25 jaar IJburg 03 | 2020

with English captions and summary Plan 25 years of IJburg Amsterdam

Straten op zee Terug in de tijd Nog één keer nieuw land infographics Gebied IJburg/Zeeburgereiland: kaart De eilanden van IJburg, evenwijdig aan 1 Het ontwerp voor IJburg uit 1995, door Ontwerp- bevolkingsgroei en –samenstelling en samenstelling de kustlijn en in het IJmeer. / The IJburg islands, team IJburg. / The 1995 IJburg design by the IJburg huishoudens (2010-2020). / IJburg/Zeeburgereiland situated parallel to the coastline in the IJmeer Design Team. area: population growth and composition and house- (IJ lake). Tekening: Frits Palmboom hold composition (2010-2020). Bron: OIS Gemeente Amsterdam IJburg/Zeeburgereiland Amsterdam

Huishoudens met kinderen Eenoudergezinnen 65-plussers Bevolking totaal Households with children Single-parent families People over 65 Total population

2010 15.970 767,773

2015 21.981 811.185

2020 2010 2015 2020 2010 2015 2020 2010 2015 2020 28.698 872.380 Auteurs van dit nummer Geboorte en afscheid

Sandra Langendijk Esther Reith Ton Schaap Herman Zonderland

Colofon

Plan Amsterdam is een uitgave van Gemeente Amsterdam. Het vakblad informeert over ruimtelijke thema’s, projecten en ontwikkelingen in de stad en de metropoolregio. Het verschijnt vijf keer per jaar, waarvan twee keer in het Engels.

(Eind)redactie en coördinatie Edwin Raap, Stella Marcé, Ellen Croes, Olivier van de Sanden Vormgeving Beukers Scholma, Haarlem Hoofdbeeld cover Amber Beckers/ANP Foto’s en beelden binnenwerk zie bijschrift Kaarten Gemeente Amsterdam, tenzij anders vermeld in bijschrift Vertaling Edward Rekkers Lithografie en druk OBT-Opmeer, Den Haag

Deze uitgave is met de grootst mogelijke zorg samengesteld. Er kunnen echter 1 geen rechten aan worden ontleend. Mocht ons iets zijn ontgaan bij de vermelding van afbeeldingen of heeft u andere vragen, neem dan contact op Wanneer is het begin van iets? Dat is soms lastig vast te ontwerp van Haveneiland een wending betekende in met de redactie via planamsterdam@ stellen, zoals bij IJburg. Ideeën voor land in het IJmeer de traditie van de Amsterdamse stedenbouw. In het amsterdam.nl of 020 2551550. Een gratis abonnement is aan te vragen waren er al in de jaren ’60. Deze Plan Amsterdam heeft tweede deel vertellen vier opeenvolgende wethouders via [email protected]. de titel ’25 jaar IJburg’, wat betekent dat wij de ‘geboorte’ over hun betrokkenheid bij het maken van IJburg. Jaargang 26, nr 3, oktober 2020 van IJburg in 1995 plaatsen. Bovenaan het tweede deel toont een tijdlijn alle Ook online te lezen via www.amsterdam.nl/planamsterdam belangrijke momenten in de ontstaansgeschiedenis. In dat jaar startte de aanleg van het proefeiland met de Tot slot neemt hoofdontwerper Esther Reith ons mee ‘pannenkoekmethode’: laag voor laag werd het zand in de ontwerpen voor Strandeiland en Buiteneiland, opgespoten. Maar de belangrijkste reden is dat in dat nog één keer nieuw land, waarmee het eilandenrijk jaar het eerste schetsontwerp werd gemaakt. De vogel- ten oosten van Amsterdam voltooid zal worden. vluchttekening hierboven werd voor het eerst gepresen- teerd in een openbare en drukbezochte bijeenkomst Het einde van iets is vaak veel duidelijker dan het van de Amsterdamse Raad voor de Stadsontwikkeling begin. Zoals het einde van een mooie samenwerking. in de zomer van 1995. Nu een nieuwe aanbesteding grafische vormgeving is afgerond, is dit de laatste Plan Amsterdam die Verantwoordelijk voor het schetsontwerp waren de vormgegeven is door Haico Beukers en Marga Scholma. leden van het Ontwerpteam IJburg met kwartiermaker Ruim 10 jaar geleden maakten zij dit stijlvolle ontwerp Dirk Sijmons, Klaas van der Lee en Reinier Stuffers en sindsdien droeg elke editie hun signatuur. Wij zullen (dienst Ruimtelijke Ordening) en Jaap van den Bout en hun inbreng erg missen. Voor de redactie een goed Frits Palmboom. Op hoofdlijnen is de vorm van de moment voor bezinning. Met de resultaten van het archipel onveranderd gebleven, en het ontwerp is nog eerder gehouden lezersonderzoek in de hand gaan steeds het vertrekpunt voor de ontwerpers van IJburg. we dit najaar bepalen in welke vorm we verder gaan. In 2021 ziet u Plan Amsterdam weer terug! Hoe het daarna verder ging kunt u lezen in dit nummer. Ton Schaap beschrijft in het eerste artikel waarom het De redactie

03 | 2020 03 Maquette van IJburg uit 1997. / Model of IJburg from 1997. Maquette: Herman Helle ‘Het ontwerp besteedde evenveel aandacht aan het leven op en onder de waterspiegel als aan de onvermijdelijke tienduizenden woningen.’ Straten op zee door Ton Schaap [email protected]

Het plan voor het Haveneiland betekende een wending in de traditie van de Amsterdamse stedenbouw. Onder invloed van welke inspiraties kregen de maatschappelijke ontwikkelingen in het laatste kwart van de 20e eeuw vorm in dit plan?

Ideologische veren Oostelijk Havengebied resulteerde de agenda van de ‘Het ontwerp voor Haveneiland gebruikt het raster als gemeenteraad, opgeteld bij die van een bont geheel instrument om de zandplaat te beschrijven, zoals de van private partijen - van omwonenden en woning- kolonisatoren de nieuwe wereld occupeerden. Deze bouwcorporaties tot belanghebbende krakers en ingreep beperkt zich bewust tot het zorgvuldig en woonbootbewoners en vanaf KNSM-eiland de bouwers precies vormgeven van de openbare ruimte. De straat van koopwoningen - in gedetailleerde stedenbouw­ verbindt en maakt gelijk. Het raster maakt veel mogelijk kundige plannen voor complete eilanden. De topografie en legt weinig op.’ staat in het ter gelegenheid van de van de voormalige haven lokte deze aanpak uit. Het presentatie in 2001 uitgegeven boek IJburg, Haven­ ‘zand erover’ dat de basis vormde van Nieuw-West en eiland en Rieteilanden (Felix Claus, Frits van Dongen Zuidoost, veranderde in een confrontatie van nieuwe en Ton Schaap). Om het kabinet Kok (1994 – 1998) programma’s met te handhaven elementen, van pak­ mogelijk te maken had de - ook in Amsterdam leidende huizen en kademuren tot loodsen en stelconplaten. - sociaaldemocratische partij haar ‘ideologische veren’ Vaak op nog te reinigen grond. afgeschud. Het Haveneiland werd nog voor aanleg in erfpacht uitgegeven aan een privaat consortium onder De dichtheden verdrie- tot verviervoudigden vergeleken leiding van Frank Bijdendijk en Han Michel, beiden met de stadsuitbreiding van voorheen. Functiemenging directeur van een Amsterdamse woningbouwcorporatie. werd een doel: werken in de buurt, het café en de winkel Zij hadden zich omringd met bouwende partijen uit om de hoek. De rol van de auto moest worden terug­ heel Nederland. De Consortia IJburg zouden de zand- gedrongen om ruimte te maken voor ander gebruik van plaat Haveneiland gaan bebouwen volgens een in hun het openbaar gebied. De helft van de stilstaande auto’s opdracht gemaakt ontwerp. verdween uit het zicht in souterrains.

Laboratorium De plattegrond en de context van elk appartement Vanaf midden jaren ‘80 was in het Oostelijk Haven­ waren aan het einde van de planfase exact bekend. gebied, al experimenterend, een nieuwe Amsterdamse Koopwoningen konden vanaf papier worden verkocht. stedenbouw ontstaan. Het in hoofdlijn ontwerpen Wie de tekening kon lezen en de maquette begreep, en vervolgens consequent uitwerken van grote stads- wist wat en waar hij kocht of huurde. Gebiedsontwikke- uitbreidingen werd vervangen door ‘inbreiden’ en ling ging dit proces heten. ‘transformeren’ binnen de bestaande grenzen van de bebouwde kom. De dogma’s van functiescheiding en Ontwerp voor IJburg open verkaveling sneuvelden in de stadsvernieuwing. Op de schaal van IJburg als geheel had de stad de regie. Na ‘De Stad Centraal’ van 1985 zocht ook het structuur- Een atelier onder leiding van stedenbouwkundige Frits plan van 1991 de ‘compacte stad’. Het was een politiek/ Palmboom verving Jaap Bakema’s veel gepubliceerde administratief document zonder ruimtelijk beeld. In het megastructuur ‘Pampusstad’ door een verleidelijk, >

06 Plan Amsterdam 1 De IJ-oevers voor en na transformatie. / The IJ banks before and after the transformation. Kaarten: Samuel Hartman

1a

1b

03 | 2020 07 08 Plan Amsterdam 2 Oostelijk Havengebied als haven, in 1938 en in 3 Droogmakerij de Beemster, het raster ingezet 4 Stedenbouwkundige studie Pampus uit 1964. / 2006. / Eastern docklands area serving as a port in bij de ingebruikname van nieuw land. / De Beemster Pampus urban development study, 1964. 1938 and in 2006. Polder on the grid used when the reclaimed land was Beeld: Jaap Bakema Foto: Doriann Kransberg / Stadsarchief completed. Kaart: Noord-Hollands Archief

2a

3 4a

4b

2b

03 | 2020 09 ‘De IJ-oeverbenadering en de verleidelijke archipel vonden elkaar in het plan voor het Haveneiland.’

groen ogend eilandenrijk. Stedenbouw kwam in gebied hadden getekend. Sommige dingen hangen in de de plaats van uitvergrote architectuur. Het ontwerp lucht. Excursies hadden een direct effect. De Interbau, besteedde evenveel aandacht aan het leven op en bijvoorbeeld, weer in Berlijn. Zoveel getalenteerde onder de waterspiegel als aan de onvermijdelijke tien­ ontwerpers werkten daar dat het beschikbare palet duizenden woningen. Op de maquette was de van glas zowat explodeerde. In Kollhoff/Ovaska’s Schmuckgarten in zand gegoten bodem van de voormalige Zuiderzee bij het Berlin Museum werd het nieuwe spel met tijd en het meest prominente item. De weinige oriëntatie­ gelaagdheid serieus gespeeld. De pastiche verscheen punten in het vlakke landschap van Markermeer en en daarmee de ironie. Ook in Amsterdam, denk aan de Waterland, badend in tussen wolken en water weer­ grachtjes op het Java-eiland en een term als ‘Palazzo’ kaatsend licht, beïnvloedden de vorm van eilanden, voor een blokje appartementen. In olympisch Barcelona de verwachte stroming van – en het leven in – het water. – de spelen waren in 1992 – gaven kunstenaars straten, Het plan overleefde een referendum. Het eilandenrijk pleinen en parken nieuwe betekenis met nieuwe vormen. zou in de loop van het proces worden geamendeerd Barcelona deelde met Amsterdam een door infra­ totdat elk eiland een eigen karakteristieke formule structuur afgesneden waterfront. ‘De stad’ was het had. Toen op het eerste grote eiland de realiteit van de doel, haar publieke domein in het bijzonder. De stad duizenden, grotendeels als ‘betaalbaar’ aangemerkte was landschap geworden, archipel. Interpretatie van de woningen onder ogen moest worden gekomen, was topografie - geschapen of gemaakt - werd een hoofd- het woord aan de Consortia IJburg. De combinatie zaak. Amsterdam moest aan het IJ. De stad werd van een hiërarchieloos raster met het tot menging contramal voor de geïndividualiseerde samenleving. dwingende ‘Mercedesteken’ – alle soorten en maten Al begin jaren ‘90 bestond de helft van de Amsterdamse woningen komen, gelijkmatig verdeeld, terug in elk huishoudens uit één persoon. Het openbaar gebied zou blok - overtuigde consortia en gemeente. Op het de stedelingen bij elkaar gaan brengen. De integratie Haveneiland ontstond zo variatie als tegenhanger van alle benodigdheden tot stad geschiedde zoals van de gewenste snelheid en massaliteit. De door gezegd per eiland. Dat kreeg eigen DNA, een ruimtelijk het afschudden van ideologische veren vrijgemaakte en functioneel casco, voorzien van een architectonisch krachten werden ingezet om tot een typisch Amster- beeld dat via supervisie werkelijkheid werd. De IJ-oever- damse, samenhangende stadsuitbreiding te komen. benadering en de verleidelijke archipel vonden elkaar De bevolkings­samenstelling van IJburg weerspiegelt in het plan voor het Haveneiland. nu de samenstelling van de Amsterdamse bevolking, conform de belangrijkste eis van de gemeenteraad. Haveneiland ‘De straat vorm van samenleven’ heette de tentoonstel- Archipel ling die Jean Leering in 1972 in het Eindhovense Van Inspiratie voor stedenbouw en architectuur kon nu Abbemuseum organiseerde. De catalogus (DE STRAAT overal in de wereld gevonden worden. Scharoun had vorm van samenleven. Ed. stedelijk Van Abbemuseum, Berlijn in 1957 tot ‘landschap’ verklaard. Hij zocht de Eindhoven, 1972) was een lofzang op de straat in al ruimte voor modernistische stedenbouw. Ungers cs. haar vormen en bevatte een kritische beschouwing over tekende twintig jaar later in de kaartbeelden bij de stedenbouw van de Bijlmermeer die net op gang The City in a City, Berlin a green Archipelago (O.M. was gekomen. Hoogbouw was in IJburg in de fase Ungers et al. Ed. Lars Muller, 1977, heruitgave 2013) van het referendum al uitgesloten. Op de voormalige stadseilanden voorzien van stratenpatronen. ’In ihr vuilstort naast het Haveneiland zou een park komen. werden Erinnerungen zur Realität, und die Realität Voor het Haveneiland leek de straat een aantrekkelijk werd ein Erlebnis der Geschichte.’ schreef hij in 1991 alternatief voor de combinatie van galerij, lift en bij zijn inzending voor Berlin Morgen. Kleihues schetste betekenisarm groen dat de modernistische steden- voor dezelfde prijsvraag zijn plan in transparante kleur- bouw was gaan kenmerken. Bewoners zouden elkaar vlakken op een luchtfoto van de stad, precies zoals wij niet kunnen ontlopen, maar tegenkomen, op straat. een paar jaar eerder het plan voor het Oostelijk Haven- De zandplaat Haveneiland lag er inmiddels. ’Zorg dat >

10 Plan Amsterdam 5 Winnend ontwerp voor de omgeving van het 6 Java-eiland na de transformatie, met huur en 7 Catalogus van de tentoonstelling ‘De straat, Berlin Museum. / Winning design for the Berlin koopwoningen gemengd. De kunst was om het vorm van samenleven’. / Exhibition catalogue for Museum area. verschil onzichtbaar te maken. / Java Island after its ‘The street, a way of living together’. Ontwerp: Kollhoff/Karch/Ovaska, 1981 transformation, with a mix of rental and privately Bron: Eindhoven, 1970 owned homes. The challenge was to make the difference between the two unnoticeable. Foto: Ton Schaap

5b

5a

6

7

03 | 2020 11 8 Straat op Haveneiland IJburg, 2019. / Haven­ 9 Luchtfoto van IJburg in 2006. / Aerial photo of eiland (Harbour Island) street scene, IJburg 2019. IJburg in 2006. Foto: Ton Schaap

8

als je hier ’s nachts geblinddoekt uit de auto gezet Dorp in de stad wordt, je het Haveneiland herkent’, vroeg één van Het idee om de hoven binnen de grote blokken aan de de opdrachtgevers aan de ontwerpers. ‘Laat het direct omwonenden in eigendom en beheer te geven herkenbaar zijn als deel van Amsterdam’, dachten de redde het niet. De consortia deinsden terug voor de ontwerpers erbij. Het gekozen raster speelt in op de kosten van bestrating, riolering en openbare verlichting in het Ontwerp voor IJburg aangeduide overgang van in de binnengebieden. De gemeente ontwierp het hele ‘ruw’ aan het IJmeer naar ‘luw’ aan het Diemerpark. openbare gebied tot aan iedere voordeur en beheert De breedste blokken – 90 meter – liggen langs de het uiteindelijk. Een idee dat het gedeeltelijk redde was IJ­burglaan, de smalste, nog altijd 60 meter breed, aan dat van de ‘Solid’. Loods 6 op het KNSM-eiland was het het IJmeer. Een stelsel van straten, plantsoenen, pleinen voorbeeld voor zeven vergelijkbare werkgebouwen in en een park is gecombineerd met een stelsel van het plan voor Haveneiland. ‘Bestemmingsvrije casco’s’ havens en grachten. Ze overlappen elkaar bij bruggen verschenen ook om de grootste binnenhaven. Slechts en raken elkaar bij kaden en oevers. De combinatie van een deel van het beoogde stedelijke programma het dubbele raster met de verbijzonderingen was het kwam. De vraag waarom de menging van werk en antwoord op de uitdaging die het Haveneiland vormde, wonen steeds niet echt lukt klemt. Het toekomstige het grootste eiland in de archipel Amsterdam, dat in Haven-Stad is er weer op gebaseerd. Voor de ontwikke- het hoogste tempo ooit moest worden bebouwd. ling van veel woningen in korte tijd was het concept succesvol. Het tegelijkertijd werken van veel architecten Straten, kades, pleinen en parken binnen de kaders van het grid bracht de gezochte De straten op het Haveneiland zijn royaal geprofileerd, variatie binnen de gestelde budgetten. De huizen op eerder de Plantage dan de Pijp. Brede stoepen bieden het Haveneiland zijn gewild. Generaties Amsterdammers ruimte aan wandelen, spelen en bomen. De straten groeien er intussen op. De aanscherping van het maken de schaal en de ligging van het eiland ervaarbaar Ontwerp voor IJburg leverde kilometers nieuwe oever en zijn meer van de stad dan van de bewoners. De rij­ op en bijvoorbeeld een haven voor drijvend wonen banen zijn bestraat met lichtgrijs graniet dat het licht tussen het in tweeën gedeelde Steigereiland. In de boven het IJmeer vangt en weerkaatst. Een margezone kwaliteit van oevers en straten wordt een Amsterdamse van 1,2 meter biedt bewoners de kans de relatie tussen identiteit zichtbaar. De in het Ontwerp voor IJburg openbaar en privé zelf vorm te geven, een bank of een gezochte ecologische rijkdom kwam tot stand. De bio- hek, een fiets of een stoep, of alle vier. De blokken zijn diversiteit is in dit deel van het Markermeer nu groter zo groot dat erbinnen een erf of hof of kleine straat dan voor de aanleg van IJburg. Rondom de haven zal na nodig is. Veel van die overal verschillende collectieve voltooiing van het laatste grote gebouw een welkome hoven grenzen aan het stelsel van grachten dat het nieuwe stedelijkheid ontstaan. Een andere expressie grondwater op peil houdt. Enkele van de tientallen van collectiviteit, de omvattende ruimte van een kerk, getekende rasters werden getest op hun vermogen het een museum, een stadion of een theater aan of op een gedetailleerd vastgelegde programma te herbergen. passend plein ontbreekt vooralsnog. Twintig architecten van de twee bij het stedenbouw- Er komt nog IJburg fase 2. Daar zal circulair bouwen kundig plan betrokken architectenbureaus vertaalden – en denken – een van de thema’s zijn. Dat zal leiden tot de spreadsheets in het contract in woningplattegronden nieuwe wendingen in de Amsterdamse traditie van het en bouwvolumes. Ondanks het officieel beeldloos zijn bouwen van de stad. van het stedenbouwkundig concept had het ontwerp- team een goed beeld van de ruimtelijke verhoudingen van straten, pleinen en plantsoenen die zouden ontstaan. Goed verouderende baksteen in een stevige kleur voor de gevels was één van de weinige esthetische dictaten aan de architectuur.

12 Plan Amsterdam 9

Terug in de tijd

1918 1961 1965 1981 1987

Zuiderzeewet Structuurplan voor de Pampusplan Bakema Compacte stad Het verlangen naar het Gefaseerde inpoldering van Zuidelijke IJsselmeerpolder Met het Pampusplan van Amsterdam gaat op zoek IJmeer van Ashok Balotra de Zuiderzee, met achtereen- Naast aanwinning land­ architect Bakema, gepubliceerd naar woningbouwlocaties in De gemeente is op zoek volgens aanleg Afsluitdijk, bouwgrond is ook grond voor in het blad Forum, start de de directe omgeving. Nieuw naar een ‘wervend plan voor inpoldering Wieringermeer­ woningbouw nu een doel ontwerpdiscussie voor stads- Oost, het latere IJburg, wordt woningbouw in het IJmeer’, polder, Noordoostpolder, (het perspectief is 20 miljoen uitbreiding in het IJmeer als polder in het IJmeer wat Balotra levert. Het bevat drooglegging Oostelijk en Nederlanders in 2000). De (105.000 woningen voor getekend met 20.000 woningen. 23.000 woningen op op­ Zuidelijk Flevoland en de Markerwaard en de Flevo­ 350.000 inwoners, 95% hoog- gehoogde eilanden met een aanleg van de Houtribdijk. polders liggen los van het bouw tot maximaal 40 lagen). sluis naar het IJmeer. Het plan vasteland, met daartussen Amsterdam kiest voor stads­ wordt uitgewerkt in de eerste randmeren. Recreatie en uitbreiding in de Bijlmermeer. nota van Uitgangspunten verstedelijking is mogelijk rond Nieuw Oost (1989). Tijdlijn door een groot meer: het IJmeer. Sandra Langendijk en In 2007 verdwijnt de inpoldering Herman Zonderland van het Markermeer definitief uit de Rijksplannen.

maaiveld, netjes in het midden van de rijbaan, dat werd Duco Stadig het nieuwe plan. Er waren ook besluiten die minder goed uitpakten. Zo hebben de toegangsbrug naar ‘Het is geworden wat we IJburg en de IJburglaan in beide richtingen maar één rijstrook voor auto’s gekregen. Ik was daar geen voor- destijds wilden: stedelijk stander van, maar heb me destijds laten overtuigen. Achteraf hebben we de verkeersstructuur daar te krap en in veel opzichten bemeten. Dat is nu nauwelijks meer te corrigeren. divers’ De gangbare gedachte was destijds om IJburg op de klassieke manier te ontwikkelen, maar ik dacht: stel Tekst: Stella Marcé dat we straks eindelijk, na enorme investeringen en jaren voorfinancieren, de eerste kavels in de markt Duco Stadig was van 1994 tot 2006 wethouder volks- kunnen zetten, en dat er dan geen markt meer voor is? huisvesting, ruimtelijke ordening, stadsvernieuwing We liepen in mijn ogen een enorm risico, de crisis op en grondzaken in Amsterdam. De koers die hij eind de woningmarkt uit 1980 stond me nog helder voor vorige eeuw uitzette voor de nieuwe wijk in het de geest. Ik besloot een deal te sluiten met een aantal IJmeer is bepalend geweest voor het IJburg van nu. marktpartijen. Een historisch moment: ontwikkelaars en woningcorporaties, verenigd in 3 consortia, kochten op “Toen ik als wethouder begon, lag er al een Vinex- voorhand de grond van het Haveneiland in ruil voor de akkoord met het Rijk. Een van de eerste grote beslis- bouwrechten. Later bleek dat ik het goed gezien had, momenten over IJburg was de goedkeuring daarvan want die dip in de woningmarkt kwam er. De consortia door de gemeenteraad. Nog belangrijker was het kregen het moeilijk, maar voor de gemeente heeft die referendum over IJburg in het voorjaar van 1997. beslissing heel goed uitgepakt. De uitslag van het referendum was dat het besluit om IJburg aan te leggen in stand bleef, we konden vanaf Onlangs maakte ik met oud-projectleiders Henk van dat moment dus echt van start met het aanleggen van Veldhuijzen en Igor Roovers een wandeling over IJburg. eilanden in het IJmeer. Het is geworden wat we destijds wilden, zagen we: stedelijk en in veel opzichten divers. Vanuit het Rijk en de provincie Noord-Holland was het De buitenkanten van de blokken zijn mij wat te streng, benodigde geld toegezegd voor een metrolijn van het maar de binnenkanten zijn aangenaam gevarieerd en centrum van Amsterdam naar de nieuwe eilanden, de levendig. Er zijn helaas nauwelijks kappen als bekroning IJmetro. Al snel werd me duidelijk dat die metrolijn veel van bouwblokken, want die zijn door de ontwikkelaars te duur zou worden. En dat niemand zat te wachten op weg-geoptimaliseerd. Dus als de gemeente kappen wil, een kopie van de metro in de Bijlmermeer, dwars door moet ze die voorschrijven.” de wijk en op hoge palen. Een hybride tramlijn over het

14 Plan Amsterdam 1988 1992 1995 1996 >

VINEX ROM-studie IJmeer en Eerste stukje IJburg Amsterdam gaat IJburg Geen IJmetro, geen sneltram, In de Vierde Nota Ruimtelijk stedenbouwkundig plan De aanleg van het proef­ bouwen maar een snelle tram Ordening toont een pijl op de Groot Nieuw Oost eiland is de test voor het maken De gemeenteraad stelt de De grootte van IJburg is wat kaart aan waar de groei van De ROM-studie is een van land via de ‘pannenkoek- nota van uitgangspunten het Rijk betreft te klein voor Amsterdam zal plaatsvinden. regionale verkenning, met methode’: laagje voor laagje Ontwerp voor IJburg vast. een metro. Het wil hieraan niet Het ministerie van VROM geeft het accent op verstedelijkings- wordt het zand voor het nieuwe De nota heeft als motto: ‘een meebetalen, de gemeente moet bureau Villanova opdracht om richtingen en mogelijkheden land opgespoten. eilandrijk te gast in het IJmeer’. op zoek naar een alternatief. studies naar verstedelijking voor recreatie en natuur. Deze Het besluit, 18.000 woningen Na veel discussie wordt gekozen in het IJmeer te doen, wat verkenning wordt uitgewerkt in het IJmeer, is inzet van het voor ‘een snelle tram’, net iets Amsterdam in 1990 uitwerkt in een integraal stedenbouw- IJburgreferendum op 19 maart hoogwaardiger dan een snel- in verkennende studies naar kundig plan voor ‘Groot Nieuw 1997. De dag na het referendum tram. In 2005 wordt de IJtram 40.000 woningen in het IJmeer. Oost’: minstens 25.000 woningen, start de gemeente met de in gebruik genomen. Na maatschappelijke weer- met een doorgroei naar 40.000 aanleg. Foto: Edwin van Eis stand neemt het gemeente­ en circa 28.000 woningen in bestuur de studies terug. Almere Poort en Almere Kaart: Villa Nova Pampus.

Duco Stadig, wethouder ruimtelijke ordening van 1994 tot Wethouder Duco Stadig slaat in 2002 de eerste paal voor sociale 2006, in de haven van IJburg. / Duco Stadig, Alderperson woningbouw op IJburg, samen met Ber Bosveld, directeur van for Spatial Development from 1994 until 2006, in the harbour Woningstichting Zomers Buiten en Laetitia Ederveen, wethouder of IJburg. Zeeburg. / Alderperson Duco Stadig in 2002, marking the Foto: Olivier Middendorp launch of social housing developments on IJburg, together with Ber Bosveld, director of Housing corporation Zomers Buiten, and Zeeburg Alderperson Laetitia Ederveen. Foto: Stadsarchief Amsterdam, Freerk de Vos

03 | 2020 15 1997 > 1998 1999 2000

Correctief referendum Maar omdat de vastgestelde Sanering Diemerpark Start aanleg eerste fase Door nieuwe MER verandert over de aanleg van IJburg, drempel van 155.000 tegen- Deze voormalige vuilstort In het IJmeer wordt land polder in eilanden 19 maart 1997 stemmers niet wordt gehaald, kan niet blijven bestaan zo gemaakt voor Steigereiland, Aanvankelijk was Strandeiland In 1997 is de bouw van kan het plan IJburg doorgaan. dicht bij een woonwijk. Haveneiland, de Rieteilanden in de plannen ingetekend als 18.000 woningen in het IJmeer Wel wordt afgesproken dat bij De vervuilde grond wordt en Centrumeiland. Het jaar polder. In de nieuwe Milieu onderwerp van een referendum de bouw van IJburg nadrukke- ingepakt. dat genoteerd staat voor de Effect Rapportage (MER), met een ongekend fel media­ lijk rekening wordt gehouden met Foto: Stadsarchief afronding is 2012: een wijk met noodzakelijk voor de aanleg, offensief van voor- en tegen- de gevolgen voor de natuur. 18.000 woningen, diverse worden ook alternatieven standers. Ambtenaren bezoeken De aanleg van de Hoeckelings- voorzieningen, een strand en een voorgesteld. De milieuvriende- avond aan avond Amsterdamse dam is daarvan een gevolg begraafplaats. De benodigde lijkste variant – eilanden – komt zaaltjes om de plannen uit met groot succes. Honderden hoeveelheid zand voor de als winnaar naar voren: Strand- te leggen en te verdedigen. paren meeuwen, sterns en eerste eilanden is ongeveer eiland als 2 eilanden, Centrum- De tegenstemmers winnen en andere vogels broeden hier 25.000.000 kubieke meter eiland los van Haveneiland. verliezen tegelijkertijd. Het aan- jaarlijks. (afkomstig uit vaargeulen in Er is meer water, minder land, tal tegenstemmers (133.000) Foto: Stadsarchief het Markermeer). het ontwerp is transparanter. is groter dan het aantal voor- stemmers (93.000).

Daar kwam bij dat de planonwikkeling van Centrum­ Maarten van Poelgeest eiland grote investeringen vergde. Mijn streven was dat we met minder hoge voorinvesteringen toch door ‘Dit is geen traditionele zouden kunnen. We kwamen uit op 8 miljoen euro, een bedrag waar de tegenstanders geen nee meer tegen vinexwijk, Amsterdam is konden zeggen. Ja, dat was een moment waarop ik het dat avontuur aangegaan’ wel op de spits heb gedreven. De geplande hoge dichtheden en winkels waren op Tekst: Stella Marcé dat moment niet meer realistisch. We kozen daarom in het plan voor veel zelfbouw. Er kwamen verrassende In de eerste jaren van het wethouderschap van ontwerpen doordat ik de ontwerpers had gevraagd Maarten van Poelgeest (2006-2014) werd volop ervan uit te gaan dat het eiland zelfvoorzienend zou gediscussieerd over de toekomst van IJburg. worden. Toen de crisis verder doorzette, heb ik het plan De 2e fase stond op het spel. in bruikleen gegeven aan Arcam, zodat zij het gesprek gaande konden houden. Een jaar later kwamen ze met “Ik vond het belangrijk dat die 2e fase er zou komen. een kruiwagen vol zand naar het stadhuis om hun Omdat Amsterdam de woningen hard nodig had en ideeën aan mijn opvolger te presenteren. om de wijk compleet te maken, zoals oorspronkelijk de bedoeling was. Voordat we van start konden, waren Ik heb IJburg altijd mooi en bijzonder gevonden. er nog flinke hobbels te nemen. Het is geen traditionele vinexwijk, de dichtheid is hier Allereerst was een nieuw, juridisch waterdicht bestem- bijvoorbeeld 2 keer zo hoog als in Ypenburg in Den Haag. mingsplan nodig. We zorgden voor natuurcompensatie Amsterdam is dat avontuur aangegaan. Laten we niet door een mosselbank aan te leggen. Ook hebben vergeten dat verschillende stadsdeelbestuurders daar we op papier aangetoond dat de normen voor lucht­ een grote rol in hebben gespeeld. In een nieuwe wijk kwaliteit niet zouden worden overschreden. Vervolgens gaat natuurlijk weleens wat mis en als centrale wet­ moesten we het water aankopen van het Rijk. Voor een houder heb je nauwelijks tijd om daar met bewoners flink bedrag, 50 miljoen! Dat vond ik veel, want Amsterdam over te praten. De stadsdeelbestuurders gingen daar had al enorm in IJburg geïnvesteerd. We kwamen tot wel met de IJburgers over in gesprek. Dicht bij de een akkoord en hebben veel minder betaald. mensen, dat vind ik de kracht van de stadsdelen. De grootste prestatie van IJburg? Het voelt niet zo Daarna brak de kredietcrisis uit. De beeldvorming was nieuw als het is. Als ik hier rondloop weet ik dat het dat IJburg een prestigeproject was, vergelijkbaar met nieuwbouw is, maar de gebouwen, de materiaalkeuze, de kantorenmarkt, waar maar doorgejakkerd werd de voorzieningen en de mensen geven mij het gevoel zonder te begrijpen waar die crisis eigenlijk over ging. dat het al veel langer bestaat.” Terwijl wij op IJburg vooral woningen wilden bouwen.

16 Plan Amsterdam > > 2001 2002 2003

Opening eerste bezoekers- Oplevering eerste brug Oplevering eerste gebouw De eerste bewoners Opening Blijburg centrum IJburg De Enneüs Heermabrug is de Het eerste gebouw op Een groep eerste bewoners Het eerste stadstrand van Het bezoekerscentrum van toegangspoort tot IJburg en IJburg, de telefooncentrale van op Haveneiland en het grote Nederland is vanaf de start in IJburg is een prachtig gebouw verbindt Zeeburgereiland met KPN, is klaar. Rieteiland krijgt in november mei een succes en trekt mensen omgeven door water, ontworpen Steigereiland (ontwerp Nicolas op feestelijke wijze en in uit de hele stad naar het nieuwe door attika architekten. Een Grimshaw). aanwezigheid van een ruime land. De locatie is aan de deel is nog altijd in gebruik Foto: Doriann Kransberg hoeveelheid pers de sleutel noordzijde van Haveneiland door evenementlocatie Under- overhandigd door wethouder en de bestemming is tijdelijk. current aan de noordelijke Duco Stadig. Naast een strand heeft Blijburg IJ-oever. Foto: Stadsarchief ook een cultureel programma. Foto: attika architekten Ook zijn er verscheidende feesten en festivals. Foto: Marjolijn Pokorny

Maarten van Poelgeest, wethouder ruimtelijke ordening Zelfbouwwoningen op het Centrumeiland. / Self-built houses van 2006 tot 2014, in het Theo van Goghpark. / Maarten on Centrumeiland (Centre Island). van Poelgeest, Alderperson for Spatial Development from 2006 Foto: Stella Marcé until 2014, Theo van Goghpark. Foto: Olivier Middendorp

03 | 2020 17 > 2004 2006 > 2007

Vaststelling stedenbouw­ Vernietiging 1e Bestemmings- Opening Nesciobrug IJburg College Beatrix op IJburg kundig plan Haveneiland en plan IJburg 2e fase Met een lengte van 780 meter In september opent de Vanwege de Boomfeestdag Rieteiland Oost Het 1e bestemmingsplan is de Nesciobrug over het eerste middelbare school van komt Koningin Beatrix naar Voor het eerst sinds de 2e fase IJburg is in 2000 vast- Amsterdam-Rijnkanaal één IJburg met alle niveaus, van IJburg. Onder grote belang- 19e eeuw is er een steden- gesteld. Er worden zo’n 2.000 van langste voetgangers- en vmbo-bk tot vwo. stelling van IJburgers en de bouwkundig plan gemaakt in zienswijzen tegen ingediend. fietsbruggen van Nederland Foto: IJburg College pers plant de koningin – net als opdracht van private partijen Vier jaar na vaststelling door (ontwerp Jim Eyre). Gemeente een heleboel IJburgse kinderen via drie consortia: Waterstad, de gemeente vernietigt de Diemen is tegen de aanleg van – zelf een boom. IJ-delta en IJburgermaatschappij. Raad van State het plan: de IJburg vanwege de verwachting Foto: Nels van Malsen Dit is een trendbreuk met gevolgen voor het milieu zijn dat het verkeer sterk zal toe­ voorgaande plannen door de onvoldoende onderzocht. nemen. Een van de gevolgen verhouding tussen wat vast In 2009 wordt het herziene is de weigering om de brug aan ligt en wat vrij is: de inrichting Bestemmingsplan IJburg te laten landen op Diemens van de openbare ruimte en 2e fase vastgesteld. Dan zijn grondgebied. Enig puzzelwerk de menging van categorieën er nog maar 8 zienswijzen. is nodig om de brug in zijn woningen is heel gedetailleerd, Vanwege de vertraging is de geheel op Amsterdams grond- de lay-out binnen de blokken verwachting dat de afronding gebied aan te leggen. en de architectuur zeer vrij. van IJburg in 2020 zal zijn. Foto: Nels van Malsen

In het begin van mijn wethouderschap had ik eerlijk Eric van der Burg gezegd niet zoveel met IJburg. Ik vond het te ver weg en het waaide er altijd; een noodzakelijke wijk, meer niet. ‘Mijn mening over IJburg Maar mijn mening over IJburg is 180 graden gedraaid. Ik vind het nu een heerlijk onderdeel van de stad. Het is is 180 graden gedraaid’ echt veel mooier, beter, leuker en interessanter geworden dan ik ooit had gedacht. Ik kom vaak bij vrienden die er Tekst: Stella Marcé wonen. En een van mijn vaste hardlooprondjes vanuit Noord brengt me, via het Zeeburgereiland, naar de In 2014, in de tweede periode van zijn wethouderschap boulevard langs het IJmeer. De ontwikkeling van het (2010-2018) werd Eric van der Burg verantwoordelijk Zeeburgereiland is voor IJburg trouwens heel belang- voor de portefeuille ruimtelijke ordening en grondzaken. rijk geweest, want daardoor heeft de wijk een logische Centrumeiland was net opgespoten en lag nog in te aansluiting op de stad gekregen. Een ander pluspunt klinken. Over Strandeiland zou een paar jaar later van IJburg is die directe verbinding met het water, een besluit worden genomen. dat is voor een stad heel belangrijk. Strandpaviljoen Blijburg van creatief ondernemer Stanja van Mierlo “Ik kwam met IJburg in een gespreid bedje, want mijn heeft daar een grote bijdrage aan geleverd. voorganger Maarten van Poelgeest had tijdens de economische crisis alle vervelende klussen geklaard. Er staan nu ook een aantal architectonische pareltjes. Door die crisis was de woningproductie in Amsterdam Het meest iconische gebouw wordt ongetwijfeld het nog steeds erg laag, het was de vraag of het ons zou Sluishuis. Wat het Pontsteigergebouw voor de Hout­ lukken om die snel weer op gang te brengen. Maar in havens doet…bam! Dat effect zal het Sluishuis voor het najaar van 2014 zagen we dat het al beter ging met IJburg hebben. Het wordt ook nog eens de hoofd­ de economie. We konden dus plannen gaan maken entree van de wijk voor wie vanuit de stad komt. voor woningbouw op Centrumeiland. Laatst reed ik ’s avonds vanaf de andere kant het Voor Centrumeiland was de grote vraag, zoals eigenlijk Haveneiland op via de Benno Premselabrug. Rechts van voor heel IJburg: hoe maken we het daar gezellig? Ik had me, in het donkere IJmeer, zag ik her en der allemaal gelukkig inventieve ambtenaren om me heen, zij vonden lichtjes branden. Het waren de nieuwe huizen op dat we vooral gebruik moesten maken van alle kennis, Centrumeiland, waar al volop gewoond wordt. kunde, creativiteit en diversiteit die in de stad aanwezig Dat vond ik fantastisch om te zien.” is. Ons streven werd: geef toekomstige bewoners de ruimte. Dat hebben we vertaald in veel ruimte voor zelf- bouw. Een ander belangrijk uitgangspunt was dat we er een gezonde, sportieve wijk van wilden maken, waar mensen gestimuleerd worden om veel te bewegen.

18 Plan Amsterdam 2008 2009 > 2010 2013

Oprichting voetbalclub Onvoldoende capaciteit op Ook aan andere voor­ Bouwstop afgekondigd in IJburg fase 2 van start met AFC IJburg basisscholen zieningen is gebrek Amsterdam Centrumeiland Bij de oprichting in november IJburg groeit snel, met name Ook andere voorzieningen De rijdende trein IJburg komt In de tweede helft van 2013 telt de voetbalclub meteen al het aantal kinderen. 1 januari schieten te kort, zoals sport- piepend en krakend tot stilstand mag de ontwikkeling van honderd leden en nog eens 2009 telt IJburg bijna 13.000 clubs maar ook winkels. om een aantal redenen, waar- Centrumeiland weer worden honderd op de wachtlijst, inwoners waarvan 1 op 4 onder Sommige ondernemers onder de kredietcrisis. Zelfbouw opgepakt. Eind 2015 is het allemaal kinderen. Voorzitter de 10 jaar is. Deze opmerkelijke springen hier handig op in. gaat nog wel door. Vanaf 2013 maken van land gereed. In 2016 Matthijs Resink in het Parool: demografische ontwikkeling Videotheek Movie Max is al komt het bouwen weer op wordt het stedenbouwkundig “Er zijn nog geen voorzieningen blijft niet zonder gevolgen. De snel het kloppende hart van gang. plan voor Centrumeiland inclu- zoals kleedkamers of licht. gemeente wordt in de eerste de buurt met van alles voor- Foto: Edwin van Eis sief investeringsbesluit vast­ En het veld wordt geregeld fase van IJburg verrast door handen, van video’s tot gesteld. Op Centrumeiland geruïneerd door konijnen.” het hoge aantal jonge kinderen wc-papier. Om te zorgen dat komen voor het overgrote deel dat veel hoger is dan in andere de voorzieningen in IJburg 2 zelfbouwwoningen. Vinex-locaties bij grote steden. wel voldoende zijn, wordt Dit leidt tot onvoldoende gekozen voor een heel andere capaciteit op basisscholen en ontwikkelstrategie met veel in de kinderopvang. meer flexibiliteit om tijdig in Foto: Lia de Lange te springen op onvoorziene ontwikkelingen.

Eric van der Burg, wethouder ruimtelijke ordening en grond­ Eric van der Burg: “Door de ontwikkeling van het Zeeburger­ zaken van 2014 tot 2018, voor het Centrumeiland. / Eric van der eiland heeft IJburg een logische aansluiting op de stad gekregen.” Burg, Alderperson for Spatial Development from 2014 until 2018, / Eric van der Burg: “The development of Zeeburgereiland has in front of Centrumeiland (Centre Island). given IJburg a logical connection to the city.” Foto: Olivier Middendorp Foto: Edwin van Eis

03 | 2020 19 2014 > 2017 > 2018

Verbinding met A1 Kamperen voor een kavel Beginnen met bomen Challenge met verrassende Middeneiland wordt Medio 2014 wordt de Uyllander- De woningbehoefte is in­ De gebiedsontwikkeling op uitkomst Strandeiland brug voor verkeer opengesteld, middels groot. In de aanloop Centrumeiland begint in 2017 niet Drie architectenbureaus De uitgangspuntennotitie de verbinding tussen IJburg en naar de zelfbouwmarkt op met stenen, maar met bomen. wordt gevraagd kritisch mee voor Strandeiland wordt vast- de A1. Zeeburgereiland op 4 oktober 22 maart plant wethouder Choho te kijken naar het ontwerp voor gesteld. De naam verandert kamperen mensen dagen om de eerste boom. In het voorjaar de nieuwe eilanden. Hier ont- van Midden­eiland naar Strand- op tijd een zelfbouwkavel te van 2018 gaat de bouw van staat het idee om Strandeiland eiland, te danken aan het bemachtigen voor verschillende woningen op Centrumeiland van meer te verdichten – van 6.400 750 meter lange strand aan de plekken in Amsterdam. start. In 2020 worden de eerste woningen naar 8.000 – en zo IJburgbaai. Amsterdammers woningen opgeleverd. Buiteneiland vrij te spelen van kunnen in de toekomst pootje- woningbouw. Dit eiland wordt baden aan een kust in hun ei- een cadeau voor de stad met gen stad. Medio 2018 gaat het recreatie, cultuur en natuur. land maken voor Strandeiland van start. In november 2019 wordt het stedenbouwkundig plan voor Strandeiland vast­ gesteld: 150 hectare voor 8.000 woningen met bijbehorende voorzieningen, veel groen, een haven en een sluis.

kan gaan als je een nieuw stuk stad bouwt. De groep Marieke van Doorninck bewoners die meedenkt over Strandeiland heeft een eigen budget en geeft zelf vorm aan de participatie. ‘Strandeiland moet zich Dat is nieuw. En nu, tijdens de coronacrisis, gaat de participatie gewoon door via online bijeenkomsten. kunnen aanpassen aan de Strandeiland moet de diversiteit van Amsterdam gaan weerspiegelen, inclusief en ongedeeld. En de wijk noden van de tijd’ moet zich kunnen aanpassen aan de noden van de tijd. Als bewoners een ander accent willen leggen, moet Tekst: Stella Marcé dat kunnen. Daarom willen we ook dat er duurzaam en adaptief gebouwd wordt. Zodat gebouwen kunnen Als het aan wethouder ruimtelijke ontwikkeling en transformeren om aan de wensen van toekomstige duurzaamheid Marieke van Doorninck ligt, vervult generaties te voldoen. IJburg op vele gebieden de rol van voorloper voor andere wijken in de stad. De stikstofcrisis was even spannend, maar werd als snel gezien als een extra stimulans om uitstootvrij te “Ik was nog maar net wethouder, in 2018, toen de eerste werken. En dat is gelukt. We halen het zand nu van emmer zand voor Strandeiland in het IJmeer werd dichterbij en de boten zijn omgebouwd zodat ze gegooid. Dat was het startschot voor de voltooiing van minder uitstoten. het eilandenrijk ten oosten van Amsterdam. De nieuwe eilanden worden duurzaam, met als belangrijke uitgangs- Vroeger dacht ik nog weleens: die zandvlaktes, punten: klimaatadaptatie, natuurinclusief, circulair, wordt dat nog wat? Maar gaandeweg ben ik steeds autoluw en zoveel mogelijk emissievrij. Op Strandeiland enthousiaster geworden over IJburg. Pas geleden heeft komt bijvoorbeeld een warmte- en koudevoorziening de gemeenteraad de aanzet gegeven voor Buiten­ met behulp van aquathermie, en we kijken naar eiland, een natuureiland. Ik vind het bijzonder dat dat vernieuwende vormen van sanitatie. Ik vind het mooi dat laatste stukje IJburg er nu echt gaat komen. we beginnen vanuit het idee dat het duurzame eilanden Ik herinner me het referendum over IJburg nog goed. moeten worden, en van daaruit gaan ontwerpen. Zodat Hoe lang ik wel niet heb nagedacht en gediscussieerd we niet achteraf pas met duurzame oplossingen komen. met vrienden over de vraag wat belangrijker was: niet IJburg is een voorloper wat dat betreft. bouwen in het water of voorzien in de woningbehoefte van vele gezinnen? Uiteindelijk heb ik vóór gestemd. Ook in andere opzichten loopt IJburg voor op ontwik- Maar dat we te gast zijn in het IJmeer, dat moeten we kelingen elders in de stad. Wij kunnen als gemeente wel goed blijven beseffen.” plannen maken, maar mensen maken de stad. We kunnen dan ook veel leren van de huidige bewoners van IJburg. Zij wonen er met veel plezier, maar weten ook wat mis

20 Plan Amsterdam 2020 2023 2023 2040 2050

Blijburg sluit, Informatie­ Eerste woningen Strand­ Buiteneiland Afronding Strandeiland Buiteneiland klaar, afronding centrum 2e fase opent eiland Het land maken voor Buiten- Naar verwachting is Strand­ IJburg een feit Na 15 jaar en 4 verhuizingen In 2023 krijgen naar verwach- eiland gaat van start. eiland in 2040 af. Met de kennis van nu kan moet Blijburg sluiten. Of er in ting de eerste bewoners van IJburg in 2050 helemaal klaar de toekomst weer een nieuw Strandeiland hun sleutel. zijn. Blijburg op Strandeiland komt De tram, supermarkt, eerste is nog onbekend. In het pand basisschool en andere nood­ vestigt zich in 2018 het tijdelijke zakelijke voorzieningen zijn dan informatiecentrum voor IJburg ook beschikbaar. 2: Lolaland, met ook horeca en een podium. Vanaf oktober 2020 sluit ook deze functie. Foto: Stella Marcé

Marieke van Doorninck, wethouder ruimtelijke ontwikkeling Wethouder Marieke van Doorninck: “Strandeiland moet de en duurzaamheid sinds 2018, voor het woon- en werkcollectief diversiteit van Amsterdam gaan weerspiegelen.” / Alderperson Vrijburcht op het Steigereiland. / Marieke van Doorninck, Marieke van Doorninck: “Strandeiland (Beach Island) has to Alderperson for Spatial Development and Sustainability as of reflect Amsterdam’s diversity.” 2018, in front of the ‘Vrijburcht’ collective living and working Foto: Edwin van Eis building on Steigereiland (Scaffolding Island). Foto: Marco Keyzer

03 | 2020 21 1 Impressie van de natuurlijke zuidrand van de 2 Het ontwerp voor het stedenbouwkundig plan uit Muidenbuurt. / Impression of the Muiden Quarter’s 2019. / The 2019 urban planning design. natural southern fringes. Ontwerp: Ontwerpteam Strandeiland Impressie: Faro architecten

1 Nog één keer nieuw land door Esther Reith [email protected]

In 2016 is de kogel door de kerk. De stad groeit hard, heeft woningen nodig en het economische tij is gunstig. De plannen voor IJburg fase 2 worden weer opgepakt. Ruimte en Duurzaamheid wordt gevraagd om het ontwerp uit 2009 voor het vijfde eiland van IJburg ‘af te stoffen’. Maar in zeven jaar is de context flink veranderd, dus dat afstoffen wordt timmeren en zagen. Dit artikel beschrijft hoe het nieuwe Strandeiland en Buiteneiland eruit komen te zien.

Door een enthousiast team van planologen en gelegen jachthaven. De Havenkom is de plek voor ontwerpers wordt het oude plan onder handen genomen. winkels, cafés, restaurants en culturele functies zoals Daarbij geholpen door de bureaus Faro, Mecanoo en een bibliotheek of een cultuurhuis. Delva Landscape/Urbanism, en het Kwaliteitsteam In de Muidenbuurt liggen de straten nagenoeg in IJburg dat gedurende het ontwerpproces reflectie noord-zuidrichting. Het land wordt hier met een hoge geeft op alle belangrijke ontwerpstappen voor Strand- rug aangelegd, in de lengterichting over het eiland. eiland. En niet veel later komt ook Buiteneiland in Dwars daarop liggen de woonstraatjes, aflopend naar beeld. Het laatste eiland van IJburg, het groene anker het grote binnenwater en het IJmeer. Hierdoor is vanuit in het IJmeer. iedere straat het water zichtbaar. De Pampusbuurt heeft een patroon van lange oost- Eén of vier? west- en korte noord-zuidstraten. De straten en de Strandeiland, de laatste stadsuitleg van Amsterdam. blokmaten zijn gebaseerd op het grid van Brooklyn, Opnieuw begint het met een maagdelijke zandplaat en maar dan op kleine voet. Want de Pampusbuurt is wordt er een raster in het zand getekend. Een patroon slechts een fragmentje van de New Yorkse wijk. Kun je van rechte straten die een optimale oriëntatie op het in Brooklyn eindeloos door een zee van straten lopen, water geven. Maar is het wel één eiland? Onder Strand- op Strandeiland ben je voor je het weet aan de rand eiland ligt, in de lengterichting, de Oergeul. Het oude van het eiland en sta je oog in oog met het grote water. stroomgebied van de Vecht heeft hier de eerste en Een heel andere sensatie, van een Amsterdamse schaal. tweede zandlaag weggesleten. Slappe, moeilijk te Het uiterste punt van het eiland, Het Oosterend, bebouwen grond dus. Het eiland wordt daarom ligt hoog boven het water. De straten sluiten aan op rondom de Oergeul gevormd, en zo ontstaan vier de patronen van Muiden- en Pampusbuurt, maar zijn entiteiten met elk hun eigen raster en een duidelijke smaller, waardoor hier twee compacte buurtjes ontstaan. betekenis in het geheel: Havenkom, Muidenbuurt, De vier delen van het eiland worden door de grote Pampusbuurt en Oosterend. elementen, zoals het strand met boulevard, de sluis, kades, De Havenkom is de meest stedelijke plek en ligt bij en de brug en dam met elkaar verbonden. De elementen de entree van het eiland. Vijf grote bouwblokken liggen zijn sterk in vorm en materiaal, ze structureren en bieden rondom een waterkom, de jachthaven. De buitenkant houvast tegen het grote water en de slappe grond. richt zich op het strand en de entree van het eiland en Tussen de brug en de dam ligt het grote binnenwater. de binnenkant oriënteert zich op de jachthaven. Smalle Met aan de noordzijde de robuuste Pampuskade die straten lopen van hoog aan de buitenkant naar de lager de Oergeul bedwingt. Hier liggen de bootjes van de >

22 Plan Amsterdam 2 1

03 | 2020 23 3 Het landschappelijke raamwerk van Strandeiland 4 Het raamwerk van straten. / The 6 Een voorbeeld van het aantal bouwlagen. / in lagen. / The layers in Strandeiland’s (Beach Island’s) street framework. An example of the number of building layers. scenic framework. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 5 De openbare randen van Strandeiland. / The hoogte-accenten 40-60 meter / 40-60-meter public borders of Strandeiland (Beach Island). elevations

4

5

3 6

24 Plan Amsterdam 7 De maaiveldhoogtes op het eiland, met een hoge 8 Inspiratiekaart voor het kleurenpalet van de 9 Impressie van de brug tussen Centrumeiland rug in de Muidenbuurt en het hoge land Oosterend. architectuur. / Inspiration map for the architecture’s en Strandeiland, met op de voorgrond het brug­ / The island’s ground levels, including Muidenbuurt’s colour palette. paviljoen aan het strand. / Impression of the bridge (Muiden Quarter’s) ‘ridge’ and the elevation at between Centrumeiland (Centre Island) en Strand­ Oosterend. eiland (Beach Island), with the bridge pavillion by the beach in the foreground. Impressie: Grimshaw architects

7 8

9

03 | 2020 25 10 Een straat in de Pampusbuurt met erkers, 11 Impressie van het straatbeeld in de Pampus- 12 Het principe van de architectuur die het park als trappen, muurtjes en tuinen. / Pampusbuurt buurt. / Pampusbuurt (Pampus Quarter) street een schilderij inlijst. / The principle of architecture (Pampus Quarter) street design. impression. framing the park like a painting. Impressie: Mecanoo

10 11

13

12

26 Plan Amsterdam 13 Impressie van de noordrand van de Pampus- buurt met de bomendijk gezien vanaf het water. / View from the water of the Pampusbuurt’s (Pampus Quarter’s) tree-lined northside.

eilandbewoners. De zuidzijde heeft zich met de Oer- voor de huizen en grote erkers maken van de straat geul verzoend, met een langgerekt park, deels in het bijna een gebeeldhouwde ruimte, een sculptuur. water en deels op het land. Houten steigers, vlonders, Gecombineerd met gebouwen van gebakken materialen loop- en fietsbruggen weven een padenstelsel dat als in warme tinten, de twee rijen bomen en de voortuinen, een vitrage over de geheimzinnige Oergeul ligt. Aan geeft dit een geborgen en tegelijk ‘stads’ gevoel. Daar het uiteinde ligt een stevige dam die het binnenwater komt bij dat de ruimte wordt gebruikt als een verleng- scheidt van het IJmeer. stuk van de woning. Op de trap (de ‘stoop’) een kopje koffiedrinken met de buren of vrienden (‘stooping’) Een rondje eiland, in weer en wind is het helemaal. Dit maakt de Brooklyn lanes tot leven- Strandeiland is de eigenwijze loot van IJburg. Waar dige straten. Op Strandeiland wordt naar Brooklyns de andere eilanden evenwijdig aan de kustlijn van het voorbeeld de margezone geïntroduceerd, de ruimte Diemerpark liggen, steekt Strandeiland zijn neus in tussen de hoofdgevel en de straat, met erkers, trappen het grote water van het IJmeer. Hierdoor zijn het licht, en muurtjes rondom de voortuinen. De margezone is de geur en de wind intenser. Dit maakt het eiland bij het belangrijkste architectonische element. uitstek een plek om uit te waaien. Alle randen worden Daarbij heeft de Pampusbuurt een extra laag openbaar verblijfsgebied en overal moet je bij het van parken en plantsoenen die soms door het raster water kunnen komen. Vanaf Haveneiland, het nieuwe worden opgenomen en op andere plekken juist het eiland naderend, ligt het grote stadsstrand uitnodigend raster doorbreken, zodat alle oost-weststraten uitkomen in de zon. Het is de nieuwe rand van de IJburgbaai, die op een park. De parken zijn ingekaderd door bebouwing met de aanleg van dit eiland ontstaat. Vanaf het strand met een sterke onderlinge architectonische verwant- kan een rondje Strandeiland worden gelopen langs de schap, als een lijst om een schilderij. De architectuur in bijzondere randen. Zo ligt aan de ruwe zijde van het warme tinten moet het gevoel van geborgenheid hier eiland een 1 kilometer lange dijk met een pad onder nog sterker maken. een monumentale bomenrij. In de Muidenbuurt, de luwe zijde van eiland, is het De route vervolgt naar het Oosterend, een kade vier verlangen naar geborgenheid minder aanwezig. Hier meter boven de waterspiegel. Onderaan de kade ligt biedt het landschap, dat ver de buurt in komt, troost. een waterstoep die via een trap te bereiken is (voor wie De straten zijn erven met in het midden een brede wadi niet bang is om natte voeten te krijgen). Vanaf Oosterend die het water vasthoudt. De architectuur en de kleuren gaat de route over de luwe kant van het eiland, de zijn hier licht. Lichte tinten worden nog intenser door natuurbaai in het zuiden. Kleine zandbaaitjes worden de reflectie van het licht op het water. Dit refereert aan hier afgewisseld door ruige lage begroeiing en hier en wonen bij het strand. In de ontwerpateliers komen daar een boom. Eenmaal onder de brug door betreed beelden van witte huizen aan zee zoals in de schilde- je de stoere Makerskade met loodsgebouwen. Op de rijen van Hopper langs. De veranda voor de woning kade wordt geklust. Hier even uitrusten aan het water wordt voor het stadse wonen zo dichtbij de natuur en en uitkijken op Centrumeiland aan de overzijde. Aan het het water het belangrijkste kenmerk. einde van de Makerskade ligt de brug waar de route begon. Onderaan deze brug bevindt zich een brug­ Strandeiland heeft dus twee kanten, uitwaaien en paviljoen met ruimtes voor horeca en een watersport- beschutting zoeken. Een belangrijke rode draad zijn vereniging. Vanaf hier loopt een steiger onder de brug de plekken waar je even kunt leunen, hangen of zitten. door naar een tweede brugpaviljoen aan het strand De boulevardmuur, de leuningen op de brug, de muurtjes en is het eiland rond. en de trappen in de Pampusbuurt en de veranda’s in de Muidenbuurt. Elementen die het makkelijk en plezierig Plekken van troost maken om buiten te zijn. Naast uitwaaien willen mensen ook plekken van troost, buurten en parken die beschutting bieden. Al vanaf het Een groen anker begin was er de referentie Brooklyn (Brownstones) voor Met Strandeiland heeft IJburg er straks zo’n 20.000 de Pampusbuurt. De lange woonstraten, met trappen nieuwe inwoners bij. Naast groen en sport in de directe >

03 | 2020 27 14 Schetsontwerp (a) en fragment uit het ontwerp 15 Oosterend steekt met het land hoog boven 16 Erfachtige straat met veranda’s in de Muiden- (b) voor het waterpark in de Oergeul. / Sketched het water uit. / The land of Oosterend (East End) buurt. / Courtyard-like street with verandas in the design (a) and excerpt from the design (b) for the stretching out high above the water. Muidenbuurt (Muiden Quarter). Oergeul (Central Gully) water park. Impressie: Faro architecten Ontwerp: Delva Landscape + Urbanism 17 Buiteneiland, een parkeiland op de rand van stad en landschap. / Buiteneiland (Outer Island), a park island bridging city and landscape. Bron: Ruimtelijk frame Projectnota 2020

woonomgeving zal er een groeiende behoefte zijn aan grotere aaneengesloten groengebieden in de stad, die ruimte bieden voor natuur, cultuur en sport. Zou het niet mooi zijn als het zesde en laatste eiland van IJburg daar ruimte aan kan bieden? Bijvoorbeeld met een kunstmuseum met een beeldentuin naar het voorbeeld van Louisiana bij Kopenhagen? Met sport­ velden die worden opgenomen in het landschap en tegelijkertijd openluchttheater zijn? En kan er een land- schap ontstaan als de voortuin van de Markerwadden? Door op Strandeiland te verdichten kan Buiteneiland worden vrijgehouden van woningen. Dat eiland kan dan de rol vervullen van een groen anker in het IJmeer voor IJburg, Amsterdam en de metropoolregio, met een bijzondere programmering voor natuur, cultuur en sport. Het idee is om Buiteneiland langzaam te laten groeien. Zo ontstaat een patroon van hogere en lagere 14a plekken, met zachte oevers waartussen de waternatuur zich zal voegen. Misschien wel de voortuin van de Markerwadden.

Duurzaam verouderen Nieuw land maken in een tijd waarin duurzaamheid hoog op de agenda staat, maakt hoge ambities op dit gebied vanzelfsprekend. Strandeiland moet energie- neutraal, maar liever nog energieleverend, emissievrij en circulair zijn. De ontwikkeling zal naar verwachting zo’n twintig jaar in beslag nemen. Met een stevige basis en een robuust raamwerk kan het eiland duurzaam verouderen en tegelijkertijd meebewegen met nieuwe ontwikkelingen. Ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid gaan snel. Wat we nu weten is dat we het eiland ‘rainproof’ inrichten met wadi’s in de parken, binnentuinen en straten, en dat de ruimte voor tuinen in de margestrook bijdraagt aan een natuurinclusief eiland. Dat bomen voor de huizen koeling geven. Dat uitkragende delen van gebouwen de zon buiten 14b houden, dat met kassen en zonnecollectoren op het dak warmte en energie kan worden gewonnen, en nog veel meer. Maar wat we vandaag weten is morgen misschien weer achterhaald. Voor nieuwe vondsten en experimenten is altijd ruimte. Daarbij moeten de ingrepen integraal onderdeel van het ontwerp voor de openbare ruimte en de architectuur zijn. Zodat het nieuwe land mooi oud kan worden.

15

28 Plan Amsterdam 16

17

03 | 2020 29 Summary

25 years of IJburg

Paving the waves to provide room for inner courtyards or pas- streets running north to south. Street and In the mid 1980s, a new way of urban sageways. block sizes are based on Brooklyn’s grid, planning was born out of experimentation although on a smaller scale. The island’s in Amsterdam’s Oostelijk Havengebied The concept succeeded in delivering a large eastern-most tip Oosterend, will be high above (Eastern Docks). Design and implementation number of homes within a limited timeframe. the water. Its streets match the patterns in of great city expansion projects made way Haveneiland homes have become extremely Muidenbuurt and Pampusbuurt, but will be for densification and transformation within popular, with the IJburg demographic currently narrower. existing city limits. New goals were densifi­ mirroring Amsterdam’s wider population. cation by a factor of three or four, mixed-use IJburg’s fine-tuned plans include miles of Jutting out into IJ Lake, Strandeiland will have buildings and less of a central role for cars. new banksides as well as harbours for floating intense light, aromas and winds. Its shores will Furthermore, the new homes could be homes. Its construction has increased be public, ensuring access to the water for all. bought off-plan. bio­diversity in this section of Marker Lake. Besides fresh air, people will find places of Overseen by the city council, the IJburg Upon completion of the larger buildings, the solace, neighbourhoods and parks offering development was to create an alluring, green harbour will create a welcome new urbanism. shelter. As in Brooklyn, there will be a ‘margin’ archipelago with as much attention paid In the second stage of IJburg’s development, separating the buildings from the streets, to life in and on the water, as to the tens of circular construction and thinking will be a zone comprised of bay windows, ‘stoops’ thousands of new homes. After the plan central themes, kickstarting new building and walled front gardens. The Pampusbuurt made it through a referendum, the first big traditions for Amsterdam. area will have an additional layer of green island, Haveneiland, was created on a non- spaces, with all east-west streets leading to a hierarchical grid with evenly distributed New land once more park. In the Muidenbuurt area, the landscape, homes in all shapes and sizes. In 2016 the die was cast. The city was rapidly which penetrates into the neighbourhood, expanding and in dire need of new homes. offers solace. Here, architecture as well as The city had become a landscape, an Propelled by the favourable economic colours have been kept light. archipelago, and was to be a counter-mould climate, an enthusiastic team of planners for individualised society, where public space and designers started to tackle the old Strandeiland will bring some 20,000 additional would bind the citizens together. Every island Strandeiland plans, to be followed at a later residents to IJburg. Besides neighbourhood was given its own DNA, a spatial and functional stage by new plans for Buiteneiland, IJ Lake’s greenery and sports facilities, they will need framework imbued with architectural vision. ‘green anchor’. larger green areas to offer nature, culture and Ruling out high-rise construction from the out- recreation. It would be fantastic if IJburg’s set, planners conceived the streets of IJburg As the Strandeiland plot was situated over final island could answer these needs. By as an attractive alternative to modernist city the Oergeul, a gully with soft, virtually densifying Strandeiland, Buiteneiland can be planning. Rather than leading parallel lives, unbuildable land, the island was constructed kept free from homes and become a green residents would be communing in the streets. around the gully. It was divided into four anchor in IJ Lake, with a special programme The chosen grid enabled a gradual transition areas, each with clearly delineated grids and for nature, culture and recreation. from a ‘windward side’ on IJ Lake to a ‘leeside’ functions: Havenkom, Muidenbuurt, Pampus- on Diemerpark – combining a network of buurt and Oosterend. These were to be Strandeiland will be made rainproof and nature streets, greenery, squares and a park with connected by a beach, a boardwalk, the lock, inclusive. The aim is to make it energy neutral, a system of harbours and canals. quays, a bridge and a dam. or even better, energy-positive, emission free The streets give the island a city-scale Situated by the island access, Havenkom and fully circular. Its development is expected experience, rather than a residential one. (‘harbour basin’) will consist of a marina to take 20 years, leaving room for experimen- A 1.2-metre margin along the plots offers surrounded by shops, cafés, restaurants and tation and for new insights to be implemented residents the opportunity to interpret for cultural functions. The Muidenbuurt area has – as long as these can be an integral part of themselves the relationship between public a high ridge lengthwise, with residential cross existing plans and architecture, so the new and private space. Wide pavements offer streets running between IJ Lake and an inner land can age beautifully. ample space for walking and playing – and for basin. The Pampusbuurt area will have long planting trees. City blocks are large enough streets running from east to west with shorter

30 Plan Amsterdam Over de auteurs Plan Amsterdam is een uitgave van Gemeente Amsterdam en is online te lezen via: www.amsterdam.nl/planamsterdam

Sandra Langendijk (1971) – Studeerde politicologie aan de Universiteit van Amsterdam en journalistiek in Zwolle – Is planoloog voor Strandeiland – Werkte onder meer als projectsecretaris voor de themastudies voor Ruimte voor de Stad en de Ruimtelijk- economische actieagenda Metropoolregio Amsterdam – Was (mede-)eindredacteur van Structuurvisie Amsterdam 2040 en van 2008 tot medio 2015 regelmatig redacteur en eindredacteur van Plan Amsterdam

Esther Reith (1964) – Studeerde stedenbouwkunde aan de Academie van Bouwkunst in Amsterdam – Is hoofd stedenbouwkundige Team Oostflank bij Ruimte en Duurzaamheid, gemeente Amsterdam – Werkt sinds 1999 bij Ruimte en Duurzaamheid, onder andere aan de stedenbouwkundige plannen voor Overhoeks, Stadionplein en Citroëngarages en ruimtelijke studies voor de Sportas, Olympische Ambitie 2028, en Zorg & Ruimte – Was projecttrekker van onder andere de Structuurvisiekaart Amsterdam 2040, de Hoogbouwvisie en Atelier Ringzone – Is sinds 2016 hoofdontwerper IJburg 2e fase – Strandeiland

Ton Schaap (1952) – Studeerde stedenbouw aan de Academie van Bouwkunst Amsterdam – Werkt sinds 1984 bij de gemeente Amsterdam, onder andere aan het Oostelijk Havengebied, Overhoeks en Houthavens – Is sinds 2014 supervisor/hoofdontwerper van de Zuidas, Amsterdam – Gaf eind jaren negentig opdracht aan de bureaus West 8 en Neutelings/Rietdijk voor studies naar Zeeburger­ eiland/Steigereiland als overgang tussen Oostelijk Havengebied en IJburg – Maakte met Felix Claus, Frits van Dongen en Jan Stigter in opdracht van de Consortia IJburg het plan voor het Haveneiland en de Rieteilanden

Herman Zonderland (1979) – Studeerde stedenbouw aan de Academie van Bouwkunst Amsterdam – Is senior stedenbouwkundig ontwerper bij Ruimte en Duurzaamheid, gemeente Amsterdam – Heeft in de 15 jaar dat hij aan IJburg werkt het gebied van zandplaat tot Amsterdamse wijk zien groeien – Werkte onder andere aan de aanleg van het bomencarré op het Centrumeiland (bomen geplant voordat de woningbouw startte) – Publiceerde Amsterdam Noir (Nieuwe Opening 8, 2012) en de website Fietsen met Welstand

03 | 2020 31 Stadsbeeld 03/20 Het Stenen Hoofd

Foto: Edwin van Eis

Verantwoordelijkheid delen en geven Langs het IJ, vlak voor de imposante Silodam, ligt het Stenen Hoofd. Gebruikers met originele plannen, adaptief en divers, geven invulling Deze pier werd van 1902 tot 1968 gebruikt als overslag en ligt er aan deze ruimte. Naast een drukbezochte zwemplek in de zomer dient anno 2020 als een leeg landje bij. Het terrein is in het verleden het Stenen Hoofd als seizoensgebonden horecalocatie en worden er aangedragen als locatie voor woontorens, een helihaven en een film- en themavonden gegeven (Pluk de nacht, Dansen in het IJ). centrum voor verslavingszorg. Vanuit een ontwikkelaarsperspectief bezien een kans om dit stukje Om de stad zich zo zelf te laten ontwerpen, moet men het ook stad op te vullen. Het team Vrije Ruimte ziet deze ongeplande ruimte aandurven om de verantwoordelijkheid voor de locatie te delen en als een plek die je niet moet willen aanharken. Hier ontmoet je geven. Dat gaat vaak goed. En soms kan het beter, net zoals met mensen die je in het dagelijkse leven misschien niet zo snel zou geplande ruimtes. tegenkomen en dat verruimt je blik.