt siedzibq Pahstwowej Stuzby Ochrony Zabytkdw. Od stycznia 2014 r. jest wtasnosci^ Gminy - Filia Gminnego Osrodka Kultury. Stan techniczny dobry. Eklektyczny patac o cechach neogotyckich ulokowany na polanie w ptd. - wsch. cz^sci parku. Park w poblizu patacu w 1992 r. zostat cz^sciowo uporz^dkowany, pozostata cz^sc pozostawata zaniedbana i zarosni^ta samosiewami. Uktad komunikacyjny zostat zatraty. W 2016 r. wykonano inwentaryzacj^ dendrologiczn^, projekt gospodarki drzewostanem i projekt zagospodarowania z przeznaczeniem na cele kulturalno-edukacyjne, wypoczynkowo - rekreacyjne i reprezentacyjne. W 2017 r. zrealizowano kompleksow^ rewitalizacj^ i zagospodarowanie parku.

Zychlin, gmina Stare Miasto, zespot patacowo - folwarczny, ul. Parkowa Patac, 1820; park, 1820 -1821; brama wjazdowa z 1 pot. XIX w., spichlerz, ob. kaplica rzym.kat z ok. 1830 r. Zatozenie uzytkowane przez Zespot Szkot Ekonomiczno-Ustugowych im. Fryderyka Chopina. Na terenie parku zlokalizowane s^ budynki patacu, pawilony dydaktyczne i budynek gospodarczy. Zespot patacowo - parkowy jest wtasnosci^ Powiatu Konihskiego. Do ewidencji zbytkow wpisane s^ pozostate zabudowania; stajnia z wozownia, ob. warsztat i stodota - obydwa murowane z XIX/XX w. W 1829 r. w patacu goscit Fryderyk Chopin - co uwiecznione jest pami^tkow^ tablic^ na budynku patacu i pomnikiem mtodego kompozytora autorstwa todzkiego rzezbiarza Marcina Mielczarka, ustawion^ na dziedzincu w 2010 r. Patac to dwukondygnacyjny budynek o zwartej bryle, z gankiem w fasadzie. Otacza go park o powierzchni 3,06 ha, w ktdrego ptd. - zach. kraricu znajduje si^ niewielki kopczyk od ptd. i zach. otoczony fos^ - dawna lodownia. Park zachowany w pierwotnym ksztatcie, z zachowanym uktadem alejek i starodrzewem o duzej roznorodnosci gatunkowej. Dominuj^ drzewa lisciaste rodzimego pochodzenia, z ktdrych najstarsze (170 - 180 lat) stanowi^ szkielet parku, w ktory wkomponowano drzewostan mtodszy (80 - 100 lat). Wsrdd najnowszych nasadzeh - iglaki. Do najcenniejszych okazdw nalez^: platan klonolistny, lipy

49 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Konihskiego na lata 2019 - 2022 drobnolistne i jesiony wynioste, d^by szyputkowe na dawnej lodowni oraz kasztanowce. Na osi bramy gtownej parku i wejscia do patacu zachowano ozdobny, okr^gty klomb, obsadzony dekoracyjnymi rosiinami, a takze zimozielonymi krzewami. Park petni rol^ dydaktyczn^ dla mtodziezy oraz funkcj^ rekreacyjn^ dla szkoty i mieszkarkdw. Spichlerz jest ob. obiektem sakralnym po generalnym remoncie - kaplica paraf. Matki Bozej z Guadalupe.

Grodziec, gmina Grodziec, zespot patacowo - parkowy

,,Stary patac" -1638 r., 1785 r., 1800 r., ,,nowy" patac - ok. 1800 r., park, ok. pot. XVIII w. - w rejestrze zabytkdw. Do ewidencji zabytkow wpisano: romantyczne ruiny, mur., 1 pot.

XIX i dawn^ gorzelni^, mur, 1830 r. Park krajobrazowy o pow. 16,12 ha ze sladami osiemnastowiecznego, regularnego zatozenia w postaci alei i szpalerow, o dobrze zachowanym uktadzie komunikacyjnym i wodnym oraz zrbznicowanym gatunkowo i wiekowo drzewostanie (jesion, lipa, klon, kasztanowiec, pomnikowe d^by i aleja grabowa). Na terenie parku znajduj^ si trzy zabytki.

Centralnie usytuowany barokowy dwbr - tzw. ,,stary" patac - obszerny, parterowy, z wysokim portykiem kolumnowym na osi fasady, oficyna, tzw. ,,nowy" patac o skromnych cechach neoklasycystycznych oraz ruiny romantyczne z XIX w,, w ktbre wmurowano kilka starszych detali architektonicznych. W okresie powojennym obydwa budynki patacowe uzytkowane byty przez szkot^, obecnie s^ opuszczone, wymagaj^ kapitalnego remontu. Ok. 2015 r. patace odzyskaty cbrki przedwojennego wtasciciela maj^tku - hrabiego Stanistawa Kwileckiego. Obecnie zespbt wystawiony jest na sprzedaz. Park zaniedbany: na catym obszarze liczny samosiew, zacieraj^cy pierwotn^ kompozycj^, cz^sc pierwotnego drzewostanu obumarta.

Inne zespoty rezydencjonalne i folwarczne w gminie Grodziec: Biskupice, zespot dworsko - folwarczny: dwor, ok. 1820 r., k. XIX w. i park 1 pot. XIX w., oficyna, 1 pot. XIX w. i gorzelnia, ob. dom nr 56, pot. XIX w. - w rejestrze zabytkow. Pozostate budynki zespotu w ewidencji zabytkow: magazyn spirytusu, ob. dom nr 55, pot. XIX w. i dwa osmioraki nr 57 i 57B z 2 pot. XIX w. Dwor, ob. budynek szkoty, kilkakrotnie remontowany i modernizowany w latach 70. i 80. XX w. i 2010 r. Zatozenie parkowe zachowane w pierwotnych granicach: pierwotna kompozycja catkowicie zatarta, nieczytelny uktad komunikacyjny. W cz^sci ptd. (boisko) drzewostan znacznie zubozony. Zaniedbana cz^sc ptn. - rozrost samosiewdw i zdziczatych krzewow. Oficyna nie uzytkowana od 1980 r., obecnie w stanie ruiny. Zespbl dworski jest wtasnosci^ Gminy Grodziec, uzytkowany przez Szkot^ Podstawow^. W ztym stanie zachowana gorzelnia. Cz^sc srodkowa i komin zostaty rozebrane na pocz. I. 70 XX w. W pot. I. 70 XX w. ulegta zawaleniu cz^sc ptn. Zachowana wsch. cz^sc gorzelni zaadaptowana w 1980 r. na mieszkanie, utrzymane w stanie dostatecznym.

Kopydtowek, gm. Wilczyn, zespot patacowo - parkowy Patac, 2 pot. XVIII, 2 pot. XIX w.; park, koniec XVIII w. Po wojnie zespot w posiadaniu PGR, od 1992 r. w zasobach ANR Oddziat w Poznaniu i oddany w dzierzaw^ W 2005 r. dzierzawca zakupit patac i park. Po wojnie wykonywano dorazne i zabezpieczaj^ce prace remontowe. Obecnie patac wyremontowany, park uporz^dkowany.

50 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

kapitularza i zakrystii. Nawa gtowna nakryta dachem dwuspadowym uj?tym w kotarowe szczyty, nawy boczne - dachami pulpitowymi. Z naw bocznych od ptd. i ptn. wyrastaj?. czworoboczne, trdjkondygnacyjne wieze zwiericzone cebulastymi hetmami z latarni^. Nawa gtowna trojprz?stowa nakryta sklepieniem kolebkowym z podwdjnymi pasami gurtowymi. Nawy boczne trojprz?stowe nakryte sklepieniem zagielkowym. Zniszczony i zdewastowany obiekt remontowany w latach 1945 - 1991 i w 2010 - 2011, 2015 r., 2016 - 2017. W latach 90. XX w. i 2008 - 2009 remont budynkdw klasztornych. Budynki klasztorne (1 pot. XVIII w.) wraz z bram? zamykaj? dziedziniec od strony zach. Murowane, mieszcz^ce ob. cele i furt?. Budynek bramny na planie zblizonym do kwadratu z arkadowym przejsciem w przyziemiu. Trojkondygnacyjny, nakryty dachem dwuspadowym z sygnaturk? nakryt^ cebulastym hetmem.

Kazimierz Biskupi, pobernardyriski zespot klasztorny, ob. Wyzsze Seminarium Duchowne Misjonarzy Swi?tej Rodziny i kosciot pw. Pigciu Braci Misjonarzy Koscibt pw. Pi?ciu Braci M?czennikbw, 1518 r., XVIII w., klasztor - 1520 r., XVIII w.; kruzganek pielgrzymkowy, 1761 r. i dzwonnica - brama, 1760 - 1761, 1893 r. Gotycki kosciot i klasztor zbudowane z fundacji Jana Lubranskiego, rozbudowane w stylu barkowym wXVIIw. i XVIII w. Podczas II wojny swiatowej miescit si^ tu oboz dla ksi?zy polskich. Wspbtczesnie zabudowania zajmuje Wyzsze Seminarium Duchowne (sekcja Wydziatu Teologicznego Uniwersytetu im. Adama Mlckiewicza w Poznaniu) oraz niewielkie muzeum misyjne. Remonty: 1970 - 1973, 1976 r.,1981 r., 1989 r., 2006 - 2010, 2013 r., 2014 - 2015 2017-2018. Orientowany kosciot gotycki, murowany, jednonawowy na rzucie prostok?ta z wydtuzonym, w?zszym i nizszym prezbiterium zamkni?tym trdjbocznie. Od ptn. prezbiterium - zakrystia, od ptd. kruchta pot?czona z kruzgankami. Bryta oszkarpowata, nakryta dachem dwuspadowym ze schodkowym szczytem od zach., we wsch. cz?sci dachu - sygnaturka. Nawa czteroprz?stowa nakryta sklepieniem gwiazdzistym. Plan klasztoru zblizony do prostok^ta z wirydarzem posrodku, otoczonym kruzgankami. Budynki klasztorne dwukondygnacyjne, nakryte dwuspadowymi dachami z licznymi facjatkami, cz?sciowo oszkarpowane. Kruzganki otwarte do dziedzinca wewn?trznego symetrycznym uktadem koszowych arkad wspartych na kwadratowych filarach. W srodkowej cz?sci kruzgankdw usytuowana dzwonnica: rzut zblizony do kwadratu, trojkondygnacyjna, w przyziemiu murowana z cegty, tynkowana, w wyzszych kondygnacjach z muru pruskiego. W zwieiiczeniu baniasty hetm z latarni^.

Zychlin, gmina Stare Miasto, zespot kosciota ewangelicko - reformowanego Kosciot, mur, 1821 - 1822; dzwonnica, drew., 1788 r.; cmentarz przykoscielny z ogrodzeniem z 1854 r., obecnie lapidarium gromadz^ce zabytki sztuki sepulkralnej z likwidowanych i zagrozonych cmentarzy ewangelicko-reformowanych. Z kosciotem s^siaduje plebania z ok. 1816 r., przebudowana 1839 wraz z zabudowaniami gospodarczymi oraz - stoj^cy na osi znajdujqcego si? po przeciwnej stronie drogi dworu - budynek mauzoleum Bronikowskich, mur, 1840 r., wtascicieli Zychlina i patronow zboru. Poza wsi?, w odlegtosci ok. 800 m od zboru - cmentarz z 1881 r. Wtasnosc parafii ewangelicko - reformowanej w Zychlinie, najstarszej w Polsce (1610 r.) Zespot jednorodny stylistycznie, klasycystyczny.

55 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

Koscidt usytuowany przy ulicy, z fasad^ wpisan^ w lini^ murowanego ogrodzenia. Budynek klasycystyczny na rzucie prostok^ta. Elewacje poziomo boniowane, dzielone gzymsem mi^dzykondygnacyjnym, z dwiema kondygnacjami prostok^tnych okien. Wfasadzie obszerna, prostok^tna blenda wypetniona prostok^tnym otworem drzwi z potkolistym nadswietlem; po bokach para kolumn w porz^dku wielkim, dzwigaj^cych belkowanie i trdjk^tny szczyt budynku osadzony na tie prostok^tnego murku kotarowego ze schodkowym zwiericzeniem. Mauzoleum - w formie miniatury kosciota. Obecnie zgromadzono tu pami^tki poswi^cone historii zboru oraz XVI-wieczn^ ptyt^ nagrobn^ autorstwa Santi Gucciego z lapidarium. Pastordwka klasycystyczna, stylizowana na dworek o cechach charakterystycznych dla wielkopolskiego budownictwa wiejskiego. Dzwonnica drewniana na murowanej podmurdwce, nakryta namiotowym dachem. W 1821 r, drewnian^ konstrukcj^ przeniesiono na murowany cokdt, ktdrego piwniczk^ przeznaczono na lodowni^. Cmentarz parafii ewangelicko - reformowanej obecnie uzytkowany, ogrodzony ceglanym murem w pot. XIX w. Rozplanowanie cmentarza ulegato zmianom. Zachowaty si^ cztery grobowce - mauzolea rodzin szlacheckich zwi^zanych ze zborem: Zychlihskich, Potworowskich, Chlebowskich i Opitzdw, a takze kilkanascie zabytkowych nagrobkdw, gtdwnie klasycystycznych.

• ZAGROZENIA DLA UKtADOW PRZESTRZENNYCH Najwi^kszym zagrozeniem dla historycznych uktaddw przestrzennych miast i wsi s^ przeksztatcenia wynikajqce z potrzeb rozbudowy struktury funkcjonalno - przestrzennej, zwtaszcza przeksztatcenia sieci drogowej, czy uzupetniania kompozycji przestrzennej zespotdw urbanistycznych zabudow^ o rdznorodnej stylistyce, ahistorycznej formie i przeskalowanych proporcjach. Uktady przestrzenne t^cz^ce zespoty rezydencjonalne z parkami i zespoty folwarczne zostaty zniszczone poprzez ich parcelacj^ i rozdrobnienie wtasnosci oraz powojenne formy zagospodarowania. Najbardziej zagrozone s^ dawne zespoty folwarczne. Brak nowych funkcji dla obiektdw ich architektonicznych oraz niewielka mozliwosc wykorzystania budynkow do wspdtczesnej produkcji, powoduje ich opuszczenie, w konsekwencji degradacj^. Ze wzgl^du na zty stan zachowania i wynikaj^ce st^d niskie walory zabytkowe zespoty gospodarcze s^ zwykle wpisane do gminnych ewidencji zabytkow. Na terenie powiatu konihskiego rezydencje w wi^kszosci zachowane s^ w stanie dobrym. Zauwazalny jest wzrost swiadomosci co do wartosci posiadanych obiektdw. Natomiast zagrozonymi obiektami 5^ towarzysz^ce im parki. Zachowaty si w rdznorodnym, w wi^kszosci niezadowalaj^cym stanie. Wiele z nich, z zachowanym starodrzewem, a zatartym pierwotnym uktadem kompozycyjnym i komunikacyjnym, jest silnie zarosni^tych samosiejkami. W innych drzewostan jest znacznie zubozony. Ich stan zachowania wynika z wieloletnich zaniedban i braku dziatan piel^gnacyjnych. Cz^sto parki narazone s^ zagospodarowanie inne niz pierwotne - na ich terenie lokuje si^ place zabaw, boiska sportowe lub inn^ zabudow^. Zespoty sakralne w wi^kszosci remontowane na biez^co s^ zadbane i zachowane w stanie bardzo dobrym.

56 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

Zakres ochrony uktaddw przestrzennych wyznacza studium uwarunkowari i kierunkow zagospodarowania przestrzennego, ktore okresla polityk? przestrzenn^ gminy oraz jej rozwbj przestrzenno-gospodarczy, stanowi^cym zapis przysztosciowej filozofii jej rozwoju. Zawiera analiz? zasobu dziedzictwa kulturowego i form jego ochrony. Natomiast podstawowym narz^dziem ochrony dziedzictwa kulturowego jest miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, sporz^dzany w celu ustalenia przeznaczenia terenow, okreslenia sposobow ich zagospodarowania i zabudowy oraz wyznaczenia stref ochrony dziedzictwa kulturowego i sposobow jego zagospodarowania. Cz?sc gmin powiatu konihskiego (np. Wierzbinek, Golina, Grodziec, Skulsk) nie ma opracowanych miejscowych planow zagospodarowania przestrzennego dla catej gminy. Brak szczegdtowych zapisow moze doprowadzic do daleko id^cych przeksztatceri urbanistycznych oraz materiatowych i architektonicznych w krajobrazie kulturowym.

• CMENTARZE Cmentarze stanowi^ wazny element krajobrazu kulturowego. Odznaczaj^c si? wyj?tkowym charakterem ,,sacrum", wptywaj? na okreslenie ,,genius locci" danej miejscowosci. Przechowuj?c pami?c o minionych latach, staj? si? pomnikami historii. W tym kontekscie dbatosc o miejsca ostatniego spoczynku wydaje si? rzecz? oczywist?, bez wzgl?du na charakter wyznaniowy cmentarza, czy podziaty narodowosciowo - spoteczne. Ochrona obiektu obowi^zuje w granicach cmentarza oraz jego najblizszym otoczeniu. Dla cmentarzy czynnych szerokosc zewn^trznej strefy ochronnej rbwna jest szerokosci strefy ochrony sanitarnej. Dla nieczynnych cmentarzy ewangelickich zwykle postuluje si^ przyj^cie zewn^trznej strefy ochronnej o szerokosci ok. 10 - 20 m wokot granic. W granicach cmentarza obowi^zuje zachowanie: historycznej parcelacji, historycznego rozplanowania, zabytkowej sztuki sepulkralnej i ogrodzenia, zabytkowej zieleni.

CMENTARZE KATOUCKIE I ICH STAN ZACHOWANIA Stare cmentarze katolickie powiatu koninskiego wpisane s^ do wojewodzkiej ewidencji zabytkdw. Natomiast do rejestru zabytkbw wpisane s^ ponizsze zatozenia, istotne ze wzgl^du na walory zabytkowe, historyczne i artystyczne. W rozdziale nie uwzgl^dniono cmentarzy przykoscielnych znajduj^cych si^ w otoczeniu kosciotow. Gmina Slesin: Slesin, cmentarz katolicki, ok. pot. XIX w., brama murowana z 2 pot. XIX w.

Na cmentarzu znajduje si^ zbiorowa mogita pomordowanych z II wojny swiatowej. Stan zachowania dobry.

W^sosze, cmentarz katolicki, 1846 r. Regularne rozplanowanie kwater. Zachowana kaplica grobowa wtascicieli ziemskich Mierzyhskich, w tym Henryka Mierzyhskiego, dowodcy oddziatu powstariczego 1863 r. Stan zachowania dobry.

Gmina Wilczyn: Wilczogora, cmentarz katolicki, 1877 r., ogrodzenie i brama z 1877 r. Zachowane groby rodziny Krzymuskich i Taczanowskich, wtascicieli Wilczyna - Wilczogory. Licznie zachowany starodrzew, prace piel?gnacyjne prowadzone s^ na biez^co, Prac remontowo - zabezpieczaj^cych wymagaj^ najstarsze pomniki nagrobne.

57 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

Gmina Sompolno: Lubstdw, kaplica grobowa rodziny Stubickich na cmentarzu parafialnym, mur., 1888 r. Obiekt murowany, tynkowany, na planie prostok^ta, nakryty dachem tamanym. Bogaty detal architektoniczny w postaci kanelowanych pilastrdw, profilowanych gzymsdw, naczdtkdw, arkadowych obramien okien ze zwornikami w formie konsoli. Obiekt zachowany w dobrym stanie. W 2013 r. przeprowadzono konserwacj^ polichromii, odnowiono elewacje.

M^kolno, kaplica grobowa rodziny Walewskich na cmentarzu parafialnym, 1845 r. Murowana, na rzucie prostok^ta, jednokondygnacyjna, nakryta dachem dwuspadowym ze szczytami schodkowymi. Otwory okienne ostrotukowe. Elewacje rozcztonkowane kanelowanymi pilastrami, naroza uj^te boniowaniem. Obecnie petni funkcj^ kaplicy cmentarnej. Po remoncie, utrzymana w dobrym stanie.

Gmina Wierzbinek: Sadlno, cmentarz parafialny, 2 pot. XIX w., na planie prostok^ta z regularnym uktadem alejek, licznym starodrzewem, otoczony ceglanym murem z 2 pot. XIX w. (zty stan techniczny). Kaplica z lat 30. XX w., do 1997 r. petni^ca funkcj^ przedpogrzebowej. Wsrdd kilkudziesi^ciu zabytkowych nagrobkdw i mogit na uwag^ zastuguj^ groby rodziny Chrz^szczewskich, wtascicieli maj^tku w Wierzbinku, rodziny Rozdejczerdw, wtascicieli maj^tku w Kryszkowicach, grdb powstahcdw styczniowych polegtych w bitwie pod Now^ Wsi^. Do najokazalszych nalezy kaplica grobowa rodziny Morzyckich - w dobrym stanie technicznym, po remoncie w 1999 r.

Gmina Golina Myslibdrz, cmentarz parafialny, 1 pot. XIX w., zachowany w pierwotnych granicach wyznaczonych murowanym ogrodzeniem. Ogdlny stan zachowania cmentarza i nagrobkdw dobry.

Golina, cmentarz katolicki, czynny, parafia MB Szkaplerznej. Sytuowany w poblizu kosciota, na planie nieregularnego wieloboku, otoczony ogrodzeniem z metalowych pr^tdw na ceglanych i tynkowanych stupkach. Stan zachowania dobry. Remontu wymaga ceglane ogrodzenie i brama cmentarna.

Gmina Kazimierz Biskupi: Kazimierz Biskupi, dwie kwatery cmentarza parafialnego z najstarszymi zachowanymi nagrobkami. Kazimierz Biskupi, zespdt cmentarza katolickiego z ok. 1791 r. z drewnianym kosciotem pw. sw. Izaaka, ok. 1640 r. Ogdlny stan zachowania nagrobkdw i drzewostanu jest zadowalaj^cy.

Gmina Kleczew: Budzistaw Koscielny, cmentarz katolicki, pocz. XIX w. - 4 kwatery. Kleczew, cmentarz katolicki, ul. Koscielna, pocz. XX w. - 7 kwater; w dobrym stanie drzewostan.

58 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

Gmina Stare Miasto: Stare Miasto, cmentarz katolicki , k. XVIIII w., nieczynny, cz^sciowo zdegradowany. Od 2007 r. prowadzone s prace porz^dkowe: uporz^dkowanie zieteni, ustawiono i naprawiono zniszczone nagrobki.

Gmina Rychwat: Grochowy, cmentarz katolicki, 1 pot. XIX w. Licznie zachowane nagrobki i mogity z 1 pot. XX w. oraz starodrzew z dominacj^ d^bu. Na cmentarzu mogita powstaricow styczniowych. Stan zachowania dobry.

Kuchary Koscielne, cmentarz katolicki, 1 pot. XIX w., potozony wsrod pdl uprawnych. Najstarszy zachowany nagrobek z 1879 r., zachowanych kilkadziesi^t nagrobkbw i mogit z 1 pot. XX w. Stan zachowania dobry.

Rychwat, cmentarz katolicki ul. Konihska, 1 pot. XIX w. Liczne nagrobki z 1 pot. XX w., w tym wtascicieli maj^tku w Rychwale. Starodrzew z okazatymi egzemplarzami d^bow szyputkowych. Stan zachowania obiektu dobry,

Gmina Rzgow: Stawsk, cmentarz katolicki, ok. pot. XIX w. zachowany w pierwotnych granicach, rozplanowany regularnie z alej^ gtbwn^ na osi, prowadz^c^ od murowanej, neogotyckiej bramy z 2 pot. XIX w. Na cmentarzu znajduj^ si^ groby o znaczeniu historycznym, m.in. zotnierza napoleohskiego i uczestnika powstania 1830 r., ofiar II wojny swiatowej. Stan zachowania obiektu dobry.

CMENTARZE EWANGEUCKIE IICH STAN ZACHOWANIA Ze wzgl^du na zachowane walory zabytkowe, kilka cmentarzy ewangelickich z terenu powiatu wpisanych zostato do rejestru zabytkow. S^ to:

Zychlin, gmina Stare Miasto, cmentarz ewangelicko - reformowany, ok. 1811 r. w., uzytkowany. (Wczesniej cmentarz ewangelicki znajdowat si^ przy kosciele ewangelickim, ob. lapidarium). Zachowany w pierwotnych granicach wyznaczonych murowanym ogrodzeniem, z licznie zachowanymi nagrobkami i ptytami nagrobnymi z XIX w. Stan dobry.

Sompolno, cmentarz ewangelicki, ul. Spokojna, ok. pot. XIX w. Najstarszy zachowany nagrobek z 1866 r. Czytelny uktad cmentarza, zatarte. Granice cmentarza wyznacza szpaler sliwy atyczy. W drzewostanie nowe nasadzenia: mtode jesiony, kasztanowce, d^by, robinie akacjowe. W 1995 r. wybudowano ogrodzenie i wyremontowano bram wjazdow^. Ogolny stan zachowania dostateczny. Wtasnosc Parafii Ewangelicko - Augsburskiej.

Stare Paprockie Holendry, gmina Krzymow, cmentarz ewangelicko - augsburski, pot. XIX w. Podlegat parafii we Wtadystawowie, ob. pod opiek^ gminy ewangelicko - augsburskiej w Koninie. W ostatnim czasie zostat cz^sciowo uporz^dkowany: usuni^to m. in. samosiew poszytu i mtode d^by. Cmentarz o pow. 0.18 ha, zajmuje ptaski teren na planie kwadratu, potozony na ptn. od drogi t^cz^cej Konin z Kotem. Teren nieogrodzony, zadrzewiony d^bami i wi^zami. Uktad kwater nieczytelny. Widocznych jest okoto trzydziestu mogit, cz^sciowo lub niemal catkowicie zatartych, z kilkunastoma wolnostoj^cymi nagrobkami zachowanymi w roznym stanie, przewaznie szcz^tkowym, cz^sciowo zdewastowanymi. Najstarszy zachowany nagrobek z 1914 r,

59 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

W^glewskie Holendry, gmina Golina, cmentarz ewangelicko-augsburski, 1 pot. XIX w. Cmentarz usytuowany na niewielkim wzniesieniu, w poblizu pozostatosci zespotu ewangelickiego (kantorat). Zajmuje obszar ok. 0,47 ha. Najstarszy zachowany nagrobek z 1868 r. Teren cmentarza uporz^dkowany w 2012 r.: usuni?to chwasty, krzewy oraz drzewa samosiejki. Odstoni?to niewidoczne groby. Po wykarczowaniu terenu, na wtasciwym miejscu utozono cz?sci pop?kanych nagrobkbw, ustawiono ponownie kamienne krzyze. Cz?sc grobow ponownie zasypano i zabezpieczono miejsca pochbwku. Potozony w poblizu pozostatosci zespotu ewangelickiego (kantorat).

Rosocha Kolonia, gmina Golina, cmentarz ewangelicko - augsburski, 2 pot. XIX w. Obszar regularny na planie kwadratu o powierzchni 0,21 ha. Na obrzezach porosni?ty robin^ akacjow^. Wn?trze zarosni?te krzewami i samosiewami. Czytelnosb cmentarza zatarta. Zty

Stan nagrobkbw i zachowania cmentarza. Piersk, gmina Krzymbw, 2 pot. XIX w., cmentarz ewangelicko - augsburski, potozony na wzgbrzu o wystawie ptd. Teren porosni?ty starodrzewem, wsrbd ktbrego liczne sosny. Zachowata si^ drewniana brama na ceglanych stupach i kilkanascie nagrobkbw w nieregularnym uktadzie. Posrodku resztki drewnianego krzyza. Pochbwki trwaty do 1945 r. W kwietniu 2018 r. uprz^tni?to cmentarz: oczyszczono nagrobki z mchu i ziemi, wykonano ci?cia piel?gnacyjne, uprz^tni?to smieci.

Inne zlokalizowane cmentarze ewangelicko - augsburskie, jeden ewangelicko - reformowany10, cz?sto nie zlokalizowane, znane jedynie z archiwalnych map miejscowosci, niektbre z nich wpisane s^ do ewidencji zabytkbw: Gmina Grodziec: Grodziec - cmentarz ewangelicki, ok. 1870 r., nieczynny, ,,lesny cmentarz ewangelicki", resztki nagrobkbw; Konary, Stare Gr^dy, Stary Borowiec, Wielot?ka, Wycinki Gmina Kramsk: Izabelin, Konstantynbw, Nowy Czarkbw, Osowce, Pachbw, Milin,

Tarnbwka.

Gmina Kleczew. Alinowo, Kamionka, Ztotkbw, Stogi.

Gmina Krzymow: Dr^zen, Genowefa, Borowo, Brzezihskie Holendry.

Gmina Rychwat: Swi?cia.

Gmina Rzgbw: Zarzew.

Gmina Skulsk: Gawrony -przy drodze w matym skupisku drzew, zachowanych kilka nagrobkbw ogrodzonych kutymi ogrodzeniami; Mielnica - cmentarz ewangelicki ?,

Wandowo, Nowa Wies.

Gmina Sompolno: Marcinkowo, Przystronie, Siedliska, Zakrzewek.

Gmina Stare Miasto: Zdzary.

Dane Gminnych Programow Opieki nad Zabytkami i portali internetowych: http://luteranie.konin.pl/cmentarze.html www.wtg-gniazdo.org/upioad/opracowania/cmentarze.xls

60 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

Gmina Slesin: Lizawy, nieczynny, zniszczony, rozkradziony, pokryty bluszczem. Zachowane relikty i grobowiec rodziny Abel; Wierzelin, Pogorzele, Szyszyhskie Holendry, Lizawy, Wygoda, Pbtwiosek Stary, Makarowo.

Gmina Wierzbinek: Stara Ruda, Synogac, Zaryii, Zaborowo, Zielonka,

Gmina Wilczyn: Maslaki, Nowy Swiat, Wilczyn.

Stan zachowania wiskszosci z okoto 50 nieczynnych cmentarzy ewangelickich na terenie powiatu koninskiego jest bardzo zty. Na przestrzeni ostatnich lat ulegty one znacznej degradacji, zwykle trac^c zabytkowy charakter. Teren z reguty jest mocno zakrzewiony i porosnisty samosiejkami drzew, czssto pozbawiony starodrzewu (efekt braku zabiegdw pielggnacyjnych). Rozplanowanie cmentarza nieczytelne, architektura nagrobna zdekompletowana i zniszczona nie tylko wyniku uptywu czasu i braku opieki konserwatorskiej, rbwniez w wyniku swiadomej dewastacji. Aby zmienic ten stan, nalezy przeprowadzac szeroko zakrojone akcje propagowania idei ochrony cmentarzy nie katolickich, jako dobra kuiturowego i uswiadomieniu spoteczeristwu, jak wazns rols one petnis i jaks wiedzs mogs przekazac przysztym pokoleniom. Nadto wymagane jest przeprowadzenie petnej inwentaryzacji wszystkich cmentarzy, uporz^dkowanie ich i oznakowanie tablicami informacyjnymi. W ostatnich latach uaktywnity si^ czynniki spoteczne, podejmujsce akcje inwentaryzacji dawnych cmentarzy i ich porzsdkowania. Uporz^dkowano cmentarze ewangelickie w Brzezihskich Holendrach, Staropaprockich Holendrach, Genowefie, Borowie i Piersku.

CMENTARZE ZYDOWSKIE Cmentarze zydowskie zlikwidowane lub zniszczone zostaty w czasie II wojny swiatowej, macewy uzyte zostaty do rbznych celbw, a teren cmentarzy zagospodarowano w inny sposbb. Konieczne jest upamistnienie tych miejsc chocby za pomocs tablic z informacj^ o ich pierwotnym przeznaczeniu, jak np., w Golinie. Golina, pot. XIX w. Zlokalizowany we wsch. czssci miejscowosci, na pd. od. drogi do Konina, przy ob, ul. 1 Maja 52. Zniszczony w czasie II WS - na jego terenie wzniesiono zabudowania. Proces dewastacji trwat po wyzwoleniu. W 1948 r. miata miejsce profanacja cmentarza; w latach PRL na cmentarzu funkcjonowat zaktad utylizacji zwierzst. Wszelkie naziemne slady cmentarza ulegty zatarciu, zachowat sis budynek dawnej strbzbwki. Prawdopodobnie w latach 80. XX w. na skraju cmentarza ustawiono gtaz z tablics z napisem: ,,Cmentarz zydowski. Teren prawnie chroniony. Uszanuj miejsce spoczynku zmartych".

Kleczew, gmina Kleczew, XVIII w., zlokalizowany przy al. 600-lecia, podczas II wojny swiatowej na polecenie wtadz niemieckich zniszczony, na jego miejscu powstat stadion, ktbry istnieje do dzis; macew uzyto do brukowania chodnikbw. Wszelkie slady cmentarza zatarte. Dzis na dziatce cmentarnej znajduje sis Miejski Stadion ,,Sokbt" i Osrodek Sportu i Rekreacji. Brak jakiekolwiek tablicy informujscej o przesztosci tego miejsca. W Zespole Szkbt Ponadgimnazjalnych w Kleczewie zabezpieczono kilka fragmentbw odnalezionych macew. Inne miejsca cmentarzy zydowskich: Somplono, 1816, catkowicie zniszczony przez nazistbw, nie zachowat sis zaden nagrobek, zabudowany.

61 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

Slesin, przy wsi Rozopole, XIX w., w czasie II wojny swiatowej zdewastowany przez nazistow. Nie zachowata si^ na nim zadna macewa.

Rychwat, ul. Zurawin, XIX w. Po wojnie ulegt dewastacji, a w latach 60. XX w. zlikwidowany, upami^tniony w 2014 r.

Wygoda, las Kr^zel - 1940 r., miejsce egzekucji i pochowku ludnosci zydowskiej z gmin Golina, Kleczew, Skulsk oraz getta w Zagdrowie w latach 1940 -1944.

Skulsk, ok. 750 m, ok. 200 m na wsch. od ul. Mniszki. 0,4 ha, nekropolia zniszczona przez Niemcow. W 2015 r. odstoni^to pomnik - gtaz z tablic^ poswi^con^ pami^ci zydowskiej spotecznosci Skulska. Obok ustawiono tablic^ informacyjn^ praz ztozono tarcz^ szlifiersk^ wykonan^ z macewy, na ktorej zachowato si^ imi^ zmartego - Jehuda. Teren cmentarza porasta wysoka, g^sta trawa.

Wilczyn, XVIII w.

CMENTARZE CHOLERYCZNE (EPIDEMICZNE) Cmentarze choleryczne urz^dzane byty poza wsi^, z obawy przed rozprzestrzenianiem si^ choroby. Zmarli byli posypywani wapnem. Cmentarze byty zwykle oznakowane krzyzem, czasem z ukosn^ belk^. Ze wzgl^du na charakterystyczny ksztatt zwano je ,,gdrkami cholerycznymi". S^ trudne do zlokalizowania. Na terenie powiatu koninskiego odnaleziono dwa: w Rzgowie z 1 pot XIX w. i w Starym Miescie przy ul. Topolowej, z 1852 r., wpisany do rejestru zabytkow, zaniedbany.

5.3.1.3. Zabytki ruchome

Zabytkami ruchomymi s^ kapliczki i krzyze przydrozne - miejsca kultu i obiekty matej ludowej architektury, istotnie rowniez dla kultury niematerialnej. Na terenie powiatu koninskiego zostaty one zinwentaryzowane cz^sciowo, znajdujg si^ w ewidencji zabytkow. Wi^kszosc zabytkow ruchomych stanowi wyposazenie kosciotow. Najcenniejsze s^ wpisane do rejestru zabytkow ruchomych. Ze wzgl^ddw bezpieczeristwa ich listy nie s^ upubliczniane. Ich stan zachowania jest z reguty bardzo dobry - poddawane s^ biez^cym konserwacjom. Najcenniejsze s^ oczywiscie najstarsze dzieta sztuki - obrazy, rzezby, czy wystroj kosciotow. Do zabytkow ruchomych nalez^ rowniez epitafia i ptyty osadzone na murach kosciota. Kolejn^ grup^ zabytkow ruchomych stanowi^ pomniki. W gminach powiatu koninskiego nie zostaty zinwentaryzowane. Jednym z wazniejszych zabytkow ruchomych na terenie powiatu koninskiego jest romanski krzyz - kamien milowy z 1151 r., ostoniety kapliczka kubaturowa w Starym licheniu gmina Slesin. Rejestr zabytkow A-348/90 z 21.05.1984. Legenda mowi, iz zostat on wykuty z mensy ottarzowej ottarza z pogatiskiej swi^tyni boga Licho, ktora miata stac na wzgorzu, gdzie dzis stoi kosciot pw. sw. Doroty. W rzeczywistosci kamienny krzyz na dwczesnym rynku miasta Lichenia wystawiony zostat w 1151 r. Krzyz wykonany jest z odpornego na czynniki atmosferyczne i bardzo twardego piaskowca brzezinskiego w formie krzyza tacinskiego. Pierwotnie petnit funkcj^ kamienia

62 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

milowego na waznym wbwczas szlaku z Kalisza do Kruszwicy, podobnie jak stynny kamieri

milowy z Konina. Obecnie stanowi jeden z elementdw tzw. ,,szlaku romahskiego".

5.3.1.4. Zabytki archeologiczne

Od konca lat 70. XX w. wdrazany jest program tzw. AZP (Archeologiczne Zdjgcie Polski) - podziat terenu catej Polski na pola, na ktorych prowadzi sig badania powierzchniowe. Ma on na celu lokalizacjg stanowisk archeologicznych. Wszystkie zlokalizowane stanowiska powinny bye ujgte w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego i uwzglgdnione w gminnych ewidencjach zabytkbw. Baza danych AZP jest bazg otwartg. Dotgczane sg do niej ciggle nowe informacje pochodzgee z kolejnych badari i weryfikacji badaii wczesniejszych. Baza stanowi zrbdto aktualnej wiedzy o terenie i stanowi podstawg kolejnych etapbw badawczych: 1.Kwerendy archiwalnej w muzeach, instytucjach publicznych i publikacjach, 2.Badah powierzehniowych. Wsrod zabytkbw archeologicznych wyroznic mozna dwa typy: ruchome i nieruchome. Zabytki ruchome to wszelkiego rodzaju przedmioty zwigzane z dziatalnoscig cztowieka w przesztosci, zarbwno wytwory pracy ludzkiej, takie jak naczynia, narzgdzia, ozdoby, brori itp., jak i tzw. ekofakty - wystgpujgee na stanowisku pozostafosci organiczne i nieorganiczne pochodzgee ze srodowiska naturalnego. Z punktu widzenia ochrony dziedzictwa kulturowego szczegblny problem stwarzajg nieruchome zabytki archeologiczne, czyli materialne pozostatosci dawnego srodowiska osadniczego. Ze wzglgdu na petnione dawniej funkeje wyrbzniamy ich rbzne rodzaje: grodziska - pozostatosci grodow, cmentarzyska, pozostatosci osad wiejskich, miast itd, Mozna je podzielic na zabytki niewidoczne w krajobrazie i widoczne - zabytki o wtasnej formie krajobrazowej: gtownie sg to pozostatosci dawnych konstrukeji o roznorakim przeznaczeniu, takich jak waty kamienne, ziemne, drewniano - ziemne, pozostatosci infrastruktury osadniczej, mostow, drbg, grobli, a takze slady zwi^zane z kultur^ symboliczn^ (niematerialn^) w postaci pozostatosci dawnych miejsc kultu, cmentarzy (nasypy kurhanow), itp. Stanowi^ one okoto 10% znanych stanowisk archeologicznych. One tez zwykle sg przedmiotem zainteresowania zarowno turystbw, jak i geografbw turystyki oraz stuzb konserwatorskich; podobnie jak stanowiska o wyraznej, widocznej w terenie formie krajobrazowej. Dlatego grodziska sg najczgsciej wspominane w przewodnikach, jako miejsca atrakcyjne dla turystyki.

Najcenniejsze stanowiska archeologiczne wpisane sg do rejestru zabytkow, W powiecie koniriskim znajduje sig 5437 zewidencjonowanych stanowisk archeologicznych ujgtych w wojewodzkiej ewidencji zabytkow archeologicznych, w tym 12 stanowisk wpisanych do rejestru zabytkbw. Jak wspomniano najciekawsze z turystycznego i edukacyjnego punktu widzenia sg stanowiska o wtasnej formie krajobrazowej. Przyktady:

63 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Konihskiego na lata 2019 - 2022

Grbdek stozkowaty w Kownatach - Mrowkach, gm. Wilczyn, na ptd. - zach. brzegu jeziora Kownackiego. Jeden z najciekawszych obiektbw kultury sredniowiecznej w rejonie wschodniej Wielkopolski. Na jego terenie utworzono w 1973 r. Skansen archeologiczny (filia Muzeum Okr?gowego w Koninie). Jest to grodzisko typu stozkowatego ze schytku XIII w. Zatozenie obronne zrealizowano wznosz^c stozkowaty kopiec o wysokosci 7 m, z doln? srednic? 44 m, gbrn? -18 m, otoczony fos? o szerokosci ok. 2 m pot?czon? od ptn. z jeziorem zapewniaj?cym staty doptyw wody. Na szczycie kopca w cz?sci ptd. - zach. odstoni?to pozostatosci pi?ciobocznej wiezy - gtdwnej budowli grodka. Na ptn. od niej - piwniczka, ktdra prawdopodobnie znajdowata si? pod drugim budynkiem, a na ptd. - pozostatosci kuzni. Catosc szczytu otoczona byta palisad?. Grodek byt zamieszkiwany do pot. XIV w., gdy zostat spalony.

Grodzisko pierscieniowate kultury tuzyckiej (VI - V p.n.e.) w miejscowosci Swi?tne gmina Wilczyn, na ptd. brzegu jeziora Suszewskiego (pot?czony sciezk? dydaktyczn? ze skansenem w Mrowkach). W XIII w. na jego miejscu powstat sredniowieczny grbd stozkowy. Grodzisko (sr. owalu do 140 m, wys. do 2 m) ma wyrazny ksztatt nieregularnego trojk^ta obwiedzionego watem od ptd. - wsch. i ptn. W ptn. - wsch. cz?sci znajduje si^ wczesnosredniowieczny kopiec stozkowy o podstawie okr?gtej i wysokosci okoto 5 m. Tzw. ,,Starostwo" w Kazimierzu Biskupim jest pozostatosci^ dworu na kopcu, ktory byt miejscem zamieszkania starostdw (dzierzawcbw) klucza dbbr biskupbw lubusko - fiirstenwaldzkich (miasto w latach 1237 - 1504 byto centrum klucza). Pbzniejszy szlachecki wtasciciel dbbr od 1504 r. - Mikotaj Lubrariski, lub ktos z jego spadkobiercbw, mbgt dokonac w XVI w. przebudowy lub rozbudowy dworu. Wedtug zrbdet pisanych dwbr rozebrano w 1690 r., a uzyskany z rozbibrki material przeznaczono na wzniesienia muru wokbt cmentarza klasztornego i kosciota bemardynskiego.

Grodek w miejscowosci Biskupice gm. Grodziec (XIII - XIV w.), potozony na wsch. od wsi. Posiada postac kolistego nasypu o srednicy ok. 30 m i wysokosci ok. 1 m (wg informacji mieszkancbw nasyp zostat w XIX w. cz?sciowo zniwelowany i stuzyt jako ,,gbra wiatrowa"). Otoczony jest ptytkim rowem o szerokosci okoto 2 - 3 m. Badania sondazowe (1983 r.) ujawnity na jego szczycie zarys rowu fundamentowego czworobocznej budowli. Niewielka ilosc materiatu zabytkowego (fragmenty kilku naczyh i 2 groty bettbw kuszy) wskazuj? na krbtki okres uzytkowania grodka. Natomiast duza ilosc spalenizny sugeruje, ze ulegt spaleniu.

Grodek stozkowaty w Lubstbwku, gm. Sompolno, o srednicy podstawy ok. 25 m i wysokosci okoto 7 m. Zachowato si? okoto 0,3 pierwotnej obj?tosci., pozostata cz?sc zostata rozwieziona w okresie mi?dzywojennym w celu wyrbwnania pbl.

Inne stanowiska o wtasnej formie krajobrazowej: -Dwbr na kopcu w Mysliborzu gm. Golina - przyktad dobrze zachowanego obiektu mieszkalno - obronnego z okresu sredniowiecza (dwbr na kopcu).

-Grodzisko kultury tuzyckiej (VI - V w. p.n.e.), Janowo - Koziegtowy gm. Kleczew, stanowisko wpisane do rejestru zabytkbw. -Grobowce megalityczne, kujawskie o wtasnej formie krajobrazowej: Zberzyn i Zberzynek (ob. Wola Sptawiecka), gm. Kleczew oraz cmentarzysko megalityczne w Gbrach (gmina Wilczyn, wpisane do rejestru zabytkbw).

64 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

-Dwor na Kopcu, w parku w Zychlinie, gm. Stare Miasto - pocz. XVII w. pozostatosc dworu, siedziby dawnych wtascicieli Zychlina. -Grddek stozkowaty w miejscowosci Bartogi, gm. Rzgdw. -Pozostatosci dworu w Stawsku, gm. Rzgbw - okres nowozytny oraz w poblizu na Warcie most datowany na XVII w. (drewniane pale przyczdtka). -Grbdek stozkowaty w miejscowosci Kijowiec, gm. Slesin, stanowisko wpisane do rejestru zabytkbw. -Dwor z okresu nowozytnego w Tomistawicach, gm. Wierzbinek.

-Dwor z okresu nowozytnego w Boguszycach, gm. Wierzbinek.

• UWARUNKOWANIA FIZJOGRAFICZNE11 Zajmowany przez powiat koniiiski teren wchodzi w sktad pasa nizin w obr?bie Niziny Wielkopolskiej. W centralnej cz?sci powiatu rozposciera si^ szeroka dolina Warty. Na potnoc i potudnie od niej, wznosz? si^ zrbznicowane obszary wysoczyzn, na pbtnocy dodatkowo urozmaicone przez 23 jeziora polodowcowe. Wzniesienia w wi?kszosci wyst?puj? w ptn. cz?sci powiatu, lez?cej na obszarze Pojezierza Kujawskiego (od 100 do 120 m n.p.m.). Naturalny krajobraz mozna zaliczyc do rodzaju dolinnego z elementami mtodoglacjalnymi. Mozna tu wyrbznic tarasy zalewowe den dolinowych oraz rowninno - morenowe. Takze w tej cz?sci znajduj? si? jeziora, z ktbrych wiele ma powierzchni? przekraczaj?c? 50 ha. Najbardziej znane s? jeziora: P?tnowskie, Gostawskie, Slesiriskie, Lichenskie, W?sowskie, rzeka Warta oraz Kanat Slesiriski t?cz?cy Wart? przez Jezioro Gopto z Noted?. Cz?sc potudniowa powiatu lez?ca na Nizinie Srodkowopolskiej charakteryzuje si? wyst?powaniem rdwnin denudacyjnych lub akumulacyjnych o matym nachyleniu. Obszar powiatu koninskiego nalezy do zlewni rzeki Warty i Noteci. Na jego terenie istnieje stosunkowo g?sta siec rzeczna. Najwi?kszym ciekiem wodnym jest rzeka Warta, ktdra przeptywa przez tereny gmin; Krzymdw i Kramsk (na granicy gmin), Stare Miasto, Rzgow i Golin?. Drugim co do wielkosci ciekiem wodnym jest rzeka Notec przeptywaj?ca przez tereny gmin Wierzbinek, Sompolno, i Skulsk. Pozostatymi ciekami s? doptywy Warty: Topiec (gmina Krzymow), Powa (gmina Stare Miasto), Czarna Struga (gmina Grodziec), oraz Struga Ostrowiecka (nazywana potocznie Strug? Biskupi?) i Struga Kleczewska. Na catym obszarze powiatu wyst?puj? utwory czwartorz?dowe takie jak: gliny morenowe, piaski i zwiry rzeczne, osady eoliczne, mutki i ity zastoiskowe. Wi?ksze przestrzenie zajmuj? gleby rdzawe, nalez?ce do gleb bielicowoziemnych, rozprzestrzenione na piaskach niew?glanowych, dosyc zasobnych w glinokrzemiany. S? to gleby kwasne o pH w gbrnych warstwach na poziomie 4,5. Cech? tych gleb jest istnienie nierozpuszczalnych kompleksbw zelaza i glinu z kwasami prbchniczymi. Posiadaj? charakterystyczne rdzawe zabarwienie. Gleby murszaste i torfowe wyst?puj? w postaci rbznych wielkosci ptatbw rozrzuconych po catym obszarze doliny Warty. Mady skupione s? gtbwnie w dolinie rzeki Warty. Jakosc gleb powiatu jest wyraznie niska. Ponad 71% stanowi? gleby niskich klas bonitacyjnych tj. V, VI.

1 Aktualizacja Programu Ochrony ^rodowiska Powiatu Koninskiego na lata 2008-2012, Konin, 2007

65 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

Na znacznym obszarze powiatu wyst^pujs[ poktady w^gla brunatnego wydobywanego metod^ odkrywkow^. Znaczna obszarowosc ich wyst^powania wptywa ujemnie na poszczegdtne komponenty srodowiska. Powoduje obnizenie wod gruntowych na s^siednich obszarach, co negatywnie wptywa na mozliwosci uzyskiwania wyzszych plondw, niszczy stanowiska archeologiczne na znacznym obszarze. Wydobycie w^gla brunatnego metod^ odkrywkow^ narusza i na trwate zmienia walory krajobrazowe.

• KONCENTRACJASTANOWISKARCHEOLOGICZNYCH, ICH FUNKCJA I CHRONOLOGIA Obszar powiatu koninskiego zostat rozpoznany archeologicznie. Zarejestrowano tu wyj^tkowo duz^ ilosc stanowisk archeologicznych datowanych od okresu neolitu po okres nowozytny. Koncentracja osadnictwa pradziejowego i sredniowiecznego widoczna jest szczegolnie w okolicach rzek i jezior. Wi^kszosc stanowisk znanych jest dzi^ki badaniom powierzchniowym lub znaleziskom przypadkowym. W tak wielkiej ich liczbie nieliczne doczekaty si^ badan wykopaliskowych (w wi^kszosci byty to badania ratunkowe prowadzone w zwi^zku z eksploatacj^ odkrywek w^gla brunatnego przez Kopalni^ Konin). Najstarsze, sporadyczne, znaleziska pochodz^ ze starszej epoki kamienia - paleolitu (Xtys. p.n.e.) S^ to pojedyncze znaleziska lub skupiska krzemiennych rylcow, drapaczy, lisciakbw i rdzeni. Nieco wi^cej sladow osadnictwa - w postaci pojedynczych znalezisk narz^dzi krzemiennych - pochodzi ze srodkowej epoki kamienia - z mezolitu (VIII tys. p.n.e.). Teren powiatu penetrowaty wowczas gromady towcow pod^zaj^cych za przemieszczaj^cymi si^ sezonowo na osi potnoc-potudnie reniferami. Slady osadnicze grupuj^ si^ gtownie wzdtuz ciekow wodnych, na terenach zajmowanych przez wspdtczesne wsie oraz w pasie wydm. Mi^dzy innymi: mikrolity w okolicach miejscowosci Bobrowo i Mysliborz - gmina Golina; w okolicach wsi Kozarzewek - gmina Kazimierz Biskupi; wies Osiecza Pierwsza - gmina Rzgdw; slady obozowisk w okolicach miejscowosci Wierzbie, Biele, Belny - gmina Sompolno; Nieborzyn, Kleczew; Gmina Stare Miasto: Barczygtow, Rumin - gmina Kleczew. Od tego czasu obszar Ziemi Koninskiej byt nieprzerwanie zasiedlany W neolicie - mtodszej epoce kamienia (2 pot. VI tys. - ok. 2300 p.n.e.) nast^pity rewolucyjne zmiany w historii ludzkosci. Opanowanie uprawy ziemi i hodowli zwierz^t sprowokowato osiadty tryb zycia, wraz 2 ktorym pojawity si^ takie wynalazki jak: state budownictwo mieszkalne i gospodarcze, umiej^tnosc lepienia i wypalania naczyh glinianych, znajomosc tkactwa, itp. Osi^gni^cia te na ziemie polskie przyniosta ludnosc kultury ceramiki wst^gowej rytej (KCWR), ktora dotarta tu z terenow naddunajskich przez Brarn^ Morawskq (np. osada w Kopydtowie gm. Wilczyn). Osiedlata si^ gtownie na terenach o najlepszych glebach - dna dolin rzecznych i brzegi wysoczyzn, na ktbrych uprawiata pszenic^, j^czmieh, proso (prawdopodobnie metodami kopieniaczymi, za pomoc^ kamiennych i rogowych motyk). Ze zwierz^t domowych hodowano krowy, owce, kozy i swinie. W potowie IV tys. p.n.e. pojawita si^ kultura pucharow lejkowatych (KPt), ktora pozostawita niewielkie osady na tagodnych stokach wydmowych wzniesien. Charakterystyczn^ jej cech^ w zakresie obrz^dku pogrzebowego byty monumentalne grobowce megalityczne, tzw. kujawskie w postaci dtugiego - do 130 m, trojk^tnego - o podstawie do 15 m, kopca obstawionego wielkimi kamieniami. Pochdwki w obudowie kamiennej znajdowaty si^ pod nasypem grobowca. Cmentarzyska kujawskie tworzq wyrazn^ grup^ mi^dzy rynn^ Gopta i Jeziora Slesihskiego - od wsch., a rynn^ jezior Wilczynskiego

66 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

i Powidzkiego - od zach. Od ptd. zamyka j? rynna Jeziora Gostawickiego. Omawiany teren nalezy do Pojezierza Kujawskiego, wg podziatu geomorfologicznego B. Krygowskiego znajduje si? w obr?bie Rdwniny Kleczewskiej. Rdwnina rozci?ta jest w uktadzie potudnikowym dwiema rynnami, ktdre zaj?te s? przez misy jeziorne, tereny zatorfione oraz wykorzystane przez Strug^ Biskupi? (zach.) i Strug^ Kleczewsk? (wsch.). Badania powierzchniowe na tym, dose ograniczonym terenie ujawnity ponad 550 stanowisk zwi?zanych z KPL. Znakomita ich wi?kszosc zlokalizowana jest na ptn. od rdwnoleznika wyznaczonego przez Kleczew (ok. 510), na ptd. znaleziono zaledwie 40 stanowisk KPL. Na pdtnocy znajduje si^ ptat najlepszych, czarnych gleb preferowanych przez rolnictwo. Uzytkowanie rolnicze kleczewskiego mikroregionu osadniczego zacz?to si? prawdopodobnie dose wczesnie, bo juz w fazie nutowej kultury ceramiki wst?gowej rytej (KCWR). Kontynuowane byto przez kultur? pdznej ceramiki wst?gowej (KPCW), przynajmniej w jej I fazie, ktutej (Zberzyn stan. 3). Nie byto to uzytkowanie zbyt intensywne - w trakcie badan AZP zarejestrowano tylko kilkanaicie pewnych stanowisk zwi?zanych z osadnictwem wst?gowym. Wspomniane 550 stanowisk KPL w tym rejonie daje poj?cie o znacznej intensyfikacji zasiedlenia w okresie trwania tej kultury.12 Na skupisko grobowebw typu kujawskiego KPL w tych okolicach pierwszy zwrbcit uwag? E. Raczyhski w 1 pot. XIX w. Okreslit ponad 150 obiektdw. Gdzie byty zlokalizowane nie jest jasne. Ich pozostatosci zostaty usuni?te w wyniku dziatalnosci rolniczej oraz kopalnianej. Do niedawna w s?siedztwie Kleczewa, na terenie gmin Kleczew, Wilczyn, Skulsk i Slesin zarejestrowanych byto 14 cmentarzysk grobowedw megalitycznych. Gmina Kleczew: Rostoka, Nieborzyn, Ztotkbw (Sptawce), Wola Sptawiecka (Zberzynek), Zberzynie (2 stanowiska); Gmina Skulsk: Buszkowo, Buszkowo Kolonia, Celinowo, Celinowo (D?b); Gmina Slesin: Kijowiec, Sarnowa; Gmina Wilczyn: Oscistowo; gmina Wierzbinek: Gaj. Nadal odstaniane s? nowe stanowiska. W 2016 r. w miejscowosci Gory gmina Wilczyn odkryto kolejne cmentarzysko kurhanowe, ktdre znajduje si? nad ztozem w?gla brunatnego, na terenie planowanej odkrywki Oscistowo. Grobowcow jest 15, w tym 14 nalez?cych do KPL. Ich dtugosc si?ga okoto 90 metrdw. Nasypy ziemne s? w bardzo dobrym stanie - ich wysokosc dochodzi do 1,5 metra. Jeden grobowiec pochodzi z epoki br?zu, nalezy do kultury tuzyckiej. Inne slady KPL znajduj? si? rowniez w pozostatych gminach powiatu, m.in.: Myslibdrz, Przyjmy, W?glewskie Holendry - gmina Goiina; Kamienica - gmina Kazimierz Biskupi; Barczygtbw, Gtdwiew, Janowice, Karsy, Kr?gola, Lisiec Maty, Modta Krdlewska, Rumin, Stare Miasto, Zychlin - gmina Stare Miasto; Osiecza Pierwsza i D^browica - gmina Rzgow; Beiny, Biele, tysek, Osno Gdrne, Sompolno, Wymystowo - gm. Sompolno. Mniej liczne s? natomiast slady obecnosci kultury amfor kulistych (KAK) rozwijaj?cej si? w okresie 3100 - 2600 p.n.e., prawie rdwnolegle z KPL, przejmuj?cej od niej wiele cech i b?d?cej kontynuacj? kultur wst?gowych. Jej przedstawiciele trudnili si? gfdwnie pasterstwem. Dotychczas odnalezione osady tej kultury charakteryzowaty si? mat? ilosci? domdw o konstrukeji stupowej zbudowanych na planie nieregularnego czworok?ta. Czasami

Gorczyca K., Kleczewska enklawa grobowcow kujawskich. Zarys probiemu, w: FoLIA PRAEHISTORICA POSNANIENSIA T. XIII/XIV - 2005 INSTXTUT PRAHISTORII, UAM POZNAN; dost^pny w Internecie: http://repozytorium.amu.edu.pl:S080/bitstream/10593/7759/l/09_Krzysztof_Gorczyca_KLECZEWSKA9S20ENKLAWA20GR OBOWC%C3%93W%20KUJAWSKICH. _H7-132.pdf

67 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Konihskiego na lata 2019 - 2022 rowniez w formie ziemianki. Groby ludnosci KAK najcz?sciej wyst?puj? w formie skrzyn z kamieni, przykrytych ziemnym nasypem. Wewn?trz znajdowano ozdoby, naczynia. Wiele pochowkow zawiera rowniez szcz?tki zwierzgt, gtownie bydta z obci?tymi rogami. Stanowiska KAK znajduj? si? m. in. w gminie Kleczew: osadnictwo i grob skrzynkowy - Wola Sptawiecka i w gminie Stare Miasto: Lisiec Maty, Rumin. W tym samym czasie tereny na wschbd od Warty odwiedzali przedstawiciele nizej rozwini?tej kultury ceramiki dotkowo - grzebykowej, ktory przybywali z pbtnocnego-wschodu. Stanowiska kultury zlokalizowano

w gminie Kleczew. Natomiast stosunkowo niewiele sladbw pozostato z okresu schytkowego neolitu. Ok. 3200/2900 p.n.e. - ok. 2300/1800 p.n.e. zacz?ty pojawiac si^ grupy reprezentuj?ce kultury ceramiki sznurowej, ktbre przez niektbrych badaczy uznawane s? za pierwsz? fal? ludnosci o pochodzeniu indoeuropejskim. Charakterystyczn? ich cech? jest prawie catkowity brak osad. Gtownie odnajdowane s? slady krbtkotrwatych obozowisk, szatasy i ziemianki - stanowiska na terenie gminy Kleczew. Z upowszechnieniem si? nowego materiatu - br?zu - wi?ze si? dalszy rozwoj gospodarczo-cywilizacyjny regionu. Docierat on na te tereny drog? wymiany z potudnia Europy, zwi?kszaj?c rol? handlu i powoduj?c przenikanie si? wptywdw. Wczesna epoka br?zu jest na terenie powiatu koninskiego stabo reprezentowana. Znanych jest tylko kilka stanowisk z tego okresu, m. in. Gmina Golina: W?glewskie Holendry - pojedyncze znalezisko wi?zane z kultur? iwerisk? i Bobrowo - osada kultury trzcinieckiej; Gmina Rzgow - kultura trzciniecka: Babia i D^browica; Gmina Wilczyn, Gogolina - unikatowe w Wielkopolsce cmentarzysko kultury grabsko - sniardowskiej (oraz pdzniejsza osada kultury tuzyckiej). Zdecydowany wzrost osadnictwa widoczny jest w srodkowym i poznym okresie epoki br?zu. Zacz?ta si? wowczas rozwijac na ziemiach polskich kultura tuzycka (ok.1350/1300 p.n.e. - ok. 500/400 p.n.e.) Jest zaliczana do wielkiego kompleksu kultur popielnicowych, rozprzestrzeniaj?cych si? stopniowo z centrum naddunajskiego na rozlegte tereny Europy. Ludnosc kultury tuzyckiej prowadzita osiadty tryb zycia, a jej system gospodarczy, jak si? przypuszcza, byt wielokierunkowy. Postugiwano si? sprz?zajnym radtem, a mniejsze pola obrabiano za pomoc? motyk rogowych, zboze sprz?tano sierpem br?zowym. Zmartych palono na stosie, a ich szcz?tki sktadano do popielnic, ktore zakopywano w ziemi wraz z przystawkami i darami grobowymi. Znacznemu upowszechnieniu ulegty wyroby br?zowe, zarowno ozdoby, jak i narz?dzia, ktbre wytwarzano na miejscu. W VII w p.n.e. rozpoczyna si? na ziemiach polskich epoka zelaza. Obok wyrobbw br?zowych, ktbrych udziat systematycznie malat, pojawiaty si? wowczas wyroby zelazne. W pierwszym okresie epoki zelaza (okres halsztacki 650-400 p.n.e.) kultura tuzycka przezywata swbj najwi?kszy rozkwit i posiadata szerokie kontakty z reszt? Europy. Powstaty wowczas grody typu Biskupin. Osadnictwo kultury tuzyckiej jest bogato reprezentowane na

terenie wszystkich gmin, m.in.: -Gmina Golina: skupiska osadnicze kultury tuzyckiej licz? tu kilkadziesi?t punktbw, przede wszystkim w okolicach Mysliborza, Bobrowa, Radoliny, Sptawia, Przyjmy, W?glewa, W?glewskich Holendrbw, Kolna oraz dwa cmentarzyska na gruntach wsi W?glew; -Gmina Grodziec: w okolicach miejscowosci Biata, Junno, Krdlikbw, Wielot?ka; -Gmina Sompolno: w okolicach Ostrbwka i Sompolna oraz cmentarzysko w Piaskach;

68 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

-Gmina Kleczew: cmentarzysko w okolicach Kleczewa, Janowa - Dankowa (br?zowy nagolennik Vl-V p.n.e. - juz z epoki zelaza), na pdtwyspie jeziora Koziegtowy, grodzisko na pdtwyspie w Janowie - Kozigtowach; -Gmina Rychwat: D?broszyn, Modlibogowice, Jaroszewice Rychwalskie, Grabowa, Franki, Kuchary Koscielne, Swi?cie oraz powi?zane z nimi cmentarzyska D?broszyn i Franki; -Gmina Rzgdw: osady w okolicach miejscowosci Zastruze, Zarzew, Zarzewek, Swi^tntki, Stawsk, Rzgow, Osiecza Pierwsza, Kowalewek, Grabienice, D?browica, Bobrowo, Btonice, Bartogi. Rdwniez informacje o cmentarzyskach w okolicach Rzgowa, Osieczy Pierwszej i D^browicy; -Gmina Stare Miasto: Barczygfdw, Gtdwiew. Janowice, Karsy, Kr?gola. Lisiec Maty, Lisiec Wieli, Rumin, Stare Miasto, Zdzary, Zychlin oraz cmentarzysko w Ruminie; -Gmina Wilczyn: Wilczyn - kilka stanowisk, Gogolina, grodzisko pierscieniowate w Swi?tne; -Gmina Kazimierz Biskupi: stosunkowo niewielk? ilosc stanowisk kultury tuzyckiej na terenie gminy przypisac nalezy dziatalnosci Kopalni W?gla Brunatnego - odkrywka Kazimierz - wiele stanowisk zostato zniszczonych. Niewystarczaj?cy jest rowniez stan archeologicznego rozpoznania terenu gminy. Dotychczas zlokalizowano zaledwie pi?c osad kultury tuzyckiej. W zbiorach Muzeum Okr?gowego w Koninie przechowywanyjest czerpakgliniany znaleziony na cmentarzysku w Kazimierzu Biskupim w latach 50. XX w., cmentarzyska nie udato si? zlokalizowac. Pod koniec okresu halsztackiego rozpoczyna si? stopniowy rozktad kultury tuzyckiej, spowodowany kryzysem gospodarczym wywotanym pogorszeniem si? klimatu oraz wyeksploatowaniem srodowiska naturalnego. Dodatkowym czynnikiem destabilizacyjnym byt najazd Scytdw. Podniesienie si^ poziomu wdd gruntowych, spowodowane zmianami klimatycznymi, wypierato osadnikdw z dotychczasowych siedlisk. Ostabione w ten sposdb osadnictwo tuzyckie byto stopniowo podbijane lub kolonizowane przez pokrewne im ludy tworz?ce kultur? pomorsk? (VII - II! w p.n.e.). Trudno stwierdzic, czy proces ten miat charakter zbrojnej agresji, czy odbywat si? poprzez asymilacj? miejscowej ludnosci i przybytej z Pomorza. Rdznice mi?dzy obydwiema kulturami widoczne s? przede wszystkim w formach grobdw oraz ksztattach i ornamentyce naczyii i przedmiotdw metalowych. Slady kultury pomorskiej zlokalizowano m. in. w gm. Kleczew: kilka osad i cmentarzysko podklokszowe w Zberzynie oraz w Barczygtowie gm. Stare Miasto. Pocz?tek wieku IV p.n.e, wi?zat si? z masowym upowszechnieniem si? zelaza, jako podstawowego surowca, ujednolicenia uzywanych ozddb, narz?dzi, broni, przedmiotdw codziennego uzytku. Na terenie ziem polskich wyksztatcita si? wdwczas tzw. kultura przeworska (III w. p.n.e, - V n.e.). Miato to miejsce w pdznym okresie lateriskim (mtodszy okres przedrzymski 150 p.n.e. - 25 n.e.). Rozwijata si? tez w kolejnym okresie wptywdw rzymskich (I - IV w. n.e.). Ludnosc kultury przeworskiej prowadzita osiadty tryb zycia, zamieszkuj?c osady otwarte. Podstaw? gospodarki stanowita uprawa roli w pot^czeniu z hodowl? zwierz?t, wsrdd ktdrych dominowato bydto rogate. Rozwijaty si? rowniez inne gat?zie wytwdrczosci, szczegdlnie hutnictwo i kowalstwo, m. in. ze wzgl?du na duze zapotrzebowanie na broh i narz?dzia. Dose cz?sto wytop zelaza i wyrdb z nich gotowych przedmiotdw odbywat si? w poblizu osad. Charakterystyczny byt obrz?dek pogrzebowy kultury przeworskiej: catosc wyposazenia zmartego palono wraz ze zwtokami na stosie,

69 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022 a naczynia sktadane do grobow celowo rozbijano. Slady osadnictwa z czasow rzymskich znajduj^ si^ na terenie catego powiatu, a zwtaszcza w okolicach miejscowosci: -Gmina Golina: osadnictwo: Mysliborz, Przyjma, Bobrowo, Krasnica, Radolina i Golina; cmentarzyska: w okolicach miejscowosci Mysliborz, Krasnica i Kolno; -Gmina Wierzbinek: Zaryri, Boguszyce; cmentarzyska cz?sciowo zniszczone w wyniku gt?bokiej orki i innych prac rolniczych, wymagaj? doktadnych badan; -Gmina Grodziec: m.in. Biata, Junno, Krdlikow, Wielot?ka. Powi?zane z tymi stanowiskami cmentarzysko zostato zewidencjonowane w okolicach miejscowosci Krblikow; -Gmina Kazimierz Biskupi - jedno archiwalne stanowisko cmentarne i kilka osad; -Gmina Rychwat: osady Swi?cia, Modlibogowice, Jaroszewice Rychwalskie, Grabowa,

cmentarzysko Czyzew; -Gmina Rzgbw: Zastruze, Zarzew, Zarzewek, Stawsk, Osiecza Pierwsza, Kowalewek, D^browica, Bobrowo, Btonice, Bartogi, Babia; cmentarzysko wykorzystywane przez ludnosc -

w okolicach miejscowosci Osiecza Pierwsza; -Gmina Sompolno; Belny, Biele, M?kolno, Raci?cice, Sompolno, Wymystowo; -Gmina Stare Miasto: osadnictwo: Barczygtdw, Gtbwiew, Janowice, Karsy, Kr^gola, Lisiec Maty, Lisiec Wielki, Rumin, Stare Miasto, Zdzary, Zychlin; cmentarzyska: Barczygtbw, Karsy,

Modta Krblewska, Stare Miasto. Na przetomie IV i V w. n.e. wi?kszosc obszardw ziem polskich przezywato gt?boki kryzys kulturowy, osadniczy i gospodarczy. Zwi^zane byto to prawdopodobnie z zatamaniem si? dotychczasowej sytuacji politycznej Europy w wyniku najazdu Hunow, ktory wywotat masowe przesuni?cia ludnosci zamieszkuj?cej jej srodkow? cz?sc oraz zlikwidowat wptyw Cesarstwa Rzymskiego. Rozpocz?t si? okres w?drbwek ludow. Bezposrednim tego skutkiem byto zahamowanie trwaj^cego kilka wiekow rozwoju gospodarczego i spotecznego na ziemiach polskich. Dotychczas nie udato si? stwierdzic ci?gtosci osadnictwa w wielu gminach powiatu koniriskiego. Pocz?wszy od VI w. n.e. zacz?t si? nowy okres dziejow - wczesne sredniowiecze. Pocz?tkowe jego fazy charakteryzuj? si? wyraznym regresem w zakresie kultury materialnej. Pojawit si? nowy system gospodarki zywnosciowej: przemienno-ugorowej uprawy zboz ozimych i jarych. Szeroko stosowana byta sprz?zajna obrbbka roli. Pojawito si? na szerok? skal? proso. W hodowli wzrosta rola swih przy zmniejszeniu stad bydta rogatego i koni. G?stosc osadnictwa w tym okresie byta raczej niewielka. Osady miaty niewielkie rozmiary, chaty miaty konstrukcj? zr?bow?, wykorzystywano tez kwadratowe ziemianki i potziemianki. Znaczny rozwoj gospodarczy, spoteczny i kulturowy zacz?t si? w VIII w. n.e. W ciggu IX w. i X w. ksztattowaty si? podstawy terytorialne panstwa polskiego. Powstaty wdwczas grody - siedziby przedstawicieli wtadzy, osrodki gospodarcze i zai?zki przysztych miast. Widocznych jest kilka faz powstawania grodow: okres plemienny, kiedy grody skupiaj? si? w Wieikopolsce zachodniej i potudniowo-zachodniej; nast?pnie, w czasie bezposrednio poprzedzaj?cym okres formowania panstwa, grody powstaj? w srodkowej i ptn, - wsch. Wieikopolsce. Ich siec rozrasta si? nast?pnie przynajmniej w trzech fazach, w miar?

poszerzania si? terytorium panstwa piastowskiego. Wedtug ocen archeologdw, grodziska te byty zamieszkate od IX do XI w. (koniec wczesnego sredniowiecza). Czasy te to okres przedpiastowski i wczesnopiastowski.

70 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

W okresie przedpiastowskim trwat jeszcze zwyczaj ciatopalenia, ale okoto X w. obrz^dek ten ust^pit miejsca pochbwkowi szkieletowemu. W tym czasie uksztattowat si^ obecny uktad wi?kszosci miejscowosci powiatu, stgd koncentracja osadnictwa sredniowiecznego w ich rejonie. Na szczegoln^ uwag? zastuguj^ osady: -Gmina Golina: w okolicach Goliny, Myslibdrz, Stugocinek i W?glew; -Gmina Kazimierz Biskupi: tu najliczniej reprezentowane s^ zespoty osadnicze zwi^zane z okresem sredniowiecza. Na szczegdln^ uwag? zastuguje samo miasto Kazimierz Biskupi. Miejscowosc uznawana jest (obok Mi?dzyrzecza i Kazmierza pod Szamotutami) za jedno z trzech miejsc, w ktdrym powstat w 1003 r. erem Pi?ciu Braci M?czennikdw. Archeologiczne prace ewidencyjne zlokalizowaty tu trzy wczesnosredniowieczne osady : -koscibt sw. Marcina w Kazimierzu Biskupim. uchwycono fragmenty fundamentow romanskiej swi^tyni i pozostatosci cmentarza przykoscielnego (szkielety bez wyposazenia, na

osi wsch. - zach., z czaszkami zwroconymi w stron? zach.). Chronologia kosciota sw. Marcina pozostaje nadal kwesti^ otwart^, datowanie obejmuje szeroki okres XII-XIII w.; -wzmiankowane wsrdd stanowisk o wtasnej formie krajobrazowej ,,Starostwo"; -zespot klasztorny w Kazimierzu Biskupim, st. 9. - wczesnosredniowieczne cmentarzysko wwirydarzu klasztornym. -Gmina Rychwat - poznosredniowieczny kamieniotom w okolicy Swi?cia; -Gmina Rzgow: osady datowane na czasy sredniowiecza i okres nowozytny stanowi^ bardzo liczn^ grup? zewidencjonowanych stanowisk archeologicznych, m. in. grbdek w miejscowosci Bartogi oraz obecny uktad Rzgowa.

• ZAGROZENIA DLA ZABYTKOW ARCHEOLOGICZNYCH i STAN ZACHOWANIA STANOWISK Stanowiska archeologiczne podlegaj^ statym zagrozeniom z powodu intensyfikacji dziatalnosci przemystowej, rolniczej i urbanistycznej. Zgodnie z art. 6 pkt 3 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkow i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 ze zmianami) wszystkie zabytki archeologiczne, bez wzgl?du na stan zachowania podlegaj^ ochronie i opiece. Zasi?g stanowisk na mapach, wyznaczony na podstawie badan powierzchniowych, winien bye traktowany orientacyjnie, gdyz pozostatosci osadnictwa mog^ takze wyst^pic poza wytyczonymi ich granicami. Najlepiej zachowane stanowiska archeologiczne wyst?puj^ na nieuzytkach, terenach niezabudowanych oraz terenach zalesionych. Najwi?kszym zagrozeniem dla nich s^ inwestyeje przemystowe (zwtaszcza kopalnie, zwirownie) i budowlane, przebudowy uktadbw urbanistycznych, ruralistycznych, czy zatozen patacowych, folwarcznych i parkowych, gdyz prowadz^ cz?sto do naruszenia sredniowiecznych i nowozytnych nawarstwieii kulturowych. Istotnym zagrozeniem jest takze dziatalnosc rolnicza, zwtaszcza gt?boka orka. Zagrozeniem rnog^ bye takze nielegalne eksploracje dokonywane przez samodzielnych poszukiwaczy, niszcz^ee przede wszystkim cmentarzyska oraz pozostatosci po I czy II wojnie swiatowej. Rowniez rozwoj turystyki, zwtaszcza nad jeziorami, rzekami i na obszarach lesnych, moze stanowic zagrozenie dla zabytkow archeologicznych. A wtasnie te, atrakcyjne pod wzgl?dem turystycznym, tereny zwykle byty zagospodarowywane od epoki kamienia po czasy nowozytne. Na terenie powiatu koninskiego stan zachowania stanowisk archeologicznych generalnie jest zty, zwtaszcza na terenach obj?tych eksploatacj^ ztdz w?gla brunatnego -

71 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022 zakohczon^, aktualn^ lub jej perspektyw^ • ze wzgl^du na istnienie udokumentowanych ztdz. Tereny pokopalniane i kopalniane s^ obszarami predysponowanymi do wyst^pienia ruchdw masowych ziemi (osuwisk), prowokuj^ zmiany w srodowisku hydrograficznym, prowadz^ do catkowitego przeksztatcenia krajobrazu przyrodniczego i kulturowego. Pierwsze poktady w^gla brunatnego w rejonie Konina zostaty zbadane w 1926 r. W1945 r., uruchomiono wydobycie z odkrywki Morzystaw (do 1953 r.). W 1953 r. rozpocz^to eksploatacj^ z odkrywki Niestusz (do 1961 r). Rozwoj kopalni nabrat rozmachu pod koniec lat 50. XX w., kiedy powstata elektrownia Konin (1958 r.), a potem P^tnow (1967 - 1969). Aby zapewnic state dostawy w^gla dla sitowni, co kilka lat uruchamiano kolejne odkrywki: Gostawice (1958 - 1974), P^tnow (1962 - 2001), Kazimierz (1965 - 2011), Jozwin (1971 - eksploatacja do 2020 r.), Jozwin MB (1999 r.), Lubstbw (1982 - 2009), Drzewce (2005 r.), w tym wyeksploatowane pole Bilczew), Tomistawice (2010 - 2030). W miejscach odkrywek wyeksploatowanych utworzono jeziora, parki, tereny rekreacyjne, lotnisko Aeroklubu Koninskiego, kompleksy handlowe, ogrodki dziatkowe lub rekultywowano je kierunku rolniczym. Projekty zagospodarowania terenow pokopalnianych przewiduj^ gtbwnie tworzenie baz dla turystyki, zeglarstwa i sportow motorowodnych. Dalsze zagrozenie dla stanowisk archeologicznych stanowi^ nadal ztoza perspektywiczne: Drzewce, Lubstow, Lubstdw-Pbtnoc, M^koszyn - Grochowiska, Morzyczyn, Oscistowo, Pqtnow I, III, IV, P^tnow III - Socz Dankbw, Piaski, Rumin. Tomistawice13.

Na terenie powiatu koninskiego znajduj^ si^ rowniez ztoza kruszyw naturalnych. Najwi^ksze znajduj^ si na terenie gminy Krzymow, ponadto w okolicach miejscowosci Biata

i na wsch. od Krolikowa - gmina Grodziec, udokumentowane, nie eksploatowane ztoze ,,Goczki Polskie" koto Makoszyna, ztoze ,,Julianowo" na ptn. od wsi Posada (wydobycie zakonczone, wyznaczono obszar perspektywiczny), ,,Pami^tka" w gminie Wierzbinek oraz udokumentowane ztoza piaskow na pograniczu gmin Stare Miasto i Rzgow i wiele innych. Ztoza torfu wyst^puj^ na terenie gminy Kramsk oraz gminy Grodziec: ,,Ciswica Stara" w rejonie tagiewnik, Ciswicy Starej i w dolinie rzeki Czarna Struga. Ogromnym zagrozeniem dla stanowisk archeologicznych s^ rowniez inwestycje w zakresie budownictwa, infrastruktury i zagospodarowania terenu. Tego typu dziataniom, wchodz^cych w zakres zadan wtadz samorz^dowych, sprzyja polityka finansowa Unii Europejskiej. Planuje je kazda gmina powiatu koninskiego: 1.Inwestycje w zakresie budownictwa obejmuj^ gtownie rozbudow^ infrastruktury sportowej i turystyczno - rekreacyjnej: budow^ lub rozbudow^ boisk sportowych, placow

zabaw i sal sportowych; 2.Budowa, rozbudowa, modernizacja sieci drogowej wraz z infrastruktur^ towarzyszgca:

parkingi, sciezki rowerowe, chodniki, montaz oswietlenia, etc. 3.Budowa, rozbudowa i modernizacja sieci wodno - kanalizacyjnej, budowa stacji

uzdatniania wody i uj^c wody, uporzadkowanie gospodarki sciekowej, rozbudowa sieci kanalizacyjnej, budowa oczyszczalni przydomowych poza obszarem obj^tym kanalizacja, budowa przepompowni oraz oczyszczalni sciekow;

3 Kasztelewicz Z, Sikora M, Zaj^czkowski M,, Optymistyczny scenariusz sttrategii rozwoju dziatalnosci ;6rnictwa w^gla brunatnego w Polsce, Przegl^d Gorniczy, 2014, s. 52-51 9: dost^pny w Internecie: hittp:////www, sitg.pl/przegladgorniczy/pokaz/art- 1095a8-pdf.html 72 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

4.Rozwbj sieci gazowej lub jej budowa; 5.Zagospodarowanie terenu np. planowanymi zbiornikami retencyjnymi np. w gminie Grodziec: Krblikbw - Biata i Grodziec, ul. Parkowa w kierunku tamy Stare Gr?dy; 6.Inwestycje w odnawialne zrbdta energii, jak planowana budowa lokalnego systemu elektrowni wiatrowych wgminach Wierzbinek, Rzgdw. W celu ochrony stanowisk archeologicznych i nawarstwieh kulturowych podczas inwestycji zwi?zanych z zabudowaniem i zagospodarowaniem terenu, wazne jest okreslenie zasad ochrony zabytkdw archeologicznych uj?tych w ewidencji zabytkbw, w planach zagospodarowania przestrzennego oraz respektowanie przez inwestordw zapisbw dotycz?cych ochrony zabytkdw archeologicznych w opiniach i decyzjach Wielkopolskiego Wojewbdzkiego Konserwatora Zabytkow w Poznaniu - Kierownika Delegatury w Koninie. W przypadku stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytkow istnieje zakaz prowadzenia wszelkich robot budowlanych oraz przemystowych na jego terenie, a prace porz?dkowe prowadzone w jego obr?bie wymagaj? uzgodnienia z Wielkopolskim Wojewddzkim Konserwatorem Zabytkow w Poznaniu - Kierownikiem Delegatury w Koninie.

5.3.2. Dziedzictwo niematerialne

Dziedzictwo niematerialne to tradycja, zywe przejawy kultury odziedziczone po przodkach i przekazywane kolejnym pokoleniom. Jest to niezmiernie wazny aspekt dziedzictwa kulturowego, istotny w procesie ksztattowania tozsamosci kazdej grupy spotecznej i jednostki. Dziedzictwo niematerialne obejmuje tradycje i przekazy ustne, w tym j?zyk - jako narz?dzie przekazu, spektakle i widowiska, zwyczaje, obyczaje i obchody swi^teczne, wiedz? o wszechswiecie i przyrodzie oraz zwi?zane z ni? praktyki, umiej?tnosci zwi?zane z tradycyjnym rzemiostem. Wi?kszosc tych elementbw na terenie powiatu koninskiego badana byta jedynie wyrywkowo. Konwencja UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego z 2003 r., ktadzie nacisk na ochron? praktyk, wyobrazeri, przekazbw, wiedzy i umiej?tnosci oraz na zwi^zane z nimi instrumenty, przedmioty, artefakty i przestrzen kulturow?. Dziedziczenie tradycji, jej utrwalanie i przekazywanie kolejnym pokoleniom stanowi zasadnicz? form^ jej ochrony. W projekcie Programu ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, przygotowanego przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, zatozono wdrozenie celowych dziatan, ktbre powinny odbywac si? na ptaszczyznie krajowej, regionalnej i lokalnej. Ziemia Konihska lezy na terenie etnograficznym Wielkopolski Wschodniej. Dtugotrwate oddzielenie jej od reszty Wielkopolski w okresie rozbiorbw wptyn?to na znaczne rbznice zarbwno w zakresie mowy mieszkancbw, jak i tradycji i mentalnosci. Mimo ze granica zaborcza przestafa istniec, a kolejne reformy administracyjne przyczyniaty si? do jej zacierania, to jednak w swiadomosci mieszkancbw, przede wszystkim starszych, podziaty przetrwaty. Mimo, ze odczuwa si? przynaleznosc do Wielkopolski, to rbwnoczesnie silne jest rbwniez odczucie odr?bnosci, lokalnosci skoncentrowanej wokbt Konina. Wiek XX wptyn?t na dzisiejszy ksztatt wschodniej Wielkopolski, czyni?c j? z jednej strony krain? rolnicz?, z drugiej - industria^? z duzym osrodkiem przemystowym skupionym

73 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022 wokdt Konina (znajduje si? tu m.in. jedyna w Polsce huta aluminium) i Turku, ktdre oddziatuj? takze na mniejsze miejscowosci i wsie. Tak wi?c krajobraz tego regionu tworzony jest zardwno przez pola uprawne, jak i kominy elektrowni czy odkrywki kopalni w?gla brunatnego. • GWARA14 Gwara Ziemi Konihskiej nalezy do dialektu wschodnio-wielkopolskiego. Jest to obszar pograniczny mi?dzy Wielkopolsk? a Kujawami, st?d pojawiaj? si? w niej cechy kujawskie czy nawet mazowieckie, takie jak: twarde my (nogamy), twarde ly {polywka). Cech? kujawsk?

niezwykle silnie utrzymuj?c? si^ w mowie mieszkahcdw jest -m w 1. os. l.mn. czasu

przesztego (typ robilim). Wyst?puje tu fonetyka mi?dzywyrazowa typu udzwi?czniaj?cego, nie ma mazurzenia. Sporadycznie jednak zdarza si? wymowa inacy, maj?ca w Wielkopolsce szerszy zasi?g. Samogtoski nosowe wymawiane s? jak w polszczyznie literackiej z t? rdznic?, izwwygtosie nosdwka tylna ulega roztozeniu (elegancko"1, pamftam). Wyst?puj? takze samogtoski sciesnione pochodz?ce z dawnych samogtosek dfugich (miociiym). Dose regularnie wyst?puj? przejscie -aj w -ej (dzisiej), uproszczona wymowa grupy spogtoskowej, np. -trz- jak -czsz- (poczszebna). Pojawiaj? si? formy typu kapusto.

Dopetniacz I.p. przymiotnikdw r.m. i n. ma koricowk? -egu lub -ygy: cos takigo

zamiast takiego. W dopetniaczu l.mn. szerszy zasi?g niz w polszczyznie literackiej ma

koticowka -6w. Bardzo szcz?tkowo przetrwaty slady dawnego mieszania przyimkbw bez i przez (bez wojno 'przez wojn?, w czasie wojny'). Charakterystyczne jest takze wyst?powanie w toku wypowiedzi modulantu nie? (inacy nie byto tylko morgi... nie?. Ciekawostk? regionu jest gwara ochwesnicka, zwana tez kmin^ ochwesnick^ powstata w potowie XIX w. w Skulsku i Slesinie. Zargon powstat w zwi?zku z handlem dewocjonaliami (zwtaszcza obrazami) i przewozem ich na Biatostocczyzn? (cz?sc dawnej unickiej metropolii wileriskiej) oraz do unickiej diecezji chetmskiej. Skulsk zaliczany byt wowczas do najwi?kszych na ziemiach polskich osrodkow produkeji obrazow religijnych. Pierwotnie j?zyk dotyczyt handlarzy obrazami (ochwesnicy), ktorzy sprzedawali swoje obrazy w Cz?stochowie, lecz szybko rozprzestrzenit si? na handlarzy pierzem (agaciarze) i w?drownych lekarzy-oszustow (medycyniarze). Stowa z kminy ochwesnickiej s? cz?sto zapozyczeniami z j?zykdw potudniowostowiahskich, nowogreckiego, rosyjskiego i jidysz. Stowa gwary stopniowo upowszechnity si? w gwarach wi?ziennych, a takze j?zyku potocznym, na co wskazuje obecnosc w j?zyku potocznym takich wyrazdw jak ,,klawy", ,,kudty", ,,makuwa", ,,gryps". Przyktad: Ochwesniki pnajom, skraby si^ skudrajom; ochwesnikom skraby trojanie kurlajom (,,Ochwesnicy id?, kobiety si? boj?; ochwesnikom kobiety jedzenie gotuj?").

Na prryktadzie gwary y/si Golina^Koionia, w Internecie: http://www.dialektologia.uw.edu pl/index.php?il=opis- dialektow&l2=dialekt-wieikopolskiSd3=wielkopolska.wschodnia&l4=wielkopolska-wsch-gwara-regionu-mwr

74 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Konihskiego na lata 2019 - 2022

• KULTURA LUDOWA - OBRZ^DY15 Wigilia i Boze Narodzenie - na wieczerz? wigilijn? przygotowywano zawsze nieparzyst? liczb? dan: od 9 do IS. Najcz?sciej byty to: zupa owocowa, ryby gotowane lub smazone, makiefki (kluski z makiem) oraz potrawy z kapusty i grochu, zas po wieczerzy podawano pierniki, orzechy i suszone owoce: sliwki, gruszki, jabtka. Przed nakryciem do stotu rozktadano pod obrusem troch? siana i optatek dla bydta, zas pod stotem - wi?zk? stomy z petnymi ktosami. Przed kolacj? dzielono si^ optatkiem i sktadano sobie zyczenia. Znakiem do rozpocz?cia pocz?stunku byta pierwsza gwiazda. Wiele wigilijnych obrz?dbw byto zwi?zanych z przepowiadaniem plonow w nadchodz?cym roku. Wyci?gano stom? spod stotu, a nast?pnie uderzano ktosami o brzeg stotu. Jesli wypadto duzo ziaren, przyszty rok miat bye obfity w zboze. Stoma ta stuzyta takze do obwi?zania drzewek owocowych. Po wieczerzy gospodarz wychodzit do sadu i, zawi?zuj?c stom?, winszowat Boze Narodzenie drzewkom. Okruchy ze stotu i resztki jedzenia gospodyni zanosita zwierz?tom do obory. Po wieczerzy starsi chtopcy chodziii po wsi jako wiliarze: przebierali si? za diabta, smierc, aniota i kobiet?, spiewali kol?dy i sktadali gospodarzom zyczenia z okazji Swi?t. Chtopak przebrany za kobiet? trzymat koszyk z sieczk?, ktbr? wysypywat w izbie, by gospodyni dobrze niosty si? kury. W zamian wiliarze dostawali pieni?dze lub pocz?stunek. Nowszym zwyczajem jest odwiedzanie domow przez Gwiazdora, ktory roznosi dzieciom prezenty. Od ogolnopolskiego Mikotaja m?zczyzna rdzni si? tym, ze oprocz doklejonej brody ma mask? i kozuch. Gwiazdor chodzi od domu do domu i wr?cza dzieciom prezenty, a one musz? si? odwdzi?czyc tadnie powiedzianym pacierzem lub odspiewan? kol?d?. W czasie ^wi?t domy odwiedzali takze kol?dnicy z szopk? i z gwiazd?, ktbrzy przynosili ze sob? podarunek. Po II wojnie swiatowej zwyczaj ten ulegt ograniczeniu. Wspdtczesnie starsze dzieci kol?duj? z gwiazd?, za co gospodarze cz?stuj? ich smakotykami lubdaj? pieni?dze.

Okres karnawatowy (zapusty) - zapusty byty obchodzone podobnie jak w catym regionie Wielkopolski. Do 6 stycznia, czyli do swi?ta Trzech Kroli, po wsi chodzity herody, ale ten zwyczaj takze ulegt ograniczeniu. Zapustnym obrz?dem byto wywozenie mfodozehcowych, organizowane przez starsze kobiety. Mtode m?zatki wieziono na wozkach, taczkach lub saniach (jesli byt snieg) przystrojonych choin? i wst?zkami do karczmy, gdzie urz?dzano zabawy i figle (sypanie popiotem, przewracanie wdzkow). Mtodozencowe musiaty si? wykupic wodk?, a nast?pnie ich m?zowie musieli wykupic swoje zony. Jesli nie byto karczmy we wsi, mtodozehcowa urz?dzata pocz?stunek u siebie.

Boze Ciato - mieszkancy wsi na trasie przemarszu procesji eucharystycznej uktadaj? kwietny dywan o dtugosci 2 km, szerokosci 2 m i grubosci niemal 5 cm, zas na poboczach drogi zatykaj? drzewka brzozowe lub olehowe. Kazdy gospodarz stara si? utozyc taki kobierzec kwiatowy, by jego aranzacja byta niepowtarzalna. Do komponowania wymyslnych ornamentbw, bukietow czy symboli religijnych i patriotycznych uzywa si? rbznych gatunkbw

" http://www.dia!ektologia uw.edu.pl/index.php?!l=opis-dialektow&l2=dialekt.wielkopol5ki&B=wieikopolska- wschodnia&l4=wieikopo!ska-wsch-kultura; Brencz A., Wielkopolski rok obrzedowy- Trodycja i rmiona, Poznari 2006

75 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Konihskiego na lata 2019 - 2022 kwiatdw polnych (makdw, chabrdw, bzdw, stokrotek, tubinu itd.), niekiedy lisci, gat?zek i kory drzew, ktosdw zbdz i traw, a nawet mchu.

Wielki Tydzieri - w widtach Warty i Prosny urz?dzano pozegnanie z postnym jedzeniem, co nazywano wybijaniem lub rozbijaniem polposcia. Zwyczaj ten w rdznych formach byt praktykowany rdwniez w innych regionach Polski. W Wielki Czwartek lub Wielki Pi^tek na progach chatup rozbijano garnki z popiotem i nieczystosciami. Do potowy lat 50. XX w. na tym terenie znana tez byta praktyka smarowania okien i drzwi krowim tajnem, smot? lub ciastem z m?ki i wody. W ten sposbb malowano gtdwnie domy, w ktdrych byty panny na

wydaniu.

•RELIGIJNOSC 0 religijnosci mieszkahcdw powiatu konihskiego swiadczy fakt istnienia tu trzech

sanktuaridw maryjnych. Sanktuarium Matki Bozej Bolesnej Krdlowej Polski w Licheniu Starym - kult obrazu Matki Bozej Lichehskiej rozpocz?t si? podczas epidemii cholery w 1852 r., kiedy wielu modl?cych si^ tu chorych zostato uzdrowionych. Uznano cudown? moc obrazu i w 1858 r. umieszczono go w nowo wybudowanym murowanym kosciele. Rozszerzaj^cy si? kult Matki Bozej Lichenskiej spowodowat, ze w 1967 r. wizerunek zostal koronowany przez kardynata Stefana Wyszynskiego. W okresie najwi?kszego nasilenia ruchu pielgrzymkowego do Lichenia przyjezdza do 20 tys. wiernych dziennie. Poniewaz stary koscidt nie mdgt pomiescic tylu pielgrzymdw, wzniesiono now? swi?tyni? - jako wotum dzi?kczynno-btagalne na jubileusz narodzenia Jezusa Chrystusa w 2000 r. Budowa trwata w latach 1994 - 2004. Ta pi?cionawowa bazylika jest najwi?kszym kosciotem w Polsce, siddmym w Europie.

Jednorazowo moze pomiescic 30 tys. wiernych.

Sanktuarium Matki Bozej Bolesnej w Skulsku - kult istniat tu od pocz?tku istnienia parafii. Z jego powstaniem wi?ze si? legenda o tym jakoby Matka Boska ukazata si? rycerzom towarzysz?cym Bolestawowi I Chrobremu w polowaniu w okolicach jezior skulskich. Krdl kazat w tym miejscu postawic kaplic?. Z biegiem czasu w jej miejscu wzniesiono koscidt, w ktdrym w XV w. w ottarzu gtdwnym ustawiono Piet? z ok. 1420 r. Kult Piety Skulskiej musiat si? rozwin?c szybko. Do Skulska przybywaty liczne pielgrzymki, wsrdd osobistosci modl?cych si? przed figur? Matki Bozej byto wielu biskupdw, moznowtadcdw, a nawet krdl Wtadystaw Warnehczyk, ktdry przed wypraw? przeciwko Turcji polecit si? tutaj opiece Maryi. Kult rozwin?t si? w XVI w., wtedy komisja biskupia potwierdzita cudownosc skulskiej Piety.

Sanktuarium Matki Bozej Pocieszenia w Kawnicach - pocz?tki Sanktuarium si?gaj? 1628 r. Do odzyskanego z r?k protestantdw kosciota sprowadzono, najprawdopodobniej z Lwowa obraz Matki Bozej, malowany byt w stylu ikon bizantyjskich.

•AKTYWNOSC GMIN W ZAKRESIE KULTURY Kultura jest jedn? z wazniejszych propozycji powiatu koninskiego, skierowan? zardwno do turystdw, jak i mieszkancow powiatu. Okazj? do prezentacji wtasnego dorobku kulturalnego i organizacji innych wydarzeh artystycznych s? tzw. dni gminy. Organizowane s? gtownie w gminach, w ktorych turystyka staje si? istotn? cz?sci? aktywnosci gospodarczej i daje stosunkowo duze wptywy budzetowe. W Slesinie - najwazniejszym osrodku wypoczynkowym w powiecie w okresie wakacyjnym odbywaj? si? koncerty muzyczne gwiazd

76 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

estrady, przyci?gaj?ce duz? widowni?. Nie mniejsze znaczenie kulturze przypisuje si? w innych gminach oferuj?cych turystom walory krajobrazowe i wtasne dziedzictwo kulturowe, np. Wilczyn i Skulsk. Zjawisko zintegrowania turystyki z kultur? dostrzegamy widoczne jest rbwniez wgminie Kazimierz Biskupi, gdzie pielgrzymom oferuje si? widowisko plenerowe o Pi?ciu Braciach M?czennikach zamordowanych w 1003 r., patronach miasta. Podobn? form? prezentacji wtasnej przesztosci proponuje gmina Rzgbw, gdzie w lipcu odbywa si? plenerowa impreza przedstawiaj?ca, jak Marcin ze Stawska wyrusza na bitw? pod Grunwaldem. Od kilku lat coraz bardziej czytelne jest nowe podej^cie do kultury jako komponentu produktu turystycznego. S? to imprezy organizowane z okazji okr?gtych jubileuszdw miastalub wsi. Tego rodzaju propozycje oferowat Slesin w 2008 r., Golina w 2012 r., Rychwat i Kazimierz Biskupi w 2013. W 2016 r. odbyta si? 650 rocznica lokacji miasta Kleczew. W 2017 r. - uroczystosci zwi?zane z 770-leciem lokacji Wilczyna. Nowym zjawiskiem jest inscenizowanie waznych wydarzeri zwi?zanych z dziejami miejscowosci (np. Kazimierz Biskupi - widowisko Pi?ciu Braci; Stawsk - chor?giew Marcina ze Stawska). W tej nowej rzeczywistoici przesztosc i dziedzictwo kulturowe staj? si? waznym elementem wtasnej tozsamosci. Tego rodzaju dziatania inspiruj? mieszkaricdw oraz wszelkiego rodzaju organizacje pozytku publicznego. W okresie letnim w powiecie koniriskim gminy rozwijaj? swoj? ofert? kulturaln?, ukierunkowan? na gosci. Prbcz koncertow plenerowych wybitnych artystdw polskiej estrady organizuj? imprezy propaguj?ce regionalizm, np. tradycyjne regionalne kulinaria (Wielkie Ruszenie Gmin Powiatu Koniriskiego). Koiicowk? wakacji wypetniaj? zwykle imprezy dozynkowe, nierzadko okraszone pi?knymi ludowymi obrz?dami."10 Do statych imprez organizowanych przez instytucje kultury, stowarzyszenia i samorz?dy z powiatu koniriskiego nalez?: -Gala Powiatu, -Ogblnopolski Plener Malarski, -Dozynki Powiatowe, -Ogblnopolski Zjazd Kbt Gospodyri Wiejskich w Licheniu -Mi?dzypowiatowy Przegl?d Chbrbw Dzieci?cych i Mtodziezowych w Kramsku, -Wielkopolski Konkurs na Monodram w Kleczewie, -Powiatowy Konkurs Piosenki Dzieci?cej w Brzeznie, -Rychwalskie Impresje Muzyczne, -Wielkanocne Spotkanie z Tradycj? w W?glewie, -Ogblnopolskie Targi Wierzby i Wikliny ,,Salix" w Wierzbniku. Powiatowe zycie kulturalne rodzi si? przede wszystkim w instytucjach kultury: gminnych domach i osrodkach kultury, coraz cz?sciej takze w swietlicach wiejskich, szkotach a nawet remizach strazy pozarnych. Tarn animatorzy kultury systematycznie i profesjonalnie daj? podwaliny pbzniejszym dziataniom artystycznym - zarbwno indywidualnym, jak i zespotowym np. (orkiestry). Waznym ubogaceniem tej dziatalnosci s? organizacje pozarz?dowe realizuj?ce dziatania kulturalne (w tym kota gospodyri wiejskich), biblioteki oraz twbrcy ludowi.

16 http://powiat.konin.pi/pl/678/kultura (data dost?pu: 14.06.2018 r.)

77 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Konihskiego na lata 2019 - 2022

Instytucje, organizacje i stowarzyszenia zajmuj^ce si^ promowaniem kultury i dziedzictwa kulturowego na terenie powiatu: Skansen archeologiczny w Mrdwkach, gmina Wilczyn, utworzony na terenie poznosredniowiecznego grodziska w 1973 r., filia Muzeum Okr^gowego w Koninie.

Muzeum im. ksigdza Jozefa Jarzgbowskiego w Licheniu Starym, gmina Slesin - kontynuacja utworzonego w 1925 r. Muzeum przy Zgromadzeniu Ksi^zy Marianow na Bielanach w Warszawie, przeniesionego po II wojnie swiatowej do Fawley Court w Wielkiej Brytanii, gdzie prowadzito dziatalnosc od 1953 r. do 2006 r. Muzeum rozpocz^to dziatalnosc w 2010 r., na dwoch pi^trach w ptn. cz^sci bazyliki. Jest podzielone tematycznie: eksponaty poswi^cone historii Polski, skarbczyk starej ksi^zki, sala sztuki sakralnej oraz galeria grafiki

i rysunku. Na terenie powiatu funkcjonuje rowniez kilka izb pami^ci: Lokalna Izba Pamigci im. Stefana Wajchta w Skulsku, w dawnej plebanii przy kosciele Narodzenia NMP i sw. Jozefa; posiada zbiory regionalne i etnograficzne.

Izba Pamigci Wsi, Mtynarstwa i Rolnictwa w Budzistawiu Koscielnym, gmina Kleczew: Chata Mtynarza i odrestaurowany wiatrak ko2lak. W Chacie Mtynarza miesci si^ Filia Biblioteczna miejsko - gminnej Biblioteki Publicznej w Kleczewie. Oprocz podstawowej dziatalnosci biblioteki organizowane s^ tu cykliczne wystawy prac artystbw z regionu koninskiego, spotkania autorskie, prelekcje, lekcje biblioteczne oraz lekcje tematyczne dla mtodziezy szkolnej na temat dawnego rolnictwa i wiejskiego gospodarstwa domowego. Ponadto gromadzone s^ tu eksponaty obrazuj^ce przeszto mtynarstwa i wsi.

Wiatrak w Budzistawiu Koscielnym, gmina Kleczew, zbudowany w 1858 r. w Koscianie, jest jednym z nielicznych obiektdw tego typu w tej cz^sci Wielkopolski udost^pnionych do zwiedzania. Najwi^ksz^ atrakcj^ s^ zachowane oryginalne cz^sci

wiatraka, m.in.: wat skrzydtowy wraz z kotem palecznym czy tzw. ,,koziot".

Izba Pami^ci Zofii Urbanowskiej - koniriskiej pisarki i dziennikarki - utworzona w Kowalewku, gmina Rzgow w 2004 r. w Domu Kultury OSP. W Izbie znajduje si^ osobiste pami^tki po zmartej literatce oraz jej publikacje i zdj^cia. Ponadto organizowane s^ tu ciekawe imprezy kulturalne oraz konkursy.

78 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

5.4. Zabytki objste prawnymi formami ochrony

Zgodnie z art. 7 ustawy o ochronie zabytkow i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. formami ochrony zabytkow s^: •wpis do rejestru zabytkow; •wpis na List^ Skarbow Dziedzictwa; •uznanie za pomnik historii; •utworzenie parku kulturowego; •ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizacjs inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizacjs inwestycji w zakresie lotniska uzytku publicznego. Na obszarze powiatu koninskiego nie wystspujs parki historii, parki kulturowe, nie wpisano obiektow na Lists Skarbow Dziedzictwa, natomiast wystspujs pozostate formy ochrony zabytkow.

5.4.1. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkow

Wedtug stanu na 13.04.2018 r. do rejestru zabytkow nieruchomych wpisanych jest 217 obiektow zabytkowych z obszaru powiatu koninskiego (Tabela nr 1). Liczba zabytkow wpisanych w poszczegolnych gminach ksztaftuje sis nastspujsco: •gmina Golina - 8 obiektow, •gmina Grodziec -15 obiektow, •gmina Kazimierz Biskupi -15 obiektow, •gmina Kleczew - 20 obiekty, •gmina Kramsk -1 obiekt, •gmina Krzymow -10 obiektow, •gmina Rychwat -15 obiektow, •gmina Rzgow - 9 obiektow, •gmina Skulsk -16 obiektow, •gmina Sompolno - 32 obiektow, •gmina Stare Miasto -19 obiektow, •gmina Slesin - 24 obiekty, •gmina Wierzbinek -19 obiektbw, •gmina Wilczyn -14 obiektow.

79 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Konihskiego na lata 2019 - 2022

Tabela nr 1. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkow z terenu powiatu koniriskiego ZESPOtY ZASYTKI GMINA PAtACOWE, DOMY CMENTARZE PARK) INNE KOSCIELNE DWORSKIE,

Golina 2 1 - 3 2 - - Grodziec 3 UP 1 - 2 4 2 Kazimierz 6 1 - 1 1 5 1 Biskupi Kleczew 2 3 5 2 5 2 1

Kramsk 1 ------1 Krzymow - 1 - 3 1 4 Rychwat 3 2 - 4 2 4 - Rzgow 3 1 2 1 1 - -

Skulsk LM 4 1 - 4 4 1

Sompolno 9 5 - 5 5 6 2 Stare Miasto 4 2 1 6 2 4 -

5lesin 3 3 - 4 5 8 1

Wierzbinek 4 2 - 2 2 9 -

Wilczyn 2 3 • 1 4 1 3

W tabelach ponizej przedstawiono obiekty wpisane do rejestru zabytkow z poszczegblnych gminach powiatu. S^ to jedne z najcenniejszych elementow krajobrazu kulturowego na terenie powiatu. Obiekty te obj^te s^ wszelkimi rygorami prawnymi wynikaj^cymi z tresci odpowiednich aktbw prawnych, w tym przede wszystkim - rygorami ochrony konserwatorskiej wynikaj^cymi z przepisbw ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkow i opiece nad zabytkami. Wszelkie dziatania podejmowane przy tego typu obiektach wymagaj^ pisemnego pozwolenia wojewodzkiego konserwatora zabytkow. Stanowiska archeologiczne wpisane do rejestru zabytkow przedstawiono w rozdziale 5.5.

Stanowiska archeologiczne.

Tabela nr 2. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkow na terenie gminy Golina

LP. M1EJSCOWOSC OBIEKT NR 1 DATA REJESTRU ZABYTKOW GMINA GOLINA 1 Goiina koscidt par. pw. sw. Jakuba, drewn., 1765-67 731 z 12.09.1969 r. 2 Golina dwor w zespole dworskim, 1 pot. XIX w. 181 z 21.08.1968 r. 3 Golina park, ob. miejski w zespole dworskim, 1 pot. 437/179 z 03.04.1990 r. XIX w. 4 Kawnice park dworski, XIX w. 18/53 z 20.06.1949 r. 5 Kolonia cmentarz ewangelicko - augsburski, 2 pot. XIX A-505/246Z 09.05.1994 r. Rosocha w. 6 Mysliborz kosciot par. pw. sw. Mateusza, pocz. XVI w., 1032 z 12.03.1970 r. XVII w., XVIII w., XIX w. 7 My^liborz cmentarz rzym. - kat. par., 1 pot. XIX w. A-496/237 z 23.02.1994 r. 8 W^glewskie cmentarz ewangelicko - augsburski, 1 pot. XIX A-506/247Z 09.05.1994 r. Holendry w.

80 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

Tabela nr 3. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkow na terenie gminy Grodziec

LP. MIEJSCOWO^ 1 OBIEKT NR 1 DATA REJESTRU ZABYTKOW GMINA GRODZIEC 1 Biskupice dwdr w zespole dworskim, pof. XIX w. 328/70 z 21.05.1984 r.

2 Biskupice park w zespole dworskim, pol. XIX w. 328/70 z 21.05.1984 r. 3 Biskupice oficyna w zespole dworskim, pot. XIX w. 329/71 z 21.05.1984 r. 4 Biskupice gorzelnia w zespole dworskim, pot. XIX w. 329/71 z 21.05.1984 r.

5 Grodziec koscidt par. pw. sw. Wojciecha, k. XIX w. 311/53 z 14.05.1984 r.

6 Grodziec plebania 311/53 z 14.05.1984 r. 7 Grodziec patac, XVIII w,, w zespole patacowym 23/336 z 22.01.1949 r. 8 Grodziec dwdr, 1830 r., w zespole patacowym 732 z 12.09.1969 r. 9 Grodziec park, XIX w., w zespole patacowym 16/36 z 16.12.1948 r. 10 Krdlikdw koscidt par. pw. sw. Michata Archaniota, 57 z 05.02.1965 r. 1763-1804, 1863 r.

11 Krdlikdw mur cmentarny 57 z 05.02.1965 r.

12 Krdlikow dwie lipy przy kosciele par. pw. 5w. Michata 35 z 13.12.1948 r. Archaniota (jedna lipa nie istnieje) 13 Stara Huta chatupa olenderska, nr 6, drewn., k. XVMI 371/113 z 10.12.1984 r. (obiekt nie istnieje)

Tabela nr 4. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkow na terenie gminy Kazimierz Biskupi

LP. MIEJSCOWOS^ OBIEKT NR 1 DATA REJESTRU ZABYTKdW GMINA KAZIMIERZ BISKUPI i Bieniszew koscidt pw. Narodzenia NMP, 1749-81,1930 326 z 30.10.1949 r. w zespole klasztornym kamedutdw

2 Bieniszew zabudowania eremickie, 1 pot. XVIII, XX w., 55 z 05.02.1965 r. w zespole klasztornym kamedutdw

3 Bieniszew brama wjazdowa, 1 pot. XVIII, XX w., 55 z 05.02.1965 r. w zespole klasztornym kamedutdw 4 Kazimierz historyczny uktad urbanistyczny d. miasta, ob. 477/Wlkp/Az 16.03.2007 r. Biskupi wsi, k. XIII-XXw.

5 Kazimierz koscidt par. pw. sw. Marcina Biskupa, XII w., 51 z 01.02.1965 r. Biskupi 1512 r., 1859 r., 1898-1911

6 Kazimierz plebania, 1 pot. XIX w. 50 z 01.02.1965 r. Biskupi 7 Kazimierz 2 kwatery pdtnocno - zachodnie cmentarza 518/259 z 14.06.1995 r. Biskupi rzym.-kat.

8 Kazimierz koscidt cmentarny pw. sw. Izaaka, drewn., 49 z 01.02.1965 r. Biskupi 1640 r., 1783 r., 1820 r., 1902 r.

9 Kazimierz koscidt pw. Pi^ciu Braci M^czennikdw, 1518 70/52 z 01.02.1965 r. Biskupi r., k. XVII1 w. w zespole klasztornym bernardyndw, ob. misjonarzy

10 Kazimierz klasztor, 1518 r., XVIII w., w zespole 70/52 z 01.02.1965 r. Biskupi klasztornym bernardyndw, ob. misjonarzy

11 Kazimierz kruzganek, XVIII/XIX w., w zespole 70/52 z 01.02.1965 r.

81 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

Biskupi klasztornym bernardyndw, ob. misjonarzy 12 Kazimierz wieza bramna - dzwonnica, XVIi! w., 70/52 z 01.02.1965 r. Biskupi XIX w., w zespole klasztornym bernardynow, ob. misjonarzy

13 Posada patac w zespole patacowym, 2 pot. XIX w. 843/Wlkp/Az 02.09.1985 r. i z 26.08.2011 r.

14 Posada park w zespole patacowym, 2 pot. XIX w. 843/Wlkp/A z 02.09.1985 r. iz 26.08.2011 r.

Tabela nr 5. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkow na terenie gminy Kleczew NR 1 DATA REJESTRU ZABYTKOW LP. MIEJSCOWOSC OBIEKT GMINA KLECZEW 1 Budzistaw dwdr w zespole dworskim, 2 pot. XIX w., 446/187 z 06.09.1990 r. Gdrny 1920-22 2 Budzistaw park w zespole dworskim, 2 pot. XIX w., 1920- 446/187 z 06.09.1990 r. Gorny 22 3 Budzistaw 4 kwatery cmentarza rzym.-kat, pocz. XIX w. 517/258 z 14.06.1995 r. Koscielny 4 Budzistaw wiatrak kozlak, 1858 r. 368/110 z 10.12.1984 r. Koscielny 5 Jabtonka park dworski, pot. XIX, 282/24 z 30.04.1984 r. 6 Dankow park dworski, 2 pot. XIX w. 283/25 z 30.04.1984 r. 7 Kleczew historyczny uktad urbanistyczny, XIV-XX w. 478/Wlkp/Az 16.03.2007 r. 8 Kleczew koscidt par. pw. sw. Andrzeja Apostota, XIV 47 z 01.02.1965 r. w., XVI w., 1788 r., 1866-72,1905 r. 9 Kleczew 7 kwater cmentarza rzym.-kat., pocz. XIX w. 516/257 z 13.06.1995 r. 10 Kleczew dom, pi. Kosciuszki 16,1 pot. XIX w. 1038 z 21.03.1970 r. 11 Kleczew dom, pi. Kosciuszki 17,1 pot. XIX w. 1039 z 21.03.1970 r. 12 Kleczew dom, pi. Kosciuszki 20, 1 pot. XIX w. 1040 z 21.03.1970 r. 13 Kleczew dom, ul. Torunska 2, 1 pot. XIX w. 1041 z 21.03.1970 r. 14 Kleczew dom, pi. Wolnosci 5,1 pot. XIX w. 1037 z 21.03.1970 r. 15 Nieborzyn dworek, 1910-1912 w zespole dworskim 285/27 z 30.04.1984 r. 16 Nieborzyn park, ok. 1850 r., w zespole dworskim 285/27 z 30.04.1984 r. 17 Stawoszewek dwdr w zespole dworskim, 1882-1884 286/28 z 30.04.1984 r. 18 Stawoszewek park w zespole dworskim, 1882-1884 286/28 z 30.04.1984 r. 19 Ztotkdw kosciot par. pw. Imienia NMP, 1880-1886 503/244 z 04.05.1994 r.

Tabela nr 6. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkow gminy Kramsk

LP. MIEJSCOWOSC OBIEKT NR 1 DATA REJESTRU ZABYTKOW GMINA KRAMSK

1 Kramsk kosciot par. pw sw. Stanistawa, 1844 r. 1862 522/263 z 09.10.1995 r. r., 1901 r.

82 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Konihskiego na lata 2019 - 2022

Tabela nr 7. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkow gminy Krzymow

LP. MIEJSCOWOSC OBIEKT NR 1 DATA REJESTRU ZABYTK6W GMINA KRZYMOW 1 Brzezno patac, pol. XIX w., w zespole patacowym 355/97 z 10.08.1984 r.

2 Brzezno park, pot. XIX w., w zespole palacowym 355/97 z 10.08.1984 r.

3 Brzeino grota, 1887 r., w zespole patacowym 355/97 z 10.08.1984 r.

4 Brzezno oficyna patacowa, 1907 r., w zespole 356/98 z 10.08.1984 r. patacowym

5 Brzezno budynki gospodarcze (spichlerz, stodota), 357/99 z 10.08.1984 r. 2 pot. XIX w., w zespole patacowym

6 Genowefa karczma, pot. XIX w. 1700 z 08.04.1975 r.

7 Krzymow cmentarz rzym.-kat., przy kosciele, 1766 r. A-507/248Z 09.05.1994 r. 8 Piersk cmentarz ewangelicko-augsburski, 2 pot. XIX 486/227 z 20.04.1993 r. w. 9 Staropaprockie cmentarz ewangelicko-augsburski, pot. XIX w. 487/228 z 20.04.1993 r. Holendry

Tabela nr 8. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkow gminy Rychwat LP. | MIEJSCOWOSC OBIEKT NR 1 DATA REJESTRU ZABYTK6W GMINA RYCHWAt 1 D^broszyn dwdr, pocz. XIX w., w zespole dworskim 241/Wlkp/Az 12.09.1969 r. iz 01.08.2005 r. 2 D^broszyn oficyna, 1 pot. XIX w., w zespole dworskim 241/Wlkp/Az 01.08.2005 r. 3 D^broszyn park, 1 pot. XIX w., zespole dworskim 241/Wlkp/Az 01.08.2005 r. 4 Dabroszyn brama wjazdowa, 1 pot. XIX w., w zespole 241/Wlkp/A z 01.08.2005 r. dworskim

5 Grochowy koscibtpar.pw. sw. Doroty, 1908-1912 347/Wlkp/Az 19.06.2006 r. 6 Grochowy cmentarz koscielny 347/Wlkp/A z 19.06.2006 r. 7 Grochowy ogrodzeniez brama 347/Wlkp/A i 19.06.2006 r. 8 Grochowy cmentarz rzym.-kat., 1 pot. XIX w. 515/256 z 13.06.1995 r. 9 Kuchary kosciot par. pw. Wszystkich Iswi^tych, drewn., 733 z 12.09.1969 r. Koscielne 1795 r.

10 Kuchary cmentarz rzym.-kat., 1 pot. XIX w. 514/255 z 13.06.1995 r. Koscielne

11 Rychwat uktad urbanistyczny 466/207 z 31.12.1991 r.

12 Rychwat kosciot par. pw. Swl^tej Trojcy, 1476 r,, 734 z 12.09.1969 r. 1574 r., 1790 r., 1800 r., 1874 r.

13 Rychwat 3 kwatery cmentarza rzym.-kat., 1 pot. XIX w. 513/254 z 13.06.1995 r.

14 Rychwat ruiny dworu, XVII w. 1699 z 04.04.1975 r.

15 Rychwat ogrbd 1699 z 04.04.1975 r.

83 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Konihskiego na lata 2019 - 2022

Tabela nr 9. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkow gminy Rzgow NR 1 DATA REJESTRU ZABVTK6W LP. MIEJSCOWOSd OBIEKT GMINA RZGOW 1 Grabienice kosciot par. pw. sw. Katarzyny, 1597 r., 164/1031 z 12.03.1970 r. 1793 r., 1858 r. 2 Rzgow kosciot par. pw. sw. Jakuba, drewn., XVI w., 58 z 05.02.1965 r. 1600 r., 1760 r., 1790 r., 1867 r. 3 Stawsk kosciot par. pw. sw. Wawrzyhca, 1614 r., 1033 z 12.03.1970 r. 1864-9, 1765 r.

4 Stawsk cmentarz rzym.-kat., pot. XIX w. 480/221 z 20.07.1992 r.

5 Stawsk dwor, 2 pot. XIX w., pocz. XX w., w zespole A-529/270Z 28.03.1997 r. dworskim 6 Stawsk park, 2 pot. XIX w., w zespole dworskim A-529/270Z 28,03.1997 r.

7 Stawsk chata nr 57, drewn., ok. 1870 r. 392/134 z 18.11.1986 r. 8 Swi^tniki chata nr 78a, drewn., k. XVIII w. 390/132 z 18.11.1986 r.

Tabela nr 10. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkow gminy Skulsk

LP. MIEJSCOWOSC OBIEKT NR 1 DATA REJESTRU ZABYTOJW GMINA SKULSK 1 Galiszewo dwor, 2 pot. XIX w., w zespole dworskim 453/194 z 02.04.1991 r. 2 Galiszewo park, 2 pot. XIX w., w zespole dworskim 453/194 z 02.04.1991 r. 3 Lisewo patac, k. XIX w., w zespole patacowym 828/Wlkp/A z 10.01.1989 r. iz 3.12.2010 r.

4 Lisewo park, k. XIX w., w zespole patacowym 828/Wlkp/A z 10.01.1989 r. iz 3.12.2010 r.

5 Lisewo spichlerz, k. XIX w., w zespole patacowym 828/Wlkp/A z 10.01.1989 r. iz 3.12.2010 r. 6 Lisewo kapliczka w parku, k. XIX w., w zespole 828/Wlkp/A z 10.01.1989 r. patacowym iz 3.12.2010 r. 7 tuszczewo park dworski, 2 pot. XIX w. 469/210 z 07.02.1992 r.

8 Mniszki dwor, 2 pot. XIX w., w zespole dworskim 359/101 z 10.08.1984 r. 9 Mniszki park, 2 pot. XIX w., w zespole dworskim 359/101 z 10.08.1984 r. 10 Skulsk uktad urbanistyczny 456/197 z 18.04.1991 r. 11 Skulsk kosciot par. pw. Narodzenia NMP i sw. Jozefa, 386/128 z 02.09.1985 r. 1810-15, k. XIX w. 12 Skulsk plebania, k. XIX w. 386/128 z 02.09.1985 r. 13 Warzymowo uktad przestrzenny 457/198 z 18.04.1991 r. 14 Warzymowo kosciot fil. pw, sw. Stanistawa BM, XV w. 8/A z 28.04.1966 r.oraz 355/196 zO2.O4.1991r.

15 Warzymowo dwor, 2 pot. XIX w. 454/195 z 02.04.1991 r. 16 Warzymowo dom nr4, XIX/XXw. 393/135 z 29.12.1986 r. Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

Tabela nr 11. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkow gminy Sompolno

w. MIEJSCOWOSC OBIEKT NR 1 DATA REJESTRU ZABYTK6W GMINA SOMPOLNO

1 Lubstow kosciot par. pw. sw. Jadwigi, 1534 r., 1753 r. 77 z 26.05.1965 r.

2 Lubstow dzwonnica, 1758 r. 77 z 26.05.1965 r.

3 Lubstow plebania, 1 pot. XIX w. 697 z 29.07.1969 r. 4 Lubstow grobowiec rodziny Stubickich, na cmentarzu, 442/184 z 07.05.1990 r. ok. 1888 r.

5 Lubstow patac w zespole patacowym, pot. XIX w. 698 z 29.07.1969 r. 6 Lubstow spichrz w zespole patacowym, pot. XIX w. 698 z 29.07.1969 r. 7 Lubstow paszarnia w zespole patacowym, pot. XIX w. 698 z 29.07.1969 r. 8 Lubstow park w zespole patacowym, pot. XIX w. 440/182 z 20.04.1990 r. 9 Lubstowek kosciot par. pw. sw. Mateusza Ap., drewn., 1033/Wlkp/A z 02.11.2017 r. 1639 r. 10 Lubstbwek cmentarz przykoscielny wraz z murem 1033/Wlkp/A z 02.11.2017 r. oporowym

11 M^kolno kosciot par. pw. sw. Andrzeja Apostota, 699 z 29.07.1969 r. drewn., ok. 1750 r., 1844 r. 12 M^kolno kaplica grobowa rodziny Wawelskich, na 233/Wlkp/Az 3.06.2005 r. cmentarzu par., 1845 r. 13 Makolno dwor w zespole dworskim, 2 pot. XiX w. 443/184 z 07.08.1990 r. 14 Makolno park w zespole dworskim, 2 pot. XIX w. 443/184 z 07.08.1990 r. 15 Raci^cice kosciot par. pw. Narodzenia NMP, 1900 r. A-538/279z 29.12.1998 r. 16 Raci^cice cmentarz koscielny A-538/279z 29.12.1998 r. 17 Raci^cice ogrodzenie, mur. A-538/279z 29.12.1998 r. 18 Sompolno ko^ciot par. pw. sw. Marii Magdaleny, 702 z 31.07.1969 r. ul. 11 Listopada 14, 1845-1847 19 Sompolno plebania, ul. 11 Listopada, pot. XIX w., 1920 r. 96/Wlkp/Az 11.07.2002 r. 20 Sompolno kosciot ewangelicki, ul. 11 Listopada 8, 703 z 31.07.1969 r. 1829-1849 21 Sompolno kaplica ,,Na Puszczy" pw. sw. Hieronima, 704 z 31.07.1969 r. drewn., 1732 r., 1867 r. 22 Sompolno synagoga, ul. Piotrkowska 8, k. XIX w. 382/124 z 04.02.1985 r. 23 Sompolno cmentarz ewangelicki, ul, Spokojna, pot. 521/262 z 29.08.1995 r. XIXw. 24 Sompolno ratusz, pi. Wolnosci 26, pot. XIX w., pocz. XX 294/Wlkp/A z 12.04.2006 r.

w. 25 Spblnik-Belny dwor w zespole dworskim, 2 pot. XIX w. 441/183 z 20.04.1990 r.

26 Spolnik-Belny park w zespole dworskim, 2 pot. XIX w. 441/183 z 20.04.1990 r. 27 Wierzbie patac w zespole patacowym, pot. XIX w. 438/180 z 05.04.1990 r. 28 Wierzbie park w zespole patacowym, pot. XIX w. 444/185 z 05.04.1990 r. 29 Zakrzewek dwor w zespole dworskim, 1803 r. i 706 z 02.08.1969 r. 30 Zakrzewek park w zespole dworskim, 1803 r. | 447/188 z 07.09.1990 r.

85 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

Tabela nr 12. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkow gminy Stare Miasto

LP. MIEJSCOWOSC OBIEKT NR 1 DATA REJESTRU ZABYTKOW GMINA STARE MIASTO 1 Lisiec Wielki kosciot pw. iw. Jana Chrzciciela, 1878-1885, 226/Wlkp/Az 27.04.2005 r. w zespole kosciota par. 2 Lisiec Wielki kaplica grobowa, ob. kostnica, 4 cw. XIX w., 226/Wlkp/A z 27.04.2005 r. w zespole kosciota par. 3 Lisiec Wielki dzwonnica, 4 cw. XIX w., w zespole kosciota 226/Wlkp/Az 27.04.2005 r. par. 4 Lisiec Wielki cmentarz koscielny w zespole kosciota par. 226/Wlkp/Az 27.04.2005 r. 5 Lisiec Wielki ogrodzenie cmentarza, mur/met., 4 cw. XIX 226/Wlkp/Az 27.04.2005 r. w., w zespole kosciota par. 6 Posoka dom nr 12, pocz. XX w. A-534/275z 09.11.1998 r. 7 Rumin dwdr, 2 pot. XIX w., pocz. XX w., w zespole 841/Wlkp/Az 13.06.2011 r. dworskim 8 Rumin park w zespole dworskim 841/Wlkp/Az 13.06.2011 r. 9 Stare Miasto kosciot par. pw. sw. Piotra i Pawta, XIII-XIV, 64 z 05.02.1965 r. ok. 1800 r., 1907 r. 10 Stare Miasto cmentarz rzym.-kat., nieczynny, k. XVIII w. A-492/233z 16.11.1993 r. 11 Stare Miasto cmentarz choieryczny, 1852 r. A-493/234 z 16.11.1993 r. 12 Zychlin kosciot w zespole kalwihskim 737 z 13.09.1969 r. architektonicznym, k. XVIII, pocz. XIX w. 13 Zychlin dzwonnica w zespole kalwinskim 737 z 13.09.1969 r. architektonicznym, k. XVIII, w., pocz. XIX w.

14 Zychlin pastorowka w zespole kalwinskim 452/193 z 17.10.1990 r. architektonicznym, k. XVIII, w., pocz. XIX w.

15 Zychlin cmentarz w zespole kalwinskim 452/193 z 17.10.1990 r. architektonicznym, k. XVIII, w., pocz. XIX w.

16 Zychlin mauzoleum Bronikowskich w zespole 452/193 z 17.10.1990 r. kaiwihskim architektonicznym, k. XVIII, w.,

pocz. XIX w. 17 Zychlin patac w zespole patacowym, 1820-1821 439/181 z 05.04.1990 r. 18 Zychlin park w zespole patacowym, 18201821 439/181 z 05.04.1990 r. 19 Zychlin spichrz, 1 pot. XIX w. 1030 z 12.03.1970 r.

Tabela nr 13. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkow gminy Slesin

LP. MIEJSCOWOSC OBIEKT NR 1 DATA REJESTRU ZABYTKOW GMINA SLESIN 1 I Biskupie patac w zespole patacowym, 1905 r. 263/5 z 30,04.1984 r.

2 Biskupie park w zespole patacowym, 1905 r. 263/5 z 30.04.1984 r. 3 Mikorzyn patac w zespole patacowym, 2 pot. XIX w. 260/2 z 15.02.1984 r. 4 Mikorzyn owczarnia w zespole patacowym, 2 pot. XIX 260/2 z 15.02.1984 r. w. 5 Mikorzyn park w zespole patacowym, 2 pot. XIX w. 260/2 z 15.02.1984 r.

6 Ostrow^z kosciot par. pw. Niepokalanego Serca NMP A-535/276z 09.11.1998 r.

86 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na !ata 2019 - 2022

i sw. Jakuba Apostota, drewn., 1948 r.

7 Piotrkowice dwor w zespole dworskim, 1880-1885 261/3 z 15.02.1984 r. 8 Piotrkowice park w zespole dworskim, 1880-1885 261/3 z 15.02.1984 r. 9 Stary Lichen krzyz-kamieh milowy, 1151 r. 348/90 z 21.05.1984 r. 10 Slesin ukfad urbanistyczny 462/203 z 21.08.1991 11 ^lesin kosciot pw. sw. Mikotaja i Dobrego Pasterza, 204/Wlkp/Az 18.11.2004 r. 1900-1907, w zespole kosciota par., ul. Koscielna 12 ^lesin cmentarz koscieiny w zespole kosciota par., 204/Wlkp/A z 18.11.2004 r. ul. Koscielna 13 Slesin ogrodzenie, pocz. XX w., w zespole kosciota 204/Wlkp/A z 18.11.2004 r. par., ul. Koscielna 14 Slesin plebania, 2 pot. XIX w., 1920 r., w zespole 204/Wlkp/A z 18.11.2004 r. kosciota par., ul. Koscielna 15 Slesin ogrod plebahski w zespole kosciota par., 204/Wlkp/A z 18.11.2004 r. ul. Koscielna

16 Slesin 3 kwatery cmentarza rzym.-kat., XIX w. 479/220 z 20.07.1992 r. 17 Slesin tuktriumfalny, 1812 r. 140 z 12.07.1968 18 W^sosze kosciot par. pw. Wszystkich Swi^tych, XVI w., 350/Wlkp/Az 30.04.1984 r. 1863-73, w zespole kosciota par. i z 28.06.2006 r. 19 W^sosze cmentarz koscieiny w zespole kosciola par. 350/Wlkp/A z 30.04.1984 r. iz 28.06.2006 r. 20 W^sosze ogrodzenie z bram^, 2 pot. XIX w., w zespole 350/Wlkp/A z 30.04.1984 r. kosciota par. iz 28.06.2006 r. 21 W^sosze plebania, pot. XIX w., w zespole kosciota par. 350/Wlkp/A z 30.04.1984 r. i z 28.06.2006 r. 22 W^sosze ogrod plebahski, pot. XIX w., w zespole 350/Wlkp/A z 30.04.1984 r. kosciota par. i z 28.06.2006 r. 23 W^sosze cmentarz rzym.-kat., pocz. XIX w. 477/218 z 20.07.1992 r.

Tabela nr 14. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkow gminy Wierzbinek

LP. MIEJSCOWOSC OBIEKT NR 1 DATA REJESTRU ZABYTKOW GMINA WIERZBINEK 1 Broniszewo kosciot par. pw. sw. Benona, 1900-1904 A-530/271Z 22.12.1997 r. 2 Broniszewo cmentarz koscieiny A-530/271Z 22.12.1997 r.

3 Broniszewo ogrodzenie A-530/271Z 22.12.1997 r.

4 Kryszkowice gorzelnia, ok. 1908 r. 418/160 z 12.04.1989 r. 5 M^koszyn kosciot pw. MB Cz^stochowskiej, 1916-1918 353/96 z 10.08.1984 r. 6 M^koszyn plebania 353/96 z 10.08.1984 r. 7 Raci^cin dworw zespole dworskim 419/161 z 13.04.1989 r. 8 Raci^cin park w zespole dworskim 419/161 z 13.04.1989 r. 9 Sadlno kosciot par. pw. ^w. Mikotaja, 1856-1860 497/238 z 23.03.1994 r. 10 Sadlno cmentarz rzym.-kat., pot. XIX w. 520/261 z 29.08.1995 r. 11 Sowa wiatrak paltrak, 1880 r. (przeniesiony do 391/133 z 18.11.1986 r. Prusimia w gminie Kwilcz, pow. mi^dzychodzki)

87 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

12 Wierzbinek dwor w zespole dworskim XIX/XX w. 417/159 z 12.04.1989 r. 13 Wierzbinek park w zespole dworskim XIX/XX w. 417/159 z 12.04.1989 r. 14 Wierzbinek spichlerz w zespole dworskim XIX/XX w. 417/159 z 12.04.1989 r. 15 Wierzbinek zrebi^ciarnia w zespole dworskim XIX/XX w. 417/159 z 12.04.1989 r. 16 Wierzbinek 2 stodoty w zespole dworskim XiX/XX w. 417/159 z 12.04.1989 r. 17 Wierzbinek obora w zespole dworskim XIX/XX w. 417/159 z 12.04.1989 r. 18 Wierzbinek brama w zespole dworskim XIX/XX w. 417/159 z 12.04.1989 r. 19 Ziemigcin synagoga, ob. nr 28, k. XIX w. 415/157 z 12.04.1989 r.

Tabela nr 15. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkow gminy Wilczyn

LP. MIEJSCOWOSC OBIEKT NR 1 DATA REJESTRU ZABYTKOW GMINA WILCZYN 1 Biela park dworski, 1 pot. XIX w. 278/20 z 30.04.1984 r. 2 Kopydtowo dwor w zespole dworskim, 1928-1930 279/21 z 30.04.1984 r. 3 Kopydlowo park w zespole dworskim, 1928-1930 279/21 z 30.04.1984 r. 4 Kopydtdwek patac w zespole patacowym, 2 pot. XVIII w., 280/22 z 30.04.1984 r. XIX w. 5 Kopydtowek park w zespole patacowym, 2 pot. XVIII w., 280/22 z 30.04.1984 r. XIX w. 6 Kownaty dwor, XVIII w, XIX w. 281/23 z 30.04.1984 r. 7 Wilczogora kosciot par. pw. sw. Urszuli, 1566 r., XIX w. 735 z 13.09.1969 r. 8 Wilczogora kosctot pw. sw. Tekli, drewn., 1781 r. 736 z 13.09.1976 r. 9 Wilczogdra cmentarz rzym.-kat, 1877 r. 482/223 z 09.11.1992 r. 10 Wilczogora ogrodzenie i brama 482/223 z 09.11.1992 r. 11 Wtdrek park dworski, 1 pot. XIX w. 347/89 z 21.05.1984 r.

5.4.2. Zabytki ruchome wpisane do rejestru zabytkow ruchomych na terenie

powiatu

Zgodnie z art. 3 pkt 1 i 3 Ustawy o ochronie zabytkow i opiece nad zabytkami, zabytek ruchomy, to rzecz ruchoma, jej cz^sc lub zespot rzeczy ruchomych, b^d^cych dzietem cztowieka lub zwi^zanych z jego dziatalnosci^, stanowi^cych swiadectwo minionej epoki b^dz zdarzenia, ktorych zachowanie lezy w interesie spotecznym ze wzgl^du na posiadan^ wartosc historyczn^, artystyczn^ lub naukow^. Wojewodzki konserwator zabytkow moze wydac z urz^du decyzj^ o wpisie zabytku ruchomego do rejestru w przypadku uzasadnionej obawy zniszczenia, uszkodzenia lub nielegalnego wywiezienia zabytku za granice albo wywiezienia za granic^ zabytku o wyj^tkowej wartosci historycznej, artystycznej lub naukowej. Zabytki ruchome wpisane do rejestru zabytkow podlegaj^ ochronie konserwatorskiej wynikaj^cej z przepisow ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkow i opiece nad zabytkami. Wtasciciel lub posiadacz zabytku ruchomego zobowi^zany jest m.in. do: -zapewnienie warunkbw prawnych, organizacyjnych i finansowych umozliwiaj^cych trwate zachowanie zabytkow oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; -zapobieganie zagrozeniom mog^cym spowodowac uszczerbek dla wartosci zabytkow; Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

-udaremnianie niszczenia i niewtasciwego korzystania z zabytkdw; -przeciwdziatanie kradziezy, zagini^ciu lub nielegalnemu wywozowi zabytkbw za granic^; -kontrol^ stanu zachowania i przeznaczenia zabytkbw; -uwzgl^dnianie zadari ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy ksztattowaniu srodowiska. Na terenie powiatu koniriskiego wyst^puj^ zabytki ruchome wpisane do rejestru zabytkbw, stanowi^ one gtdwnie wyposazenie kosciotbw (Tabela nr 16).

Tabela nr 16. Zabytki ruchome wpisane do rejestru zabytkbw z terenu powiatu koniriskiego

OBIEKT LP. MIEJSCOWOSC NUMER 1 DATA REJESTRU ZABYTKOW GMINA GOLINA 1 Golina wystrbj i wyposazenie kosciota par. pw. sw. Jakuba B-122/68zdnia 6.11.1998 r. 2 Golina wystrbj i wyposazenie kosciota Matki Bozej Szkaplerznej B-121/67 z dnia 6.11.1998 r. 3 Myslibbrz wystrbj i wyposazenie kosciota par. pw, sw. Mateusza B-74/20z dnia 14.05.1987 r. GMINA GRODZIEC 1 Krblikbw wystrbj i wyposazenie kosciota par. pw. sw. Michata B-106/52 z dnia 25.09.1996 r. GMINA KAZIMIERZ BISKUPI 1 Bieniszew wystrbj i wyposazenie kosciota pw. Narodzenia NMP B-99/45Z dnia 3.10.1995 r. 2 Dobroslowo wystrbj i wyposazenie kosciota pw. sw. Jakuba Apostota 444/Wlkp/B z dnia 7.06.2016 r. 3 Kazimierz Biskupi wystrbj i wyposazenie kosciota pw. Pi^ciu Braci M^czennikbw w zespole klasztornym, ob. Misjonarzy B-115/61zdnia 14.11.1997 r. 4 Kazimierz Biskupi wystrbj i wyposazenie kosciota par. pw. sw. Marcina Biskupa 436/Wlkp/B z dnia 16.02.2016 r. 5 Kazimierz Biskupi wystrbj i wyposazenie kosciota cmentarnego pw. sw. Izaaka B-46/7Z dnia 2.12.1985 r. GMINA KLECZEW 1 Budzistaw Koscielny wystrbj i wyposazenie kosciota pw. Wniebowzi^cia NMP 197/Wlkp/B z dnia 17,08.2011 r. 2 Kleczew wystrbj i wyposazenie kosciota par. pw. sw. Andrzeja Apostota 184/Wlkp/B z dnia 15.10.2010 r. oraz 445/Wlkp/B z dnia 10.05.2016 r. 3 Ztotkbw wystrbj i wyposazenie kosciota par. pw. Imienia NMP GMINA KRAMSK 1 Kramsk wystrbj i wyposazenie kosciota par, pw. sw. Stanistawa B-100/46z dnia 6.10.1995 r. GMINA RYCHWAl 1 Grochowy wystrbj i wyposazenie kosciota par. pw. sw Doroty 458/Wlkp/B z dnia 17.02.2017 r.

89 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

GMINA RZGOW 1 Grabienice wystroj i wyposazenie kosciota par. pw. sw. Katarzyny B-89/35 z dnia 23.08.1990 r.

2 Rzgbw wystroj i wyposazenie kosciota par. pw. sw. Jakuba 83/B z dnia 29.05.1971 r. oraz B-56/17 z dnia 04.03.1986 r. GMINA SKULSK 1 Skulsk Pieta B-S3/14Z dnia 7.01.1986 r. GMINA SOMPOLNO 1 Lubstow wystroj i wyposazenie kosciota par. pw. sw. Jadwigi B-87/33Z dnia 20.02.1990 r. 2 Lubstbwek wystroj i wyposazenie koSciota par. pw. sw. Mateusza Apostota B-44/5 z dnia 27.11.1985 r. 3 M^kolno wystroj i wyposazenie kosciota par. pw. sw. Andrzeja Apostota 412/Wlkp/B z dnia 24.06.2015 r. GMINA STARE MIASTO 1 Lisiec Wielki wystroj i wyposazenie kosciota pw. Jana Chrzciciela 38/Wlkp/B z dnia 4.09.2002 r. 2 Posoka prywatna kolekcja rzezb B-124/70Z dnia 18.11.1998 r.

3 Stare Miasto polichromia kosciota par. pw. sw. Piotra i Pawta B-51/12Z dnia 18.12.1985 r. 4 Zychlin zespdt nagrobkow w lapidarium 313/Wlkp/B z dnia 6.09.2013 r. GMINA SLESIN 1 ^lesin wystroj i wyposazenie kosciota pw. Mikotaja i Dobrego Pasterza 187/Wlkp/B z dnia 15.11.2010 r. GMINA WIERZBINEK 1 Broniszewo wystroj i wyposazenie kosciota par. pw. sw. Benona B-116/62Z dnia 24.11.1997 r. 2 Makoszyn wystroj i wyposazenie kosciota pw. IV1B Cz^stochowskiej 464/Wlkp/B z dnia 18.08.2017 r. GMINA WILCZYN 1 Wilczogdra wystroj i wyposazenie kosciota par. pw. sw. Urszuli 423/Wlkp/B z dnia 21.12.2015 r.

Ze wzgl^ddw bezpieczenstwa nie publikuje si^ danych dotyczqcych tych obiektow. Wykaz znajduje si^ w Wojewbdzkim Urz^dzie Ochrony Zabytkbw w Poznaniu, Delegatura w Koninie.

90 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

5.4.3. Zabytki archeologiczne wpisane do rejestru zabytkow

W powiecie koniriskim znajduje si^ 5437 zewidencjonowanych stanowisk archeologicznych uj^tych w wojewddzkiej ewidencji zabytkow archeologicznych, w tym 12 stanowisk wpisanych do rejestru zabytkow (Tabela nr 18). llosc stanowisk archeologicznych w poszczegblnych gminach przedstawia tabela ponizej (Tabela nr 17).

Tabela nr 17. Stanowiska archeologiczne w poszczegolnych gminach powiatu koninskiego

LICZBA STANOWISK LP. GMINA LICZBA STANOWISK ARCHEO. ARCHEOLOGICZNVCH WPISANYCH DO REJESTRU ZABYTKpW 1 Golina 477 0 2 Grodziec 289 2 3 Kazimierz Biskupi 134 1 4 Kleczew 547 1 5 Kramsk 253 0 6 Krzymow 222 1 7 Rychwal 327 0 8 Rzgdw 235 1 9 Skulsk 337 0 10 Sompolno 341 2 11 Stare Miasto 323 0 12 Slesin 428 1 13 Wierzbinek 979 0 14 Wilczyn 545 3 irddto: Gminne pro^ramv opieki nad tabvtkami i terenu powiatu oraz WUOZ w Koninie

Tabela nr 18. Stanowiska archeologiczne wpisane do rejestru zabytkow na terenie powiatu koninskiego

NR 1 DATA WPISU DO REJESTRU LP. GMINA MIEJSCOWOSt) ZABYTKOW 1 Grodziec Biskupice 23/Wlkp/Cz 26.11.2007 r. 2 Grodziec Krolikow 31/Wlkp/Cz 06.06.2011 r. 3 Kazimierz Biskupi Kazimierz Biskupi 28/Wlkp/Cz 16.05.2012 r. 4 Kleczew Janowo-Koziegtowy 27/Wlkp/C z 14.09.2010 r. 5 Krzymow Szczepidto 20/Wlkp/Cz 20.08.2003 r., 6 Rzgow Bartogi 22/Wlkp/Cz 16.11.2007 r. 7 Sompolno Lubstdwek 33/Wlkp/Cz 14.09.2010 r. 8 Sompolno Piaski 34/Wlkp/Cz 10.05.2011 r. 9 Slesin Kijowiec 420/Wlkp/Cz 14.12.2011 r. 10 Wilczyn Gory 457/Wlkp/Cz 09.02.2018 r. 11 Wilczyn Kownaty-Mrowki 30/Wlkp/C z 16.07.1992 r. 12 Wilczyn Swi^tne 1489/APz 03.10.1973 r.

91 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

5.5. Gminne ewidencje zabytkow i gminne programy opieki nad zabytkami na terenie powiatu

Do obowi^zkow samorz^du lokalnego nalezy ochrona zabytkow, ktore znajduj^ si^ na terenie gminy. Zadania te precyzuje art. 4 ustawy o ochronie zabytkow i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. gminy maj^ dbac mi^dzy innymi o: ,,zapewnienie warunkow prawnych, organizacyjnych i finansowych umozliwiaj^cych trwate zachowanie zabytkow oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie" oraz zapobiegac ,,zagrozeniom mog^cym spowodowac uszczerbek dla wartosci zabytkow". Do obowi^zkow naiozonych przez ustaw^ na gmin^ nalezy: ,,uwzgl^dnienie zadari ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy ksztattowaniu srodowiska", czemu ma stuzyc gminna ewidencja zabytkow. W gminnej ewidencji zabytkow powinny bye uj^te: 1)zabytki nieruchome wpisane do rejestru; 2)inne zabytki nieruchome znajduj^ce si^ w wojewbdzkiej ewidencji zabytkow; 3)inne zabytki nieruchome wyznaczone przez wojta (burmistrza, prezydenta miasta) w porozumieniu z wojewodzkim konserwatorem zabytkow. Szczegotowe wytyczne na temat opracowania i prowadzenia gminnej ewidencji zabytkow zostaty okreslone w Rozporz^dzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytkow, krajowej, wojewodzkiej i gminnej ewidencji zabytkow oraz krajowego wykazu zabytkow skradzionych lub wywiezionych za granic^ niezgodnie z prawem (Dz. U. z 2011 r., Nr 113, poz. 661). Konsekwencj^ uj^cia obiektow lub obszarow niewpisanych do rejestru zabytkow w gminnej ewidencji zabytkow, jest obowi^zek uzgodnienia z wojewodzkim konserwatorem zabytkow planowanych przy nich dziatan za posrednictwem wtasciwego organu gminy lub organu administracji architektoniczno - budowlanej. Uzgodnienia z wojewodzkim konserwatorem zabytkow w odniesieniu do ww. ustawy obiektow prowadzone s^ na etapie wydania decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestyeji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizacj^ inwestyeji drogowej, decyzji o lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizacje inwestyeji w zakresie lotniska uzytku publicznego (art. 53. ust. 4 pkt 2, art. 60 ust. 1 ustawy z dnia 27 marca 2003 r.) oraz na etapie wydania decyzji o pozwoleniu na budow^ lub rozbiork^ obiektu budowlanego (art. 39 ust. 3 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane). Ponadto wtasciciele lub posiadacze zabytkow uj^tych w gminnej ewidencji zabytkow maj^ obowi^zek zawiadomienia wojewodzkiego konserwatora zabytkow o wszelkich zagrozeniach, niekorzystnych zmianach oraz o zmianie stanu prawnego zabytku. Maj^ tez obowi^zek uczestniczenia w kosztach badah

archeologicznych prowadzonych na swoim terenie. Gminna ewidencja zabytkow jest dokumentem otwartym. Powinna bye stale

weryfikowana i aktualizowana. Podstaw^ do sporz^dzenia Gminnego programu opieki nad zabytkami jest opracowana gminna ewidencja zabytkow. Na terenie powiatu koninskiego wszystkie gminy maj^ opracowan^ gminn^ ewidencj^ zabytkow. W najblizszych latach ewidencje te powinny zostac zaktualizowane, gdyz cz^sc obiektow zostata wyburzona lub zmodernizowana, trac^c swoje walory. Natomiast jesli

92 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

chodzi ogminne programy opieki nad zabytkami tylko jedna gmina nie opracowata programu. Jest to bardzo korzystne dla ochrony i opieki nad zabytkami, a przede wszystkim dobrego zarz^dzania zabytkowym zasobem przez poszczegdlne gminy (Tabela nr 19).

Tabela nr 19. Stan opracowanych gminnych ewidencji zabytkow oraz Gminnych program opieki nad zabytkami na terenie powiatu koninskiego GMINNA EWIDENCJA LP. GMINA GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKOW ZABYTKAMI 1 Golina OPRACOWANA OPRACOWANY NA LATA 2018-2021 2 Grodziec OPRACOWANA OPRACOWANY NA LATA 2014-2017 3 Kazimierz Biskupi OPRACOWANA OPRACOWANY NA LATA 2018-2021 4 Kleczew OPRACOWANA OPRACOWANY NA LATA 2017-2020 5 Kramsk OPRACOWANA OPRACOWANY NA LATA 2015-2018 6 Krzymdw OPRACOWANA OPRACOWANY NA LATA 2017-2020 7 Rychwat OPRACOWANA OPRACOWANY NA LATA 2013-2016 8 Rzgow OPRACOWANA OPRACOWANY NA LATA 2016-2019 9 Skulsk OPRACOWANA BRAK 10 Sompolno OPRACOWANA OPRACOWANY NA LATA 2014-2017 11 Stare Miasto OPRACOWANA OPRACOWANY NA LATA 2016-2019 12 Slesin OPRACOWANA OPRACOWANY NA LATA 2014-2017 13 Wierzbinek OPRACOWANA OPRACOWANY NA LATA 2013-2016 14 Wilczyn OPRACOWANA OPRACOWANY NA LATA 2008-2011

6. Analiza SWOT

Analiza SWOT stanowi jedn^ z najpopularniejszych technik analitycznych, pozwalaj^cych na porz^dkowanie informacji oraz diagnozowanie sytuacji wspdlnoty samorz^dowej w konkretnym aspekcie. Stanowi uzyteczn^ pomoc przy dokonywaniu oceny zasobow i otoczenia danej jednostki samorz^du terytorialnego, utatwia tez identyfikacj^ problemow i okreslenie priorytetow rozwoju. Jej nazwa to skrot od pierwszych liter angielskich stow, stanowi^cych jednoczesnie pola przyporz^dkowania czynnikow, mog^cych miec wptyw na powodzenie planu strategicznego - silne strony, stabe strony, szanse

i zagrozenia. Czynniki rozwoju podzielic mozna - ze wzgl^du na ich pochodzenie - na wewn^trzne, na ktore spotecznosc lokalna ma wptyw (silne i stabe strony), oraz na czynniki zewn^trzne - umiejscowione w blizszym i dalszym otoczeniu jednostki (szanse i zagrozenia), na ktdre spotecznosc lokalna nie ma bezposredniego wptywu. Jednoczesnie czynniki te mozna podzielic wedtug kryterium charakteru wptywu na spotecznosc lokaln^, dzi^ki czemu wyrdznic mozna czynniki: pozytywne, czyli atuty i szanse, oraz negatywne, czyli stabosci i zagrozenia. Ponizej przedstawione zostaty wyniki analizy SWOT (Tabela nr 20), skoncentrowanej wokot problematyki zarz^dzania zasobem dziedzictwa kulturowego powiatu koninskiego, Analiza SWOT wykazuje duzy potencjat zasobu zabytkowego powiatu koninskiego. Ranga zabytkow i ich stan poznania pozwalaj^ na podejmowanie szerokich dziatari promocyjnych.

93 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

Stan zachowania i zagospodarowania obiektdw wskazuje na koniecznosc planowego eliminowania zagrozen. Charakter zagrozeri wynikaj^cych gtbwnie z niedoboru srodkdw, a zarazem z presji inwestycyjnej, pozwala na poszukiwanie dzia+an posrednich - angazowanie srodkow inwestycyjnych z poszanowaniem wartosci dziedzictwa. Zagrozeniem, ktdre nalezy wyeliminowac w pierwszej kolejnosci, jest niewystarczaj^ca swiadomosc wartosci i potrzeby ochrony posiadanego zasobu dziedzictwa. Ponadregionalne znaczenie cz^sci zabytkdw moze bye magnesem przyci^gaj^cym turystdw i inwestordw z zewn^trz, ozywiaj^cym gospodarczo poszczegdlne obszary. Jednoczesnie moze bye czynnikiem podnosz^cym wartosc zabytkdw w oczach spotecznosci miejscowych. Obiekty o znaczeniu regionalnym mog^ bye elementem integracji spotecznosci lokalnych. By nie przewazyty zagrozenia i stabe strony nalezy d^zyc do wzmozenia dziatan edukacyjnych i promocyjnych oraz podejmowac inicjatywy i programy

regionalne. Dla wykorzystania potencjatu gospodarczego i kulturowego zasobu zabytkow regionu nalezy nie dopuszczac do utraty poszczegdlnych obiektdw, przez wtasciwe gospodarowanie, zabezpieczanie i konsekwentne utrzymywanie nieruchomosci. Wtadze powiatu powinny tworzyc zach^t^ dla indywidualnych wtascicieli obiektow zabytkowych. Rozbudowana, istniej^ca bogata propozyeja atrakeji kulturalnych i turystycznych (szlaki, muzea, obiekty do zwiedzania, tereny rekreacyjno - przyrodnicze) powinna bye rozwijana komplementarnie, by poszczegolne obiekty tworzyty siec i ,,zatrzymywaty" potencjalnego turyst^ w regionie. Jednoczesnie funkeje obiektdw powinny bye formutowane rdwniez z mysl^ o spotecznosciach lokalnych, ktore w wyniku przeksztatcen staj^ si^ aktywnymi odbiorcami propozyeji. Fundamentalne znaczenie ma wspdtdziatanie w zakresie ochrony zabytkdw, ochrony srodowiska naturalnego i krajobrazu. Priorytetem powinny bye zintegrowane dziatania wtadz samorz^dowych i spotecznych grup nacisku w celu podniesienia jakosci przestrzeni publicznej i prywatnej, ktdrych integralnym sktadnikiem b^dzie dbatosc o zachowanie oraz rewaloryzacj^ zabytkdw i krajobrazu kulturowego regionu.

Tabela nr 20. Analiza SWOT CZYNNIKI ZEWN^TRZNE 1 WEWN^TRZNE MAJ^CE WPtYW NA DZIEDZICTWO KULTUROWE W POWIECIE KONINSKIM MOCNE STRNONY StABE STRONY • korzystne skomunikowanie powiatu - • nieuporz^dkowany system wtasnosci

autostrada A-2; (efekt wyprzedazy mienia);

• otwartosc i przychylnosc wtadz • ograniczona wspdtpraca pomi^dzy samorz^dowych; samorz^dami i powiatem (brak identyfikacji gmin z powiatem, brak wspdlnej oferty • obowi^zuj^ca uchwata w sprawie zasad promocyjno - turystycznej); udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy • niedostatecznie rozwini^ta infrastruktura zabytku wpisanym do rejestru zabytkdw; na potrzeby obstugi ruchu turystycznego (m.in. gastronomia, noclegi); • wiele wytyczonych i oznakowanych pieszych i rowerowych szlakdw • zty stan zachowania cz^sci obiektdw turystycznych; zabytkowych i post^puj^ey proces ich

94 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

• wyrbzniaj^cy element dziedzictwa niszczenia; przyrodniczego - Nadgoplahski Park • brakwystarczajgcych srodkbw Tysi^clecia; finansowych na konserwacj^ • obszary prawnie chronione: 6 rezerwatdw i rewaloryzacjq obiektbw zabytkowych; przyrody, 2 parki krajobrazowe, 4 obszary • niewystarczaj^ce wykorzystanie zasobbw chronionego krajobrazu; dziedzictwa kulturowego powiatu • bogaty i rdznorodny zasbb zabytkbw w aspekcie promocji i rozwoju; charakterystyczny i wyrbzniajcy region; • znieksztatcenie zespotbw zabudowy • walory turystyczne regionu (tereny historycznej poprzez wprowadzenie nowej chronione, dziedzictwo historyczne); zabudowy, nielicz^cej si^ z lokaln^ tradycj^,

• pr?znie dziataj^ce osrodki kultury; architektur^ i historycznymi uwarunkowaniami; • bogata oferta cyklicznych imprez, wydarzen i uroczystosci; • niewystarczaj^ce srodki finansowe w budzecie powiatu na wsparcie dziatari • silne tradycje regionalne oraz wzrastaj^ca z zakresu ochrony dziedzictwa swiadomosc znaczenia dziedzictwa kulturowego; kulturowego; • niedostateczna liczba wykwalifikowanej • unikatowa kultura ochwesnicka; w zakresie ochrony dziedzictwa • efektywne dziatania samorz^du kulturowego kadry w gminach. powiatowego petni^ce funkcj? mecenatu nad kultur^ oraz w trosce o rozwbj kulturowo - intelektualny mieszkancbw powiatu;

• opracowane gminne ewidencje zabytkbw i Gminne programu opieki nad zabytkami w90%gmin powiatu.

SZANSE ZAGROZENIA • wzrastaj^ca liczba wtasciwie • nadmierna komercjalizacja zabytkbw, przeprowadzanych prac remontowo - ktbra oddala je od spoteczenstwa budowlanych przez prywatnych wtascicieli lokalnego; obiektbw zabytkowych; • presja inwestorbw na przebudow? • kreatywnosc inwestorbw turystycznych; (cz?sto niewtasciw^ ze stanowiska

• poprawa dost?pnosci do zabytkbw poprzez konserwatorskiego) i zmian? funkcji wprowadzanie nowoczesnych, bazuj^cych na zespotbw i obiektbw zabytkowych; technologiach internetowych systembw • kl?ski i zdarzenia losowe; informacji turystycznej; • zanieczyszczenie srodowiska zwi^zane ze • potencjatdla rozwoju produktbw zwi?kszon^ liczb^ pojazdbw; regionalnych; • niewystarczajqcy nadzbr nad zabytkami ze strony instytucji do tego powotanych;

95 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

• mozliwosc wsparcia finansowego z rdznych • tworzenie strategii bez mechanizmdw ich zrddet, w tym ze srodkdw Unii Europejskiej; efektywnego wdrazania;

• wykorzystanie walordw przyrodniczych • brak dostatecznych srodkow na skuteczn? i zasobdw kulturowych dla rozwoju turystyki; ochron? zabytkdw i zabezpieczenie zabytkdw oraz edukacj? w tej dziedzinie; • rozszerzenie i polepszenie bazy noclegowej i gastronomicznej; • pogarszaj?cy si? stan techniczny ze wzgl?du na wysokie koszty prac • rosn?ca rola samorz?du wt?czaj?cego si? konserwatorskich; w sfer? ochrony dziedzictwa; • niewtasciwe prowadzenie prac • rozwdj dziatalnosci gospodarczej budowlanych, konserwatorskich, o charakterze turystycznym na bazie niezgodnie ze sztuk budowlan?. dziedzictwa kulturowego;

• zatrzymanie degradacji substancji zabytkowej i poprawa estetyki miejscowosci;

• zwi?kszenie technologicznych mozliwosci prezentowania i promowania oferty kulturalnej miasta w otoczeniu.

7. Zatozenia programowe oraz zasady oceny realizacji Powiatowego programu opieki nad zabytkami

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkdw i opiece nad zabytkami wytycza w artykule 87 cele dla wojewddzkich, powiatowych i gminnych programdw opieki nad zabytkami nie rdznicuj?c celdw poszczegdlnych jednostek samorz?du terytorialnego,

w nast?puj?cy sposob: 1.Wt?czenie problemow ochrony zabytkow do systemu zadah strategicznych, wynikaj?cych z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju. 2.Uwzgl?dnienie uwarunkowan ochrony zabytkow, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, t?cznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i rownowagi

ekologicznej. 3.Zahamowanie procesdw degradacji zabytkow i doprowadzenie do poprawy stanu

ich zachowania. 4.Wyeksponowanie poszczegolnych zabytkow oraz walorow krajobrazu kulturowego.

5.Podejmowanie dziatah zwi?kszaj?cych atrakcyjnosc zabytkdw dla potrzeb spotecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjaj?cych wzrostowi srodkow

finansowych na opiek? nad zabytkami. 6.Okreslenie warunkdw wspdtpracy z wtascicielami zabytkdw, eliminuj?cych sytuacje konfliktowe zwi?zane z wykorzystywaniem tych zabytkdw. 7.Podejmowanie przedsi?wzi?c umozliwiaj?cych tworzenie miejsc pracy zwi?zanych

z opiek? nad zabytkami.

96 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

POnZ jest programem kierunkowym, uwzgl^dniaj^cym takze zatozenia ogolnych planow i opracowari strategicznych, dotycz^cych rozwoju spoteczno - gospodarczego powiatu koninskiego. Wyznacza w zamierzeniu cele, ktdrych realizacja powinna doprowadzic w przysztosci do zmiany wizerunku powiatu. Wyznaczone priorytety, kierunki dziatari oraz zadania sformutowane s^ w perspektywie wieloletniej i wykraczaj^ cz^sto poza 4 - letni okres obowi^zywania POnZ. Mozliwy jest podziat realizacji zadan na podokresy w powi^zaniu z ustawowym obowi^zkiem ztozenia po 2 latach przez wtadze powiatu sprawozdania z cz^sciowego wykonania POnZ. Wykonanie takiego sprawozdania, powinno bye poprzedzone ocen^ poziomu realizacji POnZ, ktbra powinna uwzgl^dniac: wykonanie zadari, ktore zostaty przyj^te do realizacji w czteroletnim okresie obowi^zywania POnZ oraz efektywnosc ich wykonania. Sposob weryfikacji ze zrealizowanych zadari zostat uj^ty w ostatniej kolumnie w Tabeli nr 21 i 22. Wzwi^zku z wyznaczonymi celami gtownymi samorz^d w kwestii dziedzictwa kulturowego powinien kierowac si^ nast^puj^eymi priorytetami: PRIORYTET I: Badanie i dokumentacja dziedzictwa kulturowego oraz promocja i edukacja stuz^ea budowaniu tozsamosci kulturowej mieszkaricow powiatu koninskiego. PRIORYTET II: Ochrona i ksztattowanie krajobrazu kulturowego.

Tabela nr 21. Kierunki i zadania w ramach Priorytetu nr I PRIORYTET 1: Badanie i dokumentacja dziedzictwa kulturowego oraz promocja i edukacja shii^ca budowaniu tozsamo&i kulturowej mieszkartcOw powiatu koninskiego. KIERUNKI DZIAtAN ZAOANIA SPOSOB WERYFIKACJI 1.1.1. Wydawanie materialow, publikacji, folderow ilosc wydanych dotycz^eych zabytkow w powiecie oraz wspieranie materiatdw, w jakiej wydawania niekomercyjnych niskonakladowych postaci, czego dotyczyty, wydawnictw (katalogow, przewodnikbw, albumbw, z kirn wspotpracowano widokbwek, kalendarzy i innych wydawnictw prezentuj^eych srodowisko kulturowe powiatu.

1.1.2. Upowszechnianie wiedzy o zasobach jakupowszechniano

kulturowych i przyrodniczych powiatu, a takze wiedz^, gdzie, czy i co

Kierunek 1: ojego walorach turystycznych na stronie zamieszczono na stronie Szeroki dostgp do internetowej powiatu oraz w innych dost^pnych www, ilosc odston informacji srodkach masowego przekazu. o dziedzictwie

kulturowym 1.1.3. Naglasnianie i informowanie lokalnej wjaki sposob powiatu. spolecznosci o waznych odkryciach informowano, z kirn

konserwatorskich i archeologicznych w celu wspotpracowano, czego budowania tozsamosci historycznej oraz kreowania dotyczyty dziatania wtasciwych zachowah wobec dziedzictwa kulturowego.

1.1.4. Opracowanie interaktywnej mapy powiatu czy opracowano mape, z naniesion^ lokalizacj^ obiektow zabytkowych, ilosc poniesionych ulatwiaj^eej dotarcie do wszystkich elementow srodkdw, ilosc odston dziedzictwa kulturowego.

97 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

i.2.1. Rozwijanie dziatalnosci edukacyjnej poprzez forma wspotpracy, wspotdziatanie z samorzgdami, organizacjami pomocy, z kirn

pozarzgdowymi i instytucjami, popularyzujgcej wspotpracowano jakie

ochrong zabytkow, kulturg, regionalnetradycje. dziatania zaplanowano/ rozpoczgto/zrealizowano, czego dotyczyty 1.2.2. Popularyzacja dobrych realizacji czy byty popularyzowano, konserwatorskich i budowlanych przy zabytkach w jakiej formie, ile razy, oraz dobrych praktyk projektowych przy zabytkach. czego dotyczyty 1.2.3. Organizacja imprez z zakresu kultury ilosc zorganizowanych propagujgcych histori^ i tradycjg o charakterze imprez/akcji, ich zakres, ponadgminnym oraz upowszechnianie kultury ilosc poniesionych w trybie ustawy o dziatalnosci pozytku publicznego srodkbw

Kierunek 2. i o wolontariacie. co zaplanowano/ Edukacja 1.2.4. Wprowadzanie tematyki opieki nad zrealizowano, gdzie, ilosc i popularyzowanie zabytkami i historii regionu do zajgc szkolnych wiedzy poprzez organizowanie lekcji popularyzujgcych szkot i dzieci objgtych o regionalnym histori^ powiatu oraz zabytki znajdujgce sig na jego dziedzictwie terenie. kulturowym 1.2.5. Aktywna wspotpraca z mediami i innymi forma wspotpracy, pomocy, z kirn powiatu. podmiotami w celu promocji zabytkow oraz upowszechniania dziatah zwigzanych z opiekg na wspotpracowano jakie

zabytkami. dziatania zaplanowano/ 1.2.6. Wspieranie aktywnosci lokalnej majgcej na rozpoczgto/zrealizowano, celu ochrong zabytkow, wspieranie dziatah oraz czego dotyczyty

wspotpraca z organizacjami pozarzgdowymi

dziatajgcymi w sferze ochrony zabytkow.

1.2.7. Wspieranie podejmowanego przez gminy forma wsparcia, czego zagospodarowaniamiejscatrakcyjnych dotyczyto, ilo^c turystycznie, m.in. szlakow kulturowych, sciezek powstatych szlakow, tras

edukacyjnych, tras rowerowych itp. 1.2.8. Promowanie istniejgcych szlakow gdzie, jak i co promowano

turystycznych i sciezek rowerowych przebiegajgcych w poblizu obiektow zabytkowych.

1.3.1. Wspieranie wtascicieli i dysponentow forma wsparcia, ilosc

obiektow zabytkowych w procesie korzystania osob zainteresowanych, zfunduszy Unii Europejskiej w zakresie opieki nad ilosc ztozonych wnioskow, Kierunek 3: zabytkami poprzez biezgce zamieszczanie na wysokosc otrzymanych Dostgp do stronie internetowej powiatu dostgpnych funduszy, na co informacji na temat samorzgdowi informacji dot. mozliwosci przeznaczono fundusze zrodet finansowania pozyskiwania zewngtrznych srodkow finansowych, ochrony zabytkow. utatwiajgcych wtascicielom oraz zarzgdcom obiektow zabytkowych terminowe i prawidtowe

sktadanie stosownych wnioskow.

98 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

Tabela nr 22. Kierunki i zadania w ramach Priorytetu nr II PRIORYTETII: Ochrona i ksztattowanie krajobrazu kulturowego.

KIERUNKI DZIAtAN ZADANIA SPOSOB WERYFIKACJI II. 1.1. Ustanawianie przez Starost^ na wniosek czy wyznaczono Wielkopolskiego Wojewbdzkiego Konserwatora opiekunow, ilu, ilosc Zabytkow spotecznych opiekunow zabytkow, wydanych zaswiadczen, prowadzenie listy spolecznych opiekunow czego dotyczyty zabytkow, wydawanie osobom fizycznym legitymacji spotecznego opiekuna zabytkow, wydawanie zaswiadczen osobom prawnym lub

innymjednostkomorganizacyjnym nieposiadaj^cym osobowosci prawnej, petni^cym funkcj^ spotecznego opiekuna zabytkow. Kierunek 1: 11.1.2. Umieszczanie przez Starost^ w porozumieniu Zahamowanie czy umieszczono znaki, ile z Wielkopolskim Wojewddzkim Konserwatorem procesu degradacji i gdzie Zabytkow, na obiekcie zabytkowym nieruchomym zabytkow wpisanym do rejestru zabytkow, znaku I doprowadzenie do informuj^cego o tym, ze zabytek ten podlega poprawy stanu ich ochronie. zachowania. II.1.3. Staty monitoring oraz aplikowanie o srodki czy apiikowano o srodki,

z programow wspieraj^cych rewitalizacj^ obiektdw na co, czy pozyskano zabytkowych oraz ochron^ dziedzictwa fundusze i ile kulturowego.

11.1.4. Uaktualnienie uchwaty w sprawie zasad czy zmieniono uchwat^ udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytkow, zgodnie z obowi^zuj^cymi przepisami, tj. dodanie obiektow uj^tych w gminnej ewidencji zabytkow.

II. 2.1. Podnoszenie poziomu wyszkotenia ilosc przeprowadzonych Kierunek 2: pracownikbwStarostwaPowiatowego Podejmowanie szkoleri dla pracownikdw, zatrudnionych w sferze ochrony dziedzictwa ilosc osob dziatari kulturowego,poprzezprzeprowadzanie uczestnicz^cych, czego umozliwiajacych odpowiednich szkoleh. dotyczyty szkolenia tworzenie miejsc 11.2.2. Wspotpraca z Urz^dem Pracy w zakresie czy wspdtpracowano, pracy zwi^zanych prowadzenia biez^cych prac piel^gnacyjnych, z opiekq nad w jakim zakresie porz^dkowych i zabezpieczaj^cych na terenach zabytkami. obj^tych ochron^.

99 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Konihskiego na lata 2019 - 2022

Poza wyzej wymienionymi zadaniami, Powiat Koninski, jako wtasciciel patacu w Zychlinie, gdzie znajduje si? obecnie Zespotu Szkot Ekonomiczno - Ustugowych im. Fryderyka Chopina, planuje realizacj? projektu finansowanego z NARODOWEGO FUNDUSZU OCHRONY SRODOWISKA i GOSPODARKI WODNEJ. Podmiotem ubiegaj?cym si? o dofinansowanie inwestycji jest Powiat Koninski. Nazwa projektu: ,,Edukacja z ekologi? - kompleksowa termomodernizacja budynkow Zespotu Szkot Ekonomiczno-Ustugowych w Zychlinie". Projekt ma na celu zmniejszenie emisji CO2 oraz zmniejszenie zuzycia energii pierwotnej w budynkach publicznych W ramach projektu przewiduje si? nast?puj?ce prace: 1.Wymian? kotta gazowego istniej?cego na kondensacyjny jednofunkcyjny ze zbiornikiem na

C.W.U., 2.Docieplenie stropu wetn? kamienn?, 3.Wymian? okien istniejgcych na drewniane z szybami zespolonymi, 4.Wymian? drzwi bocznych na nowe o lepszej izolacyjnosci cieplnej, Catkowity koszt projektu: 514 631,00 zt Wnioskowane dofinansowanie: 437 439,00 zt Wktad wtasny: 77 192,00 zt. Zadania zwiqzane z utrzymaniem parku: rewaloryzacja parku polegaj?ca m.in. na inwentaryzacji i piel?gnacji zabytkowego drzewostanu, usuni?ciu wtornych form roslinnosci, zaburzaj?cych pierwotn? kompozycj? zatozenia, odtworzeniu historycznego uktadu komunikacyjnego i powi?zan widokowych, dostosowaniu elementow wspotczesnych takich jak: latarnie, fawki, kosze na smieci, elementow matej architektury itp. do historycznej

stylistyki.

8. Instrumentarium realizacji Powiatowego programu opieki nad zabytkami

W realizacji POnZ wykorzystane zostan? instrumenty, okreslone w programach rz?dowych i wojewodzkich, w tym w Krajowym Programie Opieki nad Zabytkami oraz w innych dokumentach o charakterze planistycznym i strategicznym, a takze narz?dzia i srodki wtasne Starostwa Powiatowego oraz partnerow uczestnicz?cych w realizacji POnZ, tj. m.in. Wojewodzkiego Konserwatora Zabytkbw, panstwowych i samorz?dowych instytucji kultury, jednostek samorz?du terytorialnego, kosciotow oraz organizacji pozarzqdowych. Podstaw? instrumentarium stanowi? obowi?zuj?ce przepisy prawa oraz zawarte w nich regulacje. Regulacje te dotycz? instrumentdw ekonomiczno - prawnych, spotecznych oraz finansow publicznych. Zaktada si?, ze zadania okreslone w niniejszym POnZ b?d?

wykonywane za pomoc? nast?puj?cych instrumentow: • instrumenty prawne, wynikaj?ce z obowi?zuj?cych przepisow prawnych: -decyzje administracyjne z zakresu ochrony i opieki nad zabytkami, np. wojewodzkiego

konserwatora zabytkow; -ustawa o ochronie zabytkow i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r.; -ustawa o zmianie ustawy o ochronie zabytkow i opiece nad zabytkami oraz niektorych

innych ustaw z dnia 22 czerwca 2017 r.;

100 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

-ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 27 marca 2003 r. -ustawa Prawo budowlane z dnia 7 lipca 1994 r.; -ustawa Prawo ochrony srodowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r.; -ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r.; -ustawa o gospodarce nieruchomosciami z dnia 21 sierpnia 1997 r.; -ustawa o organizowaniu i prowadzeniu dziatalnosci kulturalnej z dnia 25 pazdziernika 1991

r.; -ustawa z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektdrych ustaw w zwi^zku ze wzmocnieniem narz^dzi ochrony krajobrazu.

•instrumenty tinansowe: -udzielanie dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytkdw i uj^tych w gminnej ewidencji zabytkdw; -korzystanie z programbw uwzgledniaj^cych finansowanie z funduszy europejskich oraz dotacje, subwencje; -wspdtpraca pomi^dzy podmiotami publicznymi a sektorem prywatnym w ramach ,,Partnerstwa publicznego - prywatnego" (PPP).

•instrumenty spoteczne: -prowadzenie dziatari z zakresu wspdtpracy i wspdtdziatania z wtascicielami oraz uzytkownikami zabytkow (wtadzami koscielnymi i parafiami, osobami fizycznymi), a takze edukacja i informacja odnosnie dziedzictwa kulturowego powiatu koniriskiego; -edukacja kulturowa; -pozyskanie poparcia spotecznego na rzecz ochrony srodowiska kulturowego; -informacja na temat znaczenia dziedzictwa kulturowego dla rozwoju powiatu; -wspdtdziatanie z organizacjami spotecznymi.

•instrumenty koordynacji: -realizacja projektdw i programdw powiatu, dotycz^cych ochrony dziedzictwa kulturowego powiatu (np. strategia rozwoju, plany rozwoju lokalnego, programy rozwoju infrastruktury, programy ochrony srodowiska przyrodniczego, programy prac konserwatorskich, studia i analizy, koncepcje, plany rewitalizacji); -wspotpraca z wojewddzkim konserwatorem zabytkdw; -wspdtpraca z s^siednimi samorz^dami w celu wypracowania wspdlnej polityki ochrony srodowiska kulturowego i przyrodniczego.

•instrumenty kontrolne: -oceny zmian w zagospodarowaniu przestrzennym powiatu; -sporz^dzanie co dwa lata sprawozdania z realizacji POnZ oraz aktualizacja POnZ zwi^zana z ustawowym czteroletnim okresem obowi^zywania; -monitorowanie stanu zachowania i funkcjonowania srodowiska kulturowego; -prowadzenie statej obserwacji procesdw i zjawisk istotnych z punktu widzenia reaiizacji POnZ; -aktualizacja bazy zasobdw dziedzictwa kulturowego na terenie powiatu.

101 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniiiskiego na lata 2019 - 2022

9. Zrbdta finansowania Powiatowego programu opieki nad zabytkami

Zgodnie z obowi^zuj^c^ ustaw^ o ochronie zabytkbw i opiece nad zabytkami, dbatosc o zabytek polega mi^dzy innymi na zapewnieniu warunkbw do dokumentowania zabytku, popularyzacji wiedzy o nim, prowadzeniu prac konserwatorskich, restauratorskich i robot budowlanych oraz utrzymaniu zabytku i jego otoczenia w jak najlepszym stanie. Finansowanie tych dziatari jest obowi^zkiem nie tylko wtasciciela zabytku, lecz takze kazdego podmiotu maj^cego tytut prawny do zabytku, tj. osdb fizycznych, jednostek organizacyjnych, a wi^c trwatych zarz^dcbw, uzytkownikbw wieczystych. Dla jednostki samorz^du terytorialnego, posiadaj^cej tego rodzaju tytut prawny do obiektu, opieka nad zabytkiem jest zadaniem wtasnym. Ochrona zabytkdw i opieka nad nimi, a takze wszelkie dziatania zwi^zane ze zmian^ ich funkcji w przestrzeni publicznej oraz ich popularyzacj^ i udost^pnianiem spotecznym, mog^ bye finansowane z roznych zrbdet w zaleznosci od typu dziatari. Niniejszy rozdziat wskazuje mozliwosci w zakresie pozyskiwania dodatkowych srodkbw ze zrbdet pozabudzetowych. Wazne jest, by wtadze powiatu z wtasnej inicjatywy podj^ty prbb^ wygospodarowania w budzecie srodkbw przeznaczonych na realizacj^ zapisbw POnZ. Tym bardziej, ze znaczna cz^sc zrbdet zewn^trznych wymaga zapewnienia wktadu wtasnego w finansowanych przez nie projektach. Gtbwny obowi^zek zwi^zany z opiek^, ochron^ oraz finansowaniem wszelkich prac konserwatorskich lub robot budowlanych, spoczywa na wtascicielach i uzytkownikach obiektbw zabytkowych. Zrbdta zewn^trznego finansowania mozna podzielic nast^puj^co:

•Zrbdta krajowe: -dotacje Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego; -dotacje wojewbdzkiego konserwatora zabytkbw; -dotacje wojewbdzkie, powiatowe, gminne; -dotacje Ministra Administracji i Cyfryzacji - fundusz koscielny; -Fundusz Termomodernizacji i Remontbw; -Wojewbdzki Fundusz Ochrony Srodowiska i Gospodarki Wodnej; -Narodowy Fundusz Ochrony Srodowiska i Gospodarki Wodnej (NFOSiGW); -programy operacyjne Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego; -promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego; -fundusze od fundacji; -Narodowy Fundusz Ochrony Zabytkbw.

•Zrbdta zagraniczne: -zrbdta unijne w ramach funduszy strukturalnych; -zrbdta z programu Polska Cyfrowa PO PC 2014 - 2020; -zrbdta pozaunijne - Mechanizm Norweski i Mechanizm Finansowy EOG.

102 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

9.1. Dotacje

Zgodnie z ustaw^ z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkdw i opiece nad zabytkami dotacja moze zostac udzielona osobie fizycznej, jednostce samorz^du terytorialnego lub innej jednostce organizacyjnej b^dgcej wtascicielem b^dz posiadaczem zabytku wpisanego do rejestru lub znajdujgcym si^ w gminnej ewidencji zabytkow. Dotacja udzielana jest na wykonanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robot budowlanych, planowanych do przeprowadzenia w roku ztozenia wniosku lub nast^pnym, b^dz na zasadzie refundacji poniesionych juz naktaddw przed uptywem 3 lat po wykonaniu prac. Art. 77 ustawy o ochronie zabytkow i opiece nad zabytkami okresla szczegdtowo wykaz dziatan ktdre mog^ podlegac dofinansowaniu. Dotacja na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane moze obejmowac wyt^cznie naktady konieczne poniesione na przeprowadzenie nast^puj^cych dziatan: -sporz^dzenie ekspertyz technicznych i konserwatorskich; -przeprowadzenie badah konserwatorskich lub architektonicznych; -wykonanie dokumentacji konserwatorskiej; -opracowanie programu prac konserwatorskich i restauratorskich; -wykonanie projektu budowlanego zgodnie z przepisami prawa budowlanego; -sporz^dzenie projektu odtworzenia kompozycji wn^trz; -zabezpieczenie, zachowanie i utrwalenie substancji zabytku; -stabilizacj^ konstrukcyjn^ cz^sci sktadowych zabytku lub ich odtworzenie w zakresie niezb^dnym dla zachowania tego zabytku; -odnowienie lub uzupetnienie tynkdw i oktadzin architektonicznych albo ich catkowite odtworzenie, z uwzgl^dnieniem charakterystycznej dla tego zabytku kolorystyki; -odtworzenie zniszczonej przynaleznosci zabytku, jezeli odtworzenie to nie przekracza 50% oryginalnej substancji tej przynaleznosci; -odnowienie lub catkowite odtworzenie okien, w tym oscieznic i okiennic, zewn^trznych odrzwi i drzwi, wi^zby dachowej, pokrycia dachowego, rynien i rur spustowych; -modernizacj^ instalacji elektrycznej w zabytkach drewnianych lub w zabytkach, ktdre posiadaj^ oryginalne, wykonane z drewna cz^sci sktadowe i przynaleznosci; -wykonanie izolacji przeciwwilgociowej; uzupetnianie narysdw ziemnych dziet architektury obronnej oraz zabytkow archeologicznych nieruchomych o wtasnych formach krajobrazowych; -dziatania zmierzaj^ce do wyeksponowania istniej^cych, oryginalnych elementdw zabytkowego uktadu parku lub ogrodu; -zakup materiatdw konserwatorskich i budowlanych, niezb^dnych do wykonania prac i robot przy zabytku wpisanym do rejestru lub znajduj^cym sie w gminnej ewidencji zabytkow; -zakup i montaz instalacji przeciwwtamaniowej oraz przeciwpozarowej i odgromowej. Standardowo, dotacja udzielana jest w wysokosci do 50% naktadow koniecznych na wykonanie powyzszych dziatan, Natomiast wysokosc dotacji moze zostac zwi^kszona, nawet do 100% naktadow koniecznych, w wypadku jezeli: -zabytek posiada wyj^tkow^ wartosc historyczn^, artystyczn^ lub naukow^,

103 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

-wymaga przeprowadzenia ztozonych pod wzgl?dem, technologicznym prac konserwatorskich, restauratorskich lub robot budowlanych, -Stan zachowania zabytku wymaga niezwtocznego podj?cia prac konserwatorskich, restauratorskich lub robot budowlanych. Jednoczesnie, t^czna kwota dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru lub znajduj?cym si? w gminnej ewidencji zabytkdw, udzielonych przez ministra wtasciwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, wojewbdzkiego konserwatora zabytkdw b?dz organ stanowi?cy gminy, powiatu lub samorz^du wojewddztwa, nie moze przekraczac wysokosci 100 % naktaddw koniecznych na wykonanie tych prac lub robot.

•Dotacje Wojewddzkiego Konserwatora Zabytkdw w Poznaniu - Wojewddzki Konserwator Zabytkdw, dziataj?c na podstawie ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkdw i opiece nad zabytkami, ustala zasady i tryb post?powania przy ubieganiu si^ o dotacj? celow? na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy obiektach wpisanych do rejestru zabytkdw wojewodztwa wielkopolskiego w ramach srodkdw przyznanych przez Wojewod? Wielkopolskiego, pozostaj^cych w dyspozycji Wielkopolskiego Wojewddzkiego Konserwatora Zabytkdw. Srodki finansowe na dany rok pozostaj?ce w dyspozycji Wielkopolskiego Wojewddzkiego Konserwatora Zabytkdw przyznawane s? na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytkach ruchomych i nieruchomych na podstawie wnioskdw ztozonych przez wtascicieli lub posiadaczy zabytkdw. W ramach srodkdw finansowych pozostaj^cych w dyspozycji Wielkopolskiego Wojewddzkiego Konserwatora Zabytkdw mozna ubiegac si? o dofinansowanie: -naktadow koniecznych na wykonanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robot budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru zabytkdw, ustalonych na podstawie kosztorysu zatwierdzonego przez Wojewddzkiego Konserwatora Zabytkdw, ktdre zostan? przeprowadzone w roku ztozenia przez wnioskodawc? wniosku o udzielenie dotacji; -naktadow koniecznych na wykonanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robot budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru zabytkdw, ktdre zostaty przeprowadzone w okresie trzech lat poprzedzaj?cych rok ztozenia przez wnioskodawc? wniosku o udzielenie dotacji. Wniosek ten wnioskodawca moze ztozyc po przeprowadzeniu wszystkich prac lub robot przy zabytku wpisanym do rejestru zabytkdw okreslonych w pozwoleniu wydanym przez Wojewddzkiego Konserwatora Zabytkdw.

•Dotacje wojewddzkie i powiatowe Dofinansowanie prac przy zabytku wpisanym do rejestru zabytkdw odbywa si? na podstawie art. 81 ustawy o ochronie zabytkdw i opiece nad zabytkami oraz na podstawie uchwaty Sejmiku Wojewddztwa/Rad? Powiatu w sprawie trybu i zasad przyznawania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane.

Dotacje Urz?du Marszatkowskiego Wojewodztwa Wielkopolskiego - udzielane s? w ramach otwartego konkursu ofert na zadania publiczne Wojewodztwa Wielkopolskiego w dziedzinie ochrony dziedzictwa kulturowego - ochrona zabytkdw i opieka nad zabytkami. O dotacj? moze ubiegac si? podmiot posiadaj?cy tytut prawny do zabytku potozonego lub znajduj?cego si? na obszarze wojewodztwa wielkopolskiego. Z budzetu Wojewodztwa Wielkopolskiego

104 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

mog^ bye udzielane dotacje celowe na prace lub roboty przy zabytku dost^pnym publicznie, posiadaj^cym istotne znaczenie historyczne, artystyczne lub kulturowe. Dotacja moze zostac udzielona do 70% ogdtu naktaddw na prace lub roboty. W uzasadnionych przypadkach, gdy zabytek posiada wyj^tkow^ wartosc historyczn^, artystyczn^ lub naukow^ lub gdy wymaga przeprowadzenia ztozonych pod wzgl^dem technologicznym prac konserwatorskich, restauratorskich lub robot budowlanych, a takze w sytuacji, gdy konieczne jest niezwtoczne podj^cie prac lub robot, moze bye udzielona dotacja do 100 % naktaddw. Podstawe udzielenia dotacji jest prawidtowo ztozony wniosek wraz z kompletem zatecznikdw. Kopie zat^eznikdw nalezy potwierdzic na kazdej stronie za zgodnosc z oryginatem wraz z wpisaniem daty potwierdzenia. Po przyznaniu dotacji Wojewddztwo Wielkopolskie zawiera umow^ z beneficjentem, ktdry zobowiqzany jest do wykonania dotowanych prac w danym roku. Zasady udzielania dotacji przez Wojewddztwo szczegdtowo okreslaj^: -Uchwata nr XXIX/409/08 Sejmiku Wojewddztwa Wielkopolskiego z dnia 1 grudnia 2008; -Uchwata nr XU/585/09 Sejmiku Wojewddztwa Wielkopolskiego z dnia 30 listopada 2009; -Uchwata nr XLIIi/629/10 Sejmiku Wojewddztwa Wielkopolskiego z dnia 25 stycznia 2010.

Dotacje z budzetu Powiatu Koninskiego - zasady udzielania dotacji okresla uchwata nr XLI/232/10 Rady Powiatu Koninskiego z dnia 3 sierpnia 2010 r. w sprawie zasad udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytkdw, znajdujecych si^ na state na obszarze powiatu koninskiego oraz dost^pnych do uzytku publicznego. Wnioski o udzielenie dotacji na dofinansowanie prac, ktdre zostan^ przeprowadzone, sktada si^ do dnia 15 pazdziernika roku poprzedzaj^eego rok, w ktdrym ma bye udzielona dotacja. W szczegdlnie uzasadnionych przypadkach dopuszcza si^ mozliwosci sktadania w trakcie roku budzetowego wnioskdw, jednak nie pdzniej niz do 30 wrzesnia roku, w ktdrym ma bye udzielona dotacja. W przypadku przyznania dotacji na przeprowadzenie prac, ktdrych wykonawca ma bye wytoniony na podstawie przepisdw ustawy - Prawo zamdwien publicznych, Powiat Koniriski przekazuje wnioskodawcy pisemn^ informacj^ o wysokosci dotacji i zakresie prac obj^tych dotacj^. Po wytonieniu wykonawcy, wnioskodawca jest obowi^zany przekazac organowi udzielaj^cemu dotacj^ kopi^ najkorzystniejszej oferty w rozumieniu ustawy - Prawo zamdwien publicznych, wybranej w post^powaniu o udzielenie zamdwienia publicznego, zawieraj^cej wyodr^bnione ceny zakupdw materiatdw niezb^dnych do wykonania prac. Propozycje zakresu prac obj^tych dotacj^ oraz ich wysokosc ustalane odr^bnie dla kazdego wniosku, Starosta Konihski przedktada Radzie Powiatu Koninskiego. Wykaz dotowanych prac i wysokosc dotacji okresla uchwata budzetowa. Rada Powiatu moze podj^c odr^bn^ uchwat^ w sprawie udzielenia dotacji, okreslaj^c w szczegdlnosci, nazw^ podmiotu, ktdremu udziela si^ dotacji, rodzaj prac oraz kwot udzielonej dotacji, odr^bnie dla kazdego wniosku. Przekazanie dotacji nast^puje po zawarciu umowy mi^dzy Powiatem Konihskim a otrzymuj^eym dotacj^ (wnioskodawc^).

105 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

•Konkurs ,,Zabytek Zadbany" ,,Zabytek Zadbany" jest corocznym konkursem ogtaszanym przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Nadzdr nad konkursem sprawuje Generalny Konserwator Zabytkdw. Od 2011 r. podmiotem realizuj^cym procedur^ konkursow^ jest Narodowy

Instytut Dziedzictwa. Konkurs skierowany jest do wtascicieli, posiadaczy i zarz^dcdw zabytkowych obiektdw wpisanych do rejestru zabytkow. Jego celem jest promocja opieki nad zabytkami i upowszechnianie najlepszych wzordw wtasciwego utrzymania i zagospodarowania obiektow. Charakter edukacyjny konkursu polega na popularyzacji wiedzy dotycz^cej wtasciwego post?powania z zabytkami architektury podczas ich uzytkowania oraz w trakcie przeprowadzanych remontdw. Obiekty mozna zgtaszac w 6 kategoriach: a)Utrwalenie wartosci zabytkowej obiektu; b)Rewaloryzacja przestrzeni kulturowej i krajobrazu (wtym zatozenia dworskie i patacowe); c)Adaptacja obiektow zabytkowych; d)Architektura i budownictwo drewniane; e)Architektura przemystowa i budownictwo inzynieryjne; f)Kategoria specjalna: wtasciwe uzytkowanie i stata opieka nad zabytkiem.

•Fundusz Termomodernizacji i Remontdw Celem rzqdowego programu wsparcia remontdw i termomodernizacji jest poprawa stanu technicznego istniej^cych zasobdw mieszkaniowych, ze szczegdlnym uwzgl?dnieniem ich termomodernizacji. Z programu mog^ skorzystac wtasciciele zasobdw mieszkaniowych (gminy, spdtdzielnie mieszkaniowe, wtasciciele mieszkan zaktadowych i prywatni wtasciciele). Jego beneficjentami s^ takze osoby mieszkaj^ce w budynkach obj?tych programem, gdyz poprawia si^ komfort zamieszkiwania z jednoczesnym zmniejszeniem optat za energi?

ciepln^. Program realizowany na podstawie ustawy o wspieraniu termomodernizacji i remontdw obejmuje dwa gtdwne moduty - wsparcie przedsi?wzi?c termomodernizacyjnych i wsparcie przedsi?wzi?c remontowych. Wprowadza on takze dodatkowe wsparcie dla wtascicieli budynkdw mieszkalnych obj?tych w przesztosci czynszem regulowanym. Wsparcie jest udzielane w postaci tzw. premii, czyli sptaty cz?sci kredytu wykorzystanego na realizacj? przedsi?wzi?cia. Sptata jest dokonywana ze srodkdw Funduszu Termomodernizacji i Remontdw, obstugiwanego przez Bank Gospodarstwa Krajowego i zasilanego ze srodkdw

budzetu panstwa.

•Narodowy Fundusz Ochrony Srodowiska i Gospodarki Wodnej (NFO^iGW) Narodowy Fundusz Ochrony Srodowiska i Gospodarki Wodnej (NFOSiGW) jest gtdwnym zrddtem finansowania w Polsce inwestycji proekologicznych. Wraz z wojewddzkimi funduszami ochrony srodowiska i gospodarki wodnej NFOSiGW tworzy system funduszy ekologicznych. W oparciu o Wspdln^ Strategi? dziatania Narodowego Funduszu i wojewddzkich funduszy ochrony srodowiska i gospodarki wodnej na lata 2013 - 2016 z perspektyw^ do 2020 r., realizuje polityk? ochrony srodowiska w Polsce. Stuzq temu stabilne przychody, doswiadczone kadry oraz wypracowane formy wspdtpracy

z beneficjentami. 106 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

Wyznaczony eel generalny Strategii dziatania NFOSiGW: ,,Poprawa stanu srodowiska i zrbwnowazone gospodarowanie jego zasobami przez stabilne, skuteczne i efektywne wspieranie przedsi?wzi?c i inicjatyw stuz?cych srodowisku", realizowany jest w ramach czterech priorytetbw: -Ochrona i zrownowazone gospodarowanie zasobami wodnymi; -Racjonalne gospodarowanie odpadami i ochrona powierzehni ziemi; -Ochrona atmosfery; -Ochrona rbznorodnosci biologicznej i funkeji ekosystembw.

•Program Dom Kultury+ Organizatorem Programu Dom Kultury+ jest Narodowe Centrum Kultury. Jest on realizowany zgodnie z zatozeniami Paktu dla Kultury. Celem strategicznym Programu Kultura -Interwencje jest tworzenie warunkow dla wzmacniania tozsamosci i uczestnictwa w kulturze na poziomie regionalnym, lokalnym i krajowym poprzez finansowe wsparcie realizacji projektow upowszechniaj?cych dorobek kultury i zwi?kszaj?cych obecnosc kultury w zyciu spotecznym. Pilotazowa edycja programu odbyta si^ w 2013 r. Koncepcja programu zostata oparta na zatozeniu, ze uczestnictwo w kulturze sprzyja podnoszeniu kompetencji spoteczenstwa, tworzeniu warunkow do rozwijania aktywnosci twbrczej i przygotowaniu obywateli do aktywnego udziatu w rbznych formach zycia spotecznego. 0 wsparcie w ramach programu Kultura - Interwencje mog? ubiegac si? zarbwno samorz?dowe instytucje kultury (z wyt?czeniem instytucji wspbtprowadzonych przez Ministra oraz jednostki samorz?du terytorialnego), jak i organizacje pozarz?dowe.

•Finansowanie z fundacji Kolejn? mozliwosci? pozyskiwania funduszy zewn?trznych jest finansowanie pochodz?ce z fundacji. Mozna tu wymienic np. fundacje bankowe, Fundacj? LOTTO Milion Marzen, Fundacj? Polska Miedz - KGHM, Fundacj? PGNiG, Fundacj? Orange.

•Narodowy Fundusz Ochrony Zabytkbw Dnia 1 stycznia 2018 r. weszty w zycie przepisy ustawy z dnia 22 czerwea 2017 r. o zmianie ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkbw i opiece nad zabytkami, tworz?ce Narodowy Fundusz Ochrony Zabytkbw jako panstwowy fundusz celowy. To jest pierwsze pozabudzetowe zrbdto ich finansowania. Fundusz pocz?tkowo zasilony zostanie z kar administracyjnych oraz nawi?zek orzekanych przez s?dy za przest?pstwa popetniane przeciwko zabytkom. Nowelizacja zaktada wprowadzenie administracyjnych kar pieni?znych w miejsce grzywien wyznaczanych wskutek post?powan w sprawach o wykroczenia. Grzywny, ktbre byfy zas?dzane przez s?dy, tak jak wspomniatam, byty raz?co niskie, Niektbrym optacato si? wi?c niszczyc zabytek, a grzywn? wpisac np. w koszty inwestycyjne. Kary administracyjne b?d? naktadane przez wojewbdzkich konserwatorbw od 1 stycznia 2018 r. Narodowy Fundusz Ochrony Zabytkbw pozwoli na szybkie dofinansowanie zabytkbw uszkodzonych, np. wskutek katastrof, jak powodzie czy pozary. Dodatkowe pieni?dze pozwol? na pilne ratowanie zabytkbw, czyli napraw? uszkodzonego dachu, rynien czy powybijanych okien. Srodkami Funduszu b?dzie dysponowat Generalny Konserwator Zabytkbw, dziataj?cy w imieniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

107 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

9.2. Programy operacyjne Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Jednym z najwazniejszych zrodet finansowania zadan zwi?zanych z ochron? i opiek? zabytkbw s? srodki budzetu paristwa b?d?ce w dyspozycji Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, ktdry corocznie ogtasza stosowne konkursy. Programy operacyjne Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego: •Programy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego 2018, Ochrona Zabytkow Dnia 1 pazdziernika 2017 r. weszto w zycie nowe rozporz?dzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z 27 wrzesnia 2017 r. w sprawie szczegotowych warunkow uzyskiwania dofinansowania realizacji zadan z zakresu kultury, trybu sktadania wnioskbw oraz przekazywania srodkbw z Funduszu Promocji Kultury (Dz. U. poz. 1808). Strategicznym celem programu jest zachowanie materialnego dziedzictwa kulturowego, realizowane poprzez konserwacj? i rewaloryzacj? zabytkow nieruchomych i ruchomych oraz ich udost?pnianie na cele publiczne, W ramach Programu mozna ubiegac si? o dofinansowanie nast?puj^cych rodzajdw zadaii: 1)prac konserwatorskich, restauratorskich lub robot budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru zabytkow planowanych do przeprowadzenia w roku udzielenia dofinansowania; 2)prac konserwatorskich, restauratorskich lub robot budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru zabytkow, planowanych do przeprowadzenia w roku udzielenia dofinansowania dla zabytkow wpisanych na List^ Swiatowego Dziedzictwa UNESCO oraz uznanych za Pomnik Historii (dotyczy wpisow indywidualnych oraz obszarowych); 3)prac konserwatorskich, restauratorskich lub robot budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru zabytkow przeprowadzonych w okresie trzech lat poprzedzaj^cych rok ztozenia wniosku (po wykonaniu wszystkich prac lub robot okreslonych w pozwoleniu wydanym przez wojewbdzkiego konserwatora zabytkow); 4)prac konserwatorskich, restauratorskich lub robot budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru zabytkow przeprowadzonych w okresie trzech lat poprzedzaj?cych rok ztozenia wniosku (po wykonaniu wszystkich prac lub robot okreslonych w pozwoleniu wydanym przez wojewodzkiego konserwatora zabytkow) dla zabytkow wpisanych na List? Swiatowego Dziedzictwa UNESCO oraz uznanych za Pomnik Historii (dotyczy wpisow indywidualnych oraz

obszarowych). Do programu nie kwalifikuj? si? zadania, ktbre s? wspotfinansowane ze srodkbw

europejskich. O dofinansowanie w ramach programu mog? ubiegac si? podmioty prawa polskiego, osoby fizyczne, jednostki samorzgdu terytorialnego lub inne jednostki organizacyjne, b?d?ce wtascicielem lub posiadaczem zabytku wpisanego do rejestru albo posiadaj?ce taki zabytek

w trwatym zarz?dzie.

•Program ,,lnfrastruktura kultury" Celem programu jest poprawa warunkow funkcjonowania instytucji i obiektbw kultury. Przedmiotem dofinansowania mog? bye modernizacje i remonty obiektbw przeznaczonych na dziatalnosc kulturaln? i edukacyjn?, w zakresie kultury oraz przygotowanie dokumentacji technicznej do inwestyeji.

108 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

• Dotacje Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego na badania archeologiczne Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego udziela dotacji na badania archeologiczne zgodnie z przyj?tym Rozporz?dzeniem z dnia 10 stycznia 2014 r. w sprawie dotacji na badania archeologiczne. Rozporz^dzenie okresla warunki i tryb udzielania oraz rozliczania dotacji na: 1)badania archeologiczne prowadzone ze wzgl?du na planowane albo realizowane: a)roboty budowlane przy zabytku nieruchomym wpisanym do rejestru zabytkdw lub obj?tym ochron? konserwatorsk? na podstawie ustaleri miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego lub znajduj?cym si? w wojewddzkiej ewidencji zabytkdw, b)roboty ziemne lub zmian? charakteru dotychczasowej dziatalnosci na terenie, na ktdrym znajduj? si^ zabytki archeologiczne, co moze doprowadzic do przeksztatcenia lub zniszczenia zabytku archeologicznego. 2)wykonanie dokumentacji badan archeologicznych, o ktdrych mowa w pkt. 1. Dotacj? na przeprowadzenie badan archeologicznych otrzymac moze osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna zamierzaj?ca realizowac te dziatania, w przypadku gdy koszt planowanych badan archeologicznych i ich dokumentacji b?dzie wyzszy niz 2% kosztdw planowanych do przeprowadzenia dziatah. Zasady udzielania okreslone s? w art. 82a i 82b ustawy o ochronie zabytkdw i opiece nad zabytkami oraz w rozporz?dzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 10 stycznia 2014 r. w sprawie dotacji na badania archeologiczne.

9.3. Srodki europejskie

Poza podstawowymi zrddtami finansowania jakimi s? srodki publiczne pochodz?ce z budzetu pahstwa oraz budzetdw samorz?ddw, finansowanie ochrony zabytkdw odbywa si? rdwniez przy znacz?cym udziale funduszy pochodz?cych z Unii Europejskiej oraz Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego,

• Programy Europejskiej Wspdtpracy Terytorialnej 2014 - 2020 Obecnie trwa przygotowanie trzech typdw programdw: transgranicznych, transnarodowych i mi?dzyregionalnego na lata 2014 - 2020. Zasadnicz? rdznic? mi?dzy trzema typami wspdtpracy jest zakres terytorialny, w ramach ktdrego mozna realizowac wspdlne przedsi?wzi?cia: -obszary przylegaj?ce do granic panstwowych, w przypadku programdw wspdtpracy transgranicznej. Programy transgraniczne stuz? przede wszystkim budowaniu wi?zi t?cz?cych spotecznosci po obu stronach granicy, Ich realizacja ma na celu wzmocnienie wspdtpracy poprzez wzrost liczby wspdlnych inicjatyw dotycz^cych mi?dzy innymi ochrony srodowiska, rozbudowy infrastruktury, wymiany kulturalnej, czy wzajemnych kontaktdw mfodziezy; -duze zgrupowania europejskich regiondw z kilku lub kilkunastu panstw w ramach programdw wspdtpracy transnarodowej; -wszystkie regiony UE w zakresie wspdtpracy mi?dzyregionalnej. Projekty, oparte na wspdtpracy z partnerami zagranicznymi mog? dotyczyc mi?dzy innymi kultury, sztuki, turystyki i promocji regionu.

109 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koninskiego na lata 2019 - 2022

•Kreatywna Europa Kreatywna Europa to nowy program Unii Europejskiej oferuj^cy wsparcie finansowe dla sektorbw audiowizualnych, kultury i kreatywnych. Program ten b?dzie realizowany w latach 2014 - 2020 i b?dzie zawierat trzy komponenty: MEDIA, KULTURA i cz?sc mi?dzysektorow? z nowym instrumentem finansowym od 2016 r. Nowe priorytety, ktbre pojawiaj? si^ w Kreatywnej Europie wynikaj? z analizy obecnej sytuacji sektorow kultury w Europie i problembw, jakie napotykaj? europejscy artysci. S? to przede wszystkim: budowanie kompetencji sektorow kultury i kreatywnych do skutecznego dziatania na poziomie ponadnarodowym oraz strategiczne budowanie i rozwbj publicznosci dla odbioru europejskich dziet i zwi?kszanie dost?pu do kultury. Komponent Kultura jest cz?sci? programu Kreatywna Europa skierowan? do instytucji, organizacji i innych podmiotbw dziataj?cych w sektorach kultury i kreatywnych. Jego celem jest promocja europejskiej kultury i sztuki, zwi?kszanie mobilnosci artystbw i dziet europejskich, budowanie wspbtpracy kulturalnej na poziomie ponadnarodowym, rozwijanie europejskiej publicznosci oraz dostosowywanie sektorow kultury i kreatywnych

do technologii cyfrowych i wdrazania innowacji.

•Program Europa dla Obywateli 2014 - 2020 Powyzszy Program jest kolejnym programem wspblnotowym skierowanym na realizacj? ,,mi?kkich" dziatah projektowych, mi?dzy innymi w tematyce dziedzictwa kulturowego, ktbrego celem jest zwi?kszenie swiadomosci obywateli o historii i integracji europejskiej oraz pomoc w lepszym zrozumieniu polityki UE i jej wptywu na zycie codzienne

obywateli pahstw cztonkowskich. Celami ogblnymi Programu s?: -rozwijanie obywatelstwa europejskiego przez umozliwienie wspbtpracy i uczestnictwa w budowaniu demokratycznej, rbznorodnej kulturowo, otwartej na swiat Europy; -rozwijanie poczucia tozsamosci europejskiej opartej na wspblnych wartosciach, historii i kulturze, umacnianie poczucia odpowiedzialnosci za UE wsrbd obywateli; -pogt?bianie tolerancji i wzajemnego zrozumienia mi?dzy obywatelami Europy. Cele ogblne realizowane s^ na poziomie ponadnarodowym za pomoc^ celbw

szczegbtowych, do ktbrych nalezy: -gromadzenie cztonkbw spotecznosci lokalnych z catej Europy w celu wymiany doswiadczen,

opinii i wartosci; -wspieranie dziatan, debat i refleksji na temat obywatelstwa europejskiego i demokracji przy wspbtpracy z europejskimi organizacjami spoteczehstwa obywatelskiego; -przyblizanie Europy obywatelom przez propagowanie europejskich wartosci i osi?gni?c

z zachowaniem pami^ci o jej historii; -zach?canie obywateli i organizacji obywatelskich we wszystkich krajach do wzajemnych kontaktbw, umacniaj^cych dialog mi?dzykulturowy (jednosc w rbznorodnosci), budowanie

wi?zi mi?dzy ,,starymi" a nowymi cztonkami UE. Program sktada si? z dwbch obszarbw tematycznych: Pami?c i Obywatelstwo europejskie oraz Demokratyczne zaangazowanie i uczestnictwo obywatelskie, ktore s? uzupetnione przez dziatanie horyzontalne nazwane ,,waloryzacj?", sprowadzaj?ce si? do analizy, rozpowszechniania i wykorzystania wynikbw projektbw dofinansowanych

110 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

z Programu ,,Europa dla Obywateli". Minimalna kwota dofinansowania projektu to 60 000 euro, maksymalna 600 000 euro. Wsparcie finansowe Unii nie moze przekroczyc 70% catkowitego budzetu. Wnioski mogg sktadac organizacje badajgce europejskg politykg publiczng (osrodki analityczne) lub organizacje spoteczehstwa obywatelskiego, ktdre przez swoje state i regularnie prowadzone dziatania wnoszg konkretny wktad w realizacjg celbw programu Europa dla Obywateli, a ponadto spetniajg wszystkie nastgpujgce wymagania: -posiadajg osobowosc prawn^ co najmniej od czterech lat, -dziatajg na poziomie europejskim,

-nie sg nastawione na zysk, -majg siedzibg w jednym z krajdw cztonkowskich UE, krajach EFTA i innych, jesli podpisaty one w 2014 r. protokdt ustalen z Komisjg Europejskg.

•Program operacyjny infrastruktura i srodowisko 2014 - 2020 Program Infrastruktura i Srodowisko 2014 - 2020 to najwigkszy program finansowany z Funduszy Europejskich nie tylko w Polsce, ale i Unii Europejskiej. Gtbwne obszary, na ktbre zostang przekazane srodki to: gospodarka niskoemisyjna, ochrona srodowiska, przeciwdziatanie i adaptacja do zmian klimatu, transport i bezpieczeristwo energetyczne oraz ochrona zdrowia i dziedzictwo kulturowe. Budzet programu wynosi ponad 27,4 mid euro z Funduszy Europejskich (FE), czyli ok. 115 mid zt. Priorytet nr 8. Ochrona i rozwoj dziedzictwa kulturowego - alokacja z FE 467,3 mln euro: inwestycje w ochrong i rozwoj dziedzictwa kulturowego oraz zasobdw kultury, np. instytucji kultury, szkot artystycznych.

•Polska Cyfrowa PO PC 2014 - 2020 Projekt programu operacyjnego Polska Cyfrowa przygotowaty Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji oraz Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju. Program zostat przyjgty przez rzgd 8 stycznia 2014 r., 5 grudnia 2014 r. przez Komisjg Europejskg. Celem tego programu jest wykorzystanie potencjatu cyfrowego do poprawy jakosci zycia. Ministerstwo Administracji wychodzi z zatozenia, ze petne wykorzystanie potencjatu nowoczesnych technologii wymaga nie tylko budowy infrastruktury i ustug, ale takze wspierania kompetencji cyfrowych Polakbw. W ramach programu planuje sig realizacj^ czterech osi priorytetowych: Os priorytetowa I. Powszechny dost^p do szybkiego Internetu - alokacja UE - 1 020 222 652 EUR. Cel szczegotowy 1. Wyeliminowanie terytorialnych rbznic w mozliwosci dost^pu do szerokopasmowego Internetu o wysokich przepustowosciach. Os priorytetowa II. E - Administracja i otwarty rzgd • alokacja UE 949 604 018 EUR. Cel szczegotowy 2. Wysoka dost^pnosc i jakosc e - ustug publicznych. Cel szczegotowy 3.Cyfryzacja procesbw back-office w administracji rzgdowej. Cel szczegotowy 4. Cyfrowa dost^pnosc i uzytecznosc informacji sektora publicznego. Os priorytetowa III. Cyfrowa aktywizacja spoteczenstwa - alokacja UE 145 000 000 EUR. Cel szczegotowy 5. Zwi^kszenie stopnia oraz poprawa umiej^tnosci korzystania z Internetu, w tym e-ustug publicznych. Cel szczegdtowy 6. Pobudzanie potencjatu uzdolnionych programistdw dla zwi^kszenia zastosowania rozwigzan cyfrowych w gospodarce i administracji.

Ill Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

Os priorytetowa IV. Pomoc techniczna - alokacja UE 57 668 000 EUR. Cel szczegbtowy 7. Wsparcie procesu zarz^dzania i wdrazania programu. Cel szczegotowy 8 Informacja, promocja i doradztwo.

•Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) W latach 2009 - 2014 dziatania na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego otrzymaty wsparcie w wysokosci okoto 60 000 000 euro w ramach europejskiego dziedzictwa kulturowego dzi?ki Mechanizmowi Norweskiemu oraz Europejskiemu Obszarowi Gospodarczemu przez priorytet dotyczqcy promowania rdznorodnosci kulturowej i artystycznej. Z udost?pnionych przez Punkt Informacyjny Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju nt. funduszy norweskich i EOG wynika, ze kolejne srodki w ramach tego funduszu b?d^ dost?pne na podobnych - do istniej^cych - zasadach i priorytetach wsparcia.

•Ustawa o rewitalizacji z dnia 9 pazdziernika 2015 r. Gtownym celem ustawy jest zapewnienie skutecznosci i powszechnego charakteru dziatah rewitalizacyjnych, a takze ich kompleksowosci i wprowadzenia mechanizmdw koordynacji. Ustawa okresla programowanie, koordynacj? i tworzenie warunkbw do realizacji procesu rewitalizacji przez jej interesariuszy jako fakultatywne zadanie wtasne gminy. Gtbwnymi adresatami ustawy s^ organy samorz^du terytorialnego oraz mieszkahcy gmin, na terenie ktbrych znajduj^ si? obszary zdegradowane i w ktbrych prowadzone b?d?

dziatania rewitalizacyjne. Obecnie waznym zrodtem finansowania dziatari rewitalizacji, pokrywaj^cym si^ z pierwszym okresem obowi^zywania ustawy, b?d^ srodki europejskich funduszy strukturalnych i inwestycyjnych (gtbwnie EFS, EFRR oraz dodatkowo srodki FS). Umowa Partnerstwa, czyli gtdwny dokument ustanawiaj^cy ramy wdrazania srodkdw unijnych w perspektywie budzetowej 2014 - 2020, wskazuje ,,miasta i dzielnice miast wymagaj^ce rewitalizacji" jako jeden z pi?ciu tzw. obszarow strategicznej interwencji. Zgodnie z dokonanymi szacunkami, na dziatania rewitalizacyjne w ramach wybranych priorytetow inwestycyjnych przeznaczona zostanie co najmniej rownowartosc 25 mid zt. Srodki te b?d^ gtbwnie dotyczyc regionalnych programbw operacyjnych (RPO). Do tej kwoty nalezy takze

doliczyc wktad wtasny beneficjentbw.

112 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

10. Realizacja i finansowanie przez powiat koniriski zadari z zakresu ochrony zabytkow

Zgodnie z ustaw? z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkow i opiece nad zabytkami, na kazdym wtascicielu i posiadaczu zabytku spoczywaj? obowi?zki, wynikaj?ce z zasad sprawowania opieki nad zabytkami. Dbanie o stan zabytku, tym samym ponoszenie naktadow na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane spoczywa na wtascicielu i posiadaczu obiektu zabytkowego, dysponuj?cego tytutem prawnym do zabytku. W przypadku jednostki samorz^du terytorialnego prowadzenie i finansowanie wspomnianych prac i robot jest zdaniem wtasnym. Petna realizacja zadari z zakresu ochrony zabytkow przez samorz^d powiatowy powinna przebiegac dwutorowo, uwzgl?dniaj?c ponizsze priorytety: 1)opieka nad zabytkowymi obiektami i obszarami, ktorych wtascicielem lub wspotwtascicielem jest powiat koniriski; 2)ksztattowanie przestrzeni publicznych oraz ochrona dziedzictwa kulturowego (w tym krajobrazu kulturowego) na catym obszarze powiatu koniriskiego. Powiat w swoich zasobach posiada jeden obiekt zabytkowy: patac w Zychlinie (gmina Stare Miasto), w ktorym miesci si^ Zespdt Szkbt Ekonomiczno - Ustugowych w Zychlinie. Powiat, jako wtasciciel, jest ustawowo zobligowany do opieki nad tymi obiektami, utrzymywania w dobrym stanie technicznym, przeprowadzania remontow i biez?cych konserwacji. Niezaleznie od zapisbw legislacyjnych wtadze powiatu powinny dotozyc wszelkich starari, aby stan zabytkow, jak i catej przestrzeni publicznej, wptywat pozytywnie na jakosc zycia mieszkaiicbw, a turystdw zach?cac do dtuzszych pobytdw. W ostatnich latach Powiat Koniriski wydat 32 000 zt na zabytki (2016 r.). Zaleca si?, aby finansowe wsparcie powiatu w latach 2019 - 2022 przy zadaniach z zakresu opieki i ochrony dziedzictwa kulturowego, w miar? mozliwosci, z kazdym kolejnym rokiem systematycznie wzrastato do pewnego, statego poziomu finansowania (np. procentowego udziatu w corocznie uchwalanym budzecie). Pozwoli to potencjalnym beneficjentom na zaplanowanie inwestycji w perspektywie kilkuletniej (np. gdy w ci?gu jednego roku nie jest mozliwe zakoriczenie prac).

113 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

11. Bibliografia

1.Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkbw i opiece nad zabytkami; 2.Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.; 3.Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach; 4.Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym; 5.Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r.- Prawo budowlane; 6.Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony srodowiska; 7.Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody; 8.Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomosciami; 9.Ustawa z dnia 25 pazdziernika 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu dziatalnosci

kulturalnej; 10.Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o dziatalnosci pozytku publicznego i wolontariacie; 11.Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach; 12.Ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach; 13.Ustawa z 6 wrzesnia 2001 r. o dost^pie do informacji publicznej; 14.Rozporz^dzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytkow krajowej, wojewodzkiej i gminnej ewidencji zabytkow oraz krajowego wykazu zabytkow skradzionych lub wywiezionych za granic^

niezgodnie z prawem; 15.Materiaty udost^pnione przez Starostwo Powiatowe w Koninie; 16.Materiaty konserwatorskie udost^pnione przez Wojewodzki Urz^d Ochrony Zabytkow

w Poznaniu, Delegatura w Koninie; 17.Katalog zabytkow sztuki, t. V, z. 8, s. 26; Warszawa 1996; 18.Wanda Budziszewska, Zagron ochwesnicki, tddz 1957 r.; 19.Program opieki nad zabytkami gminy Stare Miasto na lata 2016 - 2019; 20.http://powiat.konin.pl/; 21.http://www.wsiepolskie.pl/powiat/94/koninski; 22.http://www.turystyka.konin.pl/; 23.http://gminaslesin.futurehost.pl/informacje/powiat-koninski/turystyczne-turnee-po-

powiecie/; 24.http://www.grodziec.pl/index.php/home/nasza-gminal/zabytki/22-zespol-palacowo-

parkowy-w-grodzcu; 25.http://www.parafiarzgow.pl/historia-kosciola.16.html; 26.http://powiat.konin.pl/pl/225/348/drewniane_koscioly^powiatu_koninskiego;http://regi

onwielkopolska.pl/katalog-obiektow/kosciol-klasztorny-kamedulow-pw-narodzenie-nmp-

w-bieniszewie.html; 27.http://powiat.konm.pl/pl/l/230/rys_historyczny; 28.http://powiat.konin.pl/pl/678/kultura; 29.https://mamprawowiedziec.pl/file/8207;

30.www.stat.goy.pl/gus;

31.www.isap.sejm.gov.pl.

114 Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Koniriskiego na lata 2019 - 2022

12. Spis tabel i rysunkbw

1.Rys. 1. Mapa powiatu; 2.Tabela nr 1. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkbw z terenu powiatu koniriskiego; 3.Tabela nr 2. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkdw na terenie gminy Golina; 4.Tabela nr 3. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkbw na terenie gminy Grodziec; 5.Tabela nr 4. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkow na terenie gminy Kazimierz Biskupi; 6.Tabela nr 5. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkbw na terenie gminy Kleczew; 7.Tabela nr 6. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkbw gminy Kramsk; 8.Tabela nr 7. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkbw gminy Krzymbw; 9.Tabela nr 8. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkbw gminy Rychwat; 10.Tabela nr 9. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkbw gminy Rzgbw; 11.Tabela nr 10. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkbw gminy Skulsk; 12.Tabela nr 11. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkbw gminy Sompolno; 13.Tabela nr 12. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkbw gminy Stare Miasto; 14.Tabela nr 13. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkbw gminy Slesin; 15.Tabela nr 14. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkbw gminy Wierzbinek; 16.Tabela nr 15. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkbw gminy Wilczyn; 17.Tabela nr 16. Zabytki ruchome wpisane do rejestru zabytkbw z terenu powiatu koninskiego; 18.Tabela nr 17. Stanowiska archeologiczne w poszczegblnych gminach powiatu koniriskiego; 19.Tabela nr 18. Stanowiska archeologiczne wpisane do rejestru zabytkbw na terenie powiatu koniriskiego; 20.Tabela nr 19. Stan opracowanych gminnych ewidencji zabytkbw oraz Gminnych program opieki nad zabytkami na terenie powiatu koniriskiego; 21.Tabela nr 20. Analiza SWOT; 22.Tabela nr 21. Kierunki i zadania w ramach Priorytetu nr I; 23.Tabela nr 22. Kierunki i zadania w ramach Priorytetu nr II.

Przewodnicz^Kady

Janusz SfdrMewia

115