Brood & Spelen

De AS De Marius de Geus BROOD EN SPELEN Redactioneel

171 - Brood & Spelen & Brood - 171 BROOD Ton Lemaire SPORT ALS IDEOLOGIE Over de invloed van het consumptief kapitalisme & Weia Reinboud DE LAT HOOG LEGGEN Een anarchiste op de atletiekbaan

Hans Ramaer DE ZWEMTOCHT VAN RINUS VAN DER LUBBE SPELEN Over armoede en amusement in de jaren dertig

Martin Smit ORANJEDRIFT OP HET SPUI

Boudewijn Chorus BROOD EN SPELEN Over de oorsprong van een actueel concept

Siebe Thissen VOETBAL IN DROOMLAND De memoires van Nicolaas Steelink

Arie Hazekamp HET ARTIKEL 140 VOETBALTOERNOOI

André de Raaij DE PADEN OP, DE LANEN IN Natuursport als nationaal integratiemiddel

Rymke Wiersma COÖPERATIEF SPEL Spelen tegen of met elkaar

Hanneke Willemse WK VOETBAL 2010: EEN WAANZINNIGE VERDRAAGZAAMHEID

Martin Smit KANONNENVOER Jacques Tardi over de Eerste Wereldoorlog

Thom Holterman UIT HET LAND VAN PROUDHON 13

Hans Ramaer HARD RAIN 12

Dick de Winter e.a. BOEKBESPREKINGEN

Prijs van dit nummer 7,50 euro DE AS 171 de AS anarchistisch tijdschrift

38ste jaargang, nummer 171, najaar 2010. De AS verschijnt in vier afleveringen per jaar en is een uitgave van Stichting de AS, Moerkapelle. ISSN-nummer 0920-3257. Bestelling: door storting op rekeningnummer 4460315 ten name van de AS in Moerkapelle. Jaarabonnement: 21,- euro; buiten Nederland 26,- euro. Druk: BGS, Schiedam. Opmaak: Atalanta, Utrecht. Adreswijzigingen: per post of per e-mail ([email protected]). Nieuwe abonnementen: gaan in met het eerste nummer van de jaargang, tenzij anders aan gegeven bij bestelling. Zonder opzegging worden abonnementen verlengd. Adres: postbus 43, 2750 AA Moerkapelle; [email protected] Redactie: André Bons, Boudewijn Chorus, Marius de Geus, Arie Hazekamp, Thom Holterman, Rudolf de Jong, Jaap van der Laan, Peter Lanser, Wim de Lobel, André de Raaij, Hans Ramaer (eindredacteur), Martin Smit, Rymke Wiersma, Hanneke Willemse. Verder werkten mee: Ton Lemaire, Weia Reinboud, Siebe Thissen, Dick de Winter. Publicatie van een bijdrage impliceert niet dat daarin of daardoor redactionele standpunten worden weergegeven. Internet: http://tijdschriftdeas.wordpress.com/ Bestellingen: [email protected]

brood en spelen Redactioneel Al jaren leefde bij de redactie de wens om een nummer uit te brengen over sport en spel. De lezer zal zich wellicht in eerste instantie afvragen of dit onderwerp wel past binnen de opzet van de AS, maar de band met politiek, staat, economie en maatschappij is sterker dan menigeen denkt. In dit nummer zal het onderwerp traditiegetrouw vanuit een ruimer anarchistisch perspectief worden beschouwd en zullen verschillende dimensies van wat we Brood en Spelen hebben genoemd aan de orde komen. Bij Brood en Spelen zullen de meeste lezers waarschijnlijk direct denken aan het Romeinse rijk van ruim tweeduizend jaar geleden. Wie ooit zelf in Rome is geweest, kent de bouw- werken en andere overblijfsels van een bewuste politieke strategie van de leiders van het Romeinse rijk. Op vele plaatsen zijn nog altijd de indrukwekkende badhuizen, openlucht- theaters (zoals het Colosseum) en sportvelden te vinden.

Wij kennen allemaal de dramatische met grote regelmaat plaatsvonden en filmbeelden uit Holywood van span- die een welomschreven politiek doel nende gladiatorengevechten, paarden- dienden. Wie het Romeinse volk te races, en andere sportwedstrijden die vriend wenste te houden en wilde zor-

de AS 171 – Brood en Spelen 1 gen voor rust en tevredenheid, moest len een belangrijke rol speelden en dat gekozen president Mandela opgevallen vele anarchisten die met veel plezier en ervoor zorgen dat het voldoende te eten het doel kennelijk de middelen heilig- dat de niet-blanke bevolkingsgroepen voldoening aan sport en spel doen en en te drinken had en zich geregeld kon de. het nationale rugbyteam tijdens hun zich hierin goed kunnen uiten. vermaken. Deze aanpak leidde mensen Maar ook nadien hebben politieke lei- wedstrijden niet aanmoedigden, maar effectief af van hun vaak uitzichtloze ders niet geschroomd om sport en spel juist uitfloten. Dit rugbyteam bestond De moderne sportbeoefening (voetbal, situatie van politieke onvrijheid, onder- en bijvoorbeeld voetbal, in te zetten voornamelijk uit blanke spelers en was tennis, hockey, rugby etcetera) ontstond drukking en armoede. voor de eigen doeleinden. De lezer kent in verleden een symbool geweest van de in de tweede helft van de negentiende ongetwijfeld de discussie over het al apartheid en blanke overheersing. eeuw, als onderdeel van de opkomst In de loop van de geschiedenis werden dan niet deelnemen van het Nederlands Mandela besefte dat wanneer hij erin van de burgerlijke cultuur. Sport was brood, sport en spel daarna op grote elftal aan het wereldkampioenschap zou slagen om het team succesvol te aanvankelijk voor de welgestelden, die schaal en op handige wijze ingezet om voetbal in Argentinië in 1978, vanwege laten zijn tijdens het wereldkampioen- de tijd en het geld hadden om er aan te het volk af te leiden van zijn dagelijkse de massale schendingen van de men- schap in Zuid-Afrika van 1995, dit zou doen of er naar te kijken. Voetbal was zorgen en de bestaande vormen van senrechten in dat land. leiden tot een ‘verbroedering’ van bevol- toen overduidelijk een elitesport. machtsmisbruik, corruptie en verrijking Het leidt geen twijfel dat de Argentijnse kingsgroepen. Hij bepaalde eigenhan- Maar ook in arbeiderskringen ontstond door de politieke en economische elites. machtshebbers van die dagen (de mili- dig dat het team dezelfde naam en kle- rond de vorige eeuwwisseling lang- Het bleek een geëigende manier om taire junta, bestaande uit Videla, Agosti ding zou blijven dragen en zich conse- zaam maar zeker belangstelling voor onrust, chaos en opstanden te voorko- en Massera) dankzij het organiseren van quent moest richten op het verwerven sport. Het gezondheidsaspect van sport- men en de arme bevolking te laten het wereldkampioenschap in 1978 pro- van steun door de gehele bevolking; beoefening kreeg steeds meer aandacht, berusten in zijn lot. Bovendien werden beerden om de aandacht van de media blank en zwart. Het eindresultaat was en vanzelfsprekend trok het spelele- brood en spelen door bepaalde autori- af te leiden van hun schandalige men- dat het Zuid-Afrikaanse team in 1995 ment velen aan. Met het verbeteren van taire regimes ingezet om de nationale senrechtenbeleid. Zij beoogden – overi- wereldkampioen rugby werd en dat de sociale omstandigheden, de toename status en het gevoel van eigenwaarde gens mede met behulp van de interna- door dit succes de eenheid van het land van de vrije tijd en de stijging van de van een land te vergroten. Men denke tionale voetbalorganisatie FIFA – het al werd versterkt. Het sportteam wist lonen, kwam sporten binnen het bereik aan Duitsland in de jaren dertig en veer- jarenlang onderdrukte Argentijnse volk hoop, inspiratie en verbinding te creë- van delen van het volk. tig van de vorige eeuw waar sport, spel rustig en koest te houden en het alge- ren voor de door geweld en strijd geteis- Er ontstonden in de twintigste eeuw en zeker de Olympische spelen van 1936 mene imago van de Argentijnse rege- terde Zuid-Afrikaanse natie. arbeiderssportbonden als tegenwicht werden ingezet voor de meerdere glorie ring naar de buitenwereld te verbete- Dit maakt tegelijkertijd duidelijk dat de tegen de ‘burgerlijke’ sportorganisaties. van het nationaal-socialisme en het ren. betekenis van brood en spelen zeker Deze laatsten immers werden (terecht) Groot-Duitse rijk. Hitler heeft goed Maar ook goedbedoelende en rechtvaar- niet in alle gevallen negatief is. Zoals de vaak gezien als onbewuste propagan- doorzien dat brood en spelen van essen- dige politieke leiders zoals Nelson bekende historicus Johan Huizinga al disten van de bestaande economische tiële betekenis waren voor de overwin- Mandela in Zuid-Afrika hebben inge- eerder heeft geanalyseerd in zijn Homo en politieke ordening. Daardoor werden ning van de strijd en gebruikte dit zien dat sport en spel een vitale rol kun- ludens; proeve eener bepaling van het spel- nationalistische en militaristische ten- inzicht op een slimme wijze voor zijn nen spelen in het complexe proces van element der cultuur (1938), zijn sport en denzen nog eens aangewakkerd, en nazistische propaganda-doeleinden. traumaverwerking, vergeving, eenwor- spel belangrijke elementen binnen de werd het kapitalistisch waardenpatroon In de DDR werd na de oorlog op een- ding en opbouw van een nieuwe natie. menselijke cultuur. De mens heeft niet van wedijver en prestatieverheerlijking zelfde manier handig gebruik gemaakt In de kortgeleden door Clint Eastwood alleen de behoefte aan voedsel, drinken, op zijn minst geconsolideerd. van het concept brood en spelen. Met geregisseerde film Invictus (2009) blijkt warmte, genegenheid en liefde maar De arbeiderssportbonden, overigens hun nadruk op sportieve inspanningen dat Mandela zich terdege bewust was ook aan de mogelijkheid om zich op een veelal sociaaldemocratisch georiënteerd, en successen probeerden de Oost-Duitse van de cruciale rol die een sportteam (in speelse manier te uiten, het lichaam in wensten juist de nadruk te leggen op leiders de bevolking rustig te houden, casu het nationale rugbyteam: the goede conditie te houden en de geest te gemeenschapszin en samenwerking de eenheid van het land te versterken, Springboks) kan spelen om de ernstige ontspannen. boven competitie. De idee was dat ook en het aanzien van het land in de wereld trauma’s uit het apartheidsverleden te Zoals ook zal blijken uit de verschillende vrije tijd gericht moest zijn op ‘verte vergroten. Het is inmiddels algemeen vergeten en diepe sociale tegenstellin- de artikelen in deze AS verzetten anar- heffing van het volk’. Vandaar dat sport- bekend dat hierbij fraude en verschil- gen te overwinnen. chisten zich zeker niet per definitie beoefening, maar dan zoveel mogelijk lende vormen van doping in veel geval- In dit voorbeeld was het de in 1994 tegen sport en spel als zodanig. Ik ken op een positieve, actieve en opbouwen-

2 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 3 gen voor rust en tevredenheid, moest len een belangrijke rol speelden en dat gekozen president Mandela opgevallen vele anarchisten die met veel plezier en ervoor zorgen dat het voldoende te eten het doel kennelijk de middelen heilig- dat de niet-blanke bevolkingsgroepen voldoening aan sport en spel doen en en te drinken had en zich geregeld kon de. het nationale rugbyteam tijdens hun zich hierin goed kunnen uiten. vermaken. Deze aanpak leidde mensen Maar ook nadien hebben politieke lei- wedstrijden niet aanmoedigden, maar effectief af van hun vaak uitzichtloze ders niet geschroomd om sport en spel juist uitfloten. Dit rugbyteam bestond De moderne sportbeoefening (voetbal, situatie van politieke onvrijheid, onder- en bijvoorbeeld voetbal, in te zetten voornamelijk uit blanke spelers en was tennis, hockey, rugby etcetera) ontstond drukking en armoede. voor de eigen doeleinden. De lezer kent in verleden een symbool geweest van de in de tweede helft van de negentiende ongetwijfeld de discussie over het al apartheid en blanke overheersing. eeuw, als onderdeel van de opkomst In de loop van de geschiedenis werden dan niet deelnemen van het Nederlands Mandela besefte dat wanneer hij erin van de burgerlijke cultuur. Sport was brood, sport en spel daarna op grote elftal aan het wereldkampioenschap zou slagen om het team succesvol te aanvankelijk voor de welgestelden, die schaal en op handige wijze ingezet om voetbal in Argentinië in 1978, vanwege laten zijn tijdens het wereldkampioen- de tijd en het geld hadden om er aan te het volk af te leiden van zijn dagelijkse de massale schendingen van de men- schap in Zuid-Afrika van 1995, dit zou doen of er naar te kijken. Voetbal was zorgen en de bestaande vormen van senrechten in dat land. leiden tot een ‘verbroedering’ van bevol- toen overduidelijk een elitesport. machtsmisbruik, corruptie en verrijking Het leidt geen twijfel dat de Argentijnse kingsgroepen. Hij bepaalde eigenhan- Maar ook in arbeiderskringen ontstond door de politieke en economische elites. machtshebbers van die dagen (de mili- dig dat het team dezelfde naam en kle- rond de vorige eeuwwisseling lang- Het bleek een geëigende manier om taire junta, bestaande uit Videla, Agosti ding zou blijven dragen en zich conse- zaam maar zeker belangstelling voor onrust, chaos en opstanden te voorko- en Massera) dankzij het organiseren van quent moest richten op het verwerven sport. Het gezondheidsaspect van sport- men en de arme bevolking te laten het wereldkampioenschap in 1978 pro- van steun door de gehele bevolking; beoefening kreeg steeds meer aandacht, berusten in zijn lot. Bovendien werden beerden om de aandacht van de media blank en zwart. Het eindresultaat was en vanzelfsprekend trok het spelele- brood en spelen door bepaalde autori- af te leiden van hun schandalige men- dat het Zuid-Afrikaanse team in 1995 ment velen aan. Met het verbeteren van taire regimes ingezet om de nationale senrechtenbeleid. Zij beoogden – overi- wereldkampioen rugby werd en dat de sociale omstandigheden, de toename status en het gevoel van eigenwaarde gens mede met behulp van de interna- door dit succes de eenheid van het land van de vrije tijd en de stijging van de van een land te vergroten. Men denke tionale voetbalorganisatie FIFA – het al werd versterkt. Het sportteam wist lonen, kwam sporten binnen het bereik aan Duitsland in de jaren dertig en veer- jarenlang onderdrukte Argentijnse volk hoop, inspiratie en verbinding te creë- van delen van het volk. tig van de vorige eeuw waar sport, spel rustig en koest te houden en het alge- ren voor de door geweld en strijd geteis- Er ontstonden in de twintigste eeuw en zeker de Olympische spelen van 1936 mene imago van de Argentijnse rege- terde Zuid-Afrikaanse natie. arbeiderssportbonden als tegenwicht werden ingezet voor de meerdere glorie ring naar de buitenwereld te verbete- Dit maakt tegelijkertijd duidelijk dat de tegen de ‘burgerlijke’ sportorganisaties. van het nationaal-socialisme en het ren. betekenis van brood en spelen zeker Deze laatsten immers werden (terecht) Groot-Duitse rijk. Hitler heeft goed Maar ook goedbedoelende en rechtvaar- niet in alle gevallen negatief is. Zoals de vaak gezien als onbewuste propagan- doorzien dat brood en spelen van essen- dige politieke leiders zoals Nelson bekende historicus Johan Huizinga al disten van de bestaande economische tiële betekenis waren voor de overwin- Mandela in Zuid-Afrika hebben inge- eerder heeft geanalyseerd in zijn Homo en politieke ordening. Daardoor werden ning van de strijd en gebruikte dit zien dat sport en spel een vitale rol kun- ludens; proeve eener bepaling van het spel- nationalistische en militaristische ten- inzicht op een slimme wijze voor zijn nen spelen in het complexe proces van element der cultuur (1938), zijn sport en denzen nog eens aangewakkerd, en nazistische propaganda-doeleinden. traumaverwerking, vergeving, eenwor- spel belangrijke elementen binnen de werd het kapitalistisch waardenpatroon In de DDR werd na de oorlog op een- ding en opbouw van een nieuwe natie. menselijke cultuur. De mens heeft niet van wedijver en prestatieverheerlijking zelfde manier handig gebruik gemaakt In de kortgeleden door Clint Eastwood alleen de behoefte aan voedsel, drinken, op zijn minst geconsolideerd. van het concept brood en spelen. Met geregisseerde film Invictus (2009) blijkt warmte, genegenheid en liefde maar De arbeiderssportbonden, overigens hun nadruk op sportieve inspanningen dat Mandela zich terdege bewust was ook aan de mogelijkheid om zich op een veelal sociaaldemocratisch georiënteerd, en successen probeerden de Oost-Duitse van de cruciale rol die een sportteam (in speelse manier te uiten, het lichaam in wensten juist de nadruk te leggen op leiders de bevolking rustig te houden, casu het nationale rugbyteam: the goede conditie te houden en de geest te gemeenschapszin en samenwerking de eenheid van het land te versterken, Springboks) kan spelen om de ernstige ontspannen. boven competitie. De idee was dat ook en het aanzien van het land in de wereld trauma’s uit het apartheidsverleden te Zoals ook zal blijken uit de verschillende vrije tijd gericht moest zijn op ‘verte vergroten. Het is inmiddels algemeen vergeten en diepe sociale tegenstellin- de artikelen in deze AS verzetten anar- heffing van het volk’. Vandaar dat sport- bekend dat hierbij fraude en verschil- gen te overwinnen. chisten zich zeker niet per definitie beoefening, maar dan zoveel mogelijk lende vormen van doping in veel geval- In dit voorbeeld was het de in 1994 tegen sport en spel als zodanig. Ik ken op een positieve, actieve en opbouwen-

2 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 3 De moderne vercommercialisering van heidvoordelen van het regelmatig op het sportbedrijf en het materialisme van een verantwoorde wijze sporten. vele topsporters kan in vele opzichten Siebe Thissen beschrijft het leven van de gelden als een metafoor voor het onge- naar de Verenigde Staten geëmigreerde breidelde kapitalisme: in het leven gaat anarchist en voetballer Nicolaas Steelink. het om strijd, competitie, concurrentie, Deze fascinerende Steelink was actief alles draait om het winnen en het ver- binnen de syndicalistische vakorganisa- dienen van geld. tie IWW en heeft intensief bijgedragen Meerdere van deze facetten komen in de aan de oprichting van een landelijke bijdragen van de verschillende auteurs soccer-competitie in de Verenigde terug. In zijn artikel over sport als ideo- Staten. In zijn bijdrage over het artikel logie ontleedt Ton Lemaire op mes- 140 voetbaltoernooi laat Arie Hazekamp scherpe wijze de toenemende vervlech- zien dat vele anarchisten in verleden en ting van sport en bedrijfsleven en de heden voetbalminnend zijn (geweest). fundamentele aantasting van de sport Dit heeft sinds de jaren negentig geleid door de krachten van geld en commer- tot een traditie van voetbaltoernooien cie. Topsport is volgens hem steeds die telkens op een andere lokatie wor- meer het domein van het zogenaamde den gehouden en die aantonen dat anar- ‘consumptief kapitalisme’, gericht op chisten niet alleen boeken lezen en actie economische groei en continue winst- voeren. Menig libertair denkende mede- toename. In de bijdrage van Boudewijn burger blijkt in zijn of haar vrije tijd de manier gestructureerd, als vrijetijds- burgerrechten en nationale wetgeving Chorus wordt vanuit de Romeinse hard te lopen, te fietsen, te wandelen of besteding de voorkeur genoot boven wel heel eenvoudig opzij geschoven. geschiedenis de geleidelijke ontwikke- is heel gewoon verzot op het meedoen passief vermaak in danszalen en biosco- Een land dat een Europees of ling van het concept ‘brood en spelen’ aan een spannende en sportieve voet- pen. Wereldvoetbaltoernooi organiseert, geschetst. Ook hij gaat nader in op de balwedstrijd. Een wel heel bijzondere vorm van vrije- geeft daarmee een groot deel van de vergaande commercialisering van inter- Rymke Wiersma schrijft over een onge- tijdsbesteding was de ‘natuursport’, een eigen zeggenschap op en dient zich aan nationale sportevenemententen en de woon soort spelletjes, de coöperatieve combinatie van wandelen en natuurstu- te passen aan de strikte voorwaarden en bepalende rol van multinationals en de spelletjes. En Martin Smit en Hanneke die, die gepopulariseerd is door sociaal- regels van de FIFA. eigenaars van deze bedrijven. Willemse blikken kort terug op die democraten en anarchisten. André de Een ander punt van libertaire kritiek Weia Reinboud richt zich op het thema gedenkwaardige slotfinale van het WK Raaij schrijft er in dit nummer over. heeft te maken met het vaak voorko- sport in meer brede zin. Vanuit haar voetbal 2010. mende doorgeslagen materialisme bin- eigen ervaringen met het deelnemen Tenslotte begeeft Hans Ramaer zich in Uit de meeste bijdragen aan dit nummer nen de topsport. De salarissen die ten- aan grote sporttoernooien wordt een zijn artikel over de zwemtocht van blijkt dat anarchisten geneigd zijn zich nissers, golfers, voetballers, honkballers, interessante blik geworpen op de wereld Rinus van der Lubbe op het vlak van te verzetten tegen de overdreven com- basketballspelers en andere sporters van strijd en competitie. Haar aandacht amusement en vermaak in het licht van petitieve elementen van de moderne krijgen uitbetaald, staan in geen enkele gaat uit naar zowel de aantrekkelijke als de armoedige crisisjaren. Hij schrijft wedstrijden topsport. Bovendien moe- verhouding tot de door hen verrichte de negatieve kanten van sport en top- onder andere over een aantal minder ten zij niets hebben van de invloed van inspanningen en de inkomens van sport. Zij waarschuwt de anarchistische bekende wetenswaardigheden van de het grote bedrijfsleven op sportactivitei- gewone, hardwerkende burgers. De vele lezer het eigen lijf vooral niet te verge- Leidse revolutionair. Ik wens de lezer ten en de totale ‘vercommercialisering’ miljoenen euro’s die deze sporters per ten en wijst op de onmiskenbare gezond- weer veel leesplezier. (Marius de Geus) van allerlei sporten. jaar verdienen, leiden bij hen vaak tot Zo blijkt de FIFA zich steeds meer te een oppervlakkige en materialistische ontwikkelen tot een ‘staat binnen de levenshouding- en stijl, die vervolgens staat’, en worden door deze internatio- weer als een te imiteren voorbeeld geldt nale voetbalorganisatie de individuele voor andere burgers.

4 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 5 De moderne vercommercialisering van heidvoordelen van het regelmatig op het sportbedrijf en het materialisme van een verantwoorde wijze sporten. vele topsporters kan in vele opzichten Siebe Thissen beschrijft het leven van de gelden als een metafoor voor het onge- naar de Verenigde Staten geëmigreerde breidelde kapitalisme: in het leven gaat anarchist en voetballer Nicolaas Steelink. het om strijd, competitie, concurrentie, Deze fascinerende Steelink was actief alles draait om het winnen en het ver- binnen de syndicalistische vakorganisa- dienen van geld. tie IWW en heeft intensief bijgedragen Meerdere van deze facetten komen in de aan de oprichting van een landelijke bijdragen van de verschillende auteurs soccer-competitie in de Verenigde terug. In zijn artikel over sport als ideo- Staten. In zijn bijdrage over het artikel logie ontleedt Ton Lemaire op mes- 140 voetbaltoernooi laat Arie Hazekamp scherpe wijze de toenemende vervlech- zien dat vele anarchisten in verleden en ting van sport en bedrijfsleven en de heden voetbalminnend zijn (geweest). fundamentele aantasting van de sport Dit heeft sinds de jaren negentig geleid door de krachten van geld en commer- tot een traditie van voetbaltoernooien cie. Topsport is volgens hem steeds die telkens op een andere lokatie wor- meer het domein van het zogenaamde den gehouden en die aantonen dat anar- ‘consumptief kapitalisme’, gericht op chisten niet alleen boeken lezen en actie economische groei en continue winst- voeren. Menig libertair denkende mede- toename. In de bijdrage van Boudewijn burger blijkt in zijn of haar vrije tijd de manier gestructureerd, als vrijetijds- burgerrechten en nationale wetgeving Chorus wordt vanuit de Romeinse hard te lopen, te fietsen, te wandelen of besteding de voorkeur genoot boven wel heel eenvoudig opzij geschoven. geschiedenis de geleidelijke ontwikke- is heel gewoon verzot op het meedoen passief vermaak in danszalen en biosco- Een land dat een Europees of ling van het concept ‘brood en spelen’ aan een spannende en sportieve voet- pen. Wereldvoetbaltoernooi organiseert, geschetst. Ook hij gaat nader in op de balwedstrijd. Een wel heel bijzondere vorm van vrije- geeft daarmee een groot deel van de vergaande commercialisering van inter- Rymke Wiersma schrijft over een onge- tijdsbesteding was de ‘natuursport’, een eigen zeggenschap op en dient zich aan nationale sportevenemententen en de woon soort spelletjes, de coöperatieve combinatie van wandelen en natuurstu- te passen aan de strikte voorwaarden en bepalende rol van multinationals en de spelletjes. En Martin Smit en Hanneke die, die gepopulariseerd is door sociaal- regels van de FIFA. eigenaars van deze bedrijven. Willemse blikken kort terug op die democraten en anarchisten. André de Een ander punt van libertaire kritiek Weia Reinboud richt zich op het thema gedenkwaardige slotfinale van het WK Raaij schrijft er in dit nummer over. heeft te maken met het vaak voorko- sport in meer brede zin. Vanuit haar voetbal 2010. mende doorgeslagen materialisme bin- eigen ervaringen met het deelnemen Tenslotte begeeft Hans Ramaer zich in Uit de meeste bijdragen aan dit nummer nen de topsport. De salarissen die ten- aan grote sporttoernooien wordt een zijn artikel over de zwemtocht van blijkt dat anarchisten geneigd zijn zich nissers, golfers, voetballers, honkballers, interessante blik geworpen op de wereld Rinus van der Lubbe op het vlak van te verzetten tegen de overdreven com- basketballspelers en andere sporters van strijd en competitie. Haar aandacht amusement en vermaak in het licht van petitieve elementen van de moderne krijgen uitbetaald, staan in geen enkele gaat uit naar zowel de aantrekkelijke als de armoedige crisisjaren. Hij schrijft wedstrijden topsport. Bovendien moe- verhouding tot de door hen verrichte de negatieve kanten van sport en top- onder andere over een aantal minder ten zij niets hebben van de invloed van inspanningen en de inkomens van sport. Zij waarschuwt de anarchistische bekende wetenswaardigheden van de het grote bedrijfsleven op sportactivitei- gewone, hardwerkende burgers. De vele lezer het eigen lijf vooral niet te verge- Leidse revolutionair. Ik wens de lezer ten en de totale ‘vercommercialisering’ miljoenen euro’s die deze sporters per ten en wijst op de onmiskenbare gezond- weer veel leesplezier. (Marius de Geus) van allerlei sporten. jaar verdienen, leiden bij hen vaak tot Zo blijkt de FIFA zich steeds meer te een oppervlakkige en materialistische ontwikkelen tot een ‘staat binnen de levenshouding- en stijl, die vervolgens staat’, en worden door deze internatio- weer als een te imiteren voorbeeld geldt nale voetbalorganisatie de individuele voor andere burgers.

4 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 5 en maakte hij zich bezorgd over de wereldnieuws, ook al gaat het om één Sport als ideologie teloorgang van het spelelement in zijn centimeter of één honderdste seconde. tijd.2 Die records zijn eigenlijk nogal abstracte Over de invloed van het consumptief kapitalisme Om de leidende principes van de tegen- eenheden, enkele cijfers die tijd, afstand woordige sportbeoefening op het spoor of punten aangeven. Weliswaar komen Ton Lemaire* te komen, is het nuttig haar te vergelij- atleten, zwemmers, wielrenners en ken met die van de klassieke oudheid. anderen persoonlijk tegen elkaar uit, Net als muziek lijkt sport een soort universele taal te zijn die door iedereen verstaan wordt, Ook toen werd sport beoefend, onder maar op de achtergrond wenkt het over land-, taal- en cultuurgrenzen heen. Sport is waarschijnlijk van alle tijden en kwam en andere tijdens de Olympische spelen – record – nationaal, Europees of mondi- komt in een grote verscheidenheid aan vormen op de hele wereld voor. Hier wil ik me beper- die trouwens van oorsprong een cul- aal – als de eigenlijke tegenstander ken tot de sport in de moderne maatschappij. Ik wil laten zien dat ze een brandpunt is tisch feest waren. Maar de antieke waarvan men moet winnen. Door de geworden van onze groeicultuur en daarin een belangrijke ideologische rol speelt. Van een opvatting van sport verschilde behoor- permanente druk om topprestaties te meer marginale activiteit is sport opgeschoven naar een centrale plaats in de huidige samen- lijk van de onze. Haar mensbeeld legde leveren komt men er gemakkelijk toe leving en wordt in brede kringen aanvaard als een serieus en respectabel domein, beoefend de nadruk op de harmonische ontwik- om stimulerende middelen, dus doping, met grote inzet en middelen.1 keling van de menselijke vermogens, in te nemen ten einde de organische het houden van maat tegen de achter- grenzen van zijn lijf te verleggen. Dit Voor een deel valt deze opvallende aan- sport en die van lager niveau. Het grond van de idee of het ideaal van gebeurt zeker niet alleen in de beroeps- wezigheid van sport te verklaren vanuit onderscheid tussen amateur- en beroeps- zelfvervulling van het individu. sport maar evenzeer bij amateurs en onze preoccupatie met jeugd en jong sport is vaak niet meer zo duidelijk aan De oudheid kende dan ook een gesloten overigens op steeds jongere leeftijd; de blijven, met de cultus van vitaliteit, te geven. wereldbeeld, waarin grenzen, orde en cijfers zijn heel verontrustend.4 gezondheid en lichaamscultuur. Maar ik Door de steeds hogere eisen die aan harmonie heersten en waarbinnen de Topsport is helemaal niet zo gezond. vermoed dat de populariteit ervan ook topsport worden gesteld, is een profes- mens zijn plaats had.3 Bij ons daarente- Gezondheid is hooguit een middel tot veel te maken heeft met de band met het sionele aanpak vereist waarbij veel tijd, gen is de drijfveer om zichzelf steeds te een ander doel: de prestatie, het kampi- consumptief kapitalisme en zijn groei- geld, uitrusting, begeleiding en spon- overtreffen sterk op de voorgrond getre- oenschap. Net als in het arbeidsproces cultuur, waarvan het essentiële elemen- sors onmisbaar zijn. Van de topsporters den, de noodzaak om grenzen te verleg- zijn ook in het sportbedrijf de beoefe- ten uitdrukt en als het ware ‘ritualiseert’ wordt een totale inzet verwacht. Ont gen en records te verbeteren. Niet zozeer naars zich steeds meer gaan specialise- ten behoeve van een massamaatschap- hullend vind ik dat deze zelf zelden zelfverwerkelijking maar eindeloze pro- ren, enkele uitzonderingen daargelaten pij en geholpen door de media. gewag maken van hun training, maar gressie, gescandeerd door het steeds zoals bij de meerkamp en de triatlon. Om te beginnen zijn enkele preciserin- gewoonlijk van ‘werken’ spreken. Ze weer breken van records. Het Record is Met kan het aflezen aan de bijna wan- gen wel nuttig wat betreft terminologie. werken zo algauw zes tot acht uur per een bijna magische grootheid geworden staltige ontwikkeling van schouder- en Lichamelijke opvoeding, gymnastiek, dag aan hun sport en wel aan de hand in onze tijd. Hij of zij die een record ver- armspieren bij discuswerpers of fitness, hardlopen en dergelijke zijn niet van wetenschappelijk opgestelde sche- betert, is een moderne held, icoon van gewichtheffers, de uitzonderlijke lengte identiek met sport in de strikte zin, ma’s en begeleid door medici, fysiothe- de vooruitgang en vertegenwoordiger van basketballers, de tanige magerte bij want die heeft duidelijk het prestatie- en rapeuten en psychologen. Sport is een van een mensheid in onophoudelijke langeafstandlopers en de vermannelij- wedstrijdelement in zich. Het bevorde- hoogst serieuze zaak geworden die progressie, doende haar grenzen te ver- king van vrouwen die topsport beoefe- ren van een harmonische ontwikkeling daardoor in hoge mate is gerationali- leggen in prometheïsche vermetelheid. nen. Bij topsporters kan men een hoog van de persoon die de sport beoefent of seerd en georganiseerd. De wil om te winnen, om tot de ‘bodem’ percentage constateren van blessures, van de gezondheid van het lichaam is De tijd dat sport en spel meestal in één te gaan, om af te zien en pijn te lijden ter deels ten gevolge van botsingen met bij sport niet het hoofddoel, maar veel- adem worden genoemd, lijkt voorbij. Al wille van de topprestatie, wordt geculti- tegenstanders, maar vooral door over- eer een middel tot de prestatie. Er in zijn Homo Ludens (1938) signaleerde veerd. Deze sportheroïek bezit haar belasting van gewrichten en pezen. bestaat verder een verschil tussen ama- de historicus Johan Huizinga dat sport eigen retoriek en taal – men leze slechts Daarnaast zijn er de negatieve effecten teursport en beroepssport en tussen top- bezig was haar speelsheid te verliezen de verslagen in kranten en sportbladen. van doping en de algehele prijs die het Van alle topprestaties wordt zorgvuldig lichaam moet betalen voor jaren fana- *Wij danken antropoloog en filosoof Ton Lemaire voor zijn toestemming om dit artikel over te nemen. Het is ontleend aan zijn recent verschenen boek De Val van Prometheus. Over de Keerzijden een boekhouding bijgehouden en de tieke en eenzijdig training. Veel sporters van de Vooruitgang; Ambo, Amsterdam 2010; pp. 137-143 (Red.). verbetering van een wereldrecord is stoppen, na enkele jaren aan de top te

6 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 7 en maakte hij zich bezorgd over de wereldnieuws, ook al gaat het om één Sport als ideologie teloorgang van het spelelement in zijn centimeter of één honderdste seconde. tijd.2 Die records zijn eigenlijk nogal abstracte Over de invloed van het consumptief kapitalisme Om de leidende principes van de tegen- eenheden, enkele cijfers die tijd, afstand woordige sportbeoefening op het spoor of punten aangeven. Weliswaar komen Ton Lemaire* te komen, is het nuttig haar te vergelij- atleten, zwemmers, wielrenners en ken met die van de klassieke oudheid. anderen persoonlijk tegen elkaar uit, Net als muziek lijkt sport een soort universele taal te zijn die door iedereen verstaan wordt, Ook toen werd sport beoefend, onder maar op de achtergrond wenkt het over land-, taal- en cultuurgrenzen heen. Sport is waarschijnlijk van alle tijden en kwam en andere tijdens de Olympische spelen – record – nationaal, Europees of mondi- komt in een grote verscheidenheid aan vormen op de hele wereld voor. Hier wil ik me beper- die trouwens van oorsprong een cul- aal – als de eigenlijke tegenstander ken tot de sport in de moderne maatschappij. Ik wil laten zien dat ze een brandpunt is tisch feest waren. Maar de antieke waarvan men moet winnen. Door de geworden van onze groeicultuur en daarin een belangrijke ideologische rol speelt. Van een opvatting van sport verschilde behoor- permanente druk om topprestaties te meer marginale activiteit is sport opgeschoven naar een centrale plaats in de huidige samen- lijk van de onze. Haar mensbeeld legde leveren komt men er gemakkelijk toe leving en wordt in brede kringen aanvaard als een serieus en respectabel domein, beoefend de nadruk op de harmonische ontwik- om stimulerende middelen, dus doping, met grote inzet en middelen.1 keling van de menselijke vermogens, in te nemen ten einde de organische het houden van maat tegen de achter- grenzen van zijn lijf te verleggen. Dit Voor een deel valt deze opvallende aan- sport en die van lager niveau. Het grond van de idee of het ideaal van gebeurt zeker niet alleen in de beroeps- wezigheid van sport te verklaren vanuit onderscheid tussen amateur- en beroeps- zelfvervulling van het individu. sport maar evenzeer bij amateurs en onze preoccupatie met jeugd en jong sport is vaak niet meer zo duidelijk aan De oudheid kende dan ook een gesloten overigens op steeds jongere leeftijd; de blijven, met de cultus van vitaliteit, te geven. wereldbeeld, waarin grenzen, orde en cijfers zijn heel verontrustend.4 gezondheid en lichaamscultuur. Maar ik Door de steeds hogere eisen die aan harmonie heersten en waarbinnen de Topsport is helemaal niet zo gezond. vermoed dat de populariteit ervan ook topsport worden gesteld, is een profes- mens zijn plaats had.3 Bij ons daarente- Gezondheid is hooguit een middel tot veel te maken heeft met de band met het sionele aanpak vereist waarbij veel tijd, gen is de drijfveer om zichzelf steeds te een ander doel: de prestatie, het kampi- consumptief kapitalisme en zijn groei- geld, uitrusting, begeleiding en spon- overtreffen sterk op de voorgrond getre- oenschap. Net als in het arbeidsproces cultuur, waarvan het essentiële elemen- sors onmisbaar zijn. Van de topsporters den, de noodzaak om grenzen te verleg- zijn ook in het sportbedrijf de beoefe- ten uitdrukt en als het ware ‘ritualiseert’ wordt een totale inzet verwacht. Ont gen en records te verbeteren. Niet zozeer naars zich steeds meer gaan specialise- ten behoeve van een massamaatschap- hullend vind ik dat deze zelf zelden zelfverwerkelijking maar eindeloze pro- ren, enkele uitzonderingen daargelaten pij en geholpen door de media. gewag maken van hun training, maar gressie, gescandeerd door het steeds zoals bij de meerkamp en de triatlon. Om te beginnen zijn enkele preciserin- gewoonlijk van ‘werken’ spreken. Ze weer breken van records. Het Record is Met kan het aflezen aan de bijna wan- gen wel nuttig wat betreft terminologie. werken zo algauw zes tot acht uur per een bijna magische grootheid geworden staltige ontwikkeling van schouder- en Lichamelijke opvoeding, gymnastiek, dag aan hun sport en wel aan de hand in onze tijd. Hij of zij die een record ver- armspieren bij discuswerpers of fitness, hardlopen en dergelijke zijn niet van wetenschappelijk opgestelde sche- betert, is een moderne held, icoon van gewichtheffers, de uitzonderlijke lengte identiek met sport in de strikte zin, ma’s en begeleid door medici, fysiothe- de vooruitgang en vertegenwoordiger van basketballers, de tanige magerte bij want die heeft duidelijk het prestatie- en rapeuten en psychologen. Sport is een van een mensheid in onophoudelijke langeafstandlopers en de vermannelij- wedstrijdelement in zich. Het bevorde- hoogst serieuze zaak geworden die progressie, doende haar grenzen te ver- king van vrouwen die topsport beoefe- ren van een harmonische ontwikkeling daardoor in hoge mate is gerationali- leggen in prometheïsche vermetelheid. nen. Bij topsporters kan men een hoog van de persoon die de sport beoefent of seerd en georganiseerd. De wil om te winnen, om tot de ‘bodem’ percentage constateren van blessures, van de gezondheid van het lichaam is De tijd dat sport en spel meestal in één te gaan, om af te zien en pijn te lijden ter deels ten gevolge van botsingen met bij sport niet het hoofddoel, maar veel- adem worden genoemd, lijkt voorbij. Al wille van de topprestatie, wordt geculti- tegenstanders, maar vooral door over- eer een middel tot de prestatie. Er in zijn Homo Ludens (1938) signaleerde veerd. Deze sportheroïek bezit haar belasting van gewrichten en pezen. bestaat verder een verschil tussen ama- de historicus Johan Huizinga dat sport eigen retoriek en taal – men leze slechts Daarnaast zijn er de negatieve effecten teursport en beroepssport en tussen top- bezig was haar speelsheid te verliezen de verslagen in kranten en sportbladen. van doping en de algehele prijs die het Van alle topprestaties wordt zorgvuldig lichaam moet betalen voor jaren fana- *Wij danken antropoloog en filosoof Ton Lemaire voor zijn toestemming om dit artikel over te nemen. Het is ontleend aan zijn recent verschenen boek De Val van Prometheus. Over de Keerzijden een boekhouding bijgehouden en de tieke en eenzijdig training. Veel sporters van de Vooruitgang; Ambo, Amsterdam 2010; pp. 137-143 (Red.). verbetering van een wereldrecord is stoppen, na enkele jaren aan de top te

6 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 7 zijn geweest uiterlijk rond hun vijfen- metaforen zijn gaan overnemen. Ook de nomische bedragen, een pervertering en antirationalisme. dertigste tamelijk abrupt, hetgeen verre moderne onderneming presenteert zich van alle normale proporties. De subcultuur van het voetbal vertoont van gunstig is voor hun lijf. Herhaaldelijk als een ‘team’ met een goede teamgeest. De bedragen en investeringen die ermee trekken van een bedenkelijke anticivili- schijnen ze bovendien nog last te krijgen Ook zij bezigt een retoriek van winnen gemoeid zijn, de aandacht van de media, satie, dus barbarisme, dat zich manifes- van depressies omdat de gedreven en succes die zich richt op het voortdu- het fanatisme van de supporters en het teert in uitbarstingen van geweld en invulling van hun leven gedurende rend verleggen van grenzen. In zowel hele circus van publiciteit rond de spe- vandalisme en dus fascistoïde kanten meerdere jaren ineens wegvalt. sport als bedrijf heerst de cultus van lers bewijzen hoezeer voetbal in onze heeft. De nadruk die ik hier heb gelegd Niet zelden komen ze er dan toe om dynamiek en snelheid, van de perma- maatschappij een vitale functie vervult. op de schaduwkanten van het sportge- verdovende middelen te gebruiken of nente verandering (want ‘stilstand is Het geeft aan de cultus van prestatie en beuren, houdt zeker niet in dat ik blind vervallen tot drankzucht. Dit alles is de achteruitgang’) in de ‘totale mobilise- rivaliteit, van kracht, snelheid en geritu- ben voor de positieve kanten, zoals prijs die mensen betalen voor onze col- ring van het bestaan’ (Jünger). Een aliseerde agressie – ‘voetbal is oorlog’ – sportiviteit, teamgeest, verbetering van lectieve obsessie met prestatie, het ver- bedrijf moet groeien en zich voortdu- een ludiek aanzien. Voetbalvelden en conditie, of dat ik domweg een hekel leggen van grenzen en de verafgoding rend vernieuwen om zijn concurrentie- stadions zijn het theater waar de samen- aan sport zou hebben. van sporthelden wier reputatie na korte positie te handhaven te midden van leving haar hartstochten, impulsen en Integendeel, ik ben zelfs een liefhebber, tijd al wordt verdrongen door de vol- andere bedrijven die ook groeien. Het is obsessies ziet opgevoerd en uitgeleefd.5 zowel als deelnemer alsook als toe- gende recordhouder. verwikkeld in een nooit ophoudende Een stadion is bovendien de plaats waar schouwer. Het was er mij om te doen de Sport is het domein geworden waar es wedstrijd met andere bedrijven in een een quasi-gemeenschap van supporters sport te onderzoeken als element van sentiële componenten van het consump- chronische economische oorlog. – kortstondige communiteit van geato- onze hedendaagse cultuur, als doortrok- tief kapitalisme zich manifesteren. Eén De moderne sport, die zich in de twin- miseerde individuen – genieten van de ken van dezelfde geest van verabsolute- ervan is de fascinatie voor prestatie en tigste eeuw heeft verzelfstandigd en een wedstrijden van haar helden, die tege- ring van de prestatie als het consump- onbegrensde progressie van records, eigen institutioneel kader heeft gekre- lijk spelen én ambulante reclameborden tief kapitalisme, dat bezeten is van eco- parallel aan de groeicultuur. Zoals in de gen ademt de geest van het economis- zijn voor de sponsorende bedrijven. Het nomische groei en consumptie. economie winst en in beginsel oneindi- me, terwijl het bedrijfsleven zijn zake- ideologisch vacuüm van de consump- De strekking van mijn diagnose is voor- ge accumulatie van kapitaal kernele- lijkheid legitimeert en tegelijk maskeert tiemaatschappij wordt erdoor gevuld al om de aantasting van de sport door menten zijn van haar fungeren, zo is het achter een façade van spel en sportivi- met een andere leegte, die van een geld en commercie, door fanatisme en winnen en steeds weer winnen het wen- teit. En net als een topsporter ertoe komt ‘pansportieve ideologie’ die naadloos zelfdestructie aan de kaak te stellen om kend doel in de sport. om doping te gebruiken, voortgedreven aansluit bij een samenleving waarin juist de ‘echte’ sport te verdedigen, dus Een andere component betreft de span- als hij of zij is door het rusteloze streven consumptie en groei centraal staan.6 een beoefening van sport die bevrijd is ningsverhouding binnen de democratie, om zichzelf te overtreffen, te winnen en Het voetbalbedrijf maakt bovendien van dezelfde obsessies en fixaties als waarin enerzijds ieder gelijke rechten en records te verbeteren, zo heeft onze eco- deel uit van de gigantische markt van waaraan de maatschappij in haar geheel kansen heeft, anderzijds ieder wordt nomisch gezinde maatschappij de nei- vermaak en vertier, verleidt de mensen lijdt. Want in een geseculariseerde gestimuleerd om sociaal te stijgen, de ging zichzelf te drogeren om almaar te ertoe onkritisch op te gaan in het heden samenleving, die kampt met een wereld- beste te zijn, dus te winnen: ieder heeft groeien, kost wat kost. en draagt bij tot het actualisme van onze beschouwelijke en ideologische leegte dus gelijke kansen om ongelijk te wor- Dit alles wordt bij uitstek geïllustreerd tijd. Het brengt een onthistorisering en en tevens een politieke en morele crisis, den. De sport is het schouwtoneel waardoor het beroepsvoetbal. Daarin is de ontpolitisering teweeg die goed sporen is sport – zeker voetbal – meer en meer op deze tegenstrijdige principes worden vervlechting van sport en bedrijfsleven, met het al oudere anti-intellectualisme gaan fungeren als opium voor het volk. uitgeleefd en als het ware geritualiseerd. van sponsoring en spel, van commercie, In een eindeloze reeks wedstrijden competitie en reclame wel heel evident. noten wordt de collectieve obsessie met win- Voetbal is ‘big business’ geworden, een (1) Symptomatisch daarvoor is dat in de jaren ’70 en ‘80 het onder Nederlandse schrijvers en intellectuelen ‘bon ton’ werd om toe te geven dat men van voetbal hield en om er lyrisch over te nen in steeds andere vormen uitgedrukt grote club is een grote onderneming, de schrijven. Verder herinner ik me dat een Franse kwaliteitskrant als Le Monde nog in de jaren ’60 en blijft men doende om klassementen rijkste zijn inmiddels beursgenoteerde geen enkele aandacht aan sport besteedde op haar pagina’s, terwijl ze er tegenwoordig meestal en hiërarchieën op te stellen. bedrijven met een kapitaal van honder- enkele aan wijdt. – (2) Johan Huizinga, Homo Ludens; proeve eener bepaling van het spelelement der Daarom is het niet zo vreemd dat sport den miljoenen. Het ‘spelersmateriaal’ cultuur, (1938) Haarlem 1958; hoofdstuk 12. – (3) Zie I. Queval, S’ accomplir ou se depasser: essai sur le sport contemporaine, Parijs 2004, pp. 21-78. – (4) Zie voor dit hele thema: I. Queval 2004 en zijn Le en bedrijfsleven goed samengaan en de betekent een enorme investering en de corps aujourd’hui, Parijs 2008. – (5) Vergelijk M. Perelman, Le stade barbare; la fureur du spectacle laatste jaren elkaars terminologie en sterren uit de eredivisie verdienen astro- sportif, Parijs 1998. – (6) Vergelijk R. Redeker Le sport contre les peuples, Parijs 2002.

8 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 9 zijn geweest uiterlijk rond hun vijfen- metaforen zijn gaan overnemen. Ook de nomische bedragen, een pervertering en antirationalisme. dertigste tamelijk abrupt, hetgeen verre moderne onderneming presenteert zich van alle normale proporties. De subcultuur van het voetbal vertoont van gunstig is voor hun lijf. Herhaaldelijk als een ‘team’ met een goede teamgeest. De bedragen en investeringen die ermee trekken van een bedenkelijke anticivili- schijnen ze bovendien nog last te krijgen Ook zij bezigt een retoriek van winnen gemoeid zijn, de aandacht van de media, satie, dus barbarisme, dat zich manifes- van depressies omdat de gedreven en succes die zich richt op het voortdu- het fanatisme van de supporters en het teert in uitbarstingen van geweld en invulling van hun leven gedurende rend verleggen van grenzen. In zowel hele circus van publiciteit rond de spe- vandalisme en dus fascistoïde kanten meerdere jaren ineens wegvalt. sport als bedrijf heerst de cultus van lers bewijzen hoezeer voetbal in onze heeft. De nadruk die ik hier heb gelegd Niet zelden komen ze er dan toe om dynamiek en snelheid, van de perma- maatschappij een vitale functie vervult. op de schaduwkanten van het sportge- verdovende middelen te gebruiken of nente verandering (want ‘stilstand is Het geeft aan de cultus van prestatie en beuren, houdt zeker niet in dat ik blind vervallen tot drankzucht. Dit alles is de achteruitgang’) in de ‘totale mobilise- rivaliteit, van kracht, snelheid en geritu- ben voor de positieve kanten, zoals prijs die mensen betalen voor onze col- ring van het bestaan’ (Jünger). Een aliseerde agressie – ‘voetbal is oorlog’ – sportiviteit, teamgeest, verbetering van lectieve obsessie met prestatie, het ver- bedrijf moet groeien en zich voortdu- een ludiek aanzien. Voetbalvelden en conditie, of dat ik domweg een hekel leggen van grenzen en de verafgoding rend vernieuwen om zijn concurrentie- stadions zijn het theater waar de samen- aan sport zou hebben. van sporthelden wier reputatie na korte positie te handhaven te midden van leving haar hartstochten, impulsen en Integendeel, ik ben zelfs een liefhebber, tijd al wordt verdrongen door de vol- andere bedrijven die ook groeien. Het is obsessies ziet opgevoerd en uitgeleefd.5 zowel als deelnemer alsook als toe- gende recordhouder. verwikkeld in een nooit ophoudende Een stadion is bovendien de plaats waar schouwer. Het was er mij om te doen de Sport is het domein geworden waar es wedstrijd met andere bedrijven in een een quasi-gemeenschap van supporters sport te onderzoeken als element van sentiële componenten van het consump- chronische economische oorlog. – kortstondige communiteit van geato- onze hedendaagse cultuur, als doortrok- tief kapitalisme zich manifesteren. Eén De moderne sport, die zich in de twin- miseerde individuen – genieten van de ken van dezelfde geest van verabsolute- ervan is de fascinatie voor prestatie en tigste eeuw heeft verzelfstandigd en een wedstrijden van haar helden, die tege- ring van de prestatie als het consump- onbegrensde progressie van records, eigen institutioneel kader heeft gekre- lijk spelen én ambulante reclameborden tief kapitalisme, dat bezeten is van eco- parallel aan de groeicultuur. Zoals in de gen ademt de geest van het economis- zijn voor de sponsorende bedrijven. Het nomische groei en consumptie. economie winst en in beginsel oneindi- me, terwijl het bedrijfsleven zijn zake- ideologisch vacuüm van de consump- De strekking van mijn diagnose is voor- ge accumulatie van kapitaal kernele- lijkheid legitimeert en tegelijk maskeert tiemaatschappij wordt erdoor gevuld al om de aantasting van de sport door menten zijn van haar fungeren, zo is het achter een façade van spel en sportivi- met een andere leegte, die van een geld en commercie, door fanatisme en winnen en steeds weer winnen het wen- teit. En net als een topsporter ertoe komt ‘pansportieve ideologie’ die naadloos zelfdestructie aan de kaak te stellen om kend doel in de sport. om doping te gebruiken, voortgedreven aansluit bij een samenleving waarin juist de ‘echte’ sport te verdedigen, dus Een andere component betreft de span- als hij of zij is door het rusteloze streven consumptie en groei centraal staan.6 een beoefening van sport die bevrijd is ningsverhouding binnen de democratie, om zichzelf te overtreffen, te winnen en Het voetbalbedrijf maakt bovendien van dezelfde obsessies en fixaties als waarin enerzijds ieder gelijke rechten en records te verbeteren, zo heeft onze eco- deel uit van de gigantische markt van waaraan de maatschappij in haar geheel kansen heeft, anderzijds ieder wordt nomisch gezinde maatschappij de nei- vermaak en vertier, verleidt de mensen lijdt. Want in een geseculariseerde gestimuleerd om sociaal te stijgen, de ging zichzelf te drogeren om almaar te ertoe onkritisch op te gaan in het heden samenleving, die kampt met een wereld- beste te zijn, dus te winnen: ieder heeft groeien, kost wat kost. en draagt bij tot het actualisme van onze beschouwelijke en ideologische leegte dus gelijke kansen om ongelijk te wor- Dit alles wordt bij uitstek geïllustreerd tijd. Het brengt een onthistorisering en en tevens een politieke en morele crisis, den. De sport is het schouwtoneel waardoor het beroepsvoetbal. Daarin is de ontpolitisering teweeg die goed sporen is sport – zeker voetbal – meer en meer op deze tegenstrijdige principes worden vervlechting van sport en bedrijfsleven, met het al oudere anti-intellectualisme gaan fungeren als opium voor het volk. uitgeleefd en als het ware geritualiseerd. van sponsoring en spel, van commercie, In een eindeloze reeks wedstrijden competitie en reclame wel heel evident. noten wordt de collectieve obsessie met win- Voetbal is ‘big business’ geworden, een (1) Symptomatisch daarvoor is dat in de jaren ’70 en ‘80 het onder Nederlandse schrijvers en intellectuelen ‘bon ton’ werd om toe te geven dat men van voetbal hield en om er lyrisch over te nen in steeds andere vormen uitgedrukt grote club is een grote onderneming, de schrijven. Verder herinner ik me dat een Franse kwaliteitskrant als Le Monde nog in de jaren ’60 en blijft men doende om klassementen rijkste zijn inmiddels beursgenoteerde geen enkele aandacht aan sport besteedde op haar pagina’s, terwijl ze er tegenwoordig meestal en hiërarchieën op te stellen. bedrijven met een kapitaal van honder- enkele aan wijdt. – (2) Johan Huizinga, Homo Ludens; proeve eener bepaling van het spelelement der Daarom is het niet zo vreemd dat sport den miljoenen. Het ‘spelersmateriaal’ cultuur, (1938) Haarlem 1958; hoofdstuk 12. – (3) Zie I. Queval, S’ accomplir ou se depasser: essai sur le sport contemporaine, Parijs 2004, pp. 21-78. – (4) Zie voor dit hele thema: I. Queval 2004 en zijn Le en bedrijfsleven goed samengaan en de betekent een enorme investering en de corps aujourd’hui, Parijs 2008. – (5) Vergelijk M. Perelman, Le stade barbare; la fureur du spectacle laatste jaren elkaars terminologie en sterren uit de eredivisie verdienen astro- sportif, Parijs 1998. – (6) Vergelijk R. Redeker Le sport contre les peuples, Parijs 2002.

8 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 9 lichaamskracht van nul (blinddammen) kers sjouwen blokken beton van hon- DE LAT HOOG LEGGEN via een beetje (darten) en nogal wat derd kilo, de bosbouwers trachten een (badminton) naar maximaal (gewicht- dikke boom in de kortst mogelijke tijd Een anarchiste op de atletiekbaan heffen), het aantal tegenstanders loopt door te zagen. Zoiets als kogelstoten van nul (bergsport) naar één (biljarten) heeft dus niet noodzákelijk een militaire Weia Reinboud of elf (voetbal) of tienduizend (de mara- voorgeschiedenis. thon van Rotterdam), je moet helemaal Je hebt ook de vechtsporten. Je ziet Wie de dagbladen, radio en tv volgt, krijgt licht de indruk dat sport een zaak van enorme zelf weten of je je voeten strekt (hoog- groepjes jongens wel eens een robbertje importantie is, wie louter en alleen de anarchistische pers volgt zou misschien niet eens het springen) of er is een jury die zulks vechten en het lijkt soms of dat hun idee opdoen dat er zoiets als sport bestaat. Hoewel, er bestaat een speciale meerkamp die door nauwkeurig in de gaten houdt (turnen), vorm van knuffelen is, al zou het ook sommige zich anarchist noemende mensen met verve wordt beoefend. Deze meerkamp heet er is veel precisie maar weinig kracht best een vorm van het bepalen van de ‘demonstratie tegen de Olympische Spelen’ of iets dergelijks en bestaat uit het te voet afleg- nodig (biljarten), behoorlijk veel van pikorde kunnen zijn. Mij ontbreken de gen van een paar kilometer met een snelheid van twee kilometer in het uur, afgewisseld met beide (tennis), of nauwelijks precisie antropologische kwaliteiten om dat te het werpen van bakstenen en het trekken van sprintjes om aan andere zwartgeünifomeerden maar maximale kracht (kogelstoten), kunnen beoordelen, wel weet ik dat the te ontkomen. Dit alles ongetraind en wellicht daardoor weinig effectief. tenslotte zijn er verhaalsporten (zonder noble art of self-defense, zoals de boks- het verhaal erbij zegt 1-0 niets over de sport wel eens genoemd wordt, een 1 meeste als sport bekend staande bezig- kwaliteit van een voetbalwedstrijd) en patente manier is om de ziekte van Vooreerst: wat is sport? Sport is zo’n heden is dat ze strak gereglementeerd absoluut meetbare sporten (bij speer- Parkinson op te wekken, zoals het geval begrip dat je dagdagelijks zonder pro- zijn. Wil je een voorwerp naar honderd werpen is 98,48 meter overal 98,48m). van Muhammad Ali/Cassius Clay laat blemen kunt gebruiken, maar waarbij meter verderop brengen dan ligt het zien. Ook zijn er nauwelijks topworste- het toch niet eenvoudig is er een slui- voor de hand om het voorwerp onder 2 laars zonder bloemkooloren, etcetera. tende definitie van te geven. Het eerste de arm te nemen, maar betreft het een In willekeurige volgorde zullen in dit Het lukt mij niet én het trekt me niet om waar je misschien aan denkt is het licha- voetbal tijdens het spel, dan mag dat artikel enkele aspecten van sport de me in de bedrijvers van vechtsporten in melijke aspect, maar de eisen die aan het niet. Het moet met de voet, wat bij revue passeren, sommige negatief, som- te leven. lichaam gesteld worden bij het ver- handbal weer niet mag, terwijl bij rugby mige positief, soms van buitenaf, maar Een sporthater zou kunnen oordelen dat schuiven van een schaakstuk zijn waarde bal onder de arm wordt genomen ook van binnenuit, af en toe duidelijk alle winnen verderfelijk is, en daarmee lijk gering. Om over blindschaken maar tijdens het rennen, hetgeen bij basketbal door een anarchistische bril, maar ook alle sport, maar dan heeft hij of zij wel te zwijgen, dat kan ook stil liggend in weer stuiterend dient te geschieden. wel eens zomaar. een onterechte generalisatie ingezet. Er bed – zoals ik ooit eens deed met mijn Etcetera, je kunt het zo zot niet verzin- Neem het winnen, strijden om de winst, hoeft slechts één tegenvoorbeeld gevon- broertje, toen ik een astmatische bronnen of er is wel een of andere sport de tegenstanders verslaan – voor een den te worden van een niet verderfelijke chitis had met als complicatie twee ont- waarin bepaald gedrag juist de regel is. geweldloos anarchiste klinkt dat als een vorm van winnen en daar gaat de gene- stoken ogen. Omgekeerd kunnen veel in de sport complex van kwalijke zaken. Er zijn ralisatie. In de sport die ik bedrijf, atle- Het tweede waar je aan zou kunnen vertoonde gedragingen in het gewone inderdaad vormen van sport die hun tiek, zullen de absolute toppers voor en denken is dat het bij sport gaat om het leven niet op veel bijval rekenen. Wie wortels in de oorlogvoering hebben, zo tijdens de grootste wedstrijden uiterst winnen. Edoch, er zijn grote aantallen een in de weg staande auto passeert was de discus bij de oude Grieken een zwijgzaam met elkaar omgaan, maar sporters die nooit aan wedstrijden mee- zoals een turner de paardsprong uit- militair wapen, de speer heeft geen verder is gemoedelijkheid troef. Een doen, of als ze meedoen doen ze hun voert, krijgt de eigenaar van het blik fraaie voorgeschiedenis in gevecht en supporterende ouder zei een keer bij best niet om te winnen, of als ze winnen achter zich aan. Wie met een geolied jacht, het stoten van kogels was een tijd- een wedstrijd waar ik aan meedeed: interesseert dat ze niet. Hier zou je team van vijftien personen in een win- verdrijf van een zich vervelend garni- ‘Kijk dat vind ik nou zo fijn aan atletiek, onderuit kunnen komen door onder kelstraat voorbijgangers voorwerpen zoen, maar het kogelslingeren heet vrij- jullie helpen elkaar.’ Inderdaad deden sport al die spelletjes en lichamelijke afneemt, krijgt grote trammelant, terwijl wel overal, ook in Vlaanderen, hamer- we allemaal ons stinkende best om de acties te verstaan waarbij het om het het toch sprekend op rugby lijkt. slingeren en is zo’n traditioneel ambach- hamer zo ver mogelijk te slingeren, winnen zou kunnen gaan, wijzend naar Hoe het ook zij, onder sport versta ik de telijke of rurale sport waarvan er nog maar intussen werden over en weer de top van al die sporten. bezigheden die gemeenlijk ‘sport’ wor- vele bestaan. De smeden slingeren als techniektips gegeven, zodat ook de Een derde opvallend aspect van de den genoemd; daarbij loopt de ingezette competitie hun hamers, de bouwvak- ‘tegenstanders’ misschien verder kon-

10 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 11 lichaamskracht van nul (blinddammen) kers sjouwen blokken beton van hon- DE LAT HOOG LEGGEN via een beetje (darten) en nogal wat derd kilo, de bosbouwers trachten een (badminton) naar maximaal (gewicht- dikke boom in de kortst mogelijke tijd Een anarchiste op de atletiekbaan heffen), het aantal tegenstanders loopt door te zagen. Zoiets als kogelstoten van nul (bergsport) naar één (biljarten) heeft dus niet noodzákelijk een militaire Weia Reinboud of elf (voetbal) of tienduizend (de mara- voorgeschiedenis. thon van Rotterdam), je moet helemaal Je hebt ook de vechtsporten. Je ziet Wie de dagbladen, radio en tv volgt, krijgt licht de indruk dat sport een zaak van enorme zelf weten of je je voeten strekt (hoog- groepjes jongens wel eens een robbertje importantie is, wie louter en alleen de anarchistische pers volgt zou misschien niet eens het springen) of er is een jury die zulks vechten en het lijkt soms of dat hun idee opdoen dat er zoiets als sport bestaat. Hoewel, er bestaat een speciale meerkamp die door nauwkeurig in de gaten houdt (turnen), vorm van knuffelen is, al zou het ook sommige zich anarchist noemende mensen met verve wordt beoefend. Deze meerkamp heet er is veel precisie maar weinig kracht best een vorm van het bepalen van de ‘demonstratie tegen de Olympische Spelen’ of iets dergelijks en bestaat uit het te voet afleg- nodig (biljarten), behoorlijk veel van pikorde kunnen zijn. Mij ontbreken de gen van een paar kilometer met een snelheid van twee kilometer in het uur, afgewisseld met beide (tennis), of nauwelijks precisie antropologische kwaliteiten om dat te het werpen van bakstenen en het trekken van sprintjes om aan andere zwartgeünifomeerden maar maximale kracht (kogelstoten), kunnen beoordelen, wel weet ik dat the te ontkomen. Dit alles ongetraind en wellicht daardoor weinig effectief. tenslotte zijn er verhaalsporten (zonder noble art of self-defense, zoals de boks- het verhaal erbij zegt 1-0 niets over de sport wel eens genoemd wordt, een 1 meeste als sport bekend staande bezig- kwaliteit van een voetbalwedstrijd) en patente manier is om de ziekte van Vooreerst: wat is sport? Sport is zo’n heden is dat ze strak gereglementeerd absoluut meetbare sporten (bij speer- Parkinson op te wekken, zoals het geval begrip dat je dagdagelijks zonder pro- zijn. Wil je een voorwerp naar honderd werpen is 98,48 meter overal 98,48m). van Muhammad Ali/Cassius Clay laat blemen kunt gebruiken, maar waarbij meter verderop brengen dan ligt het zien. Ook zijn er nauwelijks topworste- het toch niet eenvoudig is er een slui- voor de hand om het voorwerp onder 2 laars zonder bloemkooloren, etcetera. tende definitie van te geven. Het eerste de arm te nemen, maar betreft het een In willekeurige volgorde zullen in dit Het lukt mij niet én het trekt me niet om waar je misschien aan denkt is het licha- voetbal tijdens het spel, dan mag dat artikel enkele aspecten van sport de me in de bedrijvers van vechtsporten in melijke aspect, maar de eisen die aan het niet. Het moet met de voet, wat bij revue passeren, sommige negatief, som- te leven. lichaam gesteld worden bij het ver- handbal weer niet mag, terwijl bij rugby mige positief, soms van buitenaf, maar Een sporthater zou kunnen oordelen dat schuiven van een schaakstuk zijn waarde bal onder de arm wordt genomen ook van binnenuit, af en toe duidelijk alle winnen verderfelijk is, en daarmee lijk gering. Om over blindschaken maar tijdens het rennen, hetgeen bij basketbal door een anarchistische bril, maar ook alle sport, maar dan heeft hij of zij wel te zwijgen, dat kan ook stil liggend in weer stuiterend dient te geschieden. wel eens zomaar. een onterechte generalisatie ingezet. Er bed – zoals ik ooit eens deed met mijn Etcetera, je kunt het zo zot niet verzin- Neem het winnen, strijden om de winst, hoeft slechts één tegenvoorbeeld gevon- broertje, toen ik een astmatische bronnen of er is wel een of andere sport de tegenstanders verslaan – voor een den te worden van een niet verderfelijke chitis had met als complicatie twee ont- waarin bepaald gedrag juist de regel is. geweldloos anarchiste klinkt dat als een vorm van winnen en daar gaat de gene- stoken ogen. Omgekeerd kunnen veel in de sport complex van kwalijke zaken. Er zijn ralisatie. In de sport die ik bedrijf, atle- Het tweede waar je aan zou kunnen vertoonde gedragingen in het gewone inderdaad vormen van sport die hun tiek, zullen de absolute toppers voor en denken is dat het bij sport gaat om het leven niet op veel bijval rekenen. Wie wortels in de oorlogvoering hebben, zo tijdens de grootste wedstrijden uiterst winnen. Edoch, er zijn grote aantallen een in de weg staande auto passeert was de discus bij de oude Grieken een zwijgzaam met elkaar omgaan, maar sporters die nooit aan wedstrijden mee- zoals een turner de paardsprong uit- militair wapen, de speer heeft geen verder is gemoedelijkheid troef. Een doen, of als ze meedoen doen ze hun voert, krijgt de eigenaar van het blik fraaie voorgeschiedenis in gevecht en supporterende ouder zei een keer bij best niet om te winnen, of als ze winnen achter zich aan. Wie met een geolied jacht, het stoten van kogels was een tijd- een wedstrijd waar ik aan meedeed: interesseert dat ze niet. Hier zou je team van vijftien personen in een win- verdrijf van een zich vervelend garni- ‘Kijk dat vind ik nou zo fijn aan atletiek, onderuit kunnen komen door onder kelstraat voorbijgangers voorwerpen zoen, maar het kogelslingeren heet vrij- jullie helpen elkaar.’ Inderdaad deden sport al die spelletjes en lichamelijke afneemt, krijgt grote trammelant, terwijl wel overal, ook in Vlaanderen, hamer- we allemaal ons stinkende best om de acties te verstaan waarbij het om het het toch sprekend op rugby lijkt. slingeren en is zo’n traditioneel ambach- hamer zo ver mogelijk te slingeren, winnen zou kunnen gaan, wijzend naar Hoe het ook zij, onder sport versta ik de telijke of rurale sport waarvan er nog maar intussen werden over en weer de top van al die sporten. bezigheden die gemeenlijk ‘sport’ wor- vele bestaan. De smeden slingeren als techniektips gegeven, zodat ook de Een derde opvallend aspect van de den genoemd; daarbij loopt de ingezette competitie hun hamers, de bouwvak- ‘tegenstanders’ misschien verder kon-

10 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 11 den werpen. Oftewel, winnen kan ook pen aanhangers van Feyenoord en Ajax. waarbij de samenstelling van de groep- Binnen de atletiek voor 35-plussers, volkomen spel zijn en daarmee haaks Ze hebben in 1997 een echte veldslag jes bepaald wordt door zoiets toevalligs eerst ‘veteranen’ maar nu ‘masters’ staan op elk oorlogachtig slag leveren. geleverd, de slag bij Beverwijk (typisch als landsgrenzen, wat voor massahyste- geheten, houd ik me bezig met hoog- Willen winnen komt ook buiten de sport Cananefatengebied), waarbij zelfs een rie kan er dan nog meer ontstaan van- springen en speerwerpen, al heb ik ook voor natuurlijk. De sofisten, filosofen in dode viel. Zo erg gaat het er gelukkig wege het concept Staat der Neder meerkampen, hinkstapspringen en het oude Griekenland, stonden erom niet vaak aan toe en natuurlijk is het een landen? kogelslingeren gedaan. Wij oudjes heb- bekend dat ze ieder standpunt konden minderheid die zich zo misdraagt, Je kunt zeggen dat mensen beter achter ben ook onze Europese en wereldkam- verdedigen, de ene dag rechtsom en de anders waren genoemde stammen een sportheld aan kunnen lopen dan pioenschappen, maar dat stelt heel wat volgende linksom. Het willen winnen immers allang uitgestorven. achter een Führer, daar zit zeker wat in. minder voor dan de ‘echte’ grote toer- van discussies is alom in zwang, ook bij De heftigheid van de supporters ligt per Maar ik ga er toch niet in mee dat sport nooien, voor twintigers zeg maar. Want anarchisten, en daarbij is het winnen sport anders. Toejuichingen bij biljarten een mooie uitlaatklep is. Dat ‘uitlaat- bij ons betaal je alles zelf, er zijn geen vaak belangrijker dan het zo veel moge- kunnen bestaan uit geknip met de vin- klep’ is een woord uit wat wel het pneu- door de bond vastgestelde limieten, dus lijk interessants uit een discussie halen. gers, een applaus komt in de sport matische model van de mens wordt is het maar net wie er zin heeft, dichtbij Discussietechnieken behelzen meestal vaker voor, een op zijn kop staand sta- genoemd, een vergelijking met de genoeg woont of toch al van plan was trucjes die eerder op het tackelen van dion is het andere uiterste. Eng vind ik stoommachine waarin de druk te hoog eens in de streek van het kampioen- tegenstanders neerkomen dan op het het als zo’n stadion ontploft maar dat je kan oplopen en waar een uitlaatklep schap vakantie te gaan vieren. Als je er atletiekvoorbeeld dat ik net gaf, ook de weet dat het maar de helft van de men- zorgt dat de machine niet kan ontplof- meermalen aan meedoet (ik heb juli tegenstander helpen om er het beste uit sen is die uitzinnig juicht en dat de fen. De druk loopt bij de mens niet van- 2010 voor de achtste maal meegedaan), te halen. Dus niet op de zwakke punten andere helft op hetzelfde moment in zelf op. De druk kan uitsluitend oplo- dan wordt zo’n kampioenschap eerder van de ander de nadruk leggen (zwakke cholerische stemming geraakt. De enen pen, zowel bij individuen als groepen, een reunie dan een strijd om de medail- punten heb je zelf ook!), maar proberen tegen de anderen. De vanouds rivalise- wanneer de mensen daarmee instem- les. de sterke punten op hun sterkst analy- rende clubs of zo mogelijk nog griezeli- men, instemmen met een idee als ‘wij Toch is er bij ons ook een vleugje natio- seren en bekritiseren. ger, de vanouds rivaliserende landen of Nederlanders’ bijvoorbeeld. nalisme ingeslopen want sinds een paar etniciteiten. Bij tennis straalt het publiek Ik schrijf dit artikel terwijl het wereld- jaar is het dragen van een nationaal 3 over het algemeen veel beschaving uit, kampioenschap voetbal aan de gang is. tenue verplicht. Dat was eerst niet zo. Genoemde atletieksupporter woont op tot bekaktheid aan toe, maar toch is het Bij de hoogspringtraining (in Utrecht Ook heb ik nu al eenmaal meegemaakt een halve kilometer van het stadion van gebeurd dat voor of na een wedstrijd kan je anarchistische hoogspringtrai- dat bij het uitreiken van de medailles FC Utrecht, hetgeen betekent dat hij van van een Servische speelster tegen een ning krijgen!) vroeg een van de jongens (waar ik meestal moet verschijnen) de nabij meemaakt hoe elk jaar enkele tien- Kroatische (of was het een Bosnische?), of ik zometeen ook naar Nederland ging nationale volksliederen werden ge tallen zondagen vergezeld gaan van het groepjes supporters met elkaar op de kijken. ‘Nee, het interesseert me niet.’ draaid. Mag een tenue nog handig zijn geloei der supporters, het af- en aanrij- vuist gingen. ‘Supporter’ staat hier in de ‘Maar als Néderland in de finale komt om mensen op afstand te kunnen her- den van busjes ME, wegafzettingen en sekseneutrale vorm, maar dit betreft toch zeker wel?’ ‘Nee, dan interesseren kennen, een volkslied dient nergens toe. wat dies meer zij. De goedmoedigheid natuurlijk (?) mannen. de teamsporten me nog steeds niet.’ Zijn Ik spring hoog voor mezelf en voor die sporters onderling kunnen verto- Voor een anarchistisch toeschouw(st)er verbazing was groot, maar de mijne niet helemaal niets of niemand anders. Dus nen, lijkt bij een deel van de supporters is de nationalistische kant van sport wel minder. Dat het echt zoveel uitmaakt zei ik bij die medailleuitreiking dat ik tot de onmogelijkheden te behoren. Hier een van de vervelendste. En ook engste. wie er in de finale spelen. geen volkslied wilde. ‘Kan niet.’ ‘Toch komen nationalisme, regionaal chauvi- Iedereen weet hoe de massa’s hun na Bij individuele sporten ligt het meestal moet het van mij.’ ‘Ik vraag het wel aan nisme en clubstrijd om de hoek kijken. tionaalsocialistische leiders bejubelden, anders. Het komt wel voor dat suppor- de verantwoordelijke.’ Die deed ook Geschreven bronnen uit de eerste negen- hoe ze ieder idee van de Führer met ters graag zien dat mensen uit bepaalde nogal moeilijk, het was een zo te zien tien eeuwen van onze jaartelling ontbre- staande ovaties begroetten. Het natio- landen verliezen, maar gewoner is dat formeel ingestelde Italiaan, ‘maar waar- ken, het zal dus niet gestaafd kunnen naalsocialisme is niet meer erg in zwang, men graag ziet dat iemand die je een om dan geen volkslied?’ ‘Sono anarchista worden, maar soms lijkt het erop dat de maar de massahysterie lijkt in zwangi- beetje kent (vaak een taal- en dus land- (ik ben anarchiste).’ Dat hielp! Toen ik naijver van Bataven en Cananefaten ger dan ooit. Als de vlam al in de pan genoot) wint, nog gewoner is dat aan een paar dagen later weer goud moest (Kaninefaten) rechtstreeks geleid heeft kan slaan wanneer groepjes van elf het eind de beste algemene toejuichin- ophalen, zei hij uit zichzelf tegen de tot de spanningen tussen bepaalde groe- mannen elkaar sportsgewijs bestrijden, gen mag verwachten. muziekdraaiers dat er geen volkslied

12 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 13 den werpen. Oftewel, winnen kan ook pen aanhangers van Feyenoord en Ajax. waarbij de samenstelling van de groep- Binnen de atletiek voor 35-plussers, volkomen spel zijn en daarmee haaks Ze hebben in 1997 een echte veldslag jes bepaald wordt door zoiets toevalligs eerst ‘veteranen’ maar nu ‘masters’ staan op elk oorlogachtig slag leveren. geleverd, de slag bij Beverwijk (typisch als landsgrenzen, wat voor massahyste- geheten, houd ik me bezig met hoog- Willen winnen komt ook buiten de sport Cananefatengebied), waarbij zelfs een rie kan er dan nog meer ontstaan van- springen en speerwerpen, al heb ik ook voor natuurlijk. De sofisten, filosofen in dode viel. Zo erg gaat het er gelukkig wege het concept Staat der Neder meerkampen, hinkstapspringen en het oude Griekenland, stonden erom niet vaak aan toe en natuurlijk is het een landen? kogelslingeren gedaan. Wij oudjes heb- bekend dat ze ieder standpunt konden minderheid die zich zo misdraagt, Je kunt zeggen dat mensen beter achter ben ook onze Europese en wereldkam- verdedigen, de ene dag rechtsom en de anders waren genoemde stammen een sportheld aan kunnen lopen dan pioenschappen, maar dat stelt heel wat volgende linksom. Het willen winnen immers allang uitgestorven. achter een Führer, daar zit zeker wat in. minder voor dan de ‘echte’ grote toer- van discussies is alom in zwang, ook bij De heftigheid van de supporters ligt per Maar ik ga er toch niet in mee dat sport nooien, voor twintigers zeg maar. Want anarchisten, en daarbij is het winnen sport anders. Toejuichingen bij biljarten een mooie uitlaatklep is. Dat ‘uitlaat- bij ons betaal je alles zelf, er zijn geen vaak belangrijker dan het zo veel moge- kunnen bestaan uit geknip met de vin- klep’ is een woord uit wat wel het pneu- door de bond vastgestelde limieten, dus lijk interessants uit een discussie halen. gers, een applaus komt in de sport matische model van de mens wordt is het maar net wie er zin heeft, dichtbij Discussietechnieken behelzen meestal vaker voor, een op zijn kop staand sta- genoemd, een vergelijking met de genoeg woont of toch al van plan was trucjes die eerder op het tackelen van dion is het andere uiterste. Eng vind ik stoommachine waarin de druk te hoog eens in de streek van het kampioen- tegenstanders neerkomen dan op het het als zo’n stadion ontploft maar dat je kan oplopen en waar een uitlaatklep schap vakantie te gaan vieren. Als je er atletiekvoorbeeld dat ik net gaf, ook de weet dat het maar de helft van de men- zorgt dat de machine niet kan ontplof- meermalen aan meedoet (ik heb juli tegenstander helpen om er het beste uit sen is die uitzinnig juicht en dat de fen. De druk loopt bij de mens niet van- 2010 voor de achtste maal meegedaan), te halen. Dus niet op de zwakke punten andere helft op hetzelfde moment in zelf op. De druk kan uitsluitend oplo- dan wordt zo’n kampioenschap eerder van de ander de nadruk leggen (zwakke cholerische stemming geraakt. De enen pen, zowel bij individuen als groepen, een reunie dan een strijd om de medail- punten heb je zelf ook!), maar proberen tegen de anderen. De vanouds rivalise- wanneer de mensen daarmee instem- les. de sterke punten op hun sterkst analy- rende clubs of zo mogelijk nog griezeli- men, instemmen met een idee als ‘wij Toch is er bij ons ook een vleugje natio- seren en bekritiseren. ger, de vanouds rivaliserende landen of Nederlanders’ bijvoorbeeld. nalisme ingeslopen want sinds een paar etniciteiten. Bij tennis straalt het publiek Ik schrijf dit artikel terwijl het wereld- jaar is het dragen van een nationaal 3 over het algemeen veel beschaving uit, kampioenschap voetbal aan de gang is. tenue verplicht. Dat was eerst niet zo. Genoemde atletieksupporter woont op tot bekaktheid aan toe, maar toch is het Bij de hoogspringtraining (in Utrecht Ook heb ik nu al eenmaal meegemaakt een halve kilometer van het stadion van gebeurd dat voor of na een wedstrijd kan je anarchistische hoogspringtrai- dat bij het uitreiken van de medailles FC Utrecht, hetgeen betekent dat hij van van een Servische speelster tegen een ning krijgen!) vroeg een van de jongens (waar ik meestal moet verschijnen) de nabij meemaakt hoe elk jaar enkele tien- Kroatische (of was het een Bosnische?), of ik zometeen ook naar Nederland ging nationale volksliederen werden ge tallen zondagen vergezeld gaan van het groepjes supporters met elkaar op de kijken. ‘Nee, het interesseert me niet.’ draaid. Mag een tenue nog handig zijn geloei der supporters, het af- en aanrij- vuist gingen. ‘Supporter’ staat hier in de ‘Maar als Néderland in de finale komt om mensen op afstand te kunnen her- den van busjes ME, wegafzettingen en sekseneutrale vorm, maar dit betreft toch zeker wel?’ ‘Nee, dan interesseren kennen, een volkslied dient nergens toe. wat dies meer zij. De goedmoedigheid natuurlijk (?) mannen. de teamsporten me nog steeds niet.’ Zijn Ik spring hoog voor mezelf en voor die sporters onderling kunnen verto- Voor een anarchistisch toeschouw(st)er verbazing was groot, maar de mijne niet helemaal niets of niemand anders. Dus nen, lijkt bij een deel van de supporters is de nationalistische kant van sport wel minder. Dat het echt zoveel uitmaakt zei ik bij die medailleuitreiking dat ik tot de onmogelijkheden te behoren. Hier een van de vervelendste. En ook engste. wie er in de finale spelen. geen volkslied wilde. ‘Kan niet.’ ‘Toch komen nationalisme, regionaal chauvi- Iedereen weet hoe de massa’s hun na Bij individuele sporten ligt het meestal moet het van mij.’ ‘Ik vraag het wel aan nisme en clubstrijd om de hoek kijken. tionaalsocialistische leiders bejubelden, anders. Het komt wel voor dat suppor- de verantwoordelijke.’ Die deed ook Geschreven bronnen uit de eerste negen- hoe ze ieder idee van de Führer met ters graag zien dat mensen uit bepaalde nogal moeilijk, het was een zo te zien tien eeuwen van onze jaartelling ontbre- staande ovaties begroetten. Het natio- landen verliezen, maar gewoner is dat formeel ingestelde Italiaan, ‘maar waar- ken, het zal dus niet gestaafd kunnen naalsocialisme is niet meer erg in zwang, men graag ziet dat iemand die je een om dan geen volkslied?’ ‘Sono anarchista worden, maar soms lijkt het erop dat de maar de massahysterie lijkt in zwangi- beetje kent (vaak een taal- en dus land- (ik ben anarchiste).’ Dat hielp! Toen ik naijver van Bataven en Cananefaten ger dan ooit. Als de vlam al in de pan genoot) wint, nog gewoner is dat aan een paar dagen later weer goud moest (Kaninefaten) rechtstreeks geleid heeft kan slaan wanneer groepjes van elf het eind de beste algemene toejuichin- ophalen, zei hij uit zichzelf tegen de tot de spanningen tussen bepaalde groe- mannen elkaar sportsgewijs bestrijden, gen mag verwachten. muziekdraaiers dat er geen volkslied

12 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 13 hoefde. Ik vraag me wel nog steeds af Amerikaanse sprinters. Doordat die komen. Integratie! Of in elk geval kom met een anarchistische bril op. Denk aan wat voor beeld hij van anarchisme zou ontsnappingsroute bestaat, die weg bij ik binnen de sport veel meer in contact zulke gigantische manifestaties als de kunnen hebben. de armoede vandaan, trainen ze gedre- met zogeheten allochtonen dan in ande- Olympische Spelen, aan de megalomane vener en laten ze zich veel minder aflei- re kringen. bouwprojecten die daarbij horen, aan de 4 den door de rest van het leven dan de hypercommercialisering, aan de krank- Een weinig naar anarchisme ruikende beter gesitueerden. Bovendien, doordat 5 zinnige verdiensten van topsporters of hobby van sportliefhebbers is om lan- die route bestaat zijn er meer die die Het leek me wel leuk om een anti-sport- ook aan de dopingperikelen. Dat betreft denklassementen op te stellen. ‘Wij’ kant op proberen te gaan, komt veel boek, een boek van een sporthater te echter de sport zoals die in de media waren bij de Olympische spelen elfde. meer talent naar boven en langs de weg lezen. Er is volop aanleiding voor komi- verschijnt, de top van de sport, maar er ‘Wij’ willen bij de beste tien van de van de concurrentie zijn er zo meer sche verhalen, juist omdat sport in zeke- is ook een basis, de breedtesport die wereld horen. ‘Wij’ zetten in op x maal Oost-Afrikanen die in de sport dikbe- re zin over niets gaat en vreemd geregu- feitelijk geheel onafhankelijk van die goud, y maal zilver en z brons. legd brood verdienen dan Nederlanders. leerd kan zijn. Ik nam dus Lichamelijke top functioneert. Eigenlijk is die basis Genoemde landenklassementen worden Zo gaat er ook eens een geldstroom van opvoeding van Midas Dekkers ter hand, anarchistisch gezien juist heel interes- nogal beïnvloed door de regeling dat de rijke streken naar Afrika. maar moest vervolgens flink moeite sant, want het is allemaal vrijwillige per land meestal een maximum aantal De Nederlanders zijn het langste volk doen om het uit te lezen. Wat een slecht associatie van individuen, het is alle- deelnemers is toegestaan. Nederland, van de wereld, waarbij de vrouwen nog boek. Eén brok drogredeneringen. Hij maal zelf georganiseerd, vaak ook bui- als enige streek op aarde waar de wat meer boven de rest uitsteken dan de ergert zich nogal als hij wandelend in de ten alle commercie om en zelf gefinan- schaatssport zeer populair is, moet altijd mannen, en langs de lijn van de etnische duinen door een groepje hijgende en in cierd. Stel je voor dat andere maatschap- een zwik sterke schaatsers (m/v) thuis voordeeltjes geredeneerd zouden ‘wij’ kleurig tenue gestoken mannen van pelijke verschijnselen op dezelfde laten, Kenia en Ethiopië moeten bosjes uit moeten kunnen blinken in sporten middelbare leeftijd wordt gepasseerd, manier georganiseerd waren, de zorg, medaillekandidaten thuis laten bij de waar lengte een voordeel betekent, hoe en dat brengt hij dan in diskrediet door groenteteelt, vuilnisophalen. Sport is langere afstanden in de atletiek, enzo- klein ook. Teamsporten dus als basket- te beginnen over de vernielingen door natuurlijk leuker dan vuilnis ophalen, voort. Een wereldkampioenschap is dan bal en volleybal, maar ook mijn geliefde voetbalhooligans. Dat niveau, ik over- dus sport wordt eerder van onderop niet meer een kampioenschap van de hoogspringen – laat nu juist het drijf nauwelijks. Het is een gepatenteer- opgezet dan troep opruimen. besten van de wereld, want veel van de Nederlands record hoogspringen bij de de methode van columnisten, maar ook besten zitten thuis. vrouwen heel erg matig zijn. De sociaal- binnen linkse kringen niet ongebruike- 6 Via de Kenianen kom ik op etniciteit. economische omstandigheden leiden lijk, om iets wat je niet zint belachelijk te Een opmerking van sporthaters over Hoe komt het dat er zo ontzaglijk veel hier niet tot het zoeken van een route maken door een uitwas te zoeken en sport zou kunnen zijn dat sporters van goede Oost-Afrikaanse hardlopers zijn? via de sport naar roem of rijkdom, maar dan te denken dat je een punt hebt. die uitslovers zijn, al die aandacht voor Of dat het sprinten in de atletiek zo leiden eerder tot dikbuikerij. De enige goede gymnastiek is volgens het lichamelijke. Merkwaardigerwijs is gedomineerd wordt door afstammelin- Qua etniciteiten is mijn sport, atletiek, Dekkers hersengymnastiek, maar het het grootste deel van de sporthaters gen van slaven van West-Afrikaanse overigens een leuk voorbeeld van hoe ironische is dat er decennialang een langs andere wegen juist zeer gepreoc- origine? Direct concluderen tot geneti- allerlei mensen samen kunnen werken. radioprogramma is geweest dat ‘her- cupeerd met het lijfelijke, langs de weg sche voordelen gaat wat te snel, want Ik ben voor het clubblad van mijn ver- sengymnastiek’ heette en dat dat van de vraatzucht namelijk of de weg genetisch onderzoek heeft maar weinig eniging eens een reeks gaan maken over gemaakt werd door Jan van Herpen, die van de chemische verslavingen – of verschillen aan het licht kunnen bren- alle moedertalen die binnen de vereni- een van de pioniers was in het laten hol- langs allebei die wegen. Als critici van gen. ging voorkomen, om iedereen in die len van groepjes mannen van middel- de sportieve lichaamscultuur hebben ze Er is hier ook een sterke sociaal-econo- talen ‘hallo’ of ‘hup’ en dergelijke te bare leeftijd! zichzelf daarmee eigenlijk buiten spel mische component in het spel, die een leren zeggen. Ach, misschien was Midas wel zo gezet (om ook eens een voetbalterm te klein aangeboren verschil enorm kan Het plan is maar ten dele volvoerd, iemand die bij gym altijd als laatste gebruiken). Intussen is er natuurlijk wel versterken. In de Grieks-Romeinse tijd maar de talen die op de rol stonden gekozen werd en daar nog steeds niet allerlei kritiek op sport mogelijk. was sport dacht ik voor slaven die uit- waren Ethiopisch, Berbers, Sranan overheen is. En daarmee houd ik op Neem ecologie. Het alleronecologischt blonken een route naar een beter leven, Tonga, Sarnami, Papiaments, Arabisch, over Dekkers. zijn speedbootraces, motorcross en in elk geval is dat nu het geval bij Russisch, Fries, Kiswahili, Zweeds en Uitwassen, het is niet moeilijk om in de andere CO2-sporten. Bezoek ook eens Afrikaanse afstandlopers en Afro- nog een paar waar ik even niet op kan sport uitwassen aan te wijzen, zeker niet een skipiste in de zomer, dat blijkt dan

14 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 15 hoefde. Ik vraag me wel nog steeds af Amerikaanse sprinters. Doordat die komen. Integratie! Of in elk geval kom met een anarchistische bril op. Denk aan wat voor beeld hij van anarchisme zou ontsnappingsroute bestaat, die weg bij ik binnen de sport veel meer in contact zulke gigantische manifestaties als de kunnen hebben. de armoede vandaan, trainen ze gedre- met zogeheten allochtonen dan in ande- Olympische Spelen, aan de megalomane vener en laten ze zich veel minder aflei- re kringen. bouwprojecten die daarbij horen, aan de 4 den door de rest van het leven dan de hypercommercialisering, aan de krank- Een weinig naar anarchisme ruikende beter gesitueerden. Bovendien, doordat 5 zinnige verdiensten van topsporters of hobby van sportliefhebbers is om lan- die route bestaat zijn er meer die die Het leek me wel leuk om een anti-sport- ook aan de dopingperikelen. Dat betreft denklassementen op te stellen. ‘Wij’ kant op proberen te gaan, komt veel boek, een boek van een sporthater te echter de sport zoals die in de media waren bij de Olympische spelen elfde. meer talent naar boven en langs de weg lezen. Er is volop aanleiding voor komi- verschijnt, de top van de sport, maar er ‘Wij’ willen bij de beste tien van de van de concurrentie zijn er zo meer sche verhalen, juist omdat sport in zeke- is ook een basis, de breedtesport die wereld horen. ‘Wij’ zetten in op x maal Oost-Afrikanen die in de sport dikbe- re zin over niets gaat en vreemd geregu- feitelijk geheel onafhankelijk van die goud, y maal zilver en z brons. legd brood verdienen dan Nederlanders. leerd kan zijn. Ik nam dus Lichamelijke top functioneert. Eigenlijk is die basis Genoemde landenklassementen worden Zo gaat er ook eens een geldstroom van opvoeding van Midas Dekkers ter hand, anarchistisch gezien juist heel interes- nogal beïnvloed door de regeling dat de rijke streken naar Afrika. maar moest vervolgens flink moeite sant, want het is allemaal vrijwillige per land meestal een maximum aantal De Nederlanders zijn het langste volk doen om het uit te lezen. Wat een slecht associatie van individuen, het is alle- deelnemers is toegestaan. Nederland, van de wereld, waarbij de vrouwen nog boek. Eén brok drogredeneringen. Hij maal zelf georganiseerd, vaak ook bui- als enige streek op aarde waar de wat meer boven de rest uitsteken dan de ergert zich nogal als hij wandelend in de ten alle commercie om en zelf gefinan- schaatssport zeer populair is, moet altijd mannen, en langs de lijn van de etnische duinen door een groepje hijgende en in cierd. Stel je voor dat andere maatschap- een zwik sterke schaatsers (m/v) thuis voordeeltjes geredeneerd zouden ‘wij’ kleurig tenue gestoken mannen van pelijke verschijnselen op dezelfde laten, Kenia en Ethiopië moeten bosjes uit moeten kunnen blinken in sporten middelbare leeftijd wordt gepasseerd, manier georganiseerd waren, de zorg, medaillekandidaten thuis laten bij de waar lengte een voordeel betekent, hoe en dat brengt hij dan in diskrediet door groenteteelt, vuilnisophalen. Sport is langere afstanden in de atletiek, enzo- klein ook. Teamsporten dus als basket- te beginnen over de vernielingen door natuurlijk leuker dan vuilnis ophalen, voort. Een wereldkampioenschap is dan bal en volleybal, maar ook mijn geliefde voetbalhooligans. Dat niveau, ik over- dus sport wordt eerder van onderop niet meer een kampioenschap van de hoogspringen – laat nu juist het drijf nauwelijks. Het is een gepatenteer- opgezet dan troep opruimen. besten van de wereld, want veel van de Nederlands record hoogspringen bij de de methode van columnisten, maar ook besten zitten thuis. vrouwen heel erg matig zijn. De sociaal- binnen linkse kringen niet ongebruike- 6 Via de Kenianen kom ik op etniciteit. economische omstandigheden leiden lijk, om iets wat je niet zint belachelijk te Een opmerking van sporthaters over Hoe komt het dat er zo ontzaglijk veel hier niet tot het zoeken van een route maken door een uitwas te zoeken en sport zou kunnen zijn dat sporters van goede Oost-Afrikaanse hardlopers zijn? via de sport naar roem of rijkdom, maar dan te denken dat je een punt hebt. die uitslovers zijn, al die aandacht voor Of dat het sprinten in de atletiek zo leiden eerder tot dikbuikerij. De enige goede gymnastiek is volgens het lichamelijke. Merkwaardigerwijs is gedomineerd wordt door afstammelin- Qua etniciteiten is mijn sport, atletiek, Dekkers hersengymnastiek, maar het het grootste deel van de sporthaters gen van slaven van West-Afrikaanse overigens een leuk voorbeeld van hoe ironische is dat er decennialang een langs andere wegen juist zeer gepreoc- origine? Direct concluderen tot geneti- allerlei mensen samen kunnen werken. radioprogramma is geweest dat ‘her- cupeerd met het lijfelijke, langs de weg sche voordelen gaat wat te snel, want Ik ben voor het clubblad van mijn ver- sengymnastiek’ heette en dat dat van de vraatzucht namelijk of de weg genetisch onderzoek heeft maar weinig eniging eens een reeks gaan maken over gemaakt werd door Jan van Herpen, die van de chemische verslavingen – of verschillen aan het licht kunnen bren- alle moedertalen die binnen de vereni- een van de pioniers was in het laten hol- langs allebei die wegen. Als critici van gen. ging voorkomen, om iedereen in die len van groepjes mannen van middel- de sportieve lichaamscultuur hebben ze Er is hier ook een sterke sociaal-econo- talen ‘hallo’ of ‘hup’ en dergelijke te bare leeftijd! zichzelf daarmee eigenlijk buiten spel mische component in het spel, die een leren zeggen. Ach, misschien was Midas wel zo gezet (om ook eens een voetbalterm te klein aangeboren verschil enorm kan Het plan is maar ten dele volvoerd, iemand die bij gym altijd als laatste gebruiken). Intussen is er natuurlijk wel versterken. In de Grieks-Romeinse tijd maar de talen die op de rol stonden gekozen werd en daar nog steeds niet allerlei kritiek op sport mogelijk. was sport dacht ik voor slaven die uit- waren Ethiopisch, Berbers, Sranan overheen is. En daarmee houd ik op Neem ecologie. Het alleronecologischt blonken een route naar een beter leven, Tonga, Sarnami, Papiaments, Arabisch, over Dekkers. zijn speedbootraces, motorcross en in elk geval is dat nu het geval bij Russisch, Fries, Kiswahili, Zweeds en Uitwassen, het is niet moeilijk om in de andere CO2-sporten. Bezoek ook eens Afrikaanse afstandlopers en Afro- nog een paar waar ik even niet op kan sport uitwassen aan te wijzen, zeker niet een skipiste in de zomer, dat blijkt dan

14 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 15 een ecologisch rampgebied te zijn. Een mensen in de sportscholen geen electra kunstgrasveld is qua ecologie geen óp? hoogstandje, evenals een kunststofatle- tiekbaan. Gewone sportvelden van echt 7 gras worden vermoedelijk niet ecolo- In een vervettende samenleving kan de gisch beheerd, in elk geval had ik eens gang naar het fitnesscentrum natuurlijk op het speerwerpveld de dertigmeter- gunstige effecten hebben. Het is een lijn gemarkeerd door madeliefjes daar- stadse aanpak, zou ik bijna zeggen, heen te verplaatsen, en plots waren al want wie buiten woont gaat liever de die madeliefjes weg. Blijkbaar bestaan natuur in, maar alles is meegenomen. er vergiften die selectief gras laten staan Een karikatuur van de fitnessbezoeker en de rest vernielen. is iemand die overal de lift of de roltrap Ook bepaald niet ecologisch is de felle neemt en daarnaast af en toe met de verlichting van sportvelden. Ik woon auto naar het fitnesscentrum één kilo- driehoog en op tweehonderd meter van meter van huis gaat om daar met een sportvelden, waarvan de verlichting bij koptelefoon op (terwijl er al muziek uit mij naar binnen schijnt en zo sterk is dat de luidsprekers komt) met een wezen- er nét bij te lezen valt. Zo vernuftig als loze, ieder contact mijdende blik flink men is bij het verzinnen van chemische wat zweet op te wekken, met na afloop verdelgingsmiddelen, zo klungelig zijn direct een flesje calorieënrijke sport- de lampen rond sportvelden ontwor- drank. Zulke mensen zie je daar inder- pen. Het is toch niet zo moeilijk om daad, maar er is ook een intellectuele ervoor te zorgen dat het licht uitsluitend variant van de fitnesser, iemand die op keerd zou kunnen vinden dat mannen dens het sporten. op de velden terechtkomt en niet in de de hometrainer een groot aantal kilome- te véél aan sport doen. (Ik vind dat laat- Bij de karikatuur hoort ook dat sporters huizen van de buren? ters wegfietst, intussen een boek lezend ste juist niet, ik vind het veel gezelliger harder bewegen, maar tevens harder Rond sportvelden staan geluidsinstalla- – de combinatie van fietsen en lezen lukt als er meer vrouwen meedoen.) In de slijten. Daar valt heel wat op af te din- ties, die gebruiken niet erg veel stroom, in de vrije natuur niet, dus hier is het topsport blijkt het sexisme ondermeer gen. Slijtage is een gevolg van (over) dat scheelt. Waar weer tegenover staat fitnesscentrum een gat in de markt. uit veel minder persaandacht voor wat belasting, maar dan wel in combinatie dat er uit die luidsprekers een hoop Wie je er ook ziet zijn jonge én oude de vrouwen doen. met te weinig herstel. Ons lijf zit heel overbodig gebazel klinkt en dat men meiden die keuvelenderwijs bij allerlei Overigens verbaas ik me vooral bij de interessant in elkaar, de reactie op een grote voorkeur lijkt te hebben voor fitnessapparaten wat lichte gewichten fitnessende jonge meiden hoe verschrik- stevige fysieke prikkel is dat het lijf stompzinnige muziek. Dat vind ik ove- heen en weer bewegen. Of jonge én kelijk weinig ze aankunnen. Dat heb ik ervoor gaat zorgen dat zo’n zelfde prik- rigens overal waar ongevraagd muziek oude jongens die meestal in stilte juist uit eigen waarneming omdat ik ook wel kel een volgende keer gemakkelijker over de mensen wordt uitgestrooid, van zo zwaar mogelijke gewichten verplaat- eens naar de fitness ga, als het heel erg opgevangen kan worden. Het hele prin- Hoog Catharijne tot Appelscha. sen. Er is, door de bank genomen, een beroerd weer is bijvoorbeeld of als er cipe van training berust daar op: de Weer een ander gebruik van electra vind vrij groot verschil tussen de seksen in iets speciaals moet bij het herstel van training bevat een verstoring van het je in de sportscholen. Ik kan er met mijn hun opvattingen over spieren en wat een blessure. systeem en het lijf gaat dat herstellen verstand niet bij dat mensen op een elec- daarmee te doen. Je kunt natuurlijk ook Bij de karikatuur van de sporter hoort maar doet er een schepje bovenop. Voor trisch aangedreven loopband gaan zeggen dat in de sportschool weer eens ‘die zijn allemaal geblesseerd’. Ach, zou het herstel moet je wel de tijd nemen. lopen hollen, terwijl je dat ook in de aan het licht komt dat de samenleving ik kunnen zeggen, het is van tweeën Mijn vele hoogspringen plús herstellen vrije natuur zou kunnen doen. Maar het in veel opzichten nog steeds seksistisch een, of een blessure aan de hartspier leidt dus tot extra dik kraakbeen in m’n gebeurt. Abonnementen voor fitness- van aard is. Dit blijkt ook in de georga- vanwege het nietsdoen (niet-hardlopers knieën, het tegendeel van slijtage. centra zijn vele malen duurder dan voor niseerde sport waar de deelname van zijn doodlopers) of af en toe onverhoopt Helemaal niets doen geeft het omge- een sportclub, hoe kan die industrie dan vrouwen een stuk te laag is, vergeleken een blessure van een spier, pees of keerde effect van trainen; het kraakbeen zo floreren? En waarom wekken al die met de mannen, hoewel je ook omge- gewricht vanwege net te veel doen tij- wordt daar langzaam dunner van. Dan

16 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 17 een ecologisch rampgebied te zijn. Een mensen in de sportscholen geen electra kunstgrasveld is qua ecologie geen óp? hoogstandje, evenals een kunststofatle- tiekbaan. Gewone sportvelden van echt 7 gras worden vermoedelijk niet ecolo- In een vervettende samenleving kan de gisch beheerd, in elk geval had ik eens gang naar het fitnesscentrum natuurlijk op het speerwerpveld de dertigmeter- gunstige effecten hebben. Het is een lijn gemarkeerd door madeliefjes daar- stadse aanpak, zou ik bijna zeggen, heen te verplaatsen, en plots waren al want wie buiten woont gaat liever de die madeliefjes weg. Blijkbaar bestaan natuur in, maar alles is meegenomen. er vergiften die selectief gras laten staan Een karikatuur van de fitnessbezoeker en de rest vernielen. is iemand die overal de lift of de roltrap Ook bepaald niet ecologisch is de felle neemt en daarnaast af en toe met de verlichting van sportvelden. Ik woon auto naar het fitnesscentrum één kilo- driehoog en op tweehonderd meter van meter van huis gaat om daar met een sportvelden, waarvan de verlichting bij koptelefoon op (terwijl er al muziek uit mij naar binnen schijnt en zo sterk is dat de luidsprekers komt) met een wezen- er nét bij te lezen valt. Zo vernuftig als loze, ieder contact mijdende blik flink men is bij het verzinnen van chemische wat zweet op te wekken, met na afloop verdelgingsmiddelen, zo klungelig zijn direct een flesje calorieënrijke sport- de lampen rond sportvelden ontwor- drank. Zulke mensen zie je daar inder- pen. Het is toch niet zo moeilijk om daad, maar er is ook een intellectuele ervoor te zorgen dat het licht uitsluitend variant van de fitnesser, iemand die op keerd zou kunnen vinden dat mannen dens het sporten. op de velden terechtkomt en niet in de de hometrainer een groot aantal kilome- te véél aan sport doen. (Ik vind dat laat- Bij de karikatuur hoort ook dat sporters huizen van de buren? ters wegfietst, intussen een boek lezend ste juist niet, ik vind het veel gezelliger harder bewegen, maar tevens harder Rond sportvelden staan geluidsinstalla- – de combinatie van fietsen en lezen lukt als er meer vrouwen meedoen.) In de slijten. Daar valt heel wat op af te din- ties, die gebruiken niet erg veel stroom, in de vrije natuur niet, dus hier is het topsport blijkt het sexisme ondermeer gen. Slijtage is een gevolg van (over) dat scheelt. Waar weer tegenover staat fitnesscentrum een gat in de markt. uit veel minder persaandacht voor wat belasting, maar dan wel in combinatie dat er uit die luidsprekers een hoop Wie je er ook ziet zijn jonge én oude de vrouwen doen. met te weinig herstel. Ons lijf zit heel overbodig gebazel klinkt en dat men meiden die keuvelenderwijs bij allerlei Overigens verbaas ik me vooral bij de interessant in elkaar, de reactie op een grote voorkeur lijkt te hebben voor fitnessapparaten wat lichte gewichten fitnessende jonge meiden hoe verschrik- stevige fysieke prikkel is dat het lijf stompzinnige muziek. Dat vind ik ove- heen en weer bewegen. Of jonge én kelijk weinig ze aankunnen. Dat heb ik ervoor gaat zorgen dat zo’n zelfde prik- rigens overal waar ongevraagd muziek oude jongens die meestal in stilte juist uit eigen waarneming omdat ik ook wel kel een volgende keer gemakkelijker over de mensen wordt uitgestrooid, van zo zwaar mogelijke gewichten verplaat- eens naar de fitness ga, als het heel erg opgevangen kan worden. Het hele prin- Hoog Catharijne tot Appelscha. sen. Er is, door de bank genomen, een beroerd weer is bijvoorbeeld of als er cipe van training berust daar op: de Weer een ander gebruik van electra vind vrij groot verschil tussen de seksen in iets speciaals moet bij het herstel van training bevat een verstoring van het je in de sportscholen. Ik kan er met mijn hun opvattingen over spieren en wat een blessure. systeem en het lijf gaat dat herstellen verstand niet bij dat mensen op een elec- daarmee te doen. Je kunt natuurlijk ook Bij de karikatuur van de sporter hoort maar doet er een schepje bovenop. Voor trisch aangedreven loopband gaan zeggen dat in de sportschool weer eens ‘die zijn allemaal geblesseerd’. Ach, zou het herstel moet je wel de tijd nemen. lopen hollen, terwijl je dat ook in de aan het licht komt dat de samenleving ik kunnen zeggen, het is van tweeën Mijn vele hoogspringen plús herstellen vrije natuur zou kunnen doen. Maar het in veel opzichten nog steeds seksistisch een, of een blessure aan de hartspier leidt dus tot extra dik kraakbeen in m’n gebeurt. Abonnementen voor fitness- van aard is. Dit blijkt ook in de georga- vanwege het nietsdoen (niet-hardlopers knieën, het tegendeel van slijtage. centra zijn vele malen duurder dan voor niseerde sport waar de deelname van zijn doodlopers) of af en toe onverhoopt Helemaal niets doen geeft het omge- een sportclub, hoe kan die industrie dan vrouwen een stuk te laag is, vergeleken een blessure van een spier, pees of keerde effect van trainen; het kraakbeen zo floreren? En waarom wekken al die met de mannen, hoewel je ook omge- gewricht vanwege net te veel doen tij- wordt daar langzaam dunner van. Dan

16 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 17 ligt overbelasting des te meer op de laten. Dat klinkt wel anarchistisch ver- 100 meter, de 200 enzovoort. We hielden libel ingehaald wordt vraag ik me af hoe loer. antwoord, maar toch vind ik het niks. recordlijsten bij met de tijden van ieder- snel zo’n insect eigenlijk kan vliegen, Ik kom niet zo vaak onder de mensen. Als iemand voor de sport kiest en het een uit de straat, vriendjes en vriendin- idem voor een valk die een trein bij Wel bij sportwedstrijden en daar zie je spelletje blijkbaar wil spelen, maar zo netjes enzovoort. blijkt te kunnen houden. De libel en de een gemiddeld zeer gezonde groep flauw is om het spelletje niet echt te wil- Het bleek geen bevlieging en toen ik valk kan ik niet vragen om onder gecon- mensen, ze zitten goed in hun vel, bewe- len spelen, nou dan maar een verban- zestien was zeiden mijn ouders ‘zouden troleerde omstandigheden een bepaalde gen lekker, ze hebben geen overgewicht ning naar buiten de sport, toch? Daar jullie niet op atletiek gaan?’ Had ik hele- afstand op maximale snelheid af te leg- – wel in het publiek trouwens, waar gelden de sportregels niet. maal niet aan gedacht! Ik heb dat toen gen, een mens wel. In de atletiek gebeurt helaas ook een enkeling staat te roken. Er wordt buiten de sport volgens top- een jaar of tien gedaan, met niet al te dat en er komen verbluffende dingen Toen ik onlangs bij de Pinksterlanddagen sporters echter wel erg weinig ver- veel succes omdat we waarschijnlijk te uit. Zet in huis op de vloer maar eens de in Appelscha kwam schrok ik eerlijk diend… Of in andere woorden: zou er hard trainden. Na een pauze van twin- 8,95m van het wereldrecord versprin- gezegd nogal. Wat een contrast met een niet zo veel kapitaal in het spel zijn, dan tig jaar ben ik op mijn vijfenveertigste gen van de mannen uit, of tegen de groep atleten, wat een ongezonde meute, was het dopingprobleem waarschijnlijk weer begonnen. Enorme spierpijn! Maar muur de 2,09m hoog van de beste hoog- gemiddeld gesproken. De karikatuur veel en veel minder groot. Al zijn er ook die ging over, het ging steeds beter, ik springster. van de niet-sporter loopt daar in het individuen én naties die om de roem probeerde ongeveer alles (alleen de echt rond. Wat jammer toch, alsof men naar doping grijpen. Kapitaal én staten estafette ligt me niet erg, daarin ben je Ik denk dat er niet veel lofzangen op de massaal van plan is kort te leven – ik zie afschaffen dus maar, die roem zien we weer van anderen afhankelijk) en bij de sport in anarchistische bladen zullen liever dat de kapitalisten ongezond daarna wel. oudemensenatletiek is de deelname niet hebben gestaan, misschien heeft de AS leven dan de anti-kapitalisten. zo groot, dus voor je het weet ben je hier wel een primeur? Anarchisten ver- 9 beroemd. In zeer kleine kring. geten het lijf nogal eens, terwijl dat lijf 8 Wanneer je een stuk schrijft over anar- Ik kan niet verhelen dat het leuk is om toch het huis van de geest is. Een onder- Een van de uitwassen in de topsport is chisme of als je een persbericht schrijft felicitaties te krijgen na een record, maar zoek onder oudere sporters leverde op het verschijnsel doping en de anarchisti- bij een actie, dan gooi je daar natuurlijk toch ligt daar voor mij geen drijfveer. De dat iemand die drie jaar van het leven sche beschouw(st)er komt daar in een met je pet naar, je strooit spelfouten, atletiek is gewoon erg uitdagend. Fysiek, aan sporten besteedt ongeveer drie jaar interessante spagaat terecht. De aard kromme zinnen enzovoort in het rond. motorisch, maar ook intellectueel. Het is ouder wordt dan niet-sporters die rede- van het spelletje is dat het allerlei regels Natuurlijk niet! Je legt de lat hoog. Sport een erg ontwikkelde sport en over de lijk gezond leven. Dat levert dan niet heeft. Een stel kinderen is bijvoorbeeld is alleen maar dat dat bij allerlei veel technieken is heel veel nagedacht, het is veel op – drie jaar plezier, dat wel. Maar op straat met een bal om het verst aan oefening vergende kunstjes ook gedaan natuurkunde in de praktijk en het men- onderzoek leverde ook op dat sporters het werpen (vroeger speelden we de wordt. Dat is heel erg leuk! selijk lichaam zit geweldig interessant aan het eind van hun leven veel minder hele dag op straat, nu kan dat niet want Althans dat vind ik. Er zijn sporten in elkaar. Hoe mobiliseer je al die sukkelende jaren hebben dan de gewo- het blik van pa en ma staat daar) en waarin nauw samengewerkt moet wor- lichaamsdelen en hoe krijg je daar, al is ne mens, dat liep wel op tot een decen- eentje kan niet tegen zijn of haar verlies den, de teamsporten, dubbelspelen, de het maar één maal, het maximale uit? nium. Een decennium waarin voor de en gooit met een lichtere bal. ‘Flauwerd, grote boten bij roeien en kano en dat zal Het is ook een soort veldbiologie. goede zaak van alles en nog wat gedaan als je het nog ’ns doet mag je niet meer heus leuk zijn, maar ik heb een sterke Wanneer ik fietsend door een vliegende kan worden. meedoen!’ voorkeur voor de allerindividueelste Dopinggebruik in de sport is net zoiets, sporten en daarbinnen voor de echte niet tegen verlies kunnen of per se wil- sporten, ik bedoel de hard meetbare len winnen om een gemankeerd ego op sporten. Atletiek, schaatsen, roeien, te peppen of extra verdiensten te gene- zwemmen, de tijdrit bij het fietsen, enzo- reren, wat dan ook, en dan maar naar de voort. Toen ik een jaar of veertien was, chemische trucendoos grijpen. De sport was er bij de buren een logé die rondjes komt dan als antwoord met dingen als ging hardlopen. Er gingen een paar kin- dopingtests en schorsingen. Een heel deren uit de buurt meedoen en na ver- gedoe is dat, en sommigen bevelen loop van tijd stonden er allerlei streepjes daarom aan om de doping maar vrij te op straat om de start te markeren van de

18 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 19 ligt overbelasting des te meer op de laten. Dat klinkt wel anarchistisch ver- 100 meter, de 200 enzovoort. We hielden libel ingehaald wordt vraag ik me af hoe loer. antwoord, maar toch vind ik het niks. recordlijsten bij met de tijden van ieder- snel zo’n insect eigenlijk kan vliegen, Ik kom niet zo vaak onder de mensen. Als iemand voor de sport kiest en het een uit de straat, vriendjes en vriendin- idem voor een valk die een trein bij Wel bij sportwedstrijden en daar zie je spelletje blijkbaar wil spelen, maar zo netjes enzovoort. blijkt te kunnen houden. De libel en de een gemiddeld zeer gezonde groep flauw is om het spelletje niet echt te wil- Het bleek geen bevlieging en toen ik valk kan ik niet vragen om onder gecon- mensen, ze zitten goed in hun vel, bewe- len spelen, nou dan maar een verban- zestien was zeiden mijn ouders ‘zouden troleerde omstandigheden een bepaalde gen lekker, ze hebben geen overgewicht ning naar buiten de sport, toch? Daar jullie niet op atletiek gaan?’ Had ik hele- afstand op maximale snelheid af te leg- – wel in het publiek trouwens, waar gelden de sportregels niet. maal niet aan gedacht! Ik heb dat toen gen, een mens wel. In de atletiek gebeurt helaas ook een enkeling staat te roken. Er wordt buiten de sport volgens top- een jaar of tien gedaan, met niet al te dat en er komen verbluffende dingen Toen ik onlangs bij de Pinksterlanddagen sporters echter wel erg weinig ver- veel succes omdat we waarschijnlijk te uit. Zet in huis op de vloer maar eens de in Appelscha kwam schrok ik eerlijk diend… Of in andere woorden: zou er hard trainden. Na een pauze van twin- 8,95m van het wereldrecord versprin- gezegd nogal. Wat een contrast met een niet zo veel kapitaal in het spel zijn, dan tig jaar ben ik op mijn vijfenveertigste gen van de mannen uit, of tegen de groep atleten, wat een ongezonde meute, was het dopingprobleem waarschijnlijk weer begonnen. Enorme spierpijn! Maar muur de 2,09m hoog van de beste hoog- gemiddeld gesproken. De karikatuur veel en veel minder groot. Al zijn er ook die ging over, het ging steeds beter, ik springster. van de niet-sporter loopt daar in het individuen én naties die om de roem probeerde ongeveer alles (alleen de echt rond. Wat jammer toch, alsof men naar doping grijpen. Kapitaal én staten estafette ligt me niet erg, daarin ben je Ik denk dat er niet veel lofzangen op de massaal van plan is kort te leven – ik zie afschaffen dus maar, die roem zien we weer van anderen afhankelijk) en bij de sport in anarchistische bladen zullen liever dat de kapitalisten ongezond daarna wel. oudemensenatletiek is de deelname niet hebben gestaan, misschien heeft de AS leven dan de anti-kapitalisten. zo groot, dus voor je het weet ben je hier wel een primeur? Anarchisten ver- 9 beroemd. In zeer kleine kring. geten het lijf nogal eens, terwijl dat lijf 8 Wanneer je een stuk schrijft over anar- Ik kan niet verhelen dat het leuk is om toch het huis van de geest is. Een onder- Een van de uitwassen in de topsport is chisme of als je een persbericht schrijft felicitaties te krijgen na een record, maar zoek onder oudere sporters leverde op het verschijnsel doping en de anarchisti- bij een actie, dan gooi je daar natuurlijk toch ligt daar voor mij geen drijfveer. De dat iemand die drie jaar van het leven sche beschouw(st)er komt daar in een met je pet naar, je strooit spelfouten, atletiek is gewoon erg uitdagend. Fysiek, aan sporten besteedt ongeveer drie jaar interessante spagaat terecht. De aard kromme zinnen enzovoort in het rond. motorisch, maar ook intellectueel. Het is ouder wordt dan niet-sporters die rede- van het spelletje is dat het allerlei regels Natuurlijk niet! Je legt de lat hoog. Sport een erg ontwikkelde sport en over de lijk gezond leven. Dat levert dan niet heeft. Een stel kinderen is bijvoorbeeld is alleen maar dat dat bij allerlei veel technieken is heel veel nagedacht, het is veel op – drie jaar plezier, dat wel. Maar op straat met een bal om het verst aan oefening vergende kunstjes ook gedaan natuurkunde in de praktijk en het men- onderzoek leverde ook op dat sporters het werpen (vroeger speelden we de wordt. Dat is heel erg leuk! selijk lichaam zit geweldig interessant aan het eind van hun leven veel minder hele dag op straat, nu kan dat niet want Althans dat vind ik. Er zijn sporten in elkaar. Hoe mobiliseer je al die sukkelende jaren hebben dan de gewo- het blik van pa en ma staat daar) en waarin nauw samengewerkt moet wor- lichaamsdelen en hoe krijg je daar, al is ne mens, dat liep wel op tot een decen- eentje kan niet tegen zijn of haar verlies den, de teamsporten, dubbelspelen, de het maar één maal, het maximale uit? nium. Een decennium waarin voor de en gooit met een lichtere bal. ‘Flauwerd, grote boten bij roeien en kano en dat zal Het is ook een soort veldbiologie. goede zaak van alles en nog wat gedaan als je het nog ’ns doet mag je niet meer heus leuk zijn, maar ik heb een sterke Wanneer ik fietsend door een vliegende kan worden. meedoen!’ voorkeur voor de allerindividueelste Dopinggebruik in de sport is net zoiets, sporten en daarbinnen voor de echte niet tegen verlies kunnen of per se wil- sporten, ik bedoel de hard meetbare len winnen om een gemankeerd ego op sporten. Atletiek, schaatsen, roeien, te peppen of extra verdiensten te gene- zwemmen, de tijdrit bij het fietsen, enzo- reren, wat dan ook, en dan maar naar de voort. Toen ik een jaar of veertien was, chemische trucendoos grijpen. De sport was er bij de buren een logé die rondjes komt dan als antwoord met dingen als ging hardlopen. Er gingen een paar kin- dopingtests en schorsingen. Een heel deren uit de buurt meedoen en na ver- gedoe is dat, en sommigen bevelen loop van tijd stonden er allerlei streepjes daarom aan om de doping maar vrij te op straat om de start te markeren van de

18 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 19 armen gespreid de wielen zo stevig wist of vrouw die het Kanaal zou overzwem- DE ZWEMTOCHT VAN RINUS VAN DER LUBBE vast te houden dat ze hem niet vooruit men. geduwd kregen. Zoals zo velen kon Rinus zo’n bedrag Over armoede en amusement in de jaren dertig goed gebruiken. Met het geld wilde hij Bekend geworden is Rinus door zijn een kolonie voor werklozen oprichten. Hans Ramaer vele reizen naar allerlei landen in Hij trainde nu harder dan ooit en ging Europa, meestal te voet, af en toe met de twee keer op de fiets naar Calais om De jaren dertig, ‘de magere jaren’, waren de jaren van crisis, werkloosheid en armoede. Maar trein en soms ook liftend – biappen poolshoogte te nemen. Volgens Het tegelijker was het de tijd waarin de vermaaksindustrie floreerde. Revue, cabaret, jazz, film heette dat in die tijd – per auto of paard Leven dacht de Fransman Rançon die de en sport, vooral de voetbalsport, veroverden het publiek. Niet alleen in Nederland, maar in en wagen. Zo vertrok hij eind januari supervisie had over de Kanaalzwem heel Europa en zeker ook in de Verenigde Staten. De voetbaltribunes puilden uit, de dansza- 1933 naar Berlijn. Het zou zijn aller- merij, dat Rinus een goede kans maakte len zaten op zaterdagavond stampvol. ‘Mens, durf te leven’,was een bekende vaderlandse laatste reis worden. Via Kleef, Düsseldorf, om in Engeland aan land te stappen. In meezinger. Paderborn, Braunschweig, Magdenburg een zwempak met hamer en sikkel, had Zeker voor de miljoenen werklozen en kleine middenstanders was het dagelijks leven en Potsdam kwam hij op 18 februari in hij overigens tegen Van Albada gezegd. (‘brood’) zorgelijk, maar die zorgen waren meestal vergeten op het moment dat ze zich over- de Duitse hoofdstad aan. Een vrachtwa- Maar geldproblemen gooiden roet in gaven aan het vermaak (‘spelen’). Sommige armen wisten zelfs van die nood te profitreren. genchauffeur had hem de laatste kilo- het eten. Dat begon al bij het trainen in Ze grepen de vraag naar amusement aan om tegen betaling voor publiek op te treden als meters een lift gegeven. Negen dagen Calais. Hij had er kosteloos onderdak acrobaat of muzikant. Zo gingen anarchisten als Douwe de Wit, Nico Reket en Johan te Slaa, later ging de Reichstag, het parlements- gevonden in een pension. Als tegen- net als vele anderen de straat op om te zingen en te musiceren, al dan niet met een vergun- gebouw in Berlijn, in vlammen op. prestatie metselde hij een muurtje. Maar ning op zak. Pierders werden ze genoemd. de pensionhouder voelde er niets voor Erg in trek waren de grote dansmarathons, vooral in de Verenigde Staten. De deelnemers Minder bekend is dat Rinus een geoe- om hem langdurig te huisvesten en dansten tot ze er bij neervielen en dat kon dagen duren. Wie het langst op de been wisten de fend zwemmer was. Hij zwom geregeld, schakelde de politie in die Rinus prompt blijven wonnen aantrekkelijke (geld)prijzen. Ook de bokswedstrijden voor amateurs met ook ’s nachts en bij ruwe zee, in de over de grens zette. Teleurgesteld fietste beloningen voor de winnaars waren populair. Noordzee bij Katwijk. Leidse vrienden hij terug naar Leiden. en kameraden als Simon Harteveld, In Leiden probeerde in die jaren een autonoom, steeds gericht op de belan- Wim van Erkel en Koos de Vink gingen Ondertussen was het hem duidelijk jonge metselaar te overleven. Rinus van gen van het proletariaat. In 1933 stak hij wel eens met hem mee. Koos paste eens geworden dat je niet zo maar de over- der Lubbe (1909-1934) was door een als signaal de Duitse Rijksdag in brand. op zijn kleren. Na een uur was Rinus steek kon maken. Er moesten getijden- bedrijfsongeval half blind geworden en Na een schijnproces werd hij door het nog niet terug. Vissers hielpen hem uit berekeningen komen, een masseur en leefde daarom van een uitkering van inmiddels almachtige nazibewind verde brand: als hij Rinus zocht moest hij een volgboot ingehuurd worden, wat zeven gulden en vierenveertig cent. Het oordeeld tot de doodstraf. naar Noordwijk lopen; daar was de duizenden francs zou gaan kosten. En stelde hem in staat al zijn tijd en energie zwemmer als een zeehond uit het water dat geld had Rinus natuurlijk niet. Piet te steken in het bestrijden van de econo- Rinus was een sportieve jongeman, atle- opgedoken. Rinus had last gehad van van Albada had het vermoeden dat mische en politieke machthebbers. Hij tisch en sterk. Vanwege zijn spierkracht muien, zodat hij onmogelijk het strand Rinus daar aan de kust een Hongaarse spoorde aan tot verzet, leidde stakin- werd hij in zijn jeugd door andere jon- bij Katwijk had kunnen bereiken. adellijke dame had ontmoet die ook het gen, bedacht acties, was solidair met de geren Dempsey genoemd, naar de toen- Kanaal over wilde zwemmen. Ze zou doodarme Leidse arbeiders en probeer- malige wereldkampioen boksen. Ook Het was in die tijd een rage wie het als hem beloofd hebben dat hij bij een vol- de deze tot steun te zijn. toen hij volwassen was verbaasde zijn eerste zou lukken van Calais naar Dover gende poging van haar volgboot gebruik Zijn sympathie voor de Russische revo- omgeving zich over zijn enorme kracht. te zwemmen. In het bioscoopjournaal mocht maken. In het Roodboek heeft lutie had hem aanvankelijk in het kamp Als hij weer eens een (illegale) actie was te zien hoe Martha Snel trainde Rinus beschreven hoe hij een paar keer van de partijcommunisten gebracht, ondernam had de politie de grootste voor de zwemtocht over het Kanaal. En naar Hongarije reisde. Heeft hij er die maar die vonden hem te weinig volg- moeite om hem naar het bureau af te de rage werd nog groter toen het veel dame bezocht en haar aan die belofte zaam. Rinus stapte over naar de raden- voeren. Een ooggetuige vertelde dat gelezen geïllustreerde weekblad Het herinnerd? Hoe het zij, van een poging communisten, die hem de ruimte boden agenten hem een keer op een handkar Leven in 1930 vijfduizend gulden uit- het Kanaal over te zwemmen, is het niet zijn eigen weg te volgen, opstandig en hadden gesmeten, maar dat hij met zijn loofde voor de eerste Nederlandse man meer gekomen.

20 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 21 armen gespreid de wielen zo stevig wist of vrouw die het Kanaal zou overzwem- DE ZWEMTOCHT VAN RINUS VAN DER LUBBE vast te houden dat ze hem niet vooruit men. geduwd kregen. Zoals zo velen kon Rinus zo’n bedrag Over armoede en amusement in de jaren dertig goed gebruiken. Met het geld wilde hij Bekend geworden is Rinus door zijn een kolonie voor werklozen oprichten. Hans Ramaer vele reizen naar allerlei landen in Hij trainde nu harder dan ooit en ging Europa, meestal te voet, af en toe met de twee keer op de fiets naar Calais om De jaren dertig, ‘de magere jaren’, waren de jaren van crisis, werkloosheid en armoede. Maar trein en soms ook liftend – biappen poolshoogte te nemen. Volgens Het tegelijker was het de tijd waarin de vermaaksindustrie floreerde. Revue, cabaret, jazz, film heette dat in die tijd – per auto of paard Leven dacht de Fransman Rançon die de en sport, vooral de voetbalsport, veroverden het publiek. Niet alleen in Nederland, maar in en wagen. Zo vertrok hij eind januari supervisie had over de Kanaalzwem heel Europa en zeker ook in de Verenigde Staten. De voetbaltribunes puilden uit, de dansza- 1933 naar Berlijn. Het zou zijn aller- merij, dat Rinus een goede kans maakte len zaten op zaterdagavond stampvol. ‘Mens, durf te leven’,was een bekende vaderlandse laatste reis worden. Via Kleef, Düsseldorf, om in Engeland aan land te stappen. In meezinger. Paderborn, Braunschweig, Magdenburg een zwempak met hamer en sikkel, had Zeker voor de miljoenen werklozen en kleine middenstanders was het dagelijks leven en Potsdam kwam hij op 18 februari in hij overigens tegen Van Albada gezegd. (‘brood’) zorgelijk, maar die zorgen waren meestal vergeten op het moment dat ze zich over- de Duitse hoofdstad aan. Een vrachtwa- Maar geldproblemen gooiden roet in gaven aan het vermaak (‘spelen’). Sommige armen wisten zelfs van die nood te profitreren. genchauffeur had hem de laatste kilo- het eten. Dat begon al bij het trainen in Ze grepen de vraag naar amusement aan om tegen betaling voor publiek op te treden als meters een lift gegeven. Negen dagen Calais. Hij had er kosteloos onderdak acrobaat of muzikant. Zo gingen anarchisten als Douwe de Wit, Nico Reket en Johan te Slaa, later ging de Reichstag, het parlements- gevonden in een pension. Als tegen- net als vele anderen de straat op om te zingen en te musiceren, al dan niet met een vergun- gebouw in Berlijn, in vlammen op. prestatie metselde hij een muurtje. Maar ning op zak. Pierders werden ze genoemd. de pensionhouder voelde er niets voor Erg in trek waren de grote dansmarathons, vooral in de Verenigde Staten. De deelnemers Minder bekend is dat Rinus een geoe- om hem langdurig te huisvesten en dansten tot ze er bij neervielen en dat kon dagen duren. Wie het langst op de been wisten de fend zwemmer was. Hij zwom geregeld, schakelde de politie in die Rinus prompt blijven wonnen aantrekkelijke (geld)prijzen. Ook de bokswedstrijden voor amateurs met ook ’s nachts en bij ruwe zee, in de over de grens zette. Teleurgesteld fietste beloningen voor de winnaars waren populair. Noordzee bij Katwijk. Leidse vrienden hij terug naar Leiden. en kameraden als Simon Harteveld, In Leiden probeerde in die jaren een autonoom, steeds gericht op de belan- Wim van Erkel en Koos de Vink gingen Ondertussen was het hem duidelijk jonge metselaar te overleven. Rinus van gen van het proletariaat. In 1933 stak hij wel eens met hem mee. Koos paste eens geworden dat je niet zo maar de over- der Lubbe (1909-1934) was door een als signaal de Duitse Rijksdag in brand. op zijn kleren. Na een uur was Rinus steek kon maken. Er moesten getijden- bedrijfsongeval half blind geworden en Na een schijnproces werd hij door het nog niet terug. Vissers hielpen hem uit berekeningen komen, een masseur en leefde daarom van een uitkering van inmiddels almachtige nazibewind verde brand: als hij Rinus zocht moest hij een volgboot ingehuurd worden, wat zeven gulden en vierenveertig cent. Het oordeeld tot de doodstraf. naar Noordwijk lopen; daar was de duizenden francs zou gaan kosten. En stelde hem in staat al zijn tijd en energie zwemmer als een zeehond uit het water dat geld had Rinus natuurlijk niet. Piet te steken in het bestrijden van de econo- Rinus was een sportieve jongeman, atle- opgedoken. Rinus had last gehad van van Albada had het vermoeden dat mische en politieke machthebbers. Hij tisch en sterk. Vanwege zijn spierkracht muien, zodat hij onmogelijk het strand Rinus daar aan de kust een Hongaarse spoorde aan tot verzet, leidde stakin- werd hij in zijn jeugd door andere jon- bij Katwijk had kunnen bereiken. adellijke dame had ontmoet die ook het gen, bedacht acties, was solidair met de geren Dempsey genoemd, naar de toen- Kanaal over wilde zwemmen. Ze zou doodarme Leidse arbeiders en probeer- malige wereldkampioen boksen. Ook Het was in die tijd een rage wie het als hem beloofd hebben dat hij bij een vol- de deze tot steun te zijn. toen hij volwassen was verbaasde zijn eerste zou lukken van Calais naar Dover gende poging van haar volgboot gebruik Zijn sympathie voor de Russische revo- omgeving zich over zijn enorme kracht. te zwemmen. In het bioscoopjournaal mocht maken. In het Roodboek heeft lutie had hem aanvankelijk in het kamp Als hij weer eens een (illegale) actie was te zien hoe Martha Snel trainde Rinus beschreven hoe hij een paar keer van de partijcommunisten gebracht, ondernam had de politie de grootste voor de zwemtocht over het Kanaal. En naar Hongarije reisde. Heeft hij er die maar die vonden hem te weinig volg- moeite om hem naar het bureau af te de rage werd nog groter toen het veel dame bezocht en haar aan die belofte zaam. Rinus stapte over naar de raden- voeren. Een ooggetuige vertelde dat gelezen geïllustreerde weekblad Het herinnerd? Hoe het zij, van een poging communisten, die hem de ruimte boden agenten hem een keer op een handkar Leven in 1930 vijfduizend gulden uit- het Kanaal over te zwemmen, is het niet zijn eigen weg te volgen, opstandig en hadden gesmeten, maar dat hij met zijn loofde voor de eerste Nederlandse man meer gekomen.

20 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 21 BRONNEN Jan Beishuizen en Evert Werkman, De magere jaren. Nederland in crisistijd 1929-1939; Leiden 1968 – BROOD EN SPELEN Reyer Blankenspoor (red), Het Leven in de crisisjaren 1929-1939; Amsterdam z.j. – Igor Cornelissen, ‘Lubbe is gek geworden, hij heeft de Rijksdag in brand gestoken!), in Vrij Nederland 11 augustus Over de oorsprong van een actueel concept 1979 – Nico Jassies, Marinus van der Lubbe en de Rijksdagbrand; Amsterdam 2002 – Horst Karasek, De brandstichter. Het leven van Marinus van der Lubbe; Utrecht 1984 – Roodboek. Van der Lubbe en de Rijksdagbrand. Publicatie van het Internationaal Van der Lubbe-Comité, Amsterdam z.j. (1933). Boudewijn Chorus Heruitgave Kelder Uitgeverij, Utrecht 1999 – Martin Schouten, Voor de oorlog. Herinneringen aan de jaren dertig; Leiden 1982 – Martin Schouten, Rinus van der Lubbe 1909-1934; Amsterdam 1986. Het 8-uur NOS-Journaal van de dag waarop ik me aan het schrijven van dit artikel over de oorsprong van het begrip ‘Brood en Spelen’ zet, start met een reportage naar aanleiding van ORANJEDRIFT OP HET SPUI het bezoek van een delegatie bobo’s van de wereldvoetbalbond aan ons land, culminerend in Koninginnedag lijkt nog maar net voorbij, of alweer wordt de hoofdstad overspoeld met een overdreven chique ontvangst door de demissionaire premier Balkenende en zijn minister oranje: volwassen kerels met bizarre oranje hoofddeksels, vrouwen in te strakke oranje tshirts, van Volksgezondheid en Sport. De heren van de FIFA komen poolshoogte nemen bij locaties groepen jongens en meisjes in oranje truien, broeken, overalls en jurkjes, een enkel groepje in in Nederland, in hoeverre deze geschikt lijken voor wedstrijden in het kader van de Wereld oranje jacquet. Onophoudelijk klinkt het geluid van oranje vuvuzela’s en oranje scheepstoeters, kampioenschappen voetbal 2018 of 2022. vermengd met gescandeerde kreten en vals gezongen, onverstaanbare liederen. Niet één keer, maar drie keer in twee weken. Hoe zou zoiets ontstaan? In de pers was daags ervoor aangeroerd dat aan de FIFA toegezegde bonussen in de vorm Stel, je staat op in Almere, Kudelstaart of Gouda. Je denkt: het is WKvoetbal en Nederland van belastingvrijstelling op de verkoop van kaartjes, bier en worst in strijd zijn met regels speelt vanavond tegen Spanje. Dus gaan we naar Amsterdam – daar kan toch alles – om van- zoals die binnen de Europese Unie gelden. Geen nood, reageerde de olijke Christenunie- avond de wedstrijd ergens op een scherm te bekijken. En weet je wat? We gaan vroeg en we minister van Sport voor de NOS-camera, want kijk eens naar die fantastische happening in nemen alvast drank mee, dat scheelt. De sixpacks onder de arm, een paar flessen sterke drank nemen we ook mee. Zuid-Afrika, ‘wat dat niet voor dat land heeft opgeleverd aan positieve publiciteit, voor Vanaf CS lopend richting Leidseplein – die route kennen we nog van Koninginnedag – hé, daar zoiets mogen wij als Nederland toch ook wel wat over hebben.’ Dus als het vrijstellen van zien we ineens oranje aangeklede café’s. Waar zijn we hier? Het Spui? Spuistraat? Maakt niet btw voor de FIFA juridisch niet kan, dan worden die fiscale kosten gewoon door de regering uit, kom op, we schuiven aan. betaald. De staat als sponsor van de spelen. De Argeloze Buurtbewoner ziet met verbazing de terrassen rond het Spui in oranje enclaves veranderen, rumoer stijgt op. De stemming zit er al gauw in. De café’s zetten alvast een cd met Hollandse meedeiners op, de volumeknop vol open. Vooral fietsters in rokjes, worden door de Een paar weken eerder was in Rotterdam, de staat, die het afgedwongen reclame- feestgangers (welk feest?) onthaald op dubbelzinnige commentaren, gebrul als bij het stieren- een van de door de FIFA geïnspecteerde monopolie van – in dit geval – het ene vechten en een wave. Nederland moet nog spelen, maar we hebben al gewonnen, joh. Oranje locaties, een ander giga-sportevenement biermerk (Budweiser) tegenover het bovuuuh! Hup Holland hup! Honk, honk! Hoelang duurt het nog voor de wedstrijd begint? Nog uren, dan kunnen we hier nog wel even van start gegaan, de Tour de France. andere (Bavaria) met hand en tand verblijven zitten, denkt de meute. Argeloze Buurtbewoner zet de muziek in zijn huiskamer maar uit, Inwoners van Rotterdam hebben dat dedigde. Guerillamarketing? Niks mee die wordt toch overstemd door de geluiden van buiten. Even een krant halen bij Athenaeum geweten, het was één groot commercieel te maken, arresteren, die meiden. dan maar. Maar het Spui – in een ver verleden het magisch centrum van de wereld – is een circus, waar plaatselijke middenstan- Dergelijke vertoningen geven te den- draaikolk van oranjegangers, lallend, zingend, zuipend. Nog vier uur voordat de wedstrijd begint, en in een hoek staat iemand te kotsen. Fijne avond nog, denkt Argeloze Buurtbewoner. De ders en kleine uitbaters niet aan te pas ken. Om de verregaande commercialise- boekhandel is uitgestorven, vaste klanten blijven weg, personeel staat te overleggen. Een kwamen, zij moesten integendeel hun ring van internationale sportevenemen- besluit lijkt gauw genomen, dit is geen doen zo. We laten het Spui aan de Hunnen, we gaan winkels sluiten en hun kramen afbre- ten, maar vooral om de betrokkenheid dicht, zegt een verkoper. En Argeloze Buurtbewoner kijkt vanuit zijn raam neer op het lallend ken, grote delen van de stad gingen op van staten bij deze actuele versies van publiek. Wat anders te doen? slot. De openbare ruimte werd bezet ‘brood en spelen’ voor het volk. Dat de Dan is de finale, die wordt verloren. Geeft niet, we gaan ze huldigen! En weer komen ze langs, de oranjeklanten, eerst richting Leidseplein en Museumplein, dan door een commercieel monopolie, actief spelen van nu, de sportspelen, door en terug. Zouden ze dat afspreken: op de terugweg naar CS, blijven juichen, scanderen, in portie- beschermd door het geweldsmonopolie door vercommercialiseerd zijn, is tot ken pissen en kotsen, flesjes op straat kapot gooien, het maakt niet uit hoe laat het is? Best van de staat. daar aan toe. Voetballers die qua inko- mogelijk. En waar is het blauw nu, vraagt Argeloze Buurtbewoner zich af. Geen agent te zien. Nog weer eerder dit jaar was dankzij het men ruim boven het salaris van minis- Epiloog: de dag na de huldiging. Argeloze Buurtbewoner drinkt een paar pilsjes met een goede vriend. Ietwat rozig vertrekt de vriend huiswaarts. In de Kalverstraat wordt hij aangehouden slim georkestreerde opduiken bij een ters zitten, of ze nu wel of niet middel- door twee politieagentes. Openbare dronkenschap, constateren ze, hij loopt immers niet recht. van de wedstrijden van in oranje uitge- matig presteren en zich als verwende Hij moet geboeid mee naar het bureau en krijgt een boete. doste ‘Bavariababes’ tijdens het WK in vedettes gedragen, zijn natuurlijk van Moraal: in Amsterdam kan alles, maar soms ook weinig; de politie is je beste vriend zeggen ze, Zuid-Afrika pijnlijk duidelijk geworden de zotte, maar het publiek heeft dit maar ook niet altijd; die pet past ons allemaal zeggen ze, maar niet heus. Argeloze Buurtbewoner staart uit over het Spui. Nog maar een paar maanden en dan is het hoezeer de organisatoren van zo’n fenomeen lang en breed geaccepteerd. alweer Koninginnedag. Prettig vooruitzicht. (MS) wereldtoernooi zich gedekt weten door Helden horen nu eenmaal een glamour-

22 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 23 BRONNEN Jan Beishuizen en Evert Werkman, De magere jaren. Nederland in crisistijd 1929-1939; Leiden 1968 – BROOD EN SPELEN Reyer Blankenspoor (red), Het Leven in de crisisjaren 1929-1939; Amsterdam z.j. – Igor Cornelissen, ‘Lubbe is gek geworden, hij heeft de Rijksdag in brand gestoken!), in Vrij Nederland 11 augustus Over de oorsprong van een actueel concept 1979 – Nico Jassies, Marinus van der Lubbe en de Rijksdagbrand; Amsterdam 2002 – Horst Karasek, De brandstichter. Het leven van Marinus van der Lubbe; Utrecht 1984 – Roodboek. Van der Lubbe en de Rijksdagbrand. Publicatie van het Internationaal Van der Lubbe-Comité, Amsterdam z.j. (1933). Boudewijn Chorus Heruitgave Kelder Uitgeverij, Utrecht 1999 – Martin Schouten, Voor de oorlog. Herinneringen aan de jaren dertig; Leiden 1982 – Martin Schouten, Rinus van der Lubbe 1909-1934; Amsterdam 1986. Het 8-uur NOS-Journaal van de dag waarop ik me aan het schrijven van dit artikel over de oorsprong van het begrip ‘Brood en Spelen’ zet, start met een reportage naar aanleiding van ORANJEDRIFT OP HET SPUI het bezoek van een delegatie bobo’s van de wereldvoetbalbond aan ons land, culminerend in Koninginnedag lijkt nog maar net voorbij, of alweer wordt de hoofdstad overspoeld met een overdreven chique ontvangst door de demissionaire premier Balkenende en zijn minister oranje: volwassen kerels met bizarre oranje hoofddeksels, vrouwen in te strakke oranje tshirts, van Volksgezondheid en Sport. De heren van de FIFA komen poolshoogte nemen bij locaties groepen jongens en meisjes in oranje truien, broeken, overalls en jurkjes, een enkel groepje in in Nederland, in hoeverre deze geschikt lijken voor wedstrijden in het kader van de Wereld oranje jacquet. Onophoudelijk klinkt het geluid van oranje vuvuzela’s en oranje scheepstoeters, kampioenschappen voetbal 2018 of 2022. vermengd met gescandeerde kreten en vals gezongen, onverstaanbare liederen. Niet één keer, maar drie keer in twee weken. Hoe zou zoiets ontstaan? In de pers was daags ervoor aangeroerd dat aan de FIFA toegezegde bonussen in de vorm Stel, je staat op in Almere, Kudelstaart of Gouda. Je denkt: het is WKvoetbal en Nederland van belastingvrijstelling op de verkoop van kaartjes, bier en worst in strijd zijn met regels speelt vanavond tegen Spanje. Dus gaan we naar Amsterdam – daar kan toch alles – om van- zoals die binnen de Europese Unie gelden. Geen nood, reageerde de olijke Christenunie- avond de wedstrijd ergens op een scherm te bekijken. En weet je wat? We gaan vroeg en we minister van Sport voor de NOS-camera, want kijk eens naar die fantastische happening in nemen alvast drank mee, dat scheelt. De sixpacks onder de arm, een paar flessen sterke drank nemen we ook mee. Zuid-Afrika, ‘wat dat niet voor dat land heeft opgeleverd aan positieve publiciteit, voor Vanaf CS lopend richting Leidseplein – die route kennen we nog van Koninginnedag – hé, daar zoiets mogen wij als Nederland toch ook wel wat over hebben.’ Dus als het vrijstellen van zien we ineens oranje aangeklede café’s. Waar zijn we hier? Het Spui? Spuistraat? Maakt niet btw voor de FIFA juridisch niet kan, dan worden die fiscale kosten gewoon door de regering uit, kom op, we schuiven aan. betaald. De staat als sponsor van de spelen. De Argeloze Buurtbewoner ziet met verbazing de terrassen rond het Spui in oranje enclaves veranderen, rumoer stijgt op. De stemming zit er al gauw in. De café’s zetten alvast een cd met Hollandse meedeiners op, de volumeknop vol open. Vooral fietsters in rokjes, worden door de Een paar weken eerder was in Rotterdam, de staat, die het afgedwongen reclame- feestgangers (welk feest?) onthaald op dubbelzinnige commentaren, gebrul als bij het stieren- een van de door de FIFA geïnspecteerde monopolie van – in dit geval – het ene vechten en een wave. Nederland moet nog spelen, maar we hebben al gewonnen, joh. Oranje locaties, een ander giga-sportevenement biermerk (Budweiser) tegenover het bovuuuh! Hup Holland hup! Honk, honk! Hoelang duurt het nog voor de wedstrijd begint? Nog uren, dan kunnen we hier nog wel even van start gegaan, de Tour de France. andere (Bavaria) met hand en tand verblijven zitten, denkt de meute. Argeloze Buurtbewoner zet de muziek in zijn huiskamer maar uit, Inwoners van Rotterdam hebben dat dedigde. Guerillamarketing? Niks mee die wordt toch overstemd door de geluiden van buiten. Even een krant halen bij Athenaeum geweten, het was één groot commercieel te maken, arresteren, die meiden. dan maar. Maar het Spui – in een ver verleden het magisch centrum van de wereld – is een circus, waar plaatselijke middenstan- Dergelijke vertoningen geven te den- draaikolk van oranjegangers, lallend, zingend, zuipend. Nog vier uur voordat de wedstrijd begint, en in een hoek staat iemand te kotsen. Fijne avond nog, denkt Argeloze Buurtbewoner. De ders en kleine uitbaters niet aan te pas ken. Om de verregaande commercialise- boekhandel is uitgestorven, vaste klanten blijven weg, personeel staat te overleggen. Een kwamen, zij moesten integendeel hun ring van internationale sportevenemen- besluit lijkt gauw genomen, dit is geen doen zo. We laten het Spui aan de Hunnen, we gaan winkels sluiten en hun kramen afbre- ten, maar vooral om de betrokkenheid dicht, zegt een verkoper. En Argeloze Buurtbewoner kijkt vanuit zijn raam neer op het lallend ken, grote delen van de stad gingen op van staten bij deze actuele versies van publiek. Wat anders te doen? slot. De openbare ruimte werd bezet ‘brood en spelen’ voor het volk. Dat de Dan is de finale, die wordt verloren. Geeft niet, we gaan ze huldigen! En weer komen ze langs, de oranjeklanten, eerst richting Leidseplein en Museumplein, dan door een commercieel monopolie, actief spelen van nu, de sportspelen, door en terug. Zouden ze dat afspreken: op de terugweg naar CS, blijven juichen, scanderen, in portie- beschermd door het geweldsmonopolie door vercommercialiseerd zijn, is tot ken pissen en kotsen, flesjes op straat kapot gooien, het maakt niet uit hoe laat het is? Best van de staat. daar aan toe. Voetballers die qua inko- mogelijk. En waar is het blauw nu, vraagt Argeloze Buurtbewoner zich af. Geen agent te zien. Nog weer eerder dit jaar was dankzij het men ruim boven het salaris van minis- Epiloog: de dag na de huldiging. Argeloze Buurtbewoner drinkt een paar pilsjes met een goede vriend. Ietwat rozig vertrekt de vriend huiswaarts. In de Kalverstraat wordt hij aangehouden slim georkestreerde opduiken bij een ters zitten, of ze nu wel of niet middel- door twee politieagentes. Openbare dronkenschap, constateren ze, hij loopt immers niet recht. van de wedstrijden van in oranje uitge- matig presteren en zich als verwende Hij moet geboeid mee naar het bureau en krijgt een boete. doste ‘Bavariababes’ tijdens het WK in vedettes gedragen, zijn natuurlijk van Moraal: in Amsterdam kan alles, maar soms ook weinig; de politie is je beste vriend zeggen ze, Zuid-Afrika pijnlijk duidelijk geworden de zotte, maar het publiek heeft dit maar ook niet altijd; die pet past ons allemaal zeggen ze, maar niet heus. Argeloze Buurtbewoner staart uit over het Spui. Nog maar een paar maanden en dan is het hoezeer de organisatoren van zo’n fenomeen lang en breed geaccepteerd. alweer Koninginnedag. Prettig vooruitzicht. (MS) wereldtoernooi zich gedekt weten door Helden horen nu eenmaal een glamour-

22 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 23 status te hebben om de gewone man/ keer op keer enorme schade aan publie- jaarlijks zoveel geld ontvangt uit de dezelfde senaat werd vermoord) en aan vrouw een dromenland te kunnen bie- ke eigendommen en openbaar vervoer- staatskas. wie de latere keizers van Rome hun titel den en voor te houden dat dit alles ook middelen op de algemene middelen Wat zij zich daarbij niet realiseren is, dat ontleenden (Caesar spraken de voor hem/haar te bereiken is, inclusief wordt afgewenteld en dus stilzwijgend het Oranjehuis dezelfde kaart speelt, dat Romeinen uit als kaisar). Caesar noemde bijbehorende Lamborghini’s en Yo ten laste van de staatskas wordt verdis- het niet voor niets is dat kroonprins de zijn politieke concept om het volk lanthes. conteerd, en dat dan ook nog de centrale Willem Alexander en zijn vrouw Maxima rustig te houden zodat hij orde op zaken Talent speelt wel een rol, maar de essen- overheid met belastingvrijstelling en (ja, als ‘gewoon’ meisje kun je prinses, kon stellen ‘Panem et circenses’, letter- tiële boodschap is, dat als je maar lang andere financiële faciliteiten gaat leuren misschien zelfs koningin worden!) de lijk: brood en wagenrennen. Van deze en hard genoeg werkt (traint), dan komt is zonder meer onverteerbaar. wedstrijden van het Nederlands elftal in wagenrennen kunnen we ons sinds de dit allemaal ook voor jou binnen hand- Johannesburg of Kaapstad bijwonen en beroemde verfilming in Ben Hur een bereik. Je staat er niet zo gauw bij stil, vermaak ook bij andere internationale sporteve- goede voorstelling maken als wedstrij- maar in essentie is dit de werking van Zo wordt steeds opnieuw schrijnend nementen als schaatsen of zwemmen den waarbij met paarden bespannen het oorspronkelijk politieke, nu dus zichtbaar hoezeer de staat nog altijd zich bij voorkeur jolig en juichend aan strijdwagens zeven rondes (circes) in vooral commerciële concept van ‘brood verweven is met het grootschalig verde zijde van de helden en heldinnen een ovaalvormige arena van 344 meter en spelen’. Daar hoort nog van alles bij, maken van het volk en hoe weinig vertonen. En als het ook maar even kan lengte maakten en de menners zich tij- zoals voetbalclubs die het speeltje zijn moeite zelfs een alom als ‘integer’ worden daarbij de jonge prinsesjes (zo dens de races uitgedaagd zagen om te van een frauduleuze bankdirecteur of geschetst bewindspersoon van een ‘keu- schattig!) als topambassadeurs van het zorgen dat zij voorliggers konden pas- een niet geheel smetvrije Georgiër, clubs rige partij’ – in het geschetste geval van Oranjegevoel ingezet. Kijk! Wij zijn seren dan wel achterliggers de pas af die een beursnotering hebben en als het badinerend afdoen van de FIFA- ‘gewoon’, wat wij zijn en hebben kun jij konden snijden. even zovele bedrijven hun – dikwijls eisen door demissionair minister Klink ook bereiken. Er waren in Rome, waar de wagenren- kleine – aandeelhouders bestelen, want – zich getroost om die actieve betrok- Dat dit – met nog heel wat meer soort- nen gehouden werden in het Circus ze maken de beloofde winsten nooit kenheid te verbloemen. De media sput- gelijke ingrediënten – deel uitmaakt van Maximus, vier renstallen met ieder een waar. Intussen staat een groot deel van teren niet eens, de Volkskrant presteerde de functie van een actueel concept wil eigen, vaste herkenningskleur. Evenzo de profvoetbalclubs in de ere- en de het zelfs om in een hoofdredactioneel niemand weten, maar is gewoon core was het publiek – er was plaats voor eerste divisie onder financiële curatele commentaar over het WK dit overtrok- business en going concern van de BV meer dan honderdduizend toeschou- van de KNVB, zo’n zooitje maken ze ken voetbalgebeuren te verwelkomen Nederland. Niets nieuws onder de zon, wers – verdeeld in vier kampen, ieder ervan. Zelfs van de traditionele topclubs als ‘een vooruitgang in het gemeen- maar wel zinvol om je te realiseren, ver- als supporter van zijn eigen kleur en dat – Ajax, Feyenoord, PSV – zit er niet één schapsgevoel’… Dat het hele identifice- leidelijk als het soms immers is om je bleef hij zijn leven lang. Wagenmenners in de categorie financieel gezond. ringscircus met de nationale eigenheid, laten meeslepen in de algemene gekte, kwamen uit de gewone burgerij en Ook dat is allemaal nog tot daar aan toe, de rood-wit-blauw uitdosserij, de de actuele versie van het aloude concept waren dus geen krijgsgevangenen of want iedere burger heeft de vrijheid Nederlandse leeuw en het gewapper dat ‘brood en spelen’ heet. Toch is er ten slaven zoals de latere gladiatoren. Zij daar al of niet bij betrokken te raken. met de driekleur haaks staat op heel wat opzichte van de klassieke versie van liepen tijdens de bijna vijf kilometer Maar dat deze clubs frequent via vaak minder ranzige idealen als wereldbur- ‘brood en spelen’ als sluw politiek lange races grote risico’s, vooral in de verhulde constructies miljoenen euro’s gerschap of ook maar de Europese een- onderdrukkingsmechanisme wel een en bochten waar het dringen was. krijgen toegeschoven vanuit publieke wording wil niemand horen. Stuitender ander veranderd. Ongelukken met dodelijke afloop waren middelen (zoals Clémence Ross, voor- nog, voor anarchisten maar ook voor niet zeldzaam, of menners kwamen er malig staatssecretaris van VWS en hui- republikeinen van allerlei slag, is het wagenrennen met zwaar letsel vanaf. Toch hadden de dig voorzitter van de eredivisieclub De gedweep met oranje, dat niet toevallig ‘Geef het volk “brood en spelen” en het organisatoren niet te klagen over gebrek Graafschap onlangs in NRC-Handelsblad de kleur van het nationale elftal is (zoals houdt zich rustig’ zou een uitspraak zijn aan menners, want het prijzengeld was toegaf, daarbij overigens ook zelf aange- veel jongeren denken) maar in al zijn van Gaius Julius Caesar (100-44 v. Chr.), hoog en rijkdom, roem, populariteit vend dat zij daar van af wil), dat er vezels verbonden is met Oranje, dus de ‘democratisch’ tot dictator benoemde lonkten. permanent onvoorstelbare gemeen- met de monarchie, waarvan diezelfde vechtersbaas die van de senaat in het Caesar gebruikte het begrip wagenren- schapskosten aan politiebeveiliging en jongeren nog wel geneigd zijn te zeggen gecorrumpeerde Rome van 49 v. Chr. tot nen als pars pro toto doelend op ‘de begeleiding van de supporterslegioenen dat ze die kunnen missen als kiespijn en taak kreeg de Romeinse Republiek te spelen’, niet zozeer omdat deze van- worden gespendeerd, dat er desondanks dat het belachelijk is dat ‘de koningin’ herstellen (maar vijf jaar nadien in ouds populair waren in het Romeinse

24 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 25 status te hebben om de gewone man/ keer op keer enorme schade aan publie- jaarlijks zoveel geld ontvangt uit de dezelfde senaat werd vermoord) en aan vrouw een dromenland te kunnen bie- ke eigendommen en openbaar vervoer- staatskas. wie de latere keizers van Rome hun titel den en voor te houden dat dit alles ook middelen op de algemene middelen Wat zij zich daarbij niet realiseren is, dat ontleenden (Caesar spraken de voor hem/haar te bereiken is, inclusief wordt afgewenteld en dus stilzwijgend het Oranjehuis dezelfde kaart speelt, dat Romeinen uit als kaisar). Caesar noemde bijbehorende Lamborghini’s en Yo ten laste van de staatskas wordt verdis- het niet voor niets is dat kroonprins de zijn politieke concept om het volk lanthes. conteerd, en dat dan ook nog de centrale Willem Alexander en zijn vrouw Maxima rustig te houden zodat hij orde op zaken Talent speelt wel een rol, maar de essen- overheid met belastingvrijstelling en (ja, als ‘gewoon’ meisje kun je prinses, kon stellen ‘Panem et circenses’, letter- tiële boodschap is, dat als je maar lang andere financiële faciliteiten gaat leuren misschien zelfs koningin worden!) de lijk: brood en wagenrennen. Van deze en hard genoeg werkt (traint), dan komt is zonder meer onverteerbaar. wedstrijden van het Nederlands elftal in wagenrennen kunnen we ons sinds de dit allemaal ook voor jou binnen hand- Johannesburg of Kaapstad bijwonen en beroemde verfilming in Ben Hur een bereik. Je staat er niet zo gauw bij stil, vermaak ook bij andere internationale sporteve- goede voorstelling maken als wedstrij- maar in essentie is dit de werking van Zo wordt steeds opnieuw schrijnend nementen als schaatsen of zwemmen den waarbij met paarden bespannen het oorspronkelijk politieke, nu dus zichtbaar hoezeer de staat nog altijd zich bij voorkeur jolig en juichend aan strijdwagens zeven rondes (circes) in vooral commerciële concept van ‘brood verweven is met het grootschalig verde zijde van de helden en heldinnen een ovaalvormige arena van 344 meter en spelen’. Daar hoort nog van alles bij, maken van het volk en hoe weinig vertonen. En als het ook maar even kan lengte maakten en de menners zich tij- zoals voetbalclubs die het speeltje zijn moeite zelfs een alom als ‘integer’ worden daarbij de jonge prinsesjes (zo dens de races uitgedaagd zagen om te van een frauduleuze bankdirecteur of geschetst bewindspersoon van een ‘keu- schattig!) als topambassadeurs van het zorgen dat zij voorliggers konden pas- een niet geheel smetvrije Georgiër, clubs rige partij’ – in het geschetste geval van Oranjegevoel ingezet. Kijk! Wij zijn seren dan wel achterliggers de pas af die een beursnotering hebben en als het badinerend afdoen van de FIFA- ‘gewoon’, wat wij zijn en hebben kun jij konden snijden. even zovele bedrijven hun – dikwijls eisen door demissionair minister Klink ook bereiken. Er waren in Rome, waar de wagenren- kleine – aandeelhouders bestelen, want – zich getroost om die actieve betrok- Dat dit – met nog heel wat meer soort- nen gehouden werden in het Circus ze maken de beloofde winsten nooit kenheid te verbloemen. De media sput- gelijke ingrediënten – deel uitmaakt van Maximus, vier renstallen met ieder een waar. Intussen staat een groot deel van teren niet eens, de Volkskrant presteerde de functie van een actueel concept wil eigen, vaste herkenningskleur. Evenzo de profvoetbalclubs in de ere- en de het zelfs om in een hoofdredactioneel niemand weten, maar is gewoon core was het publiek – er was plaats voor eerste divisie onder financiële curatele commentaar over het WK dit overtrok- business en going concern van de BV meer dan honderdduizend toeschou- van de KNVB, zo’n zooitje maken ze ken voetbalgebeuren te verwelkomen Nederland. Niets nieuws onder de zon, wers – verdeeld in vier kampen, ieder ervan. Zelfs van de traditionele topclubs als ‘een vooruitgang in het gemeen- maar wel zinvol om je te realiseren, ver- als supporter van zijn eigen kleur en dat – Ajax, Feyenoord, PSV – zit er niet één schapsgevoel’… Dat het hele identifice- leidelijk als het soms immers is om je bleef hij zijn leven lang. Wagenmenners in de categorie financieel gezond. ringscircus met de nationale eigenheid, laten meeslepen in de algemene gekte, kwamen uit de gewone burgerij en Ook dat is allemaal nog tot daar aan toe, de rood-wit-blauw uitdosserij, de de actuele versie van het aloude concept waren dus geen krijgsgevangenen of want iedere burger heeft de vrijheid Nederlandse leeuw en het gewapper dat ‘brood en spelen’ heet. Toch is er ten slaven zoals de latere gladiatoren. Zij daar al of niet bij betrokken te raken. met de driekleur haaks staat op heel wat opzichte van de klassieke versie van liepen tijdens de bijna vijf kilometer Maar dat deze clubs frequent via vaak minder ranzige idealen als wereldbur- ‘brood en spelen’ als sluw politiek lange races grote risico’s, vooral in de verhulde constructies miljoenen euro’s gerschap of ook maar de Europese een- onderdrukkingsmechanisme wel een en bochten waar het dringen was. krijgen toegeschoven vanuit publieke wording wil niemand horen. Stuitender ander veranderd. Ongelukken met dodelijke afloop waren middelen (zoals Clémence Ross, voor- nog, voor anarchisten maar ook voor niet zeldzaam, of menners kwamen er malig staatssecretaris van VWS en hui- republikeinen van allerlei slag, is het wagenrennen met zwaar letsel vanaf. Toch hadden de dig voorzitter van de eredivisieclub De gedweep met oranje, dat niet toevallig ‘Geef het volk “brood en spelen” en het organisatoren niet te klagen over gebrek Graafschap onlangs in NRC-Handelsblad de kleur van het nationale elftal is (zoals houdt zich rustig’ zou een uitspraak zijn aan menners, want het prijzengeld was toegaf, daarbij overigens ook zelf aange- veel jongeren denken) maar in al zijn van Gaius Julius Caesar (100-44 v. Chr.), hoog en rijkdom, roem, populariteit vend dat zij daar van af wil), dat er vezels verbonden is met Oranje, dus de ‘democratisch’ tot dictator benoemde lonkten. permanent onvoorstelbare gemeen- met de monarchie, waarvan diezelfde vechtersbaas die van de senaat in het Caesar gebruikte het begrip wagenren- schapskosten aan politiebeveiliging en jongeren nog wel geneigd zijn te zeggen gecorrumpeerde Rome van 49 v. Chr. tot nen als pars pro toto doelend op ‘de begeleiding van de supporterslegioenen dat ze die kunnen missen als kiespijn en taak kreeg de Romeinse Republiek te spelen’, niet zozeer omdat deze van- worden gespendeerd, dat er desondanks dat het belachelijk is dat ‘de koningin’ herstellen (maar vijf jaar nadien in ouds populair waren in het Romeinse

24 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 25 Rijk, maar vooral omdat ze georgani- en liet deze ten overstaan van het aan- goed getrainde strijders, van verschil- keizer, Augustus, organiseerde tijdens seerd werden door de staat (toen nog de vankelijk verbijsterde publiek door roof- lende nationaliteiten en met wisselende zijn bewind (27 v. Chr.-14 n. Chr.) spelen Republiek) en betaald uit de schatkist. dieren verscheuren. Kennelijk had de bewapening. met zowel jachtpartijen als executies als Deze spelen waren verbonden met de verbijstering een verslavende werking, Gaandeweg werden gladia torenge tweegevechten, om het volk aan zich te eredienst voor een bepaalde godheid, want dergelijke openbare executies wer- vechten ook los van een uitvaart gehou- binden, de onuitputtelijke middelen bijvoorbeeld Mars, Jupiter of Apollo, op den na verloop van tijd een vast onder- den. Deze werden dan niet door nabe- waarover hij kon beschikken te tonen en een vaste officiële jaarlijks terugkerende deel van de staatsspelen, waarvoor staanden van een te herdenken overle- daarmee zijn almacht. Voor vele van zijn feestdag, die in de loop van de tijd vaak intussen ook slaven die veroordeeld dene georganiseerd maar door rijke opvolgers, met uitzondering van de was uitgegroeid tot een compleet festi- waren voor een ernstig misdrijf (dood- patriciërs die zich aanzien en invloed terughoudende Tiberius (die mede daar- val met spelen verspreid over een week slag, vergiftiging, aanranding, tempel- wilden verwerven. Gladiatoren waren door snel impopulair werd), zou dit nog of langer. Van zulke festivals waren er schennis) in aanmerking kwamen. veelal slaaf gemaakte krijgsgevangenen, in versterkte mate gaan gelden, hun meerdere per jaar. Van deze openbare executies zouden die zich bij de verovering van hun namen zijn berucht: Caligula, Claudius, De wagenrennen werden aanvankelijk anderhalve eeuw nadien ook de ‘marte- woongebieden hadden geweigerd te Nero... afgewisseld met toneelvoorstellingen, laren’ het slachtoffer worden, de vroege onderwerpen of om andere redenen niet Ook rijke burgers in met name steden in kleinere amfitheaters, waar mime en christenen die weigerden hun nieuwe als vrije burgers in de Romeinse samen- elders in het Romeinse Rijk bleven later vooral pantomime ten beste wer- één gods-religie af te zweren. De schat- leving waren opgenomen. nadien nog zulke non-fictie theaterstuk- den gegeven. Deze theatervoorstellin- tingen van het totaal aantal slachtoffers Zo kwam de vermaarde Spartacus, tijd- ken organiseren om populariteit bij de gen en de wagenrennen vormden de van deze vorm van gruwelijke terecht- genoot van Caesar, niet uit Sparta in de bevolking te krijgen of te bestendigen, vaste onderdelen van de spelen. Vanaf stellingen van halverwege de tweede Griekse Peloponnesus maar uit Thracië maar zij waakten ervoor daarmee de de tweede eeuw voor Chr. kwam daar eeuw v. Chr. tot ver in de vierde eeuw n. in het tegenwoordige Bulgarije. Hij keizer naar de kroon te steken. geleidelijk een nieuw programmaonder- Chr. lopen van 25.000 tot meer dan diende daar een tijdlang in het Romeinse De gevechten die keizers organiseerden deel bij: de jacht op wilde dieren. 100.000. leger, maar deserteerde. Hij werd echter werden steeds grootschaliger, met meer- Exotische dieren uit de verre uithoeken gepakt en vanwege zijn fysieke kwali- dere gladiatoren achtereen en ook tege- van het Rijk werden al langer meege- gladiatoren teiten als slaaf verkocht aan een oplei- lijk, met een ogenschijnlijk onverzadig- voerd in triomftochten van naar Rome Naast de beschreven staatsspelen kwam dingsschool voor gladiatoren in Capua bare zucht bij het publiek naar steeds teruggekeerde legeraanvoerders als op den duur nog een andere bloedige in het Zuid Italiaanse Campanië. Zo’n meer bloed. Niet dat ieder gevecht met levend bewijs van de succesvolle ver- vorm van spelen op. De hoofdschotel school was een profijtelijke business een of meer dodelijke slachtoffers ein- overing van onbekende gebieden. Na van deze aanvankelijk particulier gefi- voor de eigenaren, want het op-leven- digde. Zeker als er goed was gevochten zulke parades wist men niet wat te doen nancierde spelen bestond uit tweege- en-dood systeem garandeerde een per- en de vechters aan elkaar gewaagd ble- met de beesten en op den duur werden vechten door gladiatoren (van gladius, manente behoefte aan vechters, zeker ken, kon de verliezer van het publiek ze voor het algemene volksvermaak aan zwaard). Zwaardgevechten voor publiek sinds de oorspronkelijke uitvaartritue- genade krijgen en werd hij ‘heengezon- de organisatoren van spelen afgestaan. waren al bekend sinds de derde eeuw len vanaf ongeveer het midden van de den’ (missus). Het publiek kon dit dui- De eerste jachtvoorstelling is gedocu- voor de jaartelling, niet als vermaak tweede eeuw v. Chr. evolueerden tot een delijk maken door naar omlaag gerichte menteerd in 186 v. Chr. tijdens de spelen maar als een ritueel bij begrafenissen vorm van publieksvermaak. Ook Julius duimen (laat hem gaan) of opgestoken ter ere van Jupiter. Op het programma van rijke, aanzienlijke lieden. Deze Caesar gaf op persoonlijke titel spelen duimen (laat hem het zwaard ontvan- stond een jacht op panters en leeuwen. gevechten werden op leven en dood met gladiatorengevechten, waarbij hij gen). Twee decennia later, in 167 v. Chr. gehouden vanuit de veronderstelling zijn concurrenten, zoals Pompeius, pro- Volgens een analyse van tweeëndertig bedacht een Romeinse aedilis – soort dat het bloed van de vechters de overle- beerde te overtroeven. beschreven gevechten in de eerste eeuw, wethouder, in dit geval verantwoorde- dene kracht zou geven voor de over- Enkele decennia later gingen gladiato- waarin zes van de vierenzestig gladiato- lijk voor de spelen – een nog veel hefti- tocht naar het hiernamaals. Ritueel of rengevechten ook deel uitmaken van ren werden gedood, had een gladiator gere escalatie, namelijk de ‘damnatio ad niet, vermaak was het natuurlijk wel het staatsaanbod en werden deze voort- per gevecht ongeveer tien procent kans bestias’, veroordeling tot de dood door degelijk en de gevechten vielen dan ook aan dus gefinancierd uit de schatkist, zij om te worden gedood. In later tijden wilde dieren. Hij selecteerde een aantal zeer in de smaak van het publiek. In de het altijd nadrukkelijk verbonden aan werden in toenemende mate gevechten voor desertie uit legeronderdelen verloop van de tijd werden de gevechten de persoon die aan het hoofd van die ‘sine missione’, zonder genade, georga- oordeelde krijgsgevangenen en slaven steeds grootser van opzet, met meerdere staat stond: de keizer. Reeds de eerste niseerd en door deze verharding namen

26 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 27 Rijk, maar vooral omdat ze georgani- en liet deze ten overstaan van het aan- goed getrainde strijders, van verschil- keizer, Augustus, organiseerde tijdens seerd werden door de staat (toen nog de vankelijk verbijsterde publiek door roof- lende nationaliteiten en met wisselende zijn bewind (27 v. Chr.-14 n. Chr.) spelen Republiek) en betaald uit de schatkist. dieren verscheuren. Kennelijk had de bewapening. met zowel jachtpartijen als executies als Deze spelen waren verbonden met de verbijstering een verslavende werking, Gaandeweg werden gladia torenge tweegevechten, om het volk aan zich te eredienst voor een bepaalde godheid, want dergelijke openbare executies wer- vechten ook los van een uitvaart gehou- binden, de onuitputtelijke middelen bijvoorbeeld Mars, Jupiter of Apollo, op den na verloop van tijd een vast onder- den. Deze werden dan niet door nabe- waarover hij kon beschikken te tonen en een vaste officiële jaarlijks terugkerende deel van de staatsspelen, waarvoor staanden van een te herdenken overle- daarmee zijn almacht. Voor vele van zijn feestdag, die in de loop van de tijd vaak intussen ook slaven die veroordeeld dene georganiseerd maar door rijke opvolgers, met uitzondering van de was uitgegroeid tot een compleet festi- waren voor een ernstig misdrijf (dood- patriciërs die zich aanzien en invloed terughoudende Tiberius (die mede daar- val met spelen verspreid over een week slag, vergiftiging, aanranding, tempel- wilden verwerven. Gladiatoren waren door snel impopulair werd), zou dit nog of langer. Van zulke festivals waren er schennis) in aanmerking kwamen. veelal slaaf gemaakte krijgsgevangenen, in versterkte mate gaan gelden, hun meerdere per jaar. Van deze openbare executies zouden die zich bij de verovering van hun namen zijn berucht: Caligula, Claudius, De wagenrennen werden aanvankelijk anderhalve eeuw nadien ook de ‘marte- woongebieden hadden geweigerd te Nero... afgewisseld met toneelvoorstellingen, laren’ het slachtoffer worden, de vroege onderwerpen of om andere redenen niet Ook rijke burgers in met name steden in kleinere amfitheaters, waar mime en christenen die weigerden hun nieuwe als vrije burgers in de Romeinse samen- elders in het Romeinse Rijk bleven later vooral pantomime ten beste wer- één gods-religie af te zweren. De schat- leving waren opgenomen. nadien nog zulke non-fictie theaterstuk- den gegeven. Deze theatervoorstellin- tingen van het totaal aantal slachtoffers Zo kwam de vermaarde Spartacus, tijd- ken organiseren om populariteit bij de gen en de wagenrennen vormden de van deze vorm van gruwelijke terecht- genoot van Caesar, niet uit Sparta in de bevolking te krijgen of te bestendigen, vaste onderdelen van de spelen. Vanaf stellingen van halverwege de tweede Griekse Peloponnesus maar uit Thracië maar zij waakten ervoor daarmee de de tweede eeuw voor Chr. kwam daar eeuw v. Chr. tot ver in de vierde eeuw n. in het tegenwoordige Bulgarije. Hij keizer naar de kroon te steken. geleidelijk een nieuw programmaonder- Chr. lopen van 25.000 tot meer dan diende daar een tijdlang in het Romeinse De gevechten die keizers organiseerden deel bij: de jacht op wilde dieren. 100.000. leger, maar deserteerde. Hij werd echter werden steeds grootschaliger, met meer- Exotische dieren uit de verre uithoeken gepakt en vanwege zijn fysieke kwali- dere gladiatoren achtereen en ook tege- van het Rijk werden al langer meege- gladiatoren teiten als slaaf verkocht aan een oplei- lijk, met een ogenschijnlijk onverzadig- voerd in triomftochten van naar Rome Naast de beschreven staatsspelen kwam dingsschool voor gladiatoren in Capua bare zucht bij het publiek naar steeds teruggekeerde legeraanvoerders als op den duur nog een andere bloedige in het Zuid Italiaanse Campanië. Zo’n meer bloed. Niet dat ieder gevecht met levend bewijs van de succesvolle ver- vorm van spelen op. De hoofdschotel school was een profijtelijke business een of meer dodelijke slachtoffers ein- overing van onbekende gebieden. Na van deze aanvankelijk particulier gefi- voor de eigenaren, want het op-leven- digde. Zeker als er goed was gevochten zulke parades wist men niet wat te doen nancierde spelen bestond uit tweege- en-dood systeem garandeerde een per- en de vechters aan elkaar gewaagd ble- met de beesten en op den duur werden vechten door gladiatoren (van gladius, manente behoefte aan vechters, zeker ken, kon de verliezer van het publiek ze voor het algemene volksvermaak aan zwaard). Zwaardgevechten voor publiek sinds de oorspronkelijke uitvaartritue- genade krijgen en werd hij ‘heengezon- de organisatoren van spelen afgestaan. waren al bekend sinds de derde eeuw len vanaf ongeveer het midden van de den’ (missus). Het publiek kon dit dui- De eerste jachtvoorstelling is gedocu- voor de jaartelling, niet als vermaak tweede eeuw v. Chr. evolueerden tot een delijk maken door naar omlaag gerichte menteerd in 186 v. Chr. tijdens de spelen maar als een ritueel bij begrafenissen vorm van publieksvermaak. Ook Julius duimen (laat hem gaan) of opgestoken ter ere van Jupiter. Op het programma van rijke, aanzienlijke lieden. Deze Caesar gaf op persoonlijke titel spelen duimen (laat hem het zwaard ontvan- stond een jacht op panters en leeuwen. gevechten werden op leven en dood met gladiatorengevechten, waarbij hij gen). Twee decennia later, in 167 v. Chr. gehouden vanuit de veronderstelling zijn concurrenten, zoals Pompeius, pro- Volgens een analyse van tweeëndertig bedacht een Romeinse aedilis – soort dat het bloed van de vechters de overle- beerde te overtroeven. beschreven gevechten in de eerste eeuw, wethouder, in dit geval verantwoorde- dene kracht zou geven voor de over- Enkele decennia later gingen gladiato- waarin zes van de vierenzestig gladiato- lijk voor de spelen – een nog veel hefti- tocht naar het hiernamaals. Ritueel of rengevechten ook deel uitmaken van ren werden gedood, had een gladiator gere escalatie, namelijk de ‘damnatio ad niet, vermaak was het natuurlijk wel het staatsaanbod en werden deze voort- per gevecht ongeveer tien procent kans bestias’, veroordeling tot de dood door degelijk en de gevechten vielen dan ook aan dus gefinancierd uit de schatkist, zij om te worden gedood. In later tijden wilde dieren. Hij selecteerde een aantal zeer in de smaak van het publiek. In de het altijd nadrukkelijk verbonden aan werden in toenemende mate gevechten voor desertie uit legeronderdelen verloop van de tijd werden de gevechten de persoon die aan het hoofd van die ‘sine missione’, zonder genade, georga- oordeelde krijgsgevangenen en slaven steeds grootser van opzet, met meerdere staat stond: de keizer. Reeds de eerste niseerd en door deze verharding namen

26 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 27 de overlevingskansen van gladiatoren meebracht. Verslagen uit de eeuw daar- vierhonderd olifanten, leeuwen, korenvelden, olijf- en wijngaarden ver snel af, tot drie tegen één in de derde na beschrijven in amfitheaters georgani- Thessalische stieren en een giraffe kost- naar het zuiden gedreven. eeuw. De meeste gladiatoren haalden seerde jachtshows, waarbij leeuwen, tij- te. Keizer Augustus had het aantal in de Zo is de leeuw in die tijd geleidelijk uit hun dertigste levensjaar niet en wie in gers, luipaarden en apen de arena – door hem gegeven shows gedode bees- Libië verdwenen en zijn ook in delen gevecht omkwam had dikwijls niet voorzien van een bosachtig decor maar ten bijgehouden, in zijn politieke testa- van landen als Tunesië, Mauritanië en meer dan vijf tot hooguit vijfendertig ook van een hoge scheidingswand ter ment liet hij met trots vermelden dat hij Ethiopië verscheidene diersoorten uit- gevechten overleefd. Maar het kon ook bescherming van het publiek – werden tijdens zijn bewind (27 v. Chr.-14 n. Chr.) geroeid. Het afmaken van eerst enkele bij het eerste gevecht al meteen afgelo- ingejaagd om eerst elkaar te bejagen, zesentwintig jachtshows had gegeven, tientallen, vervolgens honderden en pen zijn. waarna de overblijvende beesten door waarbij hij in totaal vijfendertighonderd tenslotte duizenden dieren tijdens één Uiteindelijk hebben de Romeinen de getrainde wilde-dierenvechters met spe- wilde dieren had laten afmaken, waar- of twee weken van ‘spelen’ in de bloedige praktijk van gladiatorenge- ren, pijl en boog, drietanden, en derge- onder beren, leeuwen, luipaarden, hye- Romeinse arena’s, en dat ruim vier eeu- vechten zelf afgeschaft. Het organiseren lijke ‘op spectaculaire wijze’ werden na’s en krokodillen. Over het kleine wen achtereen, moet een enorme impact ervan werd in 325 n. Chr. verboden afgemaakt voor een geestdriftig aanvu- wild, zoals hazen en konijnen die bij hebben gehad op de fauna van met onder keizer Constantijn de Grote, al rend, joelend en tenslotte juichend grote hoeveelheden de arena werden name Noord-Afrika. had dat aanvankelijk niet veel effect, publiek. ingejaagd om de roofdieren in actie te De fascinatie van de Romeinen voor het verslingerd als het volk inmiddels De gedocumenteerde aantallen en ver- houden, werd niet gerept. bloedige tweegevecht, voor het in het geworden was aan de bloedige tafere- scheidenheid van aldus over land en zee Wel vermeldde hij nog dat tijdens zijn openbaar terechtstellen van al dan niet len. Het fenomeen van zwaardgevech- van verre aangevoerde dieren zijn haast spelen zo’n tienduizend gladiatoren op vermeende misdadigers en voor het ten als volksvermaak wordt vaak gezien onvoorstelbaar. Zo werd in 104 v. Chr. leven en dood hadden gevochten. Toen steeds massaler volksvermaak van het als teken van het verval van het na de overwinning op de Numidische moest het Colosseum, dat giga-abattoir publiekelijk afslachten van enorme hoe- Romeinse Rijk, maar historisch klopt koning Iugurtha in het Circus Maximus waar tienduizenden mensen en meer veelheden exotische beesten is tot op de dat niet. Decadent was de praktijk onge- een jachtshow gehouden met honderd dan honderdduizend dieren puur voor dag van vandaag moeilijk te rijmen met twijfeld, maar zij bestond al in de derde leeuwen. In 58 v. Chr. werd een ‘jacht’ het vermaak de dood zouden vinden, het in andere opzichten in onze ogen eeuw voor Christus en uiteindelijk heb- op honderdvijftig luipaarden, een nijl- nog gebouwd worden. van nu toch meer geciviliseerde peil van ben de Romeinen er, zij het laat, zelf een paard en vijf krokodillen gerapporteerd, Alleen al bij de inwijding van dat thea- de Romeinse beschaving. Sommige ken- eind aan gemaakt. terwijl Julius Caesars latere vijand ter des doods werden tijdens weken ners van de klassieke oudheid gaan Pompeius in 55 v. Chr. een show gaf durende festiviteiten negenduizend ervan uit, dat deze praktijken rituele DIERENLEED waarin twintig olifanten, zeshonderd roofdieren gedood. Er moet een enorm waarde hadden, die – ook toen de gren- Naast het vergieten van menselijk bloed leeuwen, vierhonderdentien luipaarden handelscircuit hebben bestaan voor de zen van het Rijk grotendeels veilig waren de Romeinen eveneens verzot op en talrijke apen werden afgeslacht. Als aanvoer van al deze dieren, een com- waren en nog maar zelden opstanden het rijkelijk zien vloeien van dierlijk speciale attractie werden bovendien een plete industrie van de jagers ter plaatse behoefden te worden neergeslagen – de bloed. Jachtshows waren, zoals we heb- Noord-Europese lynx en een neushoorn (hoe vang je leeuwen, panters, tijgers, deugden levend moesten houden die ben gezien, sinds de tweede eeuw voor opgevoerd. luipaarden?) tot de opkopers, de ver- Rome hadden grootgemaakt: kracht, Christus een vast onderdeel van de spe- Misschien zijn dergelijke cijfers en gege- voerders (over land en over zee), de moed en vastberadenheid. len. Vanaf het moment dat de Romeinse vens apocrief, omdat ze soms ontleend tussenhandelaars en de uiteindelijke Deugden die in herinnering dienden te legers aan de buitengrenzen van het werden aan reclame, oproepen voor het leveranciers aan de organisatoren toe. blijven, zoals wij onszelf en elkaar anno Rijk, in Oost-Europa, West-Azië en bijwonen van spelen. Het verschil tus- Dit ging door tot ver in de derde eeuw nu steeds weer voorhouden hoe onze Noord-Afrika in contact waren geko- sen vierhonderd of zeshonderd leeuwen n. Chr., toen er eerst nog een verschui- grondrechten als vrijheid van menings- men met exotische dieren, werden deze is ook nauwelijks controleerbaar voor ving kwam naar grasetende dieren, uiting en vrijheid van godsdienst zijn in een al snel constante stroom aange- het publiek, dat op het moment van de wilde zwijnen, struisvogels, herten, ontstaan, waarom de scheiding van voerd naar Rome. Eerst nog als ‘bewijs’ voorstelling wel iets anders aan zijn gazellen, steenbokken, omdat het in machten (Trias Politica) zo essentieel is, van de verre avonturen en veroverin- hoofd heeft. Veel is veel en te veel was Afrika steeds moeilijker werd om aan wat de fundamenten van de rechtsstaat gen, zoals in 275 v. Chr. de Indische oli- het zeker. Caesar zelf financierde in 46 v. roofdieren te komen: de populaties zijn en waarom wij ons blijvend alle fanten die consul Curius Dentatus na Chr. spelen die behalve het leven aan wilde beesten waren door het intensieve mogelijke moeite en inspanning moeten zijn overwinning op Pyrrhus naar Rome tientallen gladiatoren ook dat van ruim afvangen en door ontbossing voor getroosten in de permanente strijd voor

28 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 29 de overlevingskansen van gladiatoren meebracht. Verslagen uit de eeuw daar- vierhonderd olifanten, leeuwen, korenvelden, olijf- en wijngaarden ver snel af, tot drie tegen één in de derde na beschrijven in amfitheaters georgani- Thessalische stieren en een giraffe kost- naar het zuiden gedreven. eeuw. De meeste gladiatoren haalden seerde jachtshows, waarbij leeuwen, tij- te. Keizer Augustus had het aantal in de Zo is de leeuw in die tijd geleidelijk uit hun dertigste levensjaar niet en wie in gers, luipaarden en apen de arena – door hem gegeven shows gedode bees- Libië verdwenen en zijn ook in delen gevecht omkwam had dikwijls niet voorzien van een bosachtig decor maar ten bijgehouden, in zijn politieke testa- van landen als Tunesië, Mauritanië en meer dan vijf tot hooguit vijfendertig ook van een hoge scheidingswand ter ment liet hij met trots vermelden dat hij Ethiopië verscheidene diersoorten uit- gevechten overleefd. Maar het kon ook bescherming van het publiek – werden tijdens zijn bewind (27 v. Chr.-14 n. Chr.) geroeid. Het afmaken van eerst enkele bij het eerste gevecht al meteen afgelo- ingejaagd om eerst elkaar te bejagen, zesentwintig jachtshows had gegeven, tientallen, vervolgens honderden en pen zijn. waarna de overblijvende beesten door waarbij hij in totaal vijfendertighonderd tenslotte duizenden dieren tijdens één Uiteindelijk hebben de Romeinen de getrainde wilde-dierenvechters met spe- wilde dieren had laten afmaken, waar- of twee weken van ‘spelen’ in de bloedige praktijk van gladiatorenge- ren, pijl en boog, drietanden, en derge- onder beren, leeuwen, luipaarden, hye- Romeinse arena’s, en dat ruim vier eeu- vechten zelf afgeschaft. Het organiseren lijke ‘op spectaculaire wijze’ werden na’s en krokodillen. Over het kleine wen achtereen, moet een enorme impact ervan werd in 325 n. Chr. verboden afgemaakt voor een geestdriftig aanvu- wild, zoals hazen en konijnen die bij hebben gehad op de fauna van met onder keizer Constantijn de Grote, al rend, joelend en tenslotte juichend grote hoeveelheden de arena werden name Noord-Afrika. had dat aanvankelijk niet veel effect, publiek. ingejaagd om de roofdieren in actie te De fascinatie van de Romeinen voor het verslingerd als het volk inmiddels De gedocumenteerde aantallen en ver- houden, werd niet gerept. bloedige tweegevecht, voor het in het geworden was aan de bloedige tafere- scheidenheid van aldus over land en zee Wel vermeldde hij nog dat tijdens zijn openbaar terechtstellen van al dan niet len. Het fenomeen van zwaardgevech- van verre aangevoerde dieren zijn haast spelen zo’n tienduizend gladiatoren op vermeende misdadigers en voor het ten als volksvermaak wordt vaak gezien onvoorstelbaar. Zo werd in 104 v. Chr. leven en dood hadden gevochten. Toen steeds massaler volksvermaak van het als teken van het verval van het na de overwinning op de Numidische moest het Colosseum, dat giga-abattoir publiekelijk afslachten van enorme hoe- Romeinse Rijk, maar historisch klopt koning Iugurtha in het Circus Maximus waar tienduizenden mensen en meer veelheden exotische beesten is tot op de dat niet. Decadent was de praktijk onge- een jachtshow gehouden met honderd dan honderdduizend dieren puur voor dag van vandaag moeilijk te rijmen met twijfeld, maar zij bestond al in de derde leeuwen. In 58 v. Chr. werd een ‘jacht’ het vermaak de dood zouden vinden, het in andere opzichten in onze ogen eeuw voor Christus en uiteindelijk heb- op honderdvijftig luipaarden, een nijl- nog gebouwd worden. van nu toch meer geciviliseerde peil van ben de Romeinen er, zij het laat, zelf een paard en vijf krokodillen gerapporteerd, Alleen al bij de inwijding van dat thea- de Romeinse beschaving. Sommige ken- eind aan gemaakt. terwijl Julius Caesars latere vijand ter des doods werden tijdens weken ners van de klassieke oudheid gaan Pompeius in 55 v. Chr. een show gaf durende festiviteiten negenduizend ervan uit, dat deze praktijken rituele DIERENLEED waarin twintig olifanten, zeshonderd roofdieren gedood. Er moet een enorm waarde hadden, die – ook toen de gren- Naast het vergieten van menselijk bloed leeuwen, vierhonderdentien luipaarden handelscircuit hebben bestaan voor de zen van het Rijk grotendeels veilig waren de Romeinen eveneens verzot op en talrijke apen werden afgeslacht. Als aanvoer van al deze dieren, een com- waren en nog maar zelden opstanden het rijkelijk zien vloeien van dierlijk speciale attractie werden bovendien een plete industrie van de jagers ter plaatse behoefden te worden neergeslagen – de bloed. Jachtshows waren, zoals we heb- Noord-Europese lynx en een neushoorn (hoe vang je leeuwen, panters, tijgers, deugden levend moesten houden die ben gezien, sinds de tweede eeuw voor opgevoerd. luipaarden?) tot de opkopers, de ver- Rome hadden grootgemaakt: kracht, Christus een vast onderdeel van de spe- Misschien zijn dergelijke cijfers en gege- voerders (over land en over zee), de moed en vastberadenheid. len. Vanaf het moment dat de Romeinse vens apocrief, omdat ze soms ontleend tussenhandelaars en de uiteindelijke Deugden die in herinnering dienden te legers aan de buitengrenzen van het werden aan reclame, oproepen voor het leveranciers aan de organisatoren toe. blijven, zoals wij onszelf en elkaar anno Rijk, in Oost-Europa, West-Azië en bijwonen van spelen. Het verschil tus- Dit ging door tot ver in de derde eeuw nu steeds weer voorhouden hoe onze Noord-Afrika in contact waren geko- sen vierhonderd of zeshonderd leeuwen n. Chr., toen er eerst nog een verschui- grondrechten als vrijheid van menings- men met exotische dieren, werden deze is ook nauwelijks controleerbaar voor ving kwam naar grasetende dieren, uiting en vrijheid van godsdienst zijn in een al snel constante stroom aange- het publiek, dat op het moment van de wilde zwijnen, struisvogels, herten, ontstaan, waarom de scheiding van voerd naar Rome. Eerst nog als ‘bewijs’ voorstelling wel iets anders aan zijn gazellen, steenbokken, omdat het in machten (Trias Politica) zo essentieel is, van de verre avonturen en veroverin- hoofd heeft. Veel is veel en te veel was Afrika steeds moeilijker werd om aan wat de fundamenten van de rechtsstaat gen, zoals in 275 v. Chr. de Indische oli- het zeker. Caesar zelf financierde in 46 v. roofdieren te komen: de populaties zijn en waarom wij ons blijvend alle fanten die consul Curius Dentatus na Chr. spelen die behalve het leven aan wilde beesten waren door het intensieve mogelijke moeite en inspanning moeten zijn overwinning op Pyrrhus naar Rome tientallen gladiatoren ook dat van ruim afvangen en door ontbossing voor getroosten in de permanente strijd voor

28 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 29 vierd. In Frankrijk alleen al vonden tus- Geert Mak beschrijft het exemplarische sen 1594 en 1610 zeker achtduizend geval van de Amsterdamse dienstmeid edelen en officieren in duels de dood. Meyns Cornelis die op een kwade dag Deze praktijken hebben tot ver in de door een medeburger beschuldigd werd achttiende eeuw stand gehouden. van tovenarij. Tijdens haar berechting, Tweegevechten voor publiek zijn sinds- met doeltreffend gebruik van de pijn- dien alleen nog in symbolische vorm bank, bekende ze zo ongeveer alles wat bekend en worden nu sport genoemd, de aanklagers horen wilden. Daarbij zoals het schermen met floret of degen, viel geen strafbaar feit te ontdekken, of worstelen, judo en aanverwante vecht- het moest zijn dat de duivel in haar was sporten en het nog feitelijk bewust gevaren (haar geneukt had) maar toch gewelddadige boksen. eindigde Meintje, volgens beslissing van Openbare terechtstellingen van over- de stedelijke magistraten, op de brand- heidswege hebben na de val van het stapel. Bij de terechtstelling op de Dam, Romeinse Rijk in Europa nog wel lang op 27 november 1555, was een grote plaatsgevonden, maar ook deze zijn meute aanwezig die het schouwspel altijd veel minder massaal geweest dan met kennelijke instemming begroette. de Romeinen gewend waren. Engeland, Meyns was niet de enige die een gruwe- waar andere sporen van de Romeinse lijke dood stierf op de Dam, en de laat- bezetting juist heel snel waren uitge- ste evenmin. wist, was in openbare executies tot in de Nog in de zeventiende eeuw werd in achttiende eeuw de onbetwiste Europese Amsterdam meerdere keren per jaar een kampioen, hoewel ook Frankrijk menige schavot opgericht waar veroordeelde brandstapel, menige galg, menig scha- misdadigers in het openbaar werden vot en tenslotte menige guillotine heeft gedood. Pas aan het einde van de acht- opgericht. Steeds weer kwam er moeite- tiende eeuw kwamen in Europa de het wereldwijd erkennen en handhaven ving dan vast blij mee. En die lieden loos verzameld met grote gretigheid en openbare terechtstellingen ten einde. van de basale mensenrechten. zouden wij ook nog ten voorbeeld moe- op sensatie belust publiek af op de ont- Maar in diverse landen buiten Europa Wat deze interpretatie van de Romeinse ten stellen aan elkaar en aan onze jonge- hoofdingen, levend verbrandingen, vie- zijn ook nu nog openbare terechtstellin- bloedzucht echter onlogisch maakt, is ren… ?! rendelingen en andere wreedheden. gen aan de orde van de dag. Stenigingen dat voor het tonen van die deugden Ook in de Nederlanden. Zo werden in van zogenaamd overspelige vrouwen of veroordeelde misdadigers en overige in executies 1533 door de katholieke vorst Karel V het handen afhakken van betrapte die- de ogen der Romeinen minderwaardige In de latere en ook in de huidige samen- vanuit Brussel instructies gegeven over ven in landen als Saoedi-Arabië, ont- lieden ten tonele werden gevoerd. levingen zijn nog wel elementen van de de berechting van negen in de hoofd- hoofdingen van meerdere ter dood ver- Vertaald naar onze tijd zouden wij ver- Romeinse spelen terug te vinden, zij het stad opgepakte wederdopers: na de ver- oordeelden tegelijk in stadions in Iran, krachters en moordenaars de kans op op veel kleinere schaal. Wat de tweege- oordeling tot de dood door het Hof van executies van drugshandelaren in China vrijheid moeten geven door hen in een vechten betreft, zouden de middeleeuw- Holland in Den Haag werden zij op het (64 personen tegelijk op 28 juni 2002, het reeks van openbare gevechten op plei- se toernooien er als een uitvloeisel van Binnenhof openbaar geëxecuteerd en honderdvoudige gemiddeld per jaar). nen of in stadions zoveel mogelijk van gezien kunnen worden, en ook het late- vervolgens werden hun hoofden in een En als de Taliban weer aan de macht hun even misdadige soortgenoten te re duelleren om de eer had er, hoewel harington terug naar Amsterdam komen in Afghanistan zal ongetwijfeld laten ombrengen, als ze althans niet zelf niet bedoeld als vermaak, trekken van. gestuurd, alwaar deze als algemene ook de praktijk van het in het openbaar daarbij omkomen. Wie dat enkele jaren Niet alleen in de mediterrane landen afschrikking op staken aan de stads- afhakken van ledematen terugkomen, uithoudt en al het andere tuig van zich maar ook in Duitsland en Frankrijk poorten werden gezet. Maar ook min- evenals het publiekelijk ophangen van heeft weten af te schudden verdient heeft deze nu in onze ogen eveneens der onverzettelijken werden het slacht- vermeende misdadigers, ongelovigen aldus de vrijheid. Daar is de samenle- merkwaardige gewoonte hoogtij ge offer van publieke beulspraktijken. en andere bedachte vijanden.

30 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 31 vierd. In Frankrijk alleen al vonden tus- Geert Mak beschrijft het exemplarische sen 1594 en 1610 zeker achtduizend geval van de Amsterdamse dienstmeid edelen en officieren in duels de dood. Meyns Cornelis die op een kwade dag Deze praktijken hebben tot ver in de door een medeburger beschuldigd werd achttiende eeuw stand gehouden. van tovenarij. Tijdens haar berechting, Tweegevechten voor publiek zijn sinds- met doeltreffend gebruik van de pijn- dien alleen nog in symbolische vorm bank, bekende ze zo ongeveer alles wat bekend en worden nu sport genoemd, de aanklagers horen wilden. Daarbij zoals het schermen met floret of degen, viel geen strafbaar feit te ontdekken, of worstelen, judo en aanverwante vecht- het moest zijn dat de duivel in haar was sporten en het nog feitelijk bewust gevaren (haar geneukt had) maar toch gewelddadige boksen. eindigde Meintje, volgens beslissing van Openbare terechtstellingen van over- de stedelijke magistraten, op de brand- heidswege hebben na de val van het stapel. Bij de terechtstelling op de Dam, Romeinse Rijk in Europa nog wel lang op 27 november 1555, was een grote plaatsgevonden, maar ook deze zijn meute aanwezig die het schouwspel altijd veel minder massaal geweest dan met kennelijke instemming begroette. de Romeinen gewend waren. Engeland, Meyns was niet de enige die een gruwe- waar andere sporen van de Romeinse lijke dood stierf op de Dam, en de laat- bezetting juist heel snel waren uitge- ste evenmin. wist, was in openbare executies tot in de Nog in de zeventiende eeuw werd in achttiende eeuw de onbetwiste Europese Amsterdam meerdere keren per jaar een kampioen, hoewel ook Frankrijk menige schavot opgericht waar veroordeelde brandstapel, menige galg, menig scha- misdadigers in het openbaar werden vot en tenslotte menige guillotine heeft gedood. Pas aan het einde van de acht- opgericht. Steeds weer kwam er moeite- tiende eeuw kwamen in Europa de het wereldwijd erkennen en handhaven ving dan vast blij mee. En die lieden loos verzameld met grote gretigheid en openbare terechtstellingen ten einde. van de basale mensenrechten. zouden wij ook nog ten voorbeeld moe- op sensatie belust publiek af op de ont- Maar in diverse landen buiten Europa Wat deze interpretatie van de Romeinse ten stellen aan elkaar en aan onze jonge- hoofdingen, levend verbrandingen, vie- zijn ook nu nog openbare terechtstellin- bloedzucht echter onlogisch maakt, is ren… ?! rendelingen en andere wreedheden. gen aan de orde van de dag. Stenigingen dat voor het tonen van die deugden Ook in de Nederlanden. Zo werden in van zogenaamd overspelige vrouwen of veroordeelde misdadigers en overige in executies 1533 door de katholieke vorst Karel V het handen afhakken van betrapte die- de ogen der Romeinen minderwaardige In de latere en ook in de huidige samen- vanuit Brussel instructies gegeven over ven in landen als Saoedi-Arabië, ont- lieden ten tonele werden gevoerd. levingen zijn nog wel elementen van de de berechting van negen in de hoofd- hoofdingen van meerdere ter dood ver- Vertaald naar onze tijd zouden wij ver- Romeinse spelen terug te vinden, zij het stad opgepakte wederdopers: na de ver- oordeelden tegelijk in stadions in Iran, krachters en moordenaars de kans op op veel kleinere schaal. Wat de tweege- oordeling tot de dood door het Hof van executies van drugshandelaren in China vrijheid moeten geven door hen in een vechten betreft, zouden de middeleeuw- Holland in Den Haag werden zij op het (64 personen tegelijk op 28 juni 2002, het reeks van openbare gevechten op plei- se toernooien er als een uitvloeisel van Binnenhof openbaar geëxecuteerd en honderdvoudige gemiddeld per jaar). nen of in stadions zoveel mogelijk van gezien kunnen worden, en ook het late- vervolgens werden hun hoofden in een En als de Taliban weer aan de macht hun even misdadige soortgenoten te re duelleren om de eer had er, hoewel harington terug naar Amsterdam komen in Afghanistan zal ongetwijfeld laten ombrengen, als ze althans niet zelf niet bedoeld als vermaak, trekken van. gestuurd, alwaar deze als algemene ook de praktijk van het in het openbaar daarbij omkomen. Wie dat enkele jaren Niet alleen in de mediterrane landen afschrikking op staken aan de stads- afhakken van ledematen terugkomen, uithoudt en al het andere tuig van zich maar ook in Duitsland en Frankrijk poorten werden gezet. Maar ook min- evenals het publiekelijk ophangen van heeft weten af te schudden verdient heeft deze nu in onze ogen eveneens der onverzettelijken werden het slacht- vermeende misdadigers, ongelovigen aldus de vrijheid. Daar is de samenle- merkwaardige gewoonte hoogtij ge offer van publieke beulspraktijken. en andere bedachte vijanden.

30 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 31 In de meer ‘beschaafde’ westerse landen persoonlijke populariteit maar wel voor wordt de fascinatie voor geweld gesu- die van hun bedrijfsmerken. Daarvoor VOETBAL IN DROOMLAND blimeerd in culturele vormen, waarbij bedienen zij zich nu van (en verschuilen gewelddadige films en computerspellen zich achter) hun bedrijven als hoofd- De memoires van Nicolaas Steelink* de toon zetten. Die versie van ‘brood en sponsors, met het zich ostentatief in spelen’ in onze dagen is vooral commer- oranje hullende ING als nog maar één Siebe Thissen cieel en in zoverre nog politiek, als van de vele bedenkelijke voorbeelden. nodig voor facilitering, beschermcon- Was het motief voor de Romeinse patri- 1 structies en regulering via vergunnin- ciërs populariteit en het zich verzekeren ‘In de turbulente dagen van wat later bekend is geworden als het McCarthy-tijdperk, kwam gen. Daarbij is ‘ruim baan’ de primaire van politieke aanhang, anno 2010 gaat het gesprek van een kleine groep leden van de IWW, de Industrial Workers of the World, op reflex en worden noch kwalitatieve het om merkbekendheid en marketing de dagen van weleer, toen de IWW de volle laag kreeg van een rabiate vervolging gedurende eisen noch grenzen gesteld, zodat het als veredelde vorm van geldzucht. een eerdere en veel langere periode van landelijke hysterie die periodiek het land plaagt gehalte aan gewelddadigheid in de beel- Bij de Romeinse keizers ging het om de waarin we leven, de Verenigde Staten van Amerika.’ Met deze woorden begint Nicolaas den letterlijk onbegrensd is. persoonlijkheidscultus, het benadruk- Steelink zijn autobiografie Journey in Dreamland. In de sport gaat het om symboliek en ken van hun macht en goddelijke status. vreedzaam vertoon van fysieke kracht Die macht en status zijn nu voorbehou- Steelink was een markante Amsterdam federale Spionage Statuut af, maar voor- zonder wapens. Vechten op leven en den aan de multinationals en de groot- mer, geboren in 1890. Hij trok in 1912 al in het westen van de VS begonnen de dood is niet de bedoeling, de inzet van kapitalisten die deze bedrijven bezitten. naar Amerika om zijn geluk te beproe- afzonderlijke staten hun eigen repres- dieren is – afgezien van steeds minder De overheden zorgen daarbij voor ruim ven, waar hij zich aansloot bij de anar- sieve wetten te formuleren, naar het populair wordende stierengevechten en baan, voor de grote sponsors zo goed als chistisch georiënteerde vakbond de voorbeeld van het federale Spionage enkele nog her en der voorkomende voor de organisatoren van de spelen, de IWW. Toen Amerika ging deelnemen Statuut. zeldzame varianten met vechthonden, internationale en nationale sportbon- aan de Eerste Wereldoorlog besloot de (kemp)hanen en ander klein spul – den, de clubs. De maatschappelijke con- Amerikaanse overheid een federaal Ook de staat Californië nam zo’n beperkt tot paardenraces, paardenpolo, sensus over die permanente inzet van Spionage Statuut in het leven te roepen, Crimineel Syndicalisme Wet aan. Op windhondenraces en dergelijke. macht en publieke middelen lijkt wel- een soort Artikel 140 waarmee in prin- basis daarvan werd de in Los Angeles haast onaantastbaar. cipe iedereen kon worden opgepakt die wonende Nicolaas Steelink in maart Als overeenkomst met de Romeinse tijd Wie zich daarover oprecht verwondert, op enigerlei wijze in verband kon wor- 1920 veroordeeld, tezamen met 151 kun je hooguit de rol van het grote geld zou zich eens moeten voorstellen wat er den gebracht met de vijand. Duitsers en andere ‘wobblies’, zoals de leden van de aanvoeren. Organiseerden tot de tijd gebeurt als van de ene op de andere dag andere Europeanen met een accent IWW veelal werden genoemd. Het van de keizers vooral rijke patriciërs besloten zou worden dat alleen sport waren speciaal verdacht, alsook alle gevolg was dat vrijwel het hele IWW- spelen voor het volk om hun populari- door amateurs nog is toegestaan en dat organisaties die zich tegen de oorlog kader naar de gevangenis verdween, er teit te vergroten, tegenwoordig zijn het de combinatie sport en reclame straf- keerden, waaronder de IWW. Honder werden vonnissen van één tot veertien evengoed de grootverdieners die de baar is. Een mooie gedachte, die zich den mensen verdwenen achter de tra- jaar uitgesproken. Steelink was toenter- organisatie van massale sportevene- vooralsnog helaas lastig in werkelijk- lies. Na de Eerste Wereldoorlog liep het tijd columnist van het IWW-weekblad menten mogelijk maken, niet voor hun heid zal laten omzetten. * Dit artikel van Siebe Thissen verscheen in een eerdere versie als inleiding in het boek Reis in BRONNEN Droomland van Nicolaas Steelink, uitgegeven door Baalproducties, Sittard, 1998. Dr. P.J. Reimer, Klassieke oudheid. 17e druk. Het Spectrum, Utrecht 2000. Olivier Hekster, Romeinse Siebe Thissen geeft in zijn verhaal over Nicolaas Steelink aan dat deze geldt als één van de pioniers keizers. Bert Bakker, Amsterdam 2009. Fik Meijer, Gladiatoren. Volksvermaak in het Colosseum. 7e van het voetbal in de VS. De andere passie van Steelink was Multatuli. Vrijwel het gehele oevre druk. Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam 2010. Dr. Anton van Hooff, Slavenheld van Multatuli werd door Steelink in het Engels vertaald. In De Multatulianen (Amsterdam, 1985) Spartacus. Historisch Nieuwsblad, april 2010. Geert Mak, Een kleine geschiedenis van Amsterdam. 22e wijdt Atte Jongstra enkele pagina’s aan Steelink. druk. Olympus/Contact, Amsterdam 2001. NOS-Journaal van 11 augustus 2010. De Volkskrant van In 1987 was Nicolaas Steelink aanwezig bij de onthulling van het Multatuli-monument op de 12 juli 2010. NRC-Handelsblad van 17 augustus 2010 (Clémence Ross e.a. over de problemen in het Torensluis in Amsterdam. Onbekend is of hij toen nog zijn, op een steenworp afstand gelegen betaald voetbal). geboortehuis in de Taksteeg (tussen Kalverstraat en Rokin) heeft bezocht. Hij zou gezien hebben dat het straatje haar typische middenstandskarakter heeft behouden. Op nummer 7, het geboortehuis van Steelink, is nu een trendy lunchgelegenheid gevestigd. Over Sacco en Vanzetti, zie de AS 167 (Martin Smit)

32 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 33 In de meer ‘beschaafde’ westerse landen persoonlijke populariteit maar wel voor wordt de fascinatie voor geweld gesu- die van hun bedrijfsmerken. Daarvoor VOETBAL IN DROOMLAND blimeerd in culturele vormen, waarbij bedienen zij zich nu van (en verschuilen gewelddadige films en computerspellen zich achter) hun bedrijven als hoofd- De memoires van Nicolaas Steelink* de toon zetten. Die versie van ‘brood en sponsors, met het zich ostentatief in spelen’ in onze dagen is vooral commer- oranje hullende ING als nog maar één Siebe Thissen cieel en in zoverre nog politiek, als van de vele bedenkelijke voorbeelden. nodig voor facilitering, beschermcon- Was het motief voor de Romeinse patri- 1 structies en regulering via vergunnin- ciërs populariteit en het zich verzekeren ‘In de turbulente dagen van wat later bekend is geworden als het McCarthy-tijdperk, kwam gen. Daarbij is ‘ruim baan’ de primaire van politieke aanhang, anno 2010 gaat het gesprek van een kleine groep leden van de IWW, de Industrial Workers of the World, op reflex en worden noch kwalitatieve het om merkbekendheid en marketing de dagen van weleer, toen de IWW de volle laag kreeg van een rabiate vervolging gedurende eisen noch grenzen gesteld, zodat het als veredelde vorm van geldzucht. een eerdere en veel langere periode van landelijke hysterie die periodiek het land plaagt gehalte aan gewelddadigheid in de beel- Bij de Romeinse keizers ging het om de waarin we leven, de Verenigde Staten van Amerika.’ Met deze woorden begint Nicolaas den letterlijk onbegrensd is. persoonlijkheidscultus, het benadruk- Steelink zijn autobiografie Journey in Dreamland. In de sport gaat het om symboliek en ken van hun macht en goddelijke status. vreedzaam vertoon van fysieke kracht Die macht en status zijn nu voorbehou- Steelink was een markante Amsterdam federale Spionage Statuut af, maar voor- zonder wapens. Vechten op leven en den aan de multinationals en de groot- mer, geboren in 1890. Hij trok in 1912 al in het westen van de VS begonnen de dood is niet de bedoeling, de inzet van kapitalisten die deze bedrijven bezitten. naar Amerika om zijn geluk te beproe- afzonderlijke staten hun eigen repres- dieren is – afgezien van steeds minder De overheden zorgen daarbij voor ruim ven, waar hij zich aansloot bij de anar- sieve wetten te formuleren, naar het populair wordende stierengevechten en baan, voor de grote sponsors zo goed als chistisch georiënteerde vakbond de voorbeeld van het federale Spionage enkele nog her en der voorkomende voor de organisatoren van de spelen, de IWW. Toen Amerika ging deelnemen Statuut. zeldzame varianten met vechthonden, internationale en nationale sportbon- aan de Eerste Wereldoorlog besloot de (kemp)hanen en ander klein spul – den, de clubs. De maatschappelijke con- Amerikaanse overheid een federaal Ook de staat Californië nam zo’n beperkt tot paardenraces, paardenpolo, sensus over die permanente inzet van Spionage Statuut in het leven te roepen, Crimineel Syndicalisme Wet aan. Op windhondenraces en dergelijke. macht en publieke middelen lijkt wel- een soort Artikel 140 waarmee in prin- basis daarvan werd de in Los Angeles haast onaantastbaar. cipe iedereen kon worden opgepakt die wonende Nicolaas Steelink in maart Als overeenkomst met de Romeinse tijd Wie zich daarover oprecht verwondert, op enigerlei wijze in verband kon wor- 1920 veroordeeld, tezamen met 151 kun je hooguit de rol van het grote geld zou zich eens moeten voorstellen wat er den gebracht met de vijand. Duitsers en andere ‘wobblies’, zoals de leden van de aanvoeren. Organiseerden tot de tijd gebeurt als van de ene op de andere dag andere Europeanen met een accent IWW veelal werden genoemd. Het van de keizers vooral rijke patriciërs besloten zou worden dat alleen sport waren speciaal verdacht, alsook alle gevolg was dat vrijwel het hele IWW- spelen voor het volk om hun populari- door amateurs nog is toegestaan en dat organisaties die zich tegen de oorlog kader naar de gevangenis verdween, er teit te vergroten, tegenwoordig zijn het de combinatie sport en reclame straf- keerden, waaronder de IWW. Honder werden vonnissen van één tot veertien evengoed de grootverdieners die de baar is. Een mooie gedachte, die zich den mensen verdwenen achter de tra- jaar uitgesproken. Steelink was toenter- organisatie van massale sportevene- vooralsnog helaas lastig in werkelijk- lies. Na de Eerste Wereldoorlog liep het tijd columnist van het IWW-weekblad menten mogelijk maken, niet voor hun heid zal laten omzetten. * Dit artikel van Siebe Thissen verscheen in een eerdere versie als inleiding in het boek Reis in BRONNEN Droomland van Nicolaas Steelink, uitgegeven door Baalproducties, Sittard, 1998. Dr. P.J. Reimer, Klassieke oudheid. 17e druk. Het Spectrum, Utrecht 2000. Olivier Hekster, Romeinse Siebe Thissen geeft in zijn verhaal over Nicolaas Steelink aan dat deze geldt als één van de pioniers keizers. Bert Bakker, Amsterdam 2009. Fik Meijer, Gladiatoren. Volksvermaak in het Colosseum. 7e van het voetbal in de VS. De andere passie van Steelink was Multatuli. Vrijwel het gehele oevre druk. Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam 2010. Dr. Anton van Hooff, Slavenheld van Multatuli werd door Steelink in het Engels vertaald. In De Multatulianen (Amsterdam, 1985) Spartacus. Historisch Nieuwsblad, april 2010. Geert Mak, Een kleine geschiedenis van Amsterdam. 22e wijdt Atte Jongstra enkele pagina’s aan Steelink. druk. Olympus/Contact, Amsterdam 2001. NOS-Journaal van 11 augustus 2010. De Volkskrant van In 1987 was Nicolaas Steelink aanwezig bij de onthulling van het Multatuli-monument op de 12 juli 2010. NRC-Handelsblad van 17 augustus 2010 (Clémence Ross e.a. over de problemen in het Torensluis in Amsterdam. Onbekend is of hij toen nog zijn, op een steenworp afstand gelegen betaald voetbal). geboortehuis in de Taksteeg (tussen Kalverstraat en Rokin) heeft bezocht. Hij zou gezien hebben dat het straatje haar typische middenstandskarakter heeft behouden. Op nummer 7, het geboortehuis van Steelink, is nu een trendy lunchgelegenheid gevestigd. Over Sacco en Vanzetti, zie de AS 167 (Martin Smit)

32 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 33 The Industrial Worker. Hij kreeg vijf jaar Buiten de Orde schrijft Martin Smit over dat hij San Quentin betreedt. ‘Want.’ zo Steelinks liefde lag niet alleen bij de dwangarbeid in San Quentin. Na twee deze hectische jaren: ‘Het anti-radicale schrijft hij, ‘toen ik San Quentin betrad, IWW. Hij was ook voetballer in hart en jaar deed hij een geslaagd beroep om en anti-socialistische klimaat leende kwam er een einde aan mijn reis door nieren. Zijn biografische notities verra- voorwaardelijk in vrijheid te worden zich uitstekend voor grootschalige acties het land van mijn dromen.’ den hoe moeilijk hij het voetbal kon gesteld. De reden dat Steelink niet in de tegen radicalen. In het door minister Zijn boek gaat over zijn illusies en desil- scheiden van andere dagelijkse activitei- vergetelheid is geraakt, komt voort uit van Justitie Mitchell Palmer bedachte lusies in de keiharde Amerikaanse ten. Ook hanteerde hij sporttermen om het feit dat hij in de avonduren in San scenario, werden bijeenkomsten van wereld van loonslavernij en repressie. zijn politieke denkbeelden te verwoor- Quentin een begin maakte met het ver- anarchisten en socialisten verstoord, Zijn lidmaatschap van de IWW was een den – zo noemde hij Amerika ‘Het talen van zowat het hele oeuvre van mensen massaal opgepakt, burelen van weloverwogen keuze. Hij hekelde de Frauduleuze Honkbal Imperium.’ Tot Multatuli in het Engels. Tot op de dag tijdschriften gesloten en de verzending verschillende socialistische ideologieën op hoge leeftijd heeft hij gedreven van vandaag is Steelink de enige die het van “ondermijnende” tijdschriften ver- en meende dat ze zich nauwelijks onder- gewerkt aan de oprichting van een lan- aandurfde Multatuli’s Ideeën te verta- boden. Het was de jonge, ambitieuze J. scheidden van de richtingenstrijd die delijke soccer-competitie in de Verenigde len. Edgar Hoover – de latere FBI-directeur ook de protestantse kerken kenmerkte. Staten. Steelink schreef talloze brieven In 1952 stond het recht op vrije menings- – die als Speciaal Assistent van Palmer ‘De IWW,’ schrijft Steelink, ‘was tenmin- op het papier van de California Soccer uiting in Amerika opnieuw ter discus- deze Palmer-raids organiseerde.’ ste pertinent a-politiek en anti-ideolo- League, een competitie waaraan hij veel sie, tijdens één van de dieptepunten van Ook Steelink was een slachtoffer van de gisch. Plak een label op een ‘isme’ en je heeft bijgedragen. de Koude Oorlog, het McCarthy-tijd ‘Red Scare’- de Rode Angst. Zijn aan- vindt geheid gelovigen en volgelingen. Het begrip ‘soccer’ is afgeleid van het perk. Iedereen die verdacht kon worden klacht-in-boekvorm – Journey in Wij IWW-ers hadden met elkaar gemeen woord Association Football, dat zich in van communistische sympathieën werd Dreamland – schreef hij onder het pseu- dat we allen werkten in de basis-indu- naam diende te onderscheiden van het zwartgemaakt, aangeklaagd of opge- doniem Enness Ellae. Onder die naam strieën. Wij richtten ons recht-toe-recht- American Football, in Amerika een veel pakt, en Steelink meende dat hij niet ook heeft hij in de periode 1940-1960 als aan op onze ervaringen op de werkvloer populairdere sport dan het reguliere mocht zwijgen. Hij zette zich aan het columnist van The Industrial Worker en vertaalden die ervaringen in actie. voetbal. Association Football werd ver- schrijven van zijn Reis in Droomland met wekelijks een column geschreven onder Goed, we waren een vakbond, maar we volgens afgekort tot assoc. football en de bedoeling de wortels en de conti de titel ‘Musings of a Wobbly’. Zijn waren volstrekt a-politiek. Niet de poli- weer later verbasterd tot soccer. Soccer nuïteit aan te tonen van het McCarthy pseudoniem, Enness Ellae, laat zich een- tieke partijen maar de industrieën vor- werd geïntroduceerd door Europese, isme. voudig ontcijferen. Enness moet gelezen men de ruggegraat van dit land.’ De vooral Britse immigranten: ‘Soccer kreeg De meeste aandacht, ook in Nederland, worden als N.S. (Nicolaas Steelink). IWW wilde One Big Union zijn voor alle weliswaar vaste voet aan de grond in was in de jaren twintig niet uitgegaan Ellae als L.A. (Los Angeles). arbeiders in de basis-industrieën, onge- diverse Amerikaanse steden, maar naar het proces tegen Steelink, maar acht hun politieke overtuigingen. slaagde er nooit in serieus te concurre- naar dat tegen de Italiaanse immigran- 2 Het manuscript van ]ourney in Dreamland ren met American Football. ten Sacco en Vanzetti. In een nummer Zijn Reis in Droomland geeft een realis- werd echter geen succes, Steelink kon St. Louis werd het soccer-centrum van van het blad Buiten de Orde (3/1997) tisch beeld van een Amsterdamse jon- geen uitgever vinden om het boek te Amerika in de jaren tachtig van de lezen we meer over die heksenjacht op gen, diens calvinistische jeugd in publiceren. Na jaren van omzwervingen negentiende eeuw – en is dat tot op de immigranten en anarchisten. Arthur Amsterdam en Haarlem, de beproevin- belandde het manuscript tenslotte in het dag van vandaag gebleven – dankzij de Lehning schrijft: ‘Er heerste toen een gen van het gezin Steelink in de jaren archief van het Multatuli-museum aan activiteiten van Britse immigranten, en waar ‘McCarthyisme.’ Allen die werden rond de eeuwwisseling. Direct na de de Korsjespoortsteeg te Amsterdam, later Europese ex-profvoetballers, verdacht van revolutionaire opvattin- lagere school, op dertienjarige leeftijd, niet ver van waar hij in 1890 was gebo- schrijft kenner James Walvin in The gen, en in het bijzonder buitenlanders, gaat hij full-time werken. In 1912 besluit ren, Taksteeg 7. Gelukkig besloot Bert People’s Game. Andere centra waren werden vogelvrij verklaard. Enkele hij zijn geluk te beproeven in de Nieuwe van Wakeren (toen van Uitgeverij Texas en Oklahoma. Steelink was aan- weken voor de arrestatie van Sacco en Wereld, waar na de nodige wisselval- Baalprodukties te Sittard) het manus- vankelijk actief aan de westkust. Hij Vanzetti werden zesduizend buitenlan- ligheden hardhandig een einde wordt cript aan de vergetelheid te ontrukken woonde van 1913 tot 1974 in Los ders zonder vorm van proces gearres- gemaakt aan al zijn illusies, zijn harts- en het uit te brengen bij gelegenheid van Angeles, en verhuisde toen naar Tucson, teerd. Honderden werden gedeporteerd, tochtelijke dromen over vrijheid en het voetbaltoernooi om de Artikel 140 Arizona, alwaar hij zich in de organisa- sommigen werden door de politie mis- democratie. Mede daarom beëindigt hij Wisselbokaal, op 24 oktober 1998 in tie van en de propaganda voor het soc- handeld en gemarteld.’ Elders in deze zijn Reis in Droomland op het moment Nijmegen. cer stortte. Toen de VS in 1994 het WK

34 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 35 The Industrial Worker. Hij kreeg vijf jaar Buiten de Orde schrijft Martin Smit over dat hij San Quentin betreedt. ‘Want.’ zo Steelinks liefde lag niet alleen bij de dwangarbeid in San Quentin. Na twee deze hectische jaren: ‘Het anti-radicale schrijft hij, ‘toen ik San Quentin betrad, IWW. Hij was ook voetballer in hart en jaar deed hij een geslaagd beroep om en anti-socialistische klimaat leende kwam er een einde aan mijn reis door nieren. Zijn biografische notities verra- voorwaardelijk in vrijheid te worden zich uitstekend voor grootschalige acties het land van mijn dromen.’ den hoe moeilijk hij het voetbal kon gesteld. De reden dat Steelink niet in de tegen radicalen. In het door minister Zijn boek gaat over zijn illusies en desil- scheiden van andere dagelijkse activitei- vergetelheid is geraakt, komt voort uit van Justitie Mitchell Palmer bedachte lusies in de keiharde Amerikaanse ten. Ook hanteerde hij sporttermen om het feit dat hij in de avonduren in San scenario, werden bijeenkomsten van wereld van loonslavernij en repressie. zijn politieke denkbeelden te verwoor- Quentin een begin maakte met het ver- anarchisten en socialisten verstoord, Zijn lidmaatschap van de IWW was een den – zo noemde hij Amerika ‘Het talen van zowat het hele oeuvre van mensen massaal opgepakt, burelen van weloverwogen keuze. Hij hekelde de Frauduleuze Honkbal Imperium.’ Tot Multatuli in het Engels. Tot op de dag tijdschriften gesloten en de verzending verschillende socialistische ideologieën op hoge leeftijd heeft hij gedreven van vandaag is Steelink de enige die het van “ondermijnende” tijdschriften ver- en meende dat ze zich nauwelijks onder- gewerkt aan de oprichting van een lan- aandurfde Multatuli’s Ideeën te verta- boden. Het was de jonge, ambitieuze J. scheidden van de richtingenstrijd die delijke soccer-competitie in de Verenigde len. Edgar Hoover – de latere FBI-directeur ook de protestantse kerken kenmerkte. Staten. Steelink schreef talloze brieven In 1952 stond het recht op vrije menings- – die als Speciaal Assistent van Palmer ‘De IWW,’ schrijft Steelink, ‘was tenmin- op het papier van de California Soccer uiting in Amerika opnieuw ter discus- deze Palmer-raids organiseerde.’ ste pertinent a-politiek en anti-ideolo- League, een competitie waaraan hij veel sie, tijdens één van de dieptepunten van Ook Steelink was een slachtoffer van de gisch. Plak een label op een ‘isme’ en je heeft bijgedragen. de Koude Oorlog, het McCarthy-tijd ‘Red Scare’- de Rode Angst. Zijn aan- vindt geheid gelovigen en volgelingen. Het begrip ‘soccer’ is afgeleid van het perk. Iedereen die verdacht kon worden klacht-in-boekvorm – Journey in Wij IWW-ers hadden met elkaar gemeen woord Association Football, dat zich in van communistische sympathieën werd Dreamland – schreef hij onder het pseu- dat we allen werkten in de basis-indu- naam diende te onderscheiden van het zwartgemaakt, aangeklaagd of opge- doniem Enness Ellae. Onder die naam strieën. Wij richtten ons recht-toe-recht- American Football, in Amerika een veel pakt, en Steelink meende dat hij niet ook heeft hij in de periode 1940-1960 als aan op onze ervaringen op de werkvloer populairdere sport dan het reguliere mocht zwijgen. Hij zette zich aan het columnist van The Industrial Worker en vertaalden die ervaringen in actie. voetbal. Association Football werd ver- schrijven van zijn Reis in Droomland met wekelijks een column geschreven onder Goed, we waren een vakbond, maar we volgens afgekort tot assoc. football en de bedoeling de wortels en de conti de titel ‘Musings of a Wobbly’. Zijn waren volstrekt a-politiek. Niet de poli- weer later verbasterd tot soccer. Soccer nuïteit aan te tonen van het McCarthy pseudoniem, Enness Ellae, laat zich een- tieke partijen maar de industrieën vor- werd geïntroduceerd door Europese, isme. voudig ontcijferen. Enness moet gelezen men de ruggegraat van dit land.’ De vooral Britse immigranten: ‘Soccer kreeg De meeste aandacht, ook in Nederland, worden als N.S. (Nicolaas Steelink). IWW wilde One Big Union zijn voor alle weliswaar vaste voet aan de grond in was in de jaren twintig niet uitgegaan Ellae als L.A. (Los Angeles). arbeiders in de basis-industrieën, onge- diverse Amerikaanse steden, maar naar het proces tegen Steelink, maar acht hun politieke overtuigingen. slaagde er nooit in serieus te concurre- naar dat tegen de Italiaanse immigran- 2 Het manuscript van ]ourney in Dreamland ren met American Football. ten Sacco en Vanzetti. In een nummer Zijn Reis in Droomland geeft een realis- werd echter geen succes, Steelink kon St. Louis werd het soccer-centrum van van het blad Buiten de Orde (3/1997) tisch beeld van een Amsterdamse jon- geen uitgever vinden om het boek te Amerika in de jaren tachtig van de lezen we meer over die heksenjacht op gen, diens calvinistische jeugd in publiceren. Na jaren van omzwervingen negentiende eeuw – en is dat tot op de immigranten en anarchisten. Arthur Amsterdam en Haarlem, de beproevin- belandde het manuscript tenslotte in het dag van vandaag gebleven – dankzij de Lehning schrijft: ‘Er heerste toen een gen van het gezin Steelink in de jaren archief van het Multatuli-museum aan activiteiten van Britse immigranten, en waar ‘McCarthyisme.’ Allen die werden rond de eeuwwisseling. Direct na de de Korsjespoortsteeg te Amsterdam, later Europese ex-profvoetballers, verdacht van revolutionaire opvattin- lagere school, op dertienjarige leeftijd, niet ver van waar hij in 1890 was gebo- schrijft kenner James Walvin in The gen, en in het bijzonder buitenlanders, gaat hij full-time werken. In 1912 besluit ren, Taksteeg 7. Gelukkig besloot Bert People’s Game. Andere centra waren werden vogelvrij verklaard. Enkele hij zijn geluk te beproeven in de Nieuwe van Wakeren (toen van Uitgeverij Texas en Oklahoma. Steelink was aan- weken voor de arrestatie van Sacco en Wereld, waar na de nodige wisselval- Baalprodukties te Sittard) het manus- vankelijk actief aan de westkust. Hij Vanzetti werden zesduizend buitenlan- ligheden hardhandig een einde wordt cript aan de vergetelheid te ontrukken woonde van 1913 tot 1974 in Los ders zonder vorm van proces gearres- gemaakt aan al zijn illusies, zijn harts- en het uit te brengen bij gelegenheid van Angeles, en verhuisde toen naar Tucson, teerd. Honderden werden gedeporteerd, tochtelijke dromen over vrijheid en het voetbaltoernooi om de Artikel 140 Arizona, alwaar hij zich in de organisa- sommigen werden door de politie mis- democratie. Mede daarom beëindigt hij Wisselbokaal, op 24 oktober 1998 in tie van en de propaganda voor het soc- handeld en gemarteld.’ Elders in deze zijn Reis in Droomland op het moment Nijmegen. cer stortte. Toen de VS in 1994 het WK

34 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 35 Voetbal organiseerde, zond de nalisten trots zien dat hij zijn voet tot balbond. Hij vond dat een geweldige dien tot gigantische proporties is uitge- Nederlandse televisie een documentaire boven zijn hoofd omhoog kon zwaaien. eer. Hij schrijft: ‘De Maatschappij ver- groeid. Als toen in Nederland professio- uit over de moeizame Amerikaanse soc- Zijn conditie en onverwoestbare levens- schafte de doelpalen en betaalde de neel voetbal had bestaan, zou ik met het cer-geschiedenis - daarin werd ook de lust in aanmerking nemend, schreef een veldhuur van tien gulden per maand. talent en de kracht die ik als amateur naam van Steelink genoemd. journalist van de Tucson Daily Citizen in We bleken aardig wat goede spelers te had ontwikkeld, een heel eind zijn geko- 1974: ‘Grace is almost the perfect word hebben en we presteerden heel behoor- men.’ 3 to describe a man like Nicolaas Steelink.’ lijk. In zijn algemeenheid begon de sport ‘Mijn schooltijd werd gedomineerd door Onze kennis van zijn voetbalactiviteiten Steelinks autobiografische schetsen ver- op te komen in Nederland. Er waren voetbal. Iedere zondagochtend speelde danken we met name aan Nicolaas’ tellen ons nog meer. uitstekende atleten, hetgeen een gunsti- ik een wedstrijd en ‘s middags bezocht zoon Cornelius Steelink, nog steeds Al schrijvende over zijn jeugd in ge invloed had op de moraal van de ik de ‘grote’ wedstrijden. Op zondag woonachtig te Tucson. Cornelius – zelf Amsterdam en Haarlem herinnert hij jeugd. Als gevolg daarvan daalde het stond ik om zes uur op, nam de tram tot ook een levenslange Civil Rights- zich de vele partijtjes voetbal in de stra- alcoholgebruik aanzienlijk. Voetbal was het eind van de lijn en wandelde drie activist, reageerde uiterst enthousiast op ten: ‘Velen van ons speelden voetbal. mijn favoriete sport en dat zou het altijd kwartier naar het veld. Samen met de het idee van Baalprodukties om zijn Het enige wat je immers nodig had was blijven. Professioneel voetbal had je andere spelers dreven we de koeien vaders manuscript te publiceren: ‘Het een bal, of iets dat er op leek, bijvoor- alleen in Engeland en daar speelden dus eraf, schepten de vlaaien weg en haal- was de grote droom van mijn vader dat beeld een prop kranten met touw er ook de beste teams, die hun vaardighe- den de kalkkar om de lijnen te trekken. zijn Reis in Droomland ooit zou worden omheen. Ook gebruikten we soms een den over heel de wereld lieten zien. Zij We joegen de kippen uit de schuur, hin- uitgegeven.’ Met evenveel trots toont hij varkensblaas. Doordat we ‘s zondags kunnen de grondleggers van het spel gen oude vloerkleden op voor het foto’s van trofeeën en certificaten die naar de ‘grote’ wedstrijden gingen kij- worden genoemd, een spel dat sinds- bezoekende team, en zetten bakken zijn vader ontving tussen 1964 en 1977, ken, kenden we alle spelregels en de het gevolg van zijn enorme staat van namen van de beste spelers. Ik leerde dienst in voetballand. Vooral Latino’s of het spel door te kijken naar de goede Mexicaanse Amerikanen brachten Nico spelers. Sommige van ons ontwikkelden hulde omdat hij in Californië een voet- zich tot begaafde spelers. Jos was mijn balcompetitie had opgericht die in 1974 beste kameraad. Hij was een linksbener al meer dan honderd teams telde en die zich ontwikkelde tot een zeer goede meer dan tweeduizend leden. ‘Homenaje voetballer. Hij had spillebenen, maar a Nick Steelink por su Gran Labor y toen hij nog niet eens twaalf was, was Ayuda a nuestra organizacion, California het al een snelle loper, met een harde Soccer League,’ staat op een van de tro- trap.’ feeën. Soccer is in Californië vooral een Voetbal was aanvankelijk een elitesport, sport voor voormalige Mexicanen. maar sinds de eeuwwisseling hadden Voor zijn bijdragen aan het Amerikaanse ook jongens uit het volk het spel ont- soccer werd hem in 1971 een ereplaats dekt. In zijn jeugd verbond Steelink het toegekend in de American Soccer Hall voetbal al aan een primitieve klassen- of Fame, de hoogste onderscheiding van strijd: ‘Daar komt nog bij dat arme of de Amerikaanse voetbalbond. De tekst bijna-arme mensen zich onbewust bele- op het begeleidend certificaat luidt: ‘The digd voelen door hun situatie. Mijn U.S. Soccer football Association honors speelkameraden – en ik ook – haatten de Nicolaas Steelink for his contributions rijkeluiszoontjes.’ to the administration and promotion of Op achttienjarige leeftijd vond Steelink soccer football in the United States.’ Tot werk – en een plek in het voetbalteam – aan zijn dood – hij werd 99 – was hij een bij de Hollandse Stoomboot Maatschap zeer vitaal en lenig man. Iedere dag pij, die met een team meedeed in de deed hij honderd push-ups, en liet jour- Amsterdamse Kantoorbedienden Voet

36 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 37 Voetbal organiseerde, zond de nalisten trots zien dat hij zijn voet tot balbond. Hij vond dat een geweldige dien tot gigantische proporties is uitge- Nederlandse televisie een documentaire boven zijn hoofd omhoog kon zwaaien. eer. Hij schrijft: ‘De Maatschappij ver- groeid. Als toen in Nederland professio- uit over de moeizame Amerikaanse soc- Zijn conditie en onverwoestbare levens- schafte de doelpalen en betaalde de neel voetbal had bestaan, zou ik met het cer-geschiedenis - daarin werd ook de lust in aanmerking nemend, schreef een veldhuur van tien gulden per maand. talent en de kracht die ik als amateur naam van Steelink genoemd. journalist van de Tucson Daily Citizen in We bleken aardig wat goede spelers te had ontwikkeld, een heel eind zijn geko- 1974: ‘Grace is almost the perfect word hebben en we presteerden heel behoor- men.’ 3 to describe a man like Nicolaas Steelink.’ lijk. In zijn algemeenheid begon de sport ‘Mijn schooltijd werd gedomineerd door Onze kennis van zijn voetbalactiviteiten Steelinks autobiografische schetsen ver- op te komen in Nederland. Er waren voetbal. Iedere zondagochtend speelde danken we met name aan Nicolaas’ tellen ons nog meer. uitstekende atleten, hetgeen een gunsti- ik een wedstrijd en ‘s middags bezocht zoon Cornelius Steelink, nog steeds Al schrijvende over zijn jeugd in ge invloed had op de moraal van de ik de ‘grote’ wedstrijden. Op zondag woonachtig te Tucson. Cornelius – zelf Amsterdam en Haarlem herinnert hij jeugd. Als gevolg daarvan daalde het stond ik om zes uur op, nam de tram tot ook een levenslange Civil Rights- zich de vele partijtjes voetbal in de stra- alcoholgebruik aanzienlijk. Voetbal was het eind van de lijn en wandelde drie activist, reageerde uiterst enthousiast op ten: ‘Velen van ons speelden voetbal. mijn favoriete sport en dat zou het altijd kwartier naar het veld. Samen met de het idee van Baalprodukties om zijn Het enige wat je immers nodig had was blijven. Professioneel voetbal had je andere spelers dreven we de koeien vaders manuscript te publiceren: ‘Het een bal, of iets dat er op leek, bijvoor- alleen in Engeland en daar speelden dus eraf, schepten de vlaaien weg en haal- was de grote droom van mijn vader dat beeld een prop kranten met touw er ook de beste teams, die hun vaardighe- den de kalkkar om de lijnen te trekken. zijn Reis in Droomland ooit zou worden omheen. Ook gebruikten we soms een den over heel de wereld lieten zien. Zij We joegen de kippen uit de schuur, hin- uitgegeven.’ Met evenveel trots toont hij varkensblaas. Doordat we ‘s zondags kunnen de grondleggers van het spel gen oude vloerkleden op voor het foto’s van trofeeën en certificaten die naar de ‘grote’ wedstrijden gingen kij- worden genoemd, een spel dat sinds- bezoekende team, en zetten bakken zijn vader ontving tussen 1964 en 1977, ken, kenden we alle spelregels en de het gevolg van zijn enorme staat van namen van de beste spelers. Ik leerde dienst in voetballand. Vooral Latino’s of het spel door te kijken naar de goede Mexicaanse Amerikanen brachten Nico spelers. Sommige van ons ontwikkelden hulde omdat hij in Californië een voet- zich tot begaafde spelers. Jos was mijn balcompetitie had opgericht die in 1974 beste kameraad. Hij was een linksbener al meer dan honderd teams telde en die zich ontwikkelde tot een zeer goede meer dan tweeduizend leden. ‘Homenaje voetballer. Hij had spillebenen, maar a Nick Steelink por su Gran Labor y toen hij nog niet eens twaalf was, was Ayuda a nuestra organizacion, California het al een snelle loper, met een harde Soccer League,’ staat op een van de tro- trap.’ feeën. Soccer is in Californië vooral een Voetbal was aanvankelijk een elitesport, sport voor voormalige Mexicanen. maar sinds de eeuwwisseling hadden Voor zijn bijdragen aan het Amerikaanse ook jongens uit het volk het spel ont- soccer werd hem in 1971 een ereplaats dekt. In zijn jeugd verbond Steelink het toegekend in de American Soccer Hall voetbal al aan een primitieve klassen- of Fame, de hoogste onderscheiding van strijd: ‘Daar komt nog bij dat arme of de Amerikaanse voetbalbond. De tekst bijna-arme mensen zich onbewust bele- op het begeleidend certificaat luidt: ‘The digd voelen door hun situatie. Mijn U.S. Soccer football Association honors speelkameraden – en ik ook – haatten de Nicolaas Steelink for his contributions rijkeluiszoontjes.’ to the administration and promotion of Op achttienjarige leeftijd vond Steelink soccer football in the United States.’ Tot werk – en een plek in het voetbalteam – aan zijn dood – hij werd 99 – was hij een bij de Hollandse Stoomboot Maatschap zeer vitaal en lenig man. Iedere dag pij, die met een team meedeed in de deed hij honderd push-ups, en liet jour- Amsterdamse Kantoorbedienden Voet

36 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 37 water klaar. Tegen die tijd was het een niet als zodanig was erkend in Californië. uur of tien, en konden we beginnen.’ Nooit trof je hem aan zonder boeken en Het artikel 140 voetbaltoernooi Toen Steelink besloot naar de Verenigde hij was altijd bereid van gedachten te Staten te emigreren, betekende dat, wisselen over de meest uiteenlopende Arie Hazekamp dacht hij, het einde van zijn geliefde onderwerpen: sociale verhoudingen, voetbalsport. En dat betekende nogal literatuur, poëzie, geschiedenis, antro- Dat voetbal de populairste sport ter wereld is, zag ik in juni tijdens het WK-voetbal beves- wat: ‘No more soccer,’ zegt hij weemoe- pologie en uiteraard de oorlog. Via Walt tigd door de vele spontane opmerkingen die mijn eega steevast via de mail kreeg over de dig in zijn Journey in Dreamland. Met pijn kwam ik in contact met mensen die de prestaties van het Nederlands elftal. Ze waren afkomstig van haar talloze contactpersonen in het hart nam hij afscheid van het weekends doorbrachten in de bergen over de gehele wereld, met wie zij internationale uitwisselingsprogramma’s voor jongeren voetbal; hij liet zelfs zijn voetbalschoe- ten noordoosten van Los Angeles, de aan het organiseren is. nen thuis. In Amerika werd immers niet Millards Canyon. ‘s Nachts zaten ze De belangstelling voor voetbal nam een grote vlucht in het begin van de twintigste eeuw gevoetbald, dacht hij. ‘Maar ik was nog rond een kampvuur en voerden discus- nadat ook arbeiders het balspel hadden ontdekt. De belangstelling van de anarchistische maar net in Seattle aangekomen of sies over allerlei onderwerpen. Weldra beweging kon hierdoor niet uitblijven. Vanuit de beweging ontstonden diverse verenigin- enkele Nederlanders vroegen of ik in werd ik een vaste deelnemer aan de gen. In Groningen maakte de latere administrateur en drukker van het anarchistische week- hun team wilde komen spelen. Ze had- gesprekken tussen radicalen van diverse blad De Arbeider, Derk Ploeger, deel uit van de Geheel Onthouders Voetbal Club (GOVC). den geld naar Holland gestuurd en pluimage: politieke socialisten, socialis- In Amsterdam kwam het tot de oprichting van een voetbal- en korfbalclub voor tien tot waren in afwachting van een geschikte tische vakbondsmensen, anarchisten en veertien jarigen in de schoot van de vrij-socialistische Ontspanningsschool Hoop der bal. Samen met een Brit namen we de vrijdenkers.’ Toekomst. In De Vrije Socialist meende ene C. dat kinderen minstens de leeftijd van veer- spelregels door en toen konden we van tien jaar bereikt dienden te hebben om de grote inspanningen die vereist zouden zijn, aan te start gaan. Aanvankelijk werd ik door De Eerste Wereldoorlog, die zich vooral kunnen: de Engelsen op een snobistische wijze afspeelde in Europa, heeft een zeer ‘Het voetbalspel op zichzelf kan ik overigens niet genoeg aanbevelen. Het bevat feitelijk de behandeld, maar toen ze zagen dat ik belangrijke rol gespeeld in de politieke grondgedachte van het anarchisme. Bij het voetbalspel baten geen theorieën; iedere speler goed speelde, werd ik als kameraad in bewustwording van Steelink, maar zelfs moet uit eigen oogen kijken, met eigen lichaam arbeid verrichten; dus het individu volkomen de groep opgenomen.’ Steelink had in dat verband spreekt hij over voetbal. laten uitkomen en wel zoodanig dat al die individuen samen door hun individueel werken inderdaad aanleg en stapte al spoedig Dat bleek namelijk een uitstekend mid- het gemeenschappelijk doel bereiken. Daarom acht ik voor de ontwikkeling der jeugd het over naar een ‘echt’ team. ‘In september del tot verbroedering. Steelink schrijft: voetbalspel een spel bij uitnemendheid. Als nu maar gezorgd wordt dat de jongelui den 1914 werd ik lid van een team dat louter ‘Met Kerstmis hadden de soldaten een graad van ontwikkeling kunnen bereiken die aanvankelijk noodig is. Anders wordt het huts- uit Britten bestond. Samen met vijf voetbal tussen de loopgraven gegooid, pot. (De Vrije Socialist 5-7-1949) andere teams had een groepje Engelsen waarop men een vriendschappelijk par- in 1903 de Los Angeles Soccer League tijtje voetbal had gespeeld. Maar dege- Waar anarchisten wel moeite mee had- Van verbroedering was hier absoluut opgericht. Op dat moment was ik 24 nen die de leiding hadden, wilden daar den was de maatschappelijke context geen sprake meer. jaar en als voetballer op mijn top. Ik niets van weten.’ waarin (top)sport zich manifesteerde De kritiek van anarchisten gold ook de speelde als voorstopper bij The In 1920 kwam er een abrupt eind aan met het voetbal voorop. Tegen het einde grote aantallen toeschouwers die op Wanderers, ik hield van hard spel.’ alle activiteiten van Nicolaas Steelink. van de jaren twintig was de keerzijde wedstrijden afkwamen maar die in Zijn kennismaking met de Britse voet- Het Justice Departement, voorloper van van sport zichtbaar geworden. Critici steeds mindere mate betrokken waren ballers bracht ook zijn politieke denken de FBI, stond aan zijn deur en arres- zagen sport als een op sensatie gerichte bij de strijd voor een betere samenle- in een stroomversnelling. ‘Ergens in teerde hem. Steelink was een van de hobby voor een futloze mensheid, die ving. Dat stak. 1913 trad een nieuwe speler tot onze eerste slachtoffers van de vermaledijde de fysieke kracht koesterde welke ze Van een dergelijke tweeslachtigheid lijkt groep toe. Het was een jonge man, ‘pak-ze-allemaal-wet.’ Nicolaas Steelink zelf ontbeerde. De verdwazing deed sindsdien steeds sprake te zijn geweest Walter Mitchel. ‘Walt’ voor zijn vrien- overleed in 1989 in zijn woonplaats zich gelden in de veldslagen om plaats- in de anarchistische beweging. In de den, geboren in Schotland. Walts eigen- Tucson, Arizona. Een voetballer en acti- kaarten, de zwarte handel in toegangs- sociale bewegingen en zeker in de lijke beroep was het maken van stoom- vist die protesteerde tegen de smoes op kaarten, het ophitsen van sportploegen kraakbeweging van de jaren tachtig ketels, maar hij hield zich op dat moment basis waarvan ook hij destijds was gear- en voetbalsupporters die het veld kwa- werd belangstelling voor sport en voet- bezig met de (heimelijke) studie van de resteerd: ‘lidmaatschap van een crimi- men opgestormd om scheidsrechters bal in het bijzonder met enige meewa- chiropraxie, een wetenschap die nog nele organisatie.’ flinke klappen en schoppen uit te delen. righeid gade geslagen.

38 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 39 water klaar. Tegen die tijd was het een niet als zodanig was erkend in Californië. uur of tien, en konden we beginnen.’ Nooit trof je hem aan zonder boeken en Het artikel 140 voetbaltoernooi Toen Steelink besloot naar de Verenigde hij was altijd bereid van gedachten te Staten te emigreren, betekende dat, wisselen over de meest uiteenlopende Arie Hazekamp dacht hij, het einde van zijn geliefde onderwerpen: sociale verhoudingen, voetbalsport. En dat betekende nogal literatuur, poëzie, geschiedenis, antro- Dat voetbal de populairste sport ter wereld is, zag ik in juni tijdens het WK-voetbal beves- wat: ‘No more soccer,’ zegt hij weemoe- pologie en uiteraard de oorlog. Via Walt tigd door de vele spontane opmerkingen die mijn eega steevast via de mail kreeg over de dig in zijn Journey in Dreamland. Met pijn kwam ik in contact met mensen die de prestaties van het Nederlands elftal. Ze waren afkomstig van haar talloze contactpersonen in het hart nam hij afscheid van het weekends doorbrachten in de bergen over de gehele wereld, met wie zij internationale uitwisselingsprogramma’s voor jongeren voetbal; hij liet zelfs zijn voetbalschoe- ten noordoosten van Los Angeles, de aan het organiseren is. nen thuis. In Amerika werd immers niet Millards Canyon. ‘s Nachts zaten ze De belangstelling voor voetbal nam een grote vlucht in het begin van de twintigste eeuw gevoetbald, dacht hij. ‘Maar ik was nog rond een kampvuur en voerden discus- nadat ook arbeiders het balspel hadden ontdekt. De belangstelling van de anarchistische maar net in Seattle aangekomen of sies over allerlei onderwerpen. Weldra beweging kon hierdoor niet uitblijven. Vanuit de beweging ontstonden diverse verenigin- enkele Nederlanders vroegen of ik in werd ik een vaste deelnemer aan de gen. In Groningen maakte de latere administrateur en drukker van het anarchistische week- hun team wilde komen spelen. Ze had- gesprekken tussen radicalen van diverse blad De Arbeider, Derk Ploeger, deel uit van de Geheel Onthouders Voetbal Club (GOVC). den geld naar Holland gestuurd en pluimage: politieke socialisten, socialis- In Amsterdam kwam het tot de oprichting van een voetbal- en korfbalclub voor tien tot waren in afwachting van een geschikte tische vakbondsmensen, anarchisten en veertien jarigen in de schoot van de vrij-socialistische Ontspanningsschool Hoop der bal. Samen met een Brit namen we de vrijdenkers.’ Toekomst. In De Vrije Socialist meende ene C. dat kinderen minstens de leeftijd van veer- spelregels door en toen konden we van tien jaar bereikt dienden te hebben om de grote inspanningen die vereist zouden zijn, aan te start gaan. Aanvankelijk werd ik door De Eerste Wereldoorlog, die zich vooral kunnen: de Engelsen op een snobistische wijze afspeelde in Europa, heeft een zeer ‘Het voetbalspel op zichzelf kan ik overigens niet genoeg aanbevelen. Het bevat feitelijk de behandeld, maar toen ze zagen dat ik belangrijke rol gespeeld in de politieke grondgedachte van het anarchisme. Bij het voetbalspel baten geen theorieën; iedere speler goed speelde, werd ik als kameraad in bewustwording van Steelink, maar zelfs moet uit eigen oogen kijken, met eigen lichaam arbeid verrichten; dus het individu volkomen de groep opgenomen.’ Steelink had in dat verband spreekt hij over voetbal. laten uitkomen en wel zoodanig dat al die individuen samen door hun individueel werken inderdaad aanleg en stapte al spoedig Dat bleek namelijk een uitstekend mid- het gemeenschappelijk doel bereiken. Daarom acht ik voor de ontwikkeling der jeugd het over naar een ‘echt’ team. ‘In september del tot verbroedering. Steelink schrijft: voetbalspel een spel bij uitnemendheid. Als nu maar gezorgd wordt dat de jongelui den 1914 werd ik lid van een team dat louter ‘Met Kerstmis hadden de soldaten een graad van ontwikkeling kunnen bereiken die aanvankelijk noodig is. Anders wordt het huts- uit Britten bestond. Samen met vijf voetbal tussen de loopgraven gegooid, pot. (De Vrije Socialist 5-7-1949) andere teams had een groepje Engelsen waarop men een vriendschappelijk par- in 1903 de Los Angeles Soccer League tijtje voetbal had gespeeld. Maar dege- Waar anarchisten wel moeite mee had- Van verbroedering was hier absoluut opgericht. Op dat moment was ik 24 nen die de leiding hadden, wilden daar den was de maatschappelijke context geen sprake meer. jaar en als voetballer op mijn top. Ik niets van weten.’ waarin (top)sport zich manifesteerde De kritiek van anarchisten gold ook de speelde als voorstopper bij The In 1920 kwam er een abrupt eind aan met het voetbal voorop. Tegen het einde grote aantallen toeschouwers die op Wanderers, ik hield van hard spel.’ alle activiteiten van Nicolaas Steelink. van de jaren twintig was de keerzijde wedstrijden afkwamen maar die in Zijn kennismaking met de Britse voet- Het Justice Departement, voorloper van van sport zichtbaar geworden. Critici steeds mindere mate betrokken waren ballers bracht ook zijn politieke denken de FBI, stond aan zijn deur en arres- zagen sport als een op sensatie gerichte bij de strijd voor een betere samenle- in een stroomversnelling. ‘Ergens in teerde hem. Steelink was een van de hobby voor een futloze mensheid, die ving. Dat stak. 1913 trad een nieuwe speler tot onze eerste slachtoffers van de vermaledijde de fysieke kracht koesterde welke ze Van een dergelijke tweeslachtigheid lijkt groep toe. Het was een jonge man, ‘pak-ze-allemaal-wet.’ Nicolaas Steelink zelf ontbeerde. De verdwazing deed sindsdien steeds sprake te zijn geweest Walter Mitchel. ‘Walt’ voor zijn vrien- overleed in 1989 in zijn woonplaats zich gelden in de veldslagen om plaats- in de anarchistische beweging. In de den, geboren in Schotland. Walts eigen- Tucson, Arizona. Een voetballer en acti- kaarten, de zwarte handel in toegangs- sociale bewegingen en zeker in de lijke beroep was het maken van stoom- vist die protesteerde tegen de smoes op kaarten, het ophitsen van sportploegen kraakbeweging van de jaren tachtig ketels, maar hij hield zich op dat moment basis waarvan ook hij destijds was gear- en voetbalsupporters die het veld kwa- werd belangstelling voor sport en voet- bezig met de (heimelijke) studie van de resteerd: ‘lidmaatschap van een crimi- men opgestormd om scheidsrechters bal in het bijzonder met enige meewa- chiropraxie, een wetenschap die nog nele organisatie.’ flinke klappen en schoppen uit te delen. righeid gade geslagen.

38 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 39 Gaandeweg bleek echter dat ik (als had ook als doel geld in te zamelen door andere omstandigheden zoals het Bosch enige jaren deed, kreeg dat op betrokkene bij deze bewegingen) niet voor het Komitee Utrecht tegen Racisme alcoholverbod en de buitenlucht’. Bij de niet mis te verstane wijze nagedragen. de enige liefhebber was. Vrijwel in alle en Fascisme (KURF). Zo werden teams Grote Broek was, ondanks de finale- Het moest wel leuk blijven! steden waar de ‘beweging’ iets voor- geleverd door Emmaus (Haarzuilens/ plaats, de coach al gewipt. Speler Iwan Het Vreemdelingenlegioen zou het toer- stelde, voetbalde wel ergens een vrien- De Bilt), ACU (Utrecht), de Blauwe (tegenwoordig redacteur van het voet- nooi voor het eerst in de Haagse editie denteam dat deel uitmaakte van een Aanslag (Den Haag), Vrankrijk balweekblad Voetbal International) liet van 1999 winnen. In een zinderende vereniging en daar wekelijks een wed- (Amsterdam), Hotel Bosch (Arnhem) optekenen: ‘Dat we de finale verloren finale versloegen de legionairs de strijd speelde. Een ander deel bleek en de Grote Broek (Nijmegen). Op was teleurstellend, maar we verwijten Hagenezen van de Blauwe Aanslag met fanatiek supporter te zijn van een prof- Emmaus na, bekend van de verkoop de arts in de verdediging van ACU 2-0. Om te voorkomen dat Nijmegen club uit de eredivisie, waarbij er een van ‘welvaartsresten’(tweede hands gebrek aan ethiek en de scheidsrechter andermaal het toneel van het toernooi zekere voorkeur voor Feyenoord leek te spullen), betrof het dus teams rond had overduidelijk een B12 tekort.’ zou worden, kregen de Amsterdammers bestaan. Ze stonden niet alleen aan de bekende kraakpanden uit steden waar In het team van de Grote Broek bevon- de opdracht mee om het jaar daarop de zijlijn. Begin jaren negentig namen zij een actieve anarchistische of daarmee den zich een aantal jongeren die zojuist vierde editie te verzorgen en daarmee te actief deel aan de antiracistische cam- verwante activistische scene bestond. tot de redactie van de AS waren toege- bewijzen dat men in de hoofdstad wel pagne van de club onder het motto ‘Op deze snikhete zaterdag vertoonden treden. Behalve Siebe Thissen betrof dit degelijk met elkaar kan samenwerken. ‘Feyenoord tegen Racisme’. Soortgelijke de teams niet alleen een opmerkelijke Freek Kallenberg, Bert van Wakeren en Hilariteit alom. initiatieven ontstonden ook bij andere inzet, maar tevens een ongekende ondergetekende. In latere jaren zou dit Ook in 2003 (Wageningen) werd ons clubs. kameraadschap. Ondanks de grote ver- team in het toernooi furore maken als Legioen kampioen. Er namen twaalf scheidenheid aan opvattingen over- het Vreemdelingenlegioen, een terechte teams deel aan het toernooi, afkomstig Eurotop heerste de eendracht en het verlangen naam gezien de diversiteit van het gezel- uit negen steden. Op grond daarvan Het was in dit milieu van voetbalmin- er een prachtige dag van te maken. Een schap. Ook diverse betrokkenen rond vond het toernooi het jaar erna plaats op nende anarchistische krakers en activis- deelnemer merkte dan ook op: “We het anarchistisch kampeerterrein in het anarchistisch kampeerterrein in ten, dat de oproep in de zomer van 1997 willen zo’n inzet ook graag bij ontrui- Appelscha speelden in dit team. Deels Appelscha. Het voetbalveld van de om een landelijk voetbaltoernooi te mingen zien”. De organisatie verdient betrof dat dezelfde mensen. buren, het oude jongensinternaat, was houden in goede aarde viel. Eerder dat een pluim voor het voorspoedige ver- destijds nog in tact. Helaas deden dat jaar liep de Eurotop in Amsterdam uit loop van de dag en voor de ironische traditie jaar slechts een viertal teams mee. op massale arrestaties van demonstran- wijze waarop met de voetbalcultuur Het Artikel 140 voetbaltoernooi ontwik- Kennelijk was de reis naar het Hoge ten bij het kraakcafé Vrankrijk. Zij wer- werd gespot. De Wisselbokaal bleef kelde zich vervolgens spontaan tot een Noorden voor menig team net te veel den vervolgd op grond van het beruch- uiteindelijk in Utrecht omdat het ACU- traditie. Het winnende team verplichte gevraagd of kwam het juist vanwege te artikel 140 WvS waarin sprake is van team in de finale het moegestreden zich tot de organisatie van de volgende het alcoholvrije karakter van het ter- een ‘verboden vereniging’. Het omstre- team van de Grote Broek met 2-0 van editie. In 1998 werd uitgeweken naar rein? den wetsartikel biedt politie en justitie de mat speelde. Uiteindelijk bracht het Nijmegen om te voorkomen dat Utrecht Hoewel het Vreemdelingenlegioen ruime opsporingsbevoegden. Uiteinde toernooi zo’n tweeduizend gulden op,’ opnieuw de organisatie op zich moest opnieuw won, werd de ‘winst’ cadeau lijk moest justitie bakzeil halen en wer- aldus Siebe Thissen in zijn inleiding in nemen. De wisselbokaal werd naar de gedaan aan de Amsterdammers. In 2005 den aan diverse arrestanten aanzienlijke het boek van Nicolaas Steelink, Reis in volgende winnaar doorgegeven. De organiseerden de mensen rond kraak- schadevergoedingen toegekend. Droomland dat een jaar later door Baal opbrengst ging steevast naar een van te café De Molli opnieuw het toernooi. Uit protest tegen deze schandelijke jus- werd uitgegeven. voren vastgesteld goed doel. Er werd Daarna waren de deelnemers uit Delft titiële actie ontstond het idee om een Het actieblad Ravage publiceerde op 5 over het algemeen sportief gevoetbald, aan de beurt, die al jaren als Atletico voetbaltoernooi te organiseren. De tijd september 1997 onder de kop ‘Criminele al namen lang niet alle teams het spel Vianova deelnamen. Zo was het toer- was er kennelijk rijp voor om er open- Samenscholing in Haarzuilens’, een serieus. Mannen en vrouwen speelden nooi in 2006 te gast bij de voetbalvereni- lijk voor uit te komen! Op zaterdag 16 hilarisch verslag van het toernooi. gezamenlijk in één team. De uitstekende ging in het nabij gelegen Schipluiden. augustus 1997 troffen zes voetbalteams Daarin merkte de coach van het onderlinge sfeer van het eerste jaar zou Vijftien teams afkomstig uit Groningen, elkaar in de Utrechtse plaats Haarzuilens Amsterdamse krakersbolwerk Vrank een handelsmerk van het toernooi blij- Haarlem, Rotterdam, Leiden, Delft, waar gestreden werd om de eerste rijk, dat teleurstellend als laatste geëin- ven. Wie al te fanatiek op de winst Utrecht, Rhenen, Den Bosch, Den Haag, Artikel 140 Wisselbokaal. Het toernooi digd was, op: ‘We presteerden matig speelde, zoals het Arnhemse Hotel twee uit Amsterdam, twee uit Wage

40 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 41 Gaandeweg bleek echter dat ik (als had ook als doel geld in te zamelen door andere omstandigheden zoals het Bosch enige jaren deed, kreeg dat op betrokkene bij deze bewegingen) niet voor het Komitee Utrecht tegen Racisme alcoholverbod en de buitenlucht’. Bij de niet mis te verstane wijze nagedragen. de enige liefhebber was. Vrijwel in alle en Fascisme (KURF). Zo werden teams Grote Broek was, ondanks de finale- Het moest wel leuk blijven! steden waar de ‘beweging’ iets voor- geleverd door Emmaus (Haarzuilens/ plaats, de coach al gewipt. Speler Iwan Het Vreemdelingenlegioen zou het toer- stelde, voetbalde wel ergens een vrien- De Bilt), ACU (Utrecht), de Blauwe (tegenwoordig redacteur van het voet- nooi voor het eerst in de Haagse editie denteam dat deel uitmaakte van een Aanslag (Den Haag), Vrankrijk balweekblad Voetbal International) liet van 1999 winnen. In een zinderende vereniging en daar wekelijks een wed- (Amsterdam), Hotel Bosch (Arnhem) optekenen: ‘Dat we de finale verloren finale versloegen de legionairs de strijd speelde. Een ander deel bleek en de Grote Broek (Nijmegen). Op was teleurstellend, maar we verwijten Hagenezen van de Blauwe Aanslag met fanatiek supporter te zijn van een prof- Emmaus na, bekend van de verkoop de arts in de verdediging van ACU 2-0. Om te voorkomen dat Nijmegen club uit de eredivisie, waarbij er een van ‘welvaartsresten’(tweede hands gebrek aan ethiek en de scheidsrechter andermaal het toneel van het toernooi zekere voorkeur voor Feyenoord leek te spullen), betrof het dus teams rond had overduidelijk een B12 tekort.’ zou worden, kregen de Amsterdammers bestaan. Ze stonden niet alleen aan de bekende kraakpanden uit steden waar In het team van de Grote Broek bevon- de opdracht mee om het jaar daarop de zijlijn. Begin jaren negentig namen zij een actieve anarchistische of daarmee den zich een aantal jongeren die zojuist vierde editie te verzorgen en daarmee te actief deel aan de antiracistische cam- verwante activistische scene bestond. tot de redactie van de AS waren toege- bewijzen dat men in de hoofdstad wel pagne van de club onder het motto ‘Op deze snikhete zaterdag vertoonden treden. Behalve Siebe Thissen betrof dit degelijk met elkaar kan samenwerken. ‘Feyenoord tegen Racisme’. Soortgelijke de teams niet alleen een opmerkelijke Freek Kallenberg, Bert van Wakeren en Hilariteit alom. initiatieven ontstonden ook bij andere inzet, maar tevens een ongekende ondergetekende. In latere jaren zou dit Ook in 2003 (Wageningen) werd ons clubs. kameraadschap. Ondanks de grote ver- team in het toernooi furore maken als Legioen kampioen. Er namen twaalf scheidenheid aan opvattingen over- het Vreemdelingenlegioen, een terechte teams deel aan het toernooi, afkomstig Eurotop heerste de eendracht en het verlangen naam gezien de diversiteit van het gezel- uit negen steden. Op grond daarvan Het was in dit milieu van voetbalmin- er een prachtige dag van te maken. Een schap. Ook diverse betrokkenen rond vond het toernooi het jaar erna plaats op nende anarchistische krakers en activis- deelnemer merkte dan ook op: “We het anarchistisch kampeerterrein in het anarchistisch kampeerterrein in ten, dat de oproep in de zomer van 1997 willen zo’n inzet ook graag bij ontrui- Appelscha speelden in dit team. Deels Appelscha. Het voetbalveld van de om een landelijk voetbaltoernooi te mingen zien”. De organisatie verdient betrof dat dezelfde mensen. buren, het oude jongensinternaat, was houden in goede aarde viel. Eerder dat een pluim voor het voorspoedige ver- destijds nog in tact. Helaas deden dat jaar liep de Eurotop in Amsterdam uit loop van de dag en voor de ironische traditie jaar slechts een viertal teams mee. op massale arrestaties van demonstran- wijze waarop met de voetbalcultuur Het Artikel 140 voetbaltoernooi ontwik- Kennelijk was de reis naar het Hoge ten bij het kraakcafé Vrankrijk. Zij wer- werd gespot. De Wisselbokaal bleef kelde zich vervolgens spontaan tot een Noorden voor menig team net te veel den vervolgd op grond van het beruch- uiteindelijk in Utrecht omdat het ACU- traditie. Het winnende team verplichte gevraagd of kwam het juist vanwege te artikel 140 WvS waarin sprake is van team in de finale het moegestreden zich tot de organisatie van de volgende het alcoholvrije karakter van het ter- een ‘verboden vereniging’. Het omstre- team van de Grote Broek met 2-0 van editie. In 1998 werd uitgeweken naar rein? den wetsartikel biedt politie en justitie de mat speelde. Uiteindelijk bracht het Nijmegen om te voorkomen dat Utrecht Hoewel het Vreemdelingenlegioen ruime opsporingsbevoegden. Uiteinde toernooi zo’n tweeduizend gulden op,’ opnieuw de organisatie op zich moest opnieuw won, werd de ‘winst’ cadeau lijk moest justitie bakzeil halen en wer- aldus Siebe Thissen in zijn inleiding in nemen. De wisselbokaal werd naar de gedaan aan de Amsterdammers. In 2005 den aan diverse arrestanten aanzienlijke het boek van Nicolaas Steelink, Reis in volgende winnaar doorgegeven. De organiseerden de mensen rond kraak- schadevergoedingen toegekend. Droomland dat een jaar later door Baal opbrengst ging steevast naar een van te café De Molli opnieuw het toernooi. Uit protest tegen deze schandelijke jus- werd uitgegeven. voren vastgesteld goed doel. Er werd Daarna waren de deelnemers uit Delft titiële actie ontstond het idee om een Het actieblad Ravage publiceerde op 5 over het algemeen sportief gevoetbald, aan de beurt, die al jaren als Atletico voetbaltoernooi te organiseren. De tijd september 1997 onder de kop ‘Criminele al namen lang niet alle teams het spel Vianova deelnamen. Zo was het toer- was er kennelijk rijp voor om er open- Samenscholing in Haarzuilens’, een serieus. Mannen en vrouwen speelden nooi in 2006 te gast bij de voetbalvereni- lijk voor uit te komen! Op zaterdag 16 hilarisch verslag van het toernooi. gezamenlijk in één team. De uitstekende ging in het nabij gelegen Schipluiden. augustus 1997 troffen zes voetbalteams Daarin merkte de coach van het onderlinge sfeer van het eerste jaar zou Vijftien teams afkomstig uit Groningen, elkaar in de Utrechtse plaats Haarzuilens Amsterdamse krakersbolwerk Vrank een handelsmerk van het toernooi blij- Haarlem, Rotterdam, Leiden, Delft, waar gestreden werd om de eerste rijk, dat teleurstellend als laatste geëin- ven. Wie al te fanatiek op de winst Utrecht, Rhenen, Den Bosch, Den Haag, Artikel 140 Wisselbokaal. Het toernooi digd was, op: ‘We presteerden matig speelde, zoals het Arnhemse Hotel twee uit Amsterdam, twee uit Wage

40 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 41 De paden op, de lanen in Natuursport als nationaal integratiemiddel André de Raaij

De meest excentrische buslijn van Amsterdam brengt je zo´n beetje naar het einde van de bewoonde wereld, waar weidse weiden en plukjes wolk het vergezicht bepalen, en kerktorens heel in de verte die dorpen aankondigen die vaak nog stadjes blijken te zijn ook, historisch gesproken. Eigenlijk gewend om met de fiets hierheen te gaan stap ik uit met een emmertje om op een speciaal weiland paardebloemen te gaan plukken voor de wijnbereiding. Met mij stapt een man van merkbaar Turkse achtergrond uit, die mij vraagt hoe hij bij de volgende kerktoren kan komen. Een wandeltocht over modderige wegen, gouwen genoemd, staat hem te wachten. U bent hier eigenlijk op een verkeerd punt voor een wandeling naar het volgende dorp, zeg ik. Het maakt hem niet uit, hij vindt die Hollandse stadjes allemaal zo mooi dat hij er alles voor over heeft om het volgende te bereiken. Het gaf mij een mooi gevoel dat ningen en een speciaal GroenFront!- en goede ervaringen met de eerdere editie ik nog steeds heb, twaalf jaar later, Het komt nog wel goed met Nederland, dacht ik. Aan de Loesje-team troffen elkaar. De finale opgedaan. Toen was ondermeer geble- enthousiaste wandelaar lag het niet, of hij nu Henri Polaks Het kleine land en zijn groote werd een Wagenings onderonsje dat ken dat de artikel 140 voetballers zelfs schoonheid of Jac. P. Thijsses Langs de Zuiderzee als (geestelijke) bagage had of niet. Of door café De Overkant werd gewonnen. de boel netter achter hadden gelaten een recentere aanbeveling die nog niet tot de canon van de landschaps- of monumentenwaar- Ons Vreemdelingenlegioen was inmid- dan de eigen sporters van de vereniging dering behoort. dels uit elkaar gevallen, het evenment in doorgaans deden. ‘s Ochtends op de Appelscha was de laatste waar ik per- dag van het toernooi werd de organisa- Maar het is niet goed gegaan met haald is door het zoveelste ontwikke- soonlijk aan deel heb genomen. tie ‘uitgenodigd’ om in contact te treden Nederland, we weten het maar al te lingsplan in het kader van de Vierde met de politie. De politie was bang voor goed. Het is een goede vraag of niet Nota Extra of de subsidieregelingen van In de Wageningse editie van 2007 namen een confrontatie met ‘rechts’ aangezien voor bijna iedereen de integratieve wer- de EU dan wordt het wat moeilijk zoniet maar liefst 22 teams deel. Het Wage de neonazi groepering NSA pas daar- king van landschaps- en natuurwaarde- frustrerend om deze sport uit te oefe- ningse Droef, ook het jaar eerder al voor een pand had gekraakt in het nabij ring is uitgewerkt. Hoeveel zogenaamd nen. finalist, won dat jaar. Om Wageningen gelegen Monster. Er gebeurde echter autochtonen trotseren zompige graswe- Van der Meulen schetst het aan de hand het jaar daarop te ontzien met de orga- niets. Het toernooi had daarentegen wel gen, mogelijk opstekende wind en een van een fietskaart van de omgeving van nisatie, werd besloten het toernooi eens veel last van een hoop regen. De Over plotselinge bui om stedekes te gaan Leiden van dertig jaar geleden. Dertig in Rotterdam plaats te laten vinden. De kant uit Wageningen won opnieuw deze bekijken – wandelend? Intussen zich jaar! Een belangrijke stad, maar wel organisatie liep dermate moeizaam dat editie waar acht teams aan deelnamen. verwonderend over het distraction dis- omgeven door weiden en aan de west- andermaal naar Schipluiden werd uit- De editie van afgelopen jaar vond play van de kievit, het geroep van de zijde door het duinlandschap. Nu rijd je geweken. Het toernooi werd bovendien wederom in Wageningen plaats en werd grutto, het kwinkeleren van de opwie- van Haarlem tot voorbij Delft eigenlijk vanwege slecht weer nog eens uitge- voor het eerst door Loesje uit Arnhem kende leeuwerik, misschien het baltsen ononderbroken door de bebouwde kom. steld en vond pas op 26 oktober plaats. gewonnen. Naar verluid wordt de editie van kemphaantjes. Het ‘rijden’ is natuurlijk een sleutel- Normaliter wordt het toernooi altijd aan van 2010 momenteel voorbereid in het Voor dat laatste moet je wel heel veel woord. Sommige enthousiasten noemen het einde van de zomer gehouden. Gelderse Oosterhout, ergens tussen geluk hebben, ik heb het nog nooit de Veluwe het grootste aaneengesloten De politie nam contact op met de plaat- Nijmegen en Arnhem. Het enthousias- gezien en de kans wordt steeds kleiner. natuurgebied van Europa. De Veluwe selijke voetbalvereniging om te waar- me om te voetballen is onverminderd Natuursport heet de bezigheid al sinds aaneengesloten natuurgebied? Wat heeft schuwen voor de komst van krakers en aanwezig! Het artikel 140 toernooi is de negentiende eeuw: beschouwend u voor pilletje op, zou je moeten vragen. radicale activisten op dit sportevene- een jaarlijks terugkerend fenomeen wandelen. Maar als de beschrijving of Hetzelfde geldt voor het praten over ment. De vereniging had inmiddels geworden. de gids al bijna bij verschijnen achter- Het Groene Hart in Zuid-Holland: het

42 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 43 De paden op, de lanen in Natuursport als nationaal integratiemiddel André de Raaij

42 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 43 bestaat alleen nog in de retoriek. Let Deze beschaving ging er tenslotte in als dius van honderden kilometers kan het veel belangwekkender zich af te vragen wel: ik ben tegen aanslagen op dit niet koek, de toespeling is flauw, maar geheel best vanuit Midden-Duitsland of hoe het er met de hamster in het alge- meer bestaande Hart en ik draag de waar: door de Verkade-albums van Noordoost-Frankrijk een keer de Neder meen voorstaat dan of er nog enkele, of wolf een warm hart toe, maar de vragen Thijsse hebben honderdduizenden men- landse grens overschrijden, maar er is weer enkele in Limburg verblijven. blijven. sen de Nederlandse natuur leren ken- geen aanleiding tot vrees en beven. Het dier is sterk verbonden met de De paden op, de lanen in – wandelen en nen. Geen beschavingsoffensief, wel een Evenmin tot blijdschap voor degenen vorm van landbouw zoals deze de afge- landschap, flora en fauna bestuderen, nationaal-integratieve onderneming. die wachten op wolven in Nederland. lopen millennia bedreven is. Zonder maar ook de menselijke maaksels In het omineuze jaar 1940 schreef Rinke De laatste mensensoort is in twee hoofd- behoud van deze vorm van landbouw is bewonderen. Dit laatste hoort er ook bij, Tolman: ‘De albumserie heeft een niet te categorieën te verdelen: degenen die de het voortbestaan van de hamster, aan want alles wat voor ‘natuur’ doorgaat in onderschatten opvoedende zending wolf een handje willen helpen en liefst wiens naam tenslotte een veelbeteke- Nederland is door mensen aangelegd of vervuld en wat erin tot uitdrukking zo snel mogelijk willen uitzetten in het nend werkwoord is ontleend, in veel het gevolg van menselijk ingrijpen. Ook kwam, zou kunnen worden aangeduid gebied van de Oostvaardersplassen of Europese streken penibel zoniet onhoud- als een natuurgebied spontaan dreigt te met de naam “gesublimeerd nationalis- op de Veluwe, en degenen die - de waar- baar. De laatste ‘Nederlandse’ hamsters ontstaan, zoals het Oostvaardersplas me”: een nationalisme, dat zich niet schijnlijker en ‘natuurlijker’ gang van vangen voor een fok- en uitzetprogram- sengebied, moet er beheerd worden. De bedient van dikke en gezwollen leuzen, zaken – de spontane terugkeer verbei- ma is een uitzichtloze bezigheid die ‘natuur’ is nooit ouder dan het oudste maar een fijne vorm is van een zeer den. slechts op uitstel van uitsterven neer- gebouw in de omgeving. De grote stille bewuste en innige liefde voor het scho- Zoiets als een spontane terugkeer is niet komt. Ik pleit er niet voor de teloorgang heide was het gevolg van afplaggen en ne en vertrouwde heem; voor het land- de bedoeling. Bij Katwijk zwom eens van een dier als de hamster, of – dier- begrazen. Echt wilde bossen en beken schap met zijn dieren en planten, zijn een bever in de Rijn, ruim tien jaar gele- baarder want nabijer en dus veel meer zijn al een eeuw of langer getemd en wolken, zon en wind, zijn atmosfeer en den, het was onduidelijk hoe het dier als gemis ervaren: de huismus – zomaar worden nu kunstmatig onttemd. En het wisselend weer, zijn mensen, die één daar terechtgekomen was. Maar bevers te accepteren, maar stel vast dat er voor is maar de vraag of het de bedoeling is van taal en historisch samengegroeid, horen in de Biesbosch, met een zender- het behoud van deze ooit vanzelfspre- dat wij argeloos en onbekommerd genie- een levende, nauw verbonden gemeen- tje, uitgezet. De laatste echte wilde bever kende medebewoners iets heel anders ten van het landschap. schap vormen.’1 is tenslotte bij Zalk gedood in de vroege nodig is dan op de dieren gerichte ‘pro- Onbekommerd was het motto van Thijsse, Thijsse, een groot Nederlander, onbe- negentiende eeuw. Zomaar rondzwem- gramma’s’. waarschijnlijk de grootste voorganger kommerd gaf hij zich op bij de mende bevers, het zou een mooie boel Het verdwijnen gaat snel in zijn werk. Ik op de wandeltocht. Niet de eerste – Eli Kultuurkamer, de hongerwinter over- worden. Wij moeten de wilde natuur noemde de huismus al – wanneer hield Heimans was al eerder, maar de oer- leefde hij niet, wie zal of kan hem iets vooral niet te wild laten zijn en met de vanzelfsprekendheid van het tsjilpen popularisator was F.W. van Eeden, ‘de kwalijk nemen, als nationaal instituut. gepaste zorg bekijken. Misschien dan in de stad op? De slachting in het voor- vader van’, met zijn Onkruid – botanische toch ook weer niet zoveel zorg dat het jaar op de rijbaan, die op overvloedige wandelingen. De arbeiders-/socialisti- In juli 2009 is, zegt de site waarneming.nl, publiek de moed verliest, zoals Hans aanwezigheid wees? Het brutale bena- sche beweging liet zich niet onbetuigd, bij Hardenberg een wolf waargenomen. Dorrestijn schrijft, want dan is het echt deren van het terrastafeltje door dit met S. Leefmans, bovengenoemde Henri De waarneming veroorzaakte geen verloren. zowel brutale als kwetsbare vogeltje. Polak, de anarchisten B.P. van der Voo ophef. Waarschijnlijk omdat zij onzeker De wolf is uitgeroeid in Nederland, Was of is het spreekwoordelijk gewoon? en J.J. Hof, verdere sociaal-democraten is, niet veel zekerder dan de Waaslandse evenals de bever, de otter, het wilde Het is ongemerkt voorbijgegaan. In een als Rinke Tolman, Kees Hana. Niet te wolf van een paar jaar eerder, een dier zwijn en in feite de hamster, die onder ander geval kan ik het keerpunt onge- vergeten: Fop I. Brouwer die voorging dat zich ook van geen grens iets aan de naam korenwolf een verhoogd media veer vaststellen. in de alternatieve zondagochtendwij- hoefde te trekken maar waarvan niet knuffelgehalte gekregen heeft maar er ding Weer of geen weer, alweer jaren alleen de wolvigheid maar zelfs het niet minder verdwenen om is. De ham- Mijn eerste geliefde was een Vroege vogels geheten. Historisch halfge- gehele bestaan twijfelachtig was. In ster bevond of bevindt zich in Zuid- Zeeuwsvlaamse boerendochter, en op schoolden noemen de opvoeding tot tegenstelling tot wat wij menen te Limburg aan de rand van het versprei- (ongemakkelijk) bezoek bij haar ouders natuur- en landschapsgenieter (m/v) mogen concluderen uit het sprookje van dingsgebied en is daar dan ook het kon ik mij in ieder geval verwonderen een deel van een beschavingsoffensief, Roodkapje of uit drs. P’s Dodenrit is de kwetsbaarst, en de verdwijning is altijd over de klaprozen en korenbloemen tus- alsof er geen behoefte aan zou zijn wolf schuw en vermijdt het dier de ont- betrekkelijk. Er worden dan ook wel sen het koren op het land. Die kende ik geweest bij ‘het volk’. moeting met mensen. Met een actiera- eens hamsters gezien in Limburg. Het is alleen van kinderliedjes of –verhaaltjes,

44 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 45 bestaat alleen nog in de retoriek. Let Deze beschaving ging er tenslotte in als dius van honderden kilometers kan het veel belangwekkender zich af te vragen wel: ik ben tegen aanslagen op dit niet koek, de toespeling is flauw, maar geheel best vanuit Midden-Duitsland of hoe het er met de hamster in het alge- meer bestaande Hart en ik draag de waar: door de Verkade-albums van Noordoost-Frankrijk een keer de Neder meen voorstaat dan of er nog enkele, of wolf een warm hart toe, maar de vragen Thijsse hebben honderdduizenden men- landse grens overschrijden, maar er is weer enkele in Limburg verblijven. blijven. sen de Nederlandse natuur leren ken- geen aanleiding tot vrees en beven. Het dier is sterk verbonden met de De paden op, de lanen in – wandelen en nen. Geen beschavingsoffensief, wel een Evenmin tot blijdschap voor degenen vorm van landbouw zoals deze de afge- landschap, flora en fauna bestuderen, nationaal-integratieve onderneming. die wachten op wolven in Nederland. lopen millennia bedreven is. Zonder maar ook de menselijke maaksels In het omineuze jaar 1940 schreef Rinke De laatste mensensoort is in twee hoofd- behoud van deze vorm van landbouw is bewonderen. Dit laatste hoort er ook bij, Tolman: ‘De albumserie heeft een niet te categorieën te verdelen: degenen die de het voortbestaan van de hamster, aan want alles wat voor ‘natuur’ doorgaat in onderschatten opvoedende zending wolf een handje willen helpen en liefst wiens naam tenslotte een veelbeteke- Nederland is door mensen aangelegd of vervuld en wat erin tot uitdrukking zo snel mogelijk willen uitzetten in het nend werkwoord is ontleend, in veel het gevolg van menselijk ingrijpen. Ook kwam, zou kunnen worden aangeduid gebied van de Oostvaardersplassen of Europese streken penibel zoniet onhoud- als een natuurgebied spontaan dreigt te met de naam “gesublimeerd nationalis- op de Veluwe, en degenen die - de waar- baar. De laatste ‘Nederlandse’ hamsters ontstaan, zoals het Oostvaardersplas me”: een nationalisme, dat zich niet schijnlijker en ‘natuurlijker’ gang van vangen voor een fok- en uitzetprogram- sengebied, moet er beheerd worden. De bedient van dikke en gezwollen leuzen, zaken – de spontane terugkeer verbei- ma is een uitzichtloze bezigheid die ‘natuur’ is nooit ouder dan het oudste maar een fijne vorm is van een zeer den. slechts op uitstel van uitsterven neer- gebouw in de omgeving. De grote stille bewuste en innige liefde voor het scho- Zoiets als een spontane terugkeer is niet komt. Ik pleit er niet voor de teloorgang heide was het gevolg van afplaggen en ne en vertrouwde heem; voor het land- de bedoeling. Bij Katwijk zwom eens van een dier als de hamster, of – dier- begrazen. Echt wilde bossen en beken schap met zijn dieren en planten, zijn een bever in de Rijn, ruim tien jaar gele- baarder want nabijer en dus veel meer zijn al een eeuw of langer getemd en wolken, zon en wind, zijn atmosfeer en den, het was onduidelijk hoe het dier als gemis ervaren: de huismus – zomaar worden nu kunstmatig onttemd. En het wisselend weer, zijn mensen, die één daar terechtgekomen was. Maar bevers te accepteren, maar stel vast dat er voor is maar de vraag of het de bedoeling is van taal en historisch samengegroeid, horen in de Biesbosch, met een zender- het behoud van deze ooit vanzelfspre- dat wij argeloos en onbekommerd genie- een levende, nauw verbonden gemeen- tje, uitgezet. De laatste echte wilde bever kende medebewoners iets heel anders ten van het landschap. schap vormen.’1 is tenslotte bij Zalk gedood in de vroege nodig is dan op de dieren gerichte ‘pro- Onbekommerd was het motto van Thijsse, Thijsse, een groot Nederlander, onbe- negentiende eeuw. Zomaar rondzwem- gramma’s’. waarschijnlijk de grootste voorganger kommerd gaf hij zich op bij de mende bevers, het zou een mooie boel Het verdwijnen gaat snel in zijn werk. Ik op de wandeltocht. Niet de eerste – Eli Kultuurkamer, de hongerwinter over- worden. Wij moeten de wilde natuur noemde de huismus al – wanneer hield Heimans was al eerder, maar de oer- leefde hij niet, wie zal of kan hem iets vooral niet te wild laten zijn en met de vanzelfsprekendheid van het tsjilpen popularisator was F.W. van Eeden, ‘de kwalijk nemen, als nationaal instituut. gepaste zorg bekijken. Misschien dan in de stad op? De slachting in het voor- vader van’, met zijn Onkruid – botanische toch ook weer niet zoveel zorg dat het jaar op de rijbaan, die op overvloedige wandelingen. De arbeiders-/socialisti- In juli 2009 is, zegt de site waarneming.nl, publiek de moed verliest, zoals Hans aanwezigheid wees? Het brutale bena- sche beweging liet zich niet onbetuigd, bij Hardenberg een wolf waargenomen. Dorrestijn schrijft, want dan is het echt deren van het terrastafeltje door dit met S. Leefmans, bovengenoemde Henri De waarneming veroorzaakte geen verloren. zowel brutale als kwetsbare vogeltje. Polak, de anarchisten B.P. van der Voo ophef. Waarschijnlijk omdat zij onzeker De wolf is uitgeroeid in Nederland, Was of is het spreekwoordelijk gewoon? en J.J. Hof, verdere sociaal-democraten is, niet veel zekerder dan de Waaslandse evenals de bever, de otter, het wilde Het is ongemerkt voorbijgegaan. In een als Rinke Tolman, Kees Hana. Niet te wolf van een paar jaar eerder, een dier zwijn en in feite de hamster, die onder ander geval kan ik het keerpunt onge- vergeten: Fop I. Brouwer die voorging dat zich ook van geen grens iets aan de naam korenwolf een verhoogd media veer vaststellen. in de alternatieve zondagochtendwij- hoefde te trekken maar waarvan niet knuffelgehalte gekregen heeft maar er ding Weer of geen weer, alweer jaren alleen de wolvigheid maar zelfs het niet minder verdwenen om is. De ham- Mijn eerste geliefde was een Vroege vogels geheten. Historisch halfge- gehele bestaan twijfelachtig was. In ster bevond of bevindt zich in Zuid- Zeeuwsvlaamse boerendochter, en op schoolden noemen de opvoeding tot tegenstelling tot wat wij menen te Limburg aan de rand van het versprei- (ongemakkelijk) bezoek bij haar ouders natuur- en landschapsgenieter (m/v) mogen concluderen uit het sprookje van dingsgebied en is daar dan ook het kon ik mij in ieder geval verwonderen een deel van een beschavingsoffensief, Roodkapje of uit drs. P’s Dodenrit is de kwetsbaarst, en de verdwijning is altijd over de klaprozen en korenbloemen tus- alsof er geen behoefte aan zou zijn wolf schuw en vermijdt het dier de ont- betrekkelijk. Er worden dan ook wel sen het koren op het land. Die kende ik geweest bij ‘het volk’. moeting met mensen. Met een actiera- eens hamsters gezien in Limburg. Het is alleen van kinderliedjes of –verhaaltjes,

44 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 45 maar ze bestonden echt. Ze stonden tus- natuur- en landschapshistorische opvoe- sen het graan, ook iets wat ik als stads ding dat deze leidt tot binding aan een Coöperatief spel bleekneusje niet uit eigen waarneming steeds vluchtiger – mag het vaderland kende. Een paar jaar later was de verke- genoemd worden? Bij het opmaken van Spelen tegen of met elkaar ring voorbij maar woonde er in mijn de balans kan vastgesteld worden dat studentenflat een Zeeuwsvlaamse boe- deze opvoeding, die grotendeels verle- Rymke Wiersma rendochter die ik enthousiast vertelde den tijd is en plaats heeft gemaakt voor over wat ik zo mooi vond in haar streek: de paniek over verdwijnen van ‘eigen Is er iets tegen winnen en verliezen bij sport en spel? Omdat ik nog nooit van coöperatieve de klaprozen en korenbloemen tussen soorten’ en de invasie van ‘exoten’, een sporten heb gehoord en er wèl coöperatieve spellen bestaan beperk ik me hier voornamelijk het koren. opvoeding in Nederlanderschap was. tot die laatste categorie. Zij keek mij aan alsof ik beter opgeslo- Allereerst moet opgemerkt worden dat er veel anarchisten zijn die niet van spelletjes houden ten zou kunnen worden. ‘Dat was vroe- Eens te meer is het resultaat misschien (of ze nu coöperatief zijn of niet), en/of die het doen van spelletjes zonde van de tijd vinden. ger, dat heb je nu echt niet meer,’ zei zij wel het belangrijkste product van de Die tijd had je ook in het voorbereiden van een goeie actie kunnen stoppen, vinden ze, of in beslist. ‘Vroeger’ was vier jaar eerder kapitalistische productiewijze: nostal- het lezen van het laatste jaarboek van de AS. Serieuze types hoor, die anarchisten! geweest. ‘Vroeger’ komt soms heel snel gie. Een pijnlijk verlangen naar thuis- Degenen die wel van een spelletje houden, vallen ook weer uiteen in twee categorieën. als het om dieren en planten gaat. Voor komst, een thuis dat er niet meer is. Dat Namelijk diegenen die vinden dat er bij een spelletje niets mis is met winnen (en verliezen), deze van de korenverbouw afhankelijke er eigenlijk ook nooit geweest is, omdat dat zijn er volgens mij vrij veel, en degenen die winnen een kwalijke zaak vinden. Die laat- planten is geen pardon te verwachten in ook de Verkade-albums tenslotte een sten beperken zich tot het doen van coöperatieve spellen, waarvan er onderhand heel wat ‘andere landen’ en zeker niet in het in opname zijn van een bepaald tijdsbeeld. bestaan. Laten we eens luisteren naar wat C in een gesprek met W hierover naar voren dit geval steeds zeer nabije andere land. En het tuinpad van Wim Sonnevelds brengt. Toen ik Polen enigszins verkende na het vader is ook maar een gestold moment einde van het staatskapitalisme zag ik in de tijd. Natuur en landschap zijn W: Vanavond gaan we toepen, doe je doen er geen vlieg kwaad mee. Boven ze volop tussen het koren, een gevolg steeds in wording. Iets wat over het mee? dien, is er een alternatief, zijn er anar- van de instorting van de economie, ver- Nederlanderschap evenzeer gezegd kan C: Toepen, nee zeg, ik kan wel wat chistisch verantwoorde spelletjes dan? telde een biologe mij die hier het voor- worden. Toch nog iets over eerderge- beters verzinnen. C: Ja, er bestaan coöperatieve spellen. deel van het nadeel zag. Inmiddels is noemd rijden: een jakkersnelheid toela- W: Hartejagen dan, of desnoods klaver- Die zijn leerzaam en spannend. Je speelt Polen ingelijfd bij NAVO en EU dus ten op een weg die onvermijdelijk op jassen… mèt elkaar in plaats van tegen elkaar, denk ik maar liever niet over het lot van een file uitloopt omdat zoveel anderen C: Nee, nee! probeert gezamenlijk een bepaald doel deze bloemplanten aldaar. De klaproos toevallig ook gekozen hebben te jakke- W: Wat mankeer jij ineens? te bereiken. Er zijn denkspellen en heeft het in Nederland goed gered op ren kan beslist een desintegrerend stre- C: Niets, maar dat soort spelletjes staat gelukspellen. Er zijn kaartspellen, maar nieuwe plaatsen, de korenbloem moet ven genoemd worden. Onbeperkt door- me nogal tegen. Het uit zijn op winnen, ook bordspellen. Bijvoorbeeld het spel het hebben van zogenaamd natuurlijk rijden met 140 km/u betekent: binnen daarmee is deze hele maatschappij ver- Maze. Dat lijkt een beetje op schaken. bermbeheer – uit een pakket zaden twee uur Nederland uit zijn. Klinkt dat ziekt. Door zo’n spelletje ga je dat nog Lichte en donkere blokjes hout, elk aan waarin ook de bolderik een plaats heeft vaderlandslievend? Het behoud van de leuk vinden ook. Ik vind dat een kwa- een kant van het bord, en beide kleuren en andere aan korenteelt gebonden ‘nationale’ zeggekorfslak is integrerend. lijke zaak. moeten langs en over elkaar heen naar wilde planten. Weinigen zullen de keuzemogelijkhe- W: Nou zeg, het is toch juist maar een de overkant. Er zijn allerlei belemmerin- Het is een opmerkelijk resultaat van de den zo wensen te accepteren. spelletje? En we willen toch ook graag gen. Behoorlijk ingewikkeld, het is mij winnen van de kapitalisten? en mijn spelmaatje nog maar één keer noot C: Een mooie wereld winnen, dat lukt gelukt helemaal uit te komen. (1)Rinke Tolman, Dr. Jac. P. Thijsse, een groot Nederlander. Utrecht: Het Spectrum [1940]. niet door een potje te toepen, daarvoor W: Klinkt best leuk, maar vanavond wil Verdere inspiratie tot dit stuk ontleend aan: Dik van der Meulen, Het bedwongen bos – Nederlanders zullen we moeten leren om beter samen ik toepen en ik snap nog steeds niet wat en hun natuur. Amsterdam: SUN, 2009. – Hans Dorrestijn, Dorrestijns Natuurgids. Amsterdam: te werken. daar tegen is. Nijgh & van Ditmar, 2010. Het aardige van Dorrestijns benadering is dat hij de landsgrenzen zo W: Klopt, maar af en toe ontspanning is C: Bij een gangbaar spel gaat het erom te goed als negeert en zijn ver- en bewondering mengt met persoonlijke overwegingen die soms daarnaast noodzakelijk, en die kaart- winnen, ten koste van de anderen. Je maar zeer zijdelings iets met de besproken dieren te maken hebben. Een nieuwe vorm van natuursport? avondjes zijn maar wat gezellig. We bent erop uit de zwakheden van een

46 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 47 maar ze bestonden echt. Ze stonden tus- natuur- en landschapshistorische opvoe- sen het graan, ook iets wat ik als stads ding dat deze leidt tot binding aan een Coöperatief spel bleekneusje niet uit eigen waarneming steeds vluchtiger – mag het vaderland kende. Een paar jaar later was de verke- genoemd worden? Bij het opmaken van Spelen tegen of met elkaar ring voorbij maar woonde er in mijn de balans kan vastgesteld worden dat studentenflat een Zeeuwsvlaamse boe- deze opvoeding, die grotendeels verle- Rymke Wiersma rendochter die ik enthousiast vertelde den tijd is en plaats heeft gemaakt voor over wat ik zo mooi vond in haar streek: de paniek over verdwijnen van ‘eigen Is er iets tegen winnen en verliezen bij sport en spel? Omdat ik nog nooit van coöperatieve de klaprozen en korenbloemen tussen soorten’ en de invasie van ‘exoten’, een sporten heb gehoord en er wèl coöperatieve spellen bestaan beperk ik me hier voornamelijk het koren. opvoeding in Nederlanderschap was. tot die laatste categorie. Zij keek mij aan alsof ik beter opgeslo- Allereerst moet opgemerkt worden dat er veel anarchisten zijn die niet van spelletjes houden ten zou kunnen worden. ‘Dat was vroe- Eens te meer is het resultaat misschien (of ze nu coöperatief zijn of niet), en/of die het doen van spelletjes zonde van de tijd vinden. ger, dat heb je nu echt niet meer,’ zei zij wel het belangrijkste product van de Die tijd had je ook in het voorbereiden van een goeie actie kunnen stoppen, vinden ze, of in beslist. ‘Vroeger’ was vier jaar eerder kapitalistische productiewijze: nostal- het lezen van het laatste jaarboek van de AS. Serieuze types hoor, die anarchisten! geweest. ‘Vroeger’ komt soms heel snel gie. Een pijnlijk verlangen naar thuis- Degenen die wel van een spelletje houden, vallen ook weer uiteen in twee categorieën. als het om dieren en planten gaat. Voor komst, een thuis dat er niet meer is. Dat Namelijk diegenen die vinden dat er bij een spelletje niets mis is met winnen (en verliezen), deze van de korenverbouw afhankelijke er eigenlijk ook nooit geweest is, omdat dat zijn er volgens mij vrij veel, en degenen die winnen een kwalijke zaak vinden. Die laat- planten is geen pardon te verwachten in ook de Verkade-albums tenslotte een sten beperken zich tot het doen van coöperatieve spellen, waarvan er onderhand heel wat ‘andere landen’ en zeker niet in het in opname zijn van een bepaald tijdsbeeld. bestaan. Laten we eens luisteren naar wat C in een gesprek met W hierover naar voren dit geval steeds zeer nabije andere land. En het tuinpad van Wim Sonnevelds brengt. Toen ik Polen enigszins verkende na het vader is ook maar een gestold moment einde van het staatskapitalisme zag ik in de tijd. Natuur en landschap zijn W: Vanavond gaan we toepen, doe je doen er geen vlieg kwaad mee. Boven ze volop tussen het koren, een gevolg steeds in wording. Iets wat over het mee? dien, is er een alternatief, zijn er anar- van de instorting van de economie, ver- Nederlanderschap evenzeer gezegd kan C: Toepen, nee zeg, ik kan wel wat chistisch verantwoorde spelletjes dan? telde een biologe mij die hier het voor- worden. Toch nog iets over eerderge- beters verzinnen. C: Ja, er bestaan coöperatieve spellen. deel van het nadeel zag. Inmiddels is noemd rijden: een jakkersnelheid toela- W: Hartejagen dan, of desnoods klaver- Die zijn leerzaam en spannend. Je speelt Polen ingelijfd bij NAVO en EU dus ten op een weg die onvermijdelijk op jassen… mèt elkaar in plaats van tegen elkaar, denk ik maar liever niet over het lot van een file uitloopt omdat zoveel anderen C: Nee, nee! probeert gezamenlijk een bepaald doel deze bloemplanten aldaar. De klaproos toevallig ook gekozen hebben te jakke- W: Wat mankeer jij ineens? te bereiken. Er zijn denkspellen en heeft het in Nederland goed gered op ren kan beslist een desintegrerend stre- C: Niets, maar dat soort spelletjes staat gelukspellen. Er zijn kaartspellen, maar nieuwe plaatsen, de korenbloem moet ven genoemd worden. Onbeperkt door- me nogal tegen. Het uit zijn op winnen, ook bordspellen. Bijvoorbeeld het spel het hebben van zogenaamd natuurlijk rijden met 140 km/u betekent: binnen daarmee is deze hele maatschappij ver- Maze. Dat lijkt een beetje op schaken. bermbeheer – uit een pakket zaden twee uur Nederland uit zijn. Klinkt dat ziekt. Door zo’n spelletje ga je dat nog Lichte en donkere blokjes hout, elk aan waarin ook de bolderik een plaats heeft vaderlandslievend? Het behoud van de leuk vinden ook. Ik vind dat een kwa- een kant van het bord, en beide kleuren en andere aan korenteelt gebonden ‘nationale’ zeggekorfslak is integrerend. lijke zaak. moeten langs en over elkaar heen naar wilde planten. Weinigen zullen de keuzemogelijkhe- W: Nou zeg, het is toch juist maar een de overkant. Er zijn allerlei belemmerin- Het is een opmerkelijk resultaat van de den zo wensen te accepteren. spelletje? En we willen toch ook graag gen. Behoorlijk ingewikkeld, het is mij winnen van de kapitalisten? en mijn spelmaatje nog maar één keer noot C: Een mooie wereld winnen, dat lukt gelukt helemaal uit te komen. (1)Rinke Tolman, Dr. Jac. P. Thijsse, een groot Nederlander. Utrecht: Het Spectrum [1940]. niet door een potje te toepen, daarvoor W: Klinkt best leuk, maar vanavond wil Verdere inspiratie tot dit stuk ontleend aan: Dik van der Meulen, Het bedwongen bos – Nederlanders zullen we moeten leren om beter samen ik toepen en ik snap nog steeds niet wat en hun natuur. Amsterdam: SUN, 2009. – Hans Dorrestijn, Dorrestijns Natuurgids. Amsterdam: te werken. daar tegen is. Nijgh & van Ditmar, 2010. Het aardige van Dorrestijns benadering is dat hij de landsgrenzen zo W: Klopt, maar af en toe ontspanning is C: Bij een gangbaar spel gaat het erom te goed als negeert en zijn ver- en bewondering mengt met persoonlijke overwegingen die soms daarnaast noodzakelijk, en die kaart- winnen, ten koste van de anderen. Je maar zeer zijdelings iets met de besproken dieren te maken hebben. Een nieuwe vorm van natuursport? avondjes zijn maar wat gezellig. We bent erop uit de zwakheden van een

46 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 47 ander te herkennen en diegene vervol- daarom is het leuk, voor af en toe. ballen in het eigen doel. Keeper afschaf- potje Maze. gens te laten verliezen. Dat is exact het- C: Het is gewoon nog leuker als je niet fen. Of helemaal geen doelpunten W: Dat spel daar met die houten blok- zelfde als wat het kapitalistische systeem tégen maar mèt elkaar speelt, en geza- maken. Samen dribbelen, en natuurlijk jes? Het ziet er mooi uit! Goed, op één doet in het gewone leven. Waar we zo’n menlijk de eindstreep haalt, òf geza- wel de knuffelpartijen, bijvoorbeeld elke voorwaarde. Dat jij je vanavond coöpe- hekel aan hebben. Waarom zou je als menlijk verliest. keer als in één van de doelen tien keer ratief opstelt, en meedoet met toepen. vrijetijdsbesteding zoiets gaan doen, uit W: Ik blijf het wat klef vinden allemaal. gescoord is... C: Wie weet. Maar nu Maze. Ik zal het je vrije wil nota bene? C: In deze wereld draait bijna alles om C: Gezellig. Gaan we uitproberen. Maar uitleggen. Wil je de donkere of de lichte W: Misschien is dat aangeboren. competitie. Ik denk dat veel mensen dat laten we eens beginnen met een stevig blokjes? C: Aangeboren, ja, maar is dat een goed niet eens meer door hebben. Ook anar- Informatie over Maze en andere coöperatieve spellen: www.vredesmuseum.nl, www.zonnespel. argument? Misschien is hebzucht ook chisten niet. Dat die strijdhouding niet nl, www.earthgames.nl aangeboren, en is kapitalisme dus heel alleen een probleem is als het om bedrij- logisch. ven gaat, om economie, maar dat ook W: Dat zou nog kunnen ook, maar dan onze persoonlijke levens er vol mee zit- WK voetbal 2010: een waanzinnige verdraagzaamheid is het óók aangeboren dat we kapitalisten, en eronder lijden. Ayódar, provincie Castellón, Spanje. Morgen is het zover, vertelden onze vrienden die het me kunnen bestrijden en kunnen beden- W: En sport dan? Stel dat de wereld nieuws wél gevolgd hadden: Spanje speelt de eindstrijd tegen Nederland. Wij in onze camper ken dat eerlijk delen en anarchisme anarchistisch was. Dus geen landen, hielden het met nieuwsberichten, bij het af en toe lezen van een Spaanse krant, soms email en sms’jes of het internet, maar veelal hadden we geen bereik, waren onze muziekschijfjes het mooie alternatieven zijn. staten, naties. Waren er dan volgens jou omgevingsgeluid en hield de natuur ons op de hoogte van het dagelijkse nieuws. Voetbalnieuws C: Precies, en dus? ook geen sportwedstrijden? ging al helemaal aan ons voorbij. Maar nu, bij de rivier tegenover het dorp van de voorouders W: Dus kunnen we vanavond rustig C: Ik kan me in een anarchistische van José moesten we er wel aan geloven. Iedereen wist dat wij er waren en waar wij vandaan gaan toepen. wereld geen voetbal voorstellen, om kwamen. Dat zouden ze dan maar weten ook, hadden we met José afgesproken. De volgende morgen stond er een flinke rij voor de bakker, want iedereen was met dit lange vrije weekend C: Ik pas. Ik heb geen zin om weer te maar iets te noemen. uit de stad teruggekomen naar hun familiehuis. Een beetje opjutten kon geen kwaad dachten verliezen… W: Gebruik je fantasie! Voetbal is niet wij, en bij de bakker merkte ik op dat Nederland zou winnen. Vreemd genoeg waren sommigen W: Is dat het? Kom op, wie weet win je noodzakelijk zo’n ellendige sport, zeker het ermee eens, want ‘we’ hadden veel goede spelers en trainers aan Spanje geleverd. Anderen wel vanavond! niet als de regels ietsje veranderd wor- meenden dat daarom Spanje wel zou winnen. Zó opjutten hielp duidelijk niet: grapjes, gelach C: Maar ik wil jullie óók niet laten ver- en weinig fanatisme. Dit zouden we morgenavond anders doen. den. Trouwens, ‘regels’? Er zouden hele- José en z’n aanhang, vriendin en zoontje van twaalf, wij zouden proberen wat leven in de liezen. Ik wil wel een spelletje doen, maal geen regels zijn! In een anarchisti- brouwerij te brengen. Met ons vijven toverden we een badlaken om tot Nederlandse vlag en maar dan een waarbij niemand uit de sche wereld zou voetbal nooit zo’n mas- met gele sjaal konden we van de achterkant met een beetje fantasie een Spaansrepublikeinse in boot valt. sale toestand kunnen worden. Betaald elkaar flansen. Zelfs de mannen in het gezelschap naaiden lustig mee en zongenviva España en W: Sorry, maar is dit niet een beetje al te voetbal bestond sowieso al niet, even- hoep Holland hoep. In de Nederlandse ‘vlag’ gewikkeld trokken we de ‘s avonds naar het dorpshuis waar breedbeeld was opgehangen en waar de meest fanatieke voetballiefhebbers het zoetsappig? Je moet zo’n spel niet ver- min als reclames of wat voor commerci- spektakel zouden volgen. Hoep Holland hoep, kwamen wij binnen. Het zaaltje was redelijk vol, warren met het echte leven. Als twee ële belangen en uitingen dan ook. maar we vonden nog een tafel om de Nederlandse kant van de vlag uit te spreiden. De aanwe- jonge otters spelen gaat het er ook ruig C: Haha, zo blijft er niet veel over. Wie zigen zagen ons maar hadden het te druk met elkaar om er aanstoot aan te nemen. Ze zagen aan toe. Wat is daar mis mee? Tikkertje, zou er dan voor wie zijn? dat we er waren, dat was het. De wedstrijd: iedereen weet het: beschamend om als Nederlanders naar te kijken. Na de eerste is dat ook niet goed soms? Of gewoon W: Iedereen was voor iedereen! Altijd karatetrap van een Hollandse jongen, de zaal verontwaardigd, wij ook, heb ik vooral nog oog een lekkere stoeipartij? Elkaar lekker juichen, nooit balen. Misschien duimde gehad voor het publiek dat opging in het strijdgewoel. Geen valse treffer ontging ze en bij plagen, kietelen, om genade laten roe- je voor je vrienden of familie. Maar ver- iedere zet sprongen ze van hun stoelen. Je kon genieten van het gejoel, geschreeuw en aan het pen: allemaal helemaal fout, verkeerd? der wilde je niets liever dan dat de beste einde het triomfantelijk gejuich. Daar zaten wij achter de Nederlandse vlag naar de terechte ondergang van ‘onze’ jongens te C: Je zou kunnen zeggen dat al die din- won, toch? kijken. Stiekem de vlag andersom draaien kon niet, dus dit deden we met enig vertoon. gen inderdaad niet geheel geweldloos C: De beste, winnen, daar heb je het Mensen liepen langs en groetten, kwamen naar ons toe. Dit was geen voetbal meer van die zijn, dat ze gericht zijn op het elkaar weer! Ik denk nou juist dat er in een ècht Nederlanders, het was oorlog geweest. Toen ik sommigen feliciteerde met de overwinning was aftroeven en onderwerpen. anarchistische samenleving niet aan het antwoord: niet wíj hebben gewonnen, maar zíj die gespeeld hebben. We ontvingen felicitaties terug voor Nederland als tweede winnaar in een afschuwelijke strijd. W: Voor de lol, ja. winnen wordt gedaan. Zelfs bij voetbal We verlieten het dorpshuis en gingen de straat op, dit keer gehuld in de Spaanse kant van de C: Maar wat is daar dan de lol van? niet. badhanddoek. De Spaanse dorpsbewoners deelden hun vreugde en hun drankjes met ons, W: Jij neemt het allemaal veel te serieus, W: Oké, dan waren er coöperatieve Nederlanders. Wij, de schaamte voorbij, want ‘zíj’ en niet ‘wij’ hadden zo hard, vals en misera- spel is nou juist niet serieus, en precies voetbalwedstrijden. Zoveel mogelijk bel gespeeld. Wij waren allen alleen maar toeschouwers geweest. (HW)

48 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 49 ander te herkennen en diegene vervol- daarom is het leuk, voor af en toe. ballen in het eigen doel. Keeper afschaf- potje Maze. gens te laten verliezen. Dat is exact het- C: Het is gewoon nog leuker als je niet fen. Of helemaal geen doelpunten W: Dat spel daar met die houten blok- zelfde als wat het kapitalistische systeem tégen maar mèt elkaar speelt, en geza- maken. Samen dribbelen, en natuurlijk jes? Het ziet er mooi uit! Goed, op één doet in het gewone leven. Waar we zo’n menlijk de eindstreep haalt, òf geza- wel de knuffelpartijen, bijvoorbeeld elke voorwaarde. Dat jij je vanavond coöpe- hekel aan hebben. Waarom zou je als menlijk verliest. keer als in één van de doelen tien keer ratief opstelt, en meedoet met toepen. vrijetijdsbesteding zoiets gaan doen, uit W: Ik blijf het wat klef vinden allemaal. gescoord is... C: Wie weet. Maar nu Maze. Ik zal het je vrije wil nota bene? C: In deze wereld draait bijna alles om C: Gezellig. Gaan we uitproberen. Maar uitleggen. Wil je de donkere of de lichte W: Misschien is dat aangeboren. competitie. Ik denk dat veel mensen dat laten we eens beginnen met een stevig blokjes? C: Aangeboren, ja, maar is dat een goed niet eens meer door hebben. Ook anar- Informatie over Maze en andere coöperatieve spellen: www.vredesmuseum.nl, www.zonnespel. argument? Misschien is hebzucht ook chisten niet. Dat die strijdhouding niet nl, www.earthgames.nl aangeboren, en is kapitalisme dus heel alleen een probleem is als het om bedrij- logisch. ven gaat, om economie, maar dat ook W: Dat zou nog kunnen ook, maar dan onze persoonlijke levens er vol mee zit- WK voetbal 2010: een waanzinnige verdraagzaamheid is het óók aangeboren dat we kapitalisten, en eronder lijden. Ayódar, provincie Castellón, Spanje. Morgen is het zover, vertelden onze vrienden die het me kunnen bestrijden en kunnen beden- W: En sport dan? Stel dat de wereld nieuws wél gevolgd hadden: Spanje speelt de eindstrijd tegen Nederland. Wij in onze camper ken dat eerlijk delen en anarchisme anarchistisch was. Dus geen landen, hielden het met nieuwsberichten, bij het af en toe lezen van een Spaanse krant, soms email en sms’jes of het internet, maar veelal hadden we geen bereik, waren onze muziekschijfjes het mooie alternatieven zijn. staten, naties. Waren er dan volgens jou omgevingsgeluid en hield de natuur ons op de hoogte van het dagelijkse nieuws. Voetbalnieuws C: Precies, en dus? ook geen sportwedstrijden? ging al helemaal aan ons voorbij. Maar nu, bij de rivier tegenover het dorp van de voorouders W: Dus kunnen we vanavond rustig C: Ik kan me in een anarchistische van José moesten we er wel aan geloven. Iedereen wist dat wij er waren en waar wij vandaan gaan toepen. wereld geen voetbal voorstellen, om kwamen. Dat zouden ze dan maar weten ook, hadden we met José afgesproken. De volgende morgen stond er een flinke rij voor de bakker, want iedereen was met dit lange vrije weekend C: Ik pas. Ik heb geen zin om weer te maar iets te noemen. uit de stad teruggekomen naar hun familiehuis. Een beetje opjutten kon geen kwaad dachten verliezen… W: Gebruik je fantasie! Voetbal is niet wij, en bij de bakker merkte ik op dat Nederland zou winnen. Vreemd genoeg waren sommigen W: Is dat het? Kom op, wie weet win je noodzakelijk zo’n ellendige sport, zeker het ermee eens, want ‘we’ hadden veel goede spelers en trainers aan Spanje geleverd. Anderen wel vanavond! niet als de regels ietsje veranderd wor- meenden dat daarom Spanje wel zou winnen. Zó opjutten hielp duidelijk niet: grapjes, gelach C: Maar ik wil jullie óók niet laten ver- en weinig fanatisme. Dit zouden we morgenavond anders doen. den. Trouwens, ‘regels’? Er zouden hele- José en z’n aanhang, vriendin en zoontje van twaalf, wij zouden proberen wat leven in de liezen. Ik wil wel een spelletje doen, maal geen regels zijn! In een anarchisti- brouwerij te brengen. Met ons vijven toverden we een badlaken om tot Nederlandse vlag en maar dan een waarbij niemand uit de sche wereld zou voetbal nooit zo’n mas- met gele sjaal konden we van de achterkant met een beetje fantasie een Spaansrepublikeinse in boot valt. sale toestand kunnen worden. Betaald elkaar flansen. Zelfs de mannen in het gezelschap naaiden lustig mee en zongenviva España en W: Sorry, maar is dit niet een beetje al te voetbal bestond sowieso al niet, even- hoep Holland hoep. In de Nederlandse ‘vlag’ gewikkeld trokken we de ‘s avonds naar het dorpshuis waar breedbeeld was opgehangen en waar de meest fanatieke voetballiefhebbers het zoetsappig? Je moet zo’n spel niet ver- min als reclames of wat voor commerci- spektakel zouden volgen. Hoep Holland hoep, kwamen wij binnen. Het zaaltje was redelijk vol, warren met het echte leven. Als twee ële belangen en uitingen dan ook. maar we vonden nog een tafel om de Nederlandse kant van de vlag uit te spreiden. De aanwe- jonge otters spelen gaat het er ook ruig C: Haha, zo blijft er niet veel over. Wie zigen zagen ons maar hadden het te druk met elkaar om er aanstoot aan te nemen. Ze zagen aan toe. Wat is daar mis mee? Tikkertje, zou er dan voor wie zijn? dat we er waren, dat was het. De wedstrijd: iedereen weet het: beschamend om als Nederlanders naar te kijken. Na de eerste is dat ook niet goed soms? Of gewoon W: Iedereen was voor iedereen! Altijd karatetrap van een Hollandse jongen, de zaal verontwaardigd, wij ook, heb ik vooral nog oog een lekkere stoeipartij? Elkaar lekker juichen, nooit balen. Misschien duimde gehad voor het publiek dat opging in het strijdgewoel. Geen valse treffer ontging ze en bij plagen, kietelen, om genade laten roe- je voor je vrienden of familie. Maar ver- iedere zet sprongen ze van hun stoelen. Je kon genieten van het gejoel, geschreeuw en aan het pen: allemaal helemaal fout, verkeerd? der wilde je niets liever dan dat de beste einde het triomfantelijk gejuich. Daar zaten wij achter de Nederlandse vlag naar de terechte ondergang van ‘onze’ jongens te C: Je zou kunnen zeggen dat al die din- won, toch? kijken. Stiekem de vlag andersom draaien kon niet, dus dit deden we met enig vertoon. gen inderdaad niet geheel geweldloos C: De beste, winnen, daar heb je het Mensen liepen langs en groetten, kwamen naar ons toe. Dit was geen voetbal meer van die zijn, dat ze gericht zijn op het elkaar weer! Ik denk nou juist dat er in een ècht Nederlanders, het was oorlog geweest. Toen ik sommigen feliciteerde met de overwinning was aftroeven en onderwerpen. anarchistische samenleving niet aan het antwoord: niet wíj hebben gewonnen, maar zíj die gespeeld hebben. We ontvingen felicitaties terug voor Nederland als tweede winnaar in een afschuwelijke strijd. W: Voor de lol, ja. winnen wordt gedaan. Zelfs bij voetbal We verlieten het dorpshuis en gingen de straat op, dit keer gehuld in de Spaanse kant van de C: Maar wat is daar dan de lol van? niet. badhanddoek. De Spaanse dorpsbewoners deelden hun vreugde en hun drankjes met ons, W: Jij neemt het allemaal veel te serieus, W: Oké, dan waren er coöperatieve Nederlanders. Wij, de schaamte voorbij, want ‘zíj’ en niet ‘wij’ hadden zo hard, vals en misera- spel is nou juist niet serieus, en precies voetbalwedstrijden. Zoveel mogelijk bel gespeeld. Wij waren allen alleen maar toeschouwers geweest. (HW)

48 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 49 hart van de Vogezen, kan de bezoeker de Franse tekenaar Jacques Tardi letter- KANONNENVOER op de bospaden tussen de vroegere lijk en figuurlijk in zijn nieuwste strip linies doorlopen. Hier zijn de loopgra- De grote slachting, op basis van een sce- Jacques Tardi over de Eerste Wereldoorlog ven niet gerestaureerd, maar authen- nario van J.P. Vernay.* tiek: half weggerotte houten beschoeiin- De Franse versie verscheen, alvorens de Martin Smit gen, diepe kuilen, resten van granaatin- albumuitgave werd gepubliceerd, in een slagen, bedolven onder tientallen jaren zestal opeenvolgende edities op kran- Een regenachtige dag in de herfst, enkele jaren geleden, in de buurt van Verdun. Ik bezoek naaldhout. tenformaat, getiteld Putain de Guerre het negentiende eeuwse fort Vaux – gebouwd na de Frans-Duitse oorlog van 1870 – zo’n 1914, 1915, 1916, 1917, 1918 en 1919, die twintig meter onder de grond. Het is er koud, kalkwater druppelt in mijn nek. In de halfver- 2 doen denken aan de nieuwsbulletins lichte gang waar ik loop, stierven in 1916 honderden mannen aan hun verwondingen, Hier in de Vogezen begon voor de zoals die door Franse kranten tijdens de honger of dorst. En bovengronds, tijdens de slag om dit fort, sneuvelden er duizenden. Een Fransen in 1914 de oorlog. Het leek eerst oorlog werden uitgegeven. De kranten bezoek aan een historische plek als deze is fascinerend, maar tegelijkertijd krijg je als bezoeker nog onschuldig, in augustus 1914, maar openen met de stripversie van het ver- dubbel en dwars de zinloosheid en de verschrikkingen van oorlog, maar vooral de alom aan- de realiteit bleek anders. Franse solda- haal, per jaar verteld vanuit de dage- wezige dood voor je kiezen. ten – gekleed in bijna vrolijke, blauwe lijkse beleving van een gewone Franse tunieken met rode petten – verdedigden frontsoldaat, waarna een geïllustreerd 1 daadwerkelijk te volgen en te bezoeken. bergpassages en strategische kruispun- tekstgedeelte volgt waarin de oorlogs- De voormalige slagvelden van de Eerste In de omgeving van het Ossuaire bij ten tegen de beter uitgeruste Duitse gebeurtenissen van dat jaar worden Wereldoorlog worden veelvuldig be Verdun (het monument met duizenden legers in feldgrau. De Fransen waren in geschetst. zocht, in georganiseerd verband, vooral geborgen knekels, opgegraven op het hun blauw/rood een makkelijk doelwit. Deze vorm plaatst niet alleen de fronter- in de omgeving van de Somme, ten slagveld), de forten Vaux en Douaumont Op korenvelden tussen St. Dié en varingen van de (niet met name genoem- noorden van Parijs. Deze slagvelden (waar enorm is gevochten) en in de Colmar vonden confrontaties plaats tus- de) soldaat in breder perspectief, maar zijn vaak keurig gerestaureerd of als negen door het oorlogsgeweld verdwe- sen Ulanen (Duitse soldaten te paard het geeft de lezer ook een completer monument in stand gehouden. Vanuit nen dorpen ten noorden van Verdun, is met lansen die op middeleeuwse wijze beeld van de oorlog. Engeland organiseren tientallen in First de oorlog van 1914-1918 overal in het de tegenstanders omver konden stoten) Bij Tardi lijkt de oorlog in het begin World War Tours gespecialiseerde tour- landschap zicht- en tastbaar. en nauwelijks getrainde Franse poilus onschuldig, bijna vrolijk: de zon schijnt operators reizen langs de toenmalige Wie de toeristenstroom bij het Ossuaire (soldaat te voet), die (met volledige en de kleuren zijn zomers. Onbezonnen slagvelden en langs de honderden wil ontvluchten, maar toch resten van bepakking van twintig kilo) de aanval- en opgewekt, naïef wellicht, volgt de begraafplaatsen met Engelse, Canadese de oorlog wil zien, moet naar het oos- len moeten zien te doorstaan. soldaat bij Tardi de orders van zijn en Australische gesneuvelden; in boek- ten, naar de oude toppen van de Het zou een korte oorlog worden, had- meerderen en trekt hij ten strijde. De vorm zijn er letterlijk meters gidsjes Vogezen. Op bergtoppen daar en op den de politici gezegd. Voor de kerst velden zijn geel, maar ze worden rood- verschenen met routes langs begraaf- menig kruispunt van provinciale wegen van 1914 zou iedereen weer thuis zijn. gekleurd door het eerste bloed; vrien- plaatsen en slagvelden. of langs bospaden, zijn de resten van Het tegendeel bleek waar te zijn. De den van de soldaat sneuvelen, de reali- Van de slagvelden in de buurt van de met name de premature schermutselin- oorlog sleepte zich nog vier jaar voort. teit wordt grauwer. De soldaten kijken Somme is echter weinig bewaard geble- gen van de Eerste Wereldoorlog terug te Beide partijen groeven immense, ver- ernaar, maar zwijgen. De eerste irritaties ven. In de jaren twintig werd de grond vinden: geïmproviseerde loopgraven en sterkte loopgravensystemen, waardoor beginnen te komen: slecht eten, ratten in weer in gebruik genomen voor de land- bunkers. Wie een beetje in de bossen het vierhonderd kilometer lange front de loopgraven, de Duitse overmacht. bouw of als weiland. De bewaarde rondstruint, treft zowel Franse als Duitse tussen de grens met Zwitserland en het Naarmate de oorlog vordert, neemt de gedeeltes zijn kleine enclaves in een loopgraven aan en kan zo granaten, Kanaal in de daaropvolgende jaren vrij- dagelijkse ellende toe. Mannen sneuve- landschap dat weinig getekend lijkt. De kogelhulzen, uniformknopen en derge- wel onveranderd bleef. Grote offensie- len, maar het lijkt bijna een routinege- situatie is anders aan de andere kant lijke oprapen, al is het beter die grana- ven, zowel van Duitse kant (bij Verdun), beurtenis. Met de inzet van het gas van het Westelijk Front. Vanaf de grens ten te laten liggen. Zelfs na bijna hon- als van geallieerde zijde (bij de Somme), begint het echte lijden. met Zwitserland tot over de Maas, rich- derd jaar blijft ontploffingsgevaar aan- wisten hierin nauwelijks verandering te ting Parijs, is het toenmalige front nog wezig. Op de bergtop nabij het dorpje brengen. 3 bijna intact, en op veel plekken nog St. Marie aux Mines bijvoorbeeld, in het Al deze facetten van de oorlog, schetst De naamloze soldaat van Tardi/Vernay

50 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 51 hart van de Vogezen, kan de bezoeker de Franse tekenaar Jacques Tardi letter- KANONNENVOER op de bospaden tussen de vroegere lijk en figuurlijk in zijn nieuwste strip linies doorlopen. Hier zijn de loopgra- De grote slachting, op basis van een sce- Jacques Tardi over de Eerste Wereldoorlog ven niet gerestaureerd, maar authen- nario van J.P. Vernay.* tiek: half weggerotte houten beschoeiin- De Franse versie verscheen, alvorens de Martin Smit gen, diepe kuilen, resten van granaatin- albumuitgave werd gepubliceerd, in een slagen, bedolven onder tientallen jaren zestal opeenvolgende edities op kran- Een regenachtige dag in de herfst, enkele jaren geleden, in de buurt van Verdun. Ik bezoek naaldhout. tenformaat, getiteld Putain de Guerre het negentiende eeuwse fort Vaux – gebouwd na de Frans-Duitse oorlog van 1870 – zo’n 1914, 1915, 1916, 1917, 1918 en 1919, die twintig meter onder de grond. Het is er koud, kalkwater druppelt in mijn nek. In de halfver- 2 doen denken aan de nieuwsbulletins lichte gang waar ik loop, stierven in 1916 honderden mannen aan hun verwondingen, Hier in de Vogezen begon voor de zoals die door Franse kranten tijdens de honger of dorst. En bovengronds, tijdens de slag om dit fort, sneuvelden er duizenden. Een Fransen in 1914 de oorlog. Het leek eerst oorlog werden uitgegeven. De kranten bezoek aan een historische plek als deze is fascinerend, maar tegelijkertijd krijg je als bezoeker nog onschuldig, in augustus 1914, maar openen met de stripversie van het ver- dubbel en dwars de zinloosheid en de verschrikkingen van oorlog, maar vooral de alom aan- de realiteit bleek anders. Franse solda- haal, per jaar verteld vanuit de dage- wezige dood voor je kiezen. ten – gekleed in bijna vrolijke, blauwe lijkse beleving van een gewone Franse tunieken met rode petten – verdedigden frontsoldaat, waarna een geïllustreerd 1 daadwerkelijk te volgen en te bezoeken. bergpassages en strategische kruispun- tekstgedeelte volgt waarin de oorlogs- De voormalige slagvelden van de Eerste In de omgeving van het Ossuaire bij ten tegen de beter uitgeruste Duitse gebeurtenissen van dat jaar worden Wereldoorlog worden veelvuldig be Verdun (het monument met duizenden legers in feldgrau. De Fransen waren in geschetst. zocht, in georganiseerd verband, vooral geborgen knekels, opgegraven op het hun blauw/rood een makkelijk doelwit. Deze vorm plaatst niet alleen de fronter- in de omgeving van de Somme, ten slagveld), de forten Vaux en Douaumont Op korenvelden tussen St. Dié en varingen van de (niet met name genoem- noorden van Parijs. Deze slagvelden (waar enorm is gevochten) en in de Colmar vonden confrontaties plaats tus- de) soldaat in breder perspectief, maar zijn vaak keurig gerestaureerd of als negen door het oorlogsgeweld verdwe- sen Ulanen (Duitse soldaten te paard het geeft de lezer ook een completer monument in stand gehouden. Vanuit nen dorpen ten noorden van Verdun, is met lansen die op middeleeuwse wijze beeld van de oorlog. Engeland organiseren tientallen in First de oorlog van 1914-1918 overal in het de tegenstanders omver konden stoten) Bij Tardi lijkt de oorlog in het begin World War Tours gespecialiseerde tour- landschap zicht- en tastbaar. en nauwelijks getrainde Franse poilus onschuldig, bijna vrolijk: de zon schijnt operators reizen langs de toenmalige Wie de toeristenstroom bij het Ossuaire (soldaat te voet), die (met volledige en de kleuren zijn zomers. Onbezonnen slagvelden en langs de honderden wil ontvluchten, maar toch resten van bepakking van twintig kilo) de aanval- en opgewekt, naïef wellicht, volgt de begraafplaatsen met Engelse, Canadese de oorlog wil zien, moet naar het oos- len moeten zien te doorstaan. soldaat bij Tardi de orders van zijn en Australische gesneuvelden; in boek- ten, naar de oude toppen van de Het zou een korte oorlog worden, had- meerderen en trekt hij ten strijde. De vorm zijn er letterlijk meters gidsjes Vogezen. Op bergtoppen daar en op den de politici gezegd. Voor de kerst velden zijn geel, maar ze worden rood- verschenen met routes langs begraaf- menig kruispunt van provinciale wegen van 1914 zou iedereen weer thuis zijn. gekleurd door het eerste bloed; vrien- plaatsen en slagvelden. of langs bospaden, zijn de resten van Het tegendeel bleek waar te zijn. De den van de soldaat sneuvelen, de reali- Van de slagvelden in de buurt van de met name de premature schermutselin- oorlog sleepte zich nog vier jaar voort. teit wordt grauwer. De soldaten kijken Somme is echter weinig bewaard geble- gen van de Eerste Wereldoorlog terug te Beide partijen groeven immense, ver- ernaar, maar zwijgen. De eerste irritaties ven. In de jaren twintig werd de grond vinden: geïmproviseerde loopgraven en sterkte loopgravensystemen, waardoor beginnen te komen: slecht eten, ratten in weer in gebruik genomen voor de land- bunkers. Wie een beetje in de bossen het vierhonderd kilometer lange front de loopgraven, de Duitse overmacht. bouw of als weiland. De bewaarde rondstruint, treft zowel Franse als Duitse tussen de grens met Zwitserland en het Naarmate de oorlog vordert, neemt de gedeeltes zijn kleine enclaves in een loopgraven aan en kan zo granaten, Kanaal in de daaropvolgende jaren vrij- dagelijkse ellende toe. Mannen sneuve- landschap dat weinig getekend lijkt. De kogelhulzen, uniformknopen en derge- wel onveranderd bleef. Grote offensie- len, maar het lijkt bijna een routinege- situatie is anders aan de andere kant lijke oprapen, al is het beter die grana- ven, zowel van Duitse kant (bij Verdun), beurtenis. Met de inzet van het gas van het Westelijk Front. Vanaf de grens ten te laten liggen. Zelfs na bijna hon- als van geallieerde zijde (bij de Somme), begint het echte lijden. met Zwitserland tot over de Maas, rich- derd jaar blijft ontploffingsgevaar aan- wisten hierin nauwelijks verandering te ting Parijs, is het toenmalige front nog wezig. Op de bergtop nabij het dorpje brengen. 3 bijna intact, en op veel plekken nog St. Marie aux Mines bijvoorbeeld, in het Al deze facetten van de oorlog, schetst De naamloze soldaat van Tardi/Vernay

50 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 51 De strip eindigt in grijs en zwart, zoals andere van Léo Ferré, Boris Vian en Sé de toekomst – 1919 en daarna – voor bastien Faure), met begeleidende tek- velen blijkt te zijn: oorlogsinvaliden, sten van J.P. Vernay, prachtig verpakt in honderdduizenden die man, zoon, broer een honderd pagina’s tellend boekje op of geliefde hebben verloren. De oorlog singleformaat, met tientallen harde, was gestopt – diplomatieke betrekkin- soms gruwelijke, maar ook humoristi- gen – maar voor miljoenen duurde deze sche tekeningen van Tardi over de oor- nog jaren voort. log. 4 5 Dat laatste geldt in zekere zin ook voor Tardi tekent graag de oorlog, dat is dui- Tardi. Zijn grootvader vocht in de Eerste delijk. Maar zijn werk heeft wel een Wereldoorlog en naarmate hij meer ver- boodschap. Zijn verhalen over de Eerste halen over de oorlog hoorde, groeide Wereldoorlog hebben zonder meer een zijn fascinatie ervoor. Al in het begin antimilitaristische strekking: oorlog is van zijn carrière tekende hij korte episo- zinloos, generaals maken goede sier, de des over de Eerste Wereldoorlog in het gewone man en vrouw zijn de dupe. De tijdschrift (A Suivre), later gedeeltelijk conclusie van de gewone soldaat is: we hertekend en gebundeld in Loopgraven hebben gevochten voor de eer en glorie oorlog (1993), toen nog in zwart/wit. Het van ons land, maar het heeft ons alleen zijn korte, vaak trieste verhalen, soms maar ellende gebracht. Het is duidelijk zonder begin of einde, fragmenten uit waar de sympathie van Tardi ligt. In de loopgraven, waarin de verdwazing interviews blijft hij vaag over zijn poli- vertelt zijn verhaal objectief, soms zelfs rij. De Franse generaals slaan deze en de waanzin van de oorlog en de tieke stellingname, maar voor wie zijn humoristisch, maar hij kan niet ontko- opstanden met harde hand neer: honder dagelijkse ellende in de loopgraven, werk kent, lijken zijn opvattingen zon- men aan de toenemende verschrikkin- den poilus worden gefusilleerd; soms zonder scrupules in beeld worden neklaar. gen. De soldaten worden door de gene- worden enkele mannen die nog ten strij gebracht. Zijn sociale bewogenheid kwam tot raals – die kilometers achter het front in de moeten, willekeurig uit de rij geno- Ook in de serie Isabelle Avondrood, waar- uiting in de strip De Verloedering (2000), luxueuze chateaux verblijven – telkens men en ten overstaande van kameraden mee Tardi bekend werd in de jaren waarin hij fel en bijzonder humoristisch, naar een andere plek gestuurd: van de geëxecuteerd, om een voorbeeld te stel- zeventig en tachtig, speelt de Eerste het consumentisme in de hedendaagse velden in de Vogezen naar het dorpje len. Wereldoorlog op de achtergrond: de samenleving aan de kaak stelt. Zijn vier- Vauqois, dat later door van beide zijden De soldaat van Tardi is erbij en kijkt jongeman die Isabelle weet te redden, is delige epos De stem van het volk is een geplaatste mijnen volledig zal worden ernaar. Om hem heen vallen zijn vrien- een oorlogsinvalide, over wiens beleve- eerbetoon aan de opstandelingen van opgeblazen. Dan volgt de verplaatsing den. Bij de nog levenden groeit de wan- nissen op het slagveld Tardi het album de Parijse Commune van 1871. Sym naar de echte hel, die van de slag om hoop. Ze vragen zich af of aan er aan Het gebroken geweertje (buiten de serie pathie voor figuren uit de zelfkant van Verdun: de voortdurende granaatinsla- deze hel ooit een einde zal komen. Avondrood) maakte. De belevenissen de samenleving blijkt uit zijn albums gen, de mensonterende toestanden in Naarmate de oorlog vordert, laat Tardi van een andere oud-soldaat tekende Griffu (1996) en Dodelijke spelletjes het belegerde fort Vaux. de strip langzaam van kleur verschui- Tardi op in De laatste der laatsten (1997), (1993). Sommige soldaten zien geen uitweg ven: van de gele velden en groene bos- waar het boekje Soldaat Varlot (1999) Tardi tekent het liefst strips die in het meer en verwonden zichzelf, in de hoop sen naar het geel van het mosterdgas en een aanvulling op is, eveneens een ver- verleden spelen, met verhalen in de hui- van het front naar een ziekenhuis te het grijs van de regen, de mist, de uni- haal uit de loopgraven. dige tijd kan hij zichtbaar minder goed kunnen worden gezonden. Anderen ko formen en de blubber. De enige echte Vorig jaar verscheen de cd Des lende- uit te voeten. Tardi documenteert zich men in opstand, individueel, door te kleur die we zien is rood, het bloed van mains qui saignent van de chansonnière voor ieder verhaal uitgebreid: voor ieder weigeren een bevel uit te voeren, ande- afspattende hoofden, doorzeefde inge- Dominique Grange, met liederen over boek verzamelt hij foto’s en oude ren collectief, in de vorm van een muite- wanden en weggevaagde ledematen. en uit de Eerste Wereldoorlog (onder ansichtkaarten van de locaties die in het

52 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 53 De strip eindigt in grijs en zwart, zoals andere van Léo Ferré, Boris Vian en Sé de toekomst – 1919 en daarna – voor bastien Faure), met begeleidende tek- velen blijkt te zijn: oorlogsinvaliden, sten van J.P. Vernay, prachtig verpakt in honderdduizenden die man, zoon, broer een honderd pagina’s tellend boekje op of geliefde hebben verloren. De oorlog singleformaat, met tientallen harde, was gestopt – diplomatieke betrekkin- soms gruwelijke, maar ook humoristi- gen – maar voor miljoenen duurde deze sche tekeningen van Tardi over de oor- nog jaren voort. log. 4 5 Dat laatste geldt in zekere zin ook voor Tardi tekent graag de oorlog, dat is dui- Tardi. Zijn grootvader vocht in de Eerste delijk. Maar zijn werk heeft wel een Wereldoorlog en naarmate hij meer ver- boodschap. Zijn verhalen over de Eerste halen over de oorlog hoorde, groeide Wereldoorlog hebben zonder meer een zijn fascinatie ervoor. Al in het begin antimilitaristische strekking: oorlog is van zijn carrière tekende hij korte episo- zinloos, generaals maken goede sier, de des over de Eerste Wereldoorlog in het gewone man en vrouw zijn de dupe. De tijdschrift (A Suivre), later gedeeltelijk conclusie van de gewone soldaat is: we hertekend en gebundeld in Loopgraven hebben gevochten voor de eer en glorie oorlog (1993), toen nog in zwart/wit. Het van ons land, maar het heeft ons alleen zijn korte, vaak trieste verhalen, soms maar ellende gebracht. Het is duidelijk zonder begin of einde, fragmenten uit waar de sympathie van Tardi ligt. In de loopgraven, waarin de verdwazing interviews blijft hij vaag over zijn poli- vertelt zijn verhaal objectief, soms zelfs rij. De Franse generaals slaan deze en de waanzin van de oorlog en de tieke stellingname, maar voor wie zijn humoristisch, maar hij kan niet ontko- opstanden met harde hand neer: honder dagelijkse ellende in de loopgraven, werk kent, lijken zijn opvattingen zon- men aan de toenemende verschrikkin- den poilus worden gefusilleerd; soms zonder scrupules in beeld worden neklaar. gen. De soldaten worden door de gene- worden enkele mannen die nog ten strij gebracht. Zijn sociale bewogenheid kwam tot raals – die kilometers achter het front in de moeten, willekeurig uit de rij geno- Ook in de serie Isabelle Avondrood, waar- uiting in de strip De Verloedering (2000), luxueuze chateaux verblijven – telkens men en ten overstaande van kameraden mee Tardi bekend werd in de jaren waarin hij fel en bijzonder humoristisch, naar een andere plek gestuurd: van de geëxecuteerd, om een voorbeeld te stel- zeventig en tachtig, speelt de Eerste het consumentisme in de hedendaagse velden in de Vogezen naar het dorpje len. Wereldoorlog op de achtergrond: de samenleving aan de kaak stelt. Zijn vier- Vauqois, dat later door van beide zijden De soldaat van Tardi is erbij en kijkt jongeman die Isabelle weet te redden, is delige epos De stem van het volk is een geplaatste mijnen volledig zal worden ernaar. Om hem heen vallen zijn vrien- een oorlogsinvalide, over wiens beleve- eerbetoon aan de opstandelingen van opgeblazen. Dan volgt de verplaatsing den. Bij de nog levenden groeit de wan- nissen op het slagveld Tardi het album de Parijse Commune van 1871. Sym naar de echte hel, die van de slag om hoop. Ze vragen zich af of aan er aan Het gebroken geweertje (buiten de serie pathie voor figuren uit de zelfkant van Verdun: de voortdurende granaatinsla- deze hel ooit een einde zal komen. Avondrood) maakte. De belevenissen de samenleving blijkt uit zijn albums gen, de mensonterende toestanden in Naarmate de oorlog vordert, laat Tardi van een andere oud-soldaat tekende Griffu (1996) en Dodelijke spelletjes het belegerde fort Vaux. de strip langzaam van kleur verschui- Tardi op in De laatste der laatsten (1997), (1993). Sommige soldaten zien geen uitweg ven: van de gele velden en groene bos- waar het boekje Soldaat Varlot (1999) Tardi tekent het liefst strips die in het meer en verwonden zichzelf, in de hoop sen naar het geel van het mosterdgas en een aanvulling op is, eveneens een ver- verleden spelen, met verhalen in de hui- van het front naar een ziekenhuis te het grijs van de regen, de mist, de uni- haal uit de loopgraven. dige tijd kan hij zichtbaar minder goed kunnen worden gezonden. Anderen ko formen en de blubber. De enige echte Vorig jaar verscheen de cd Des lende- uit te voeten. Tardi documenteert zich men in opstand, individueel, door te kleur die we zien is rood, het bloed van mains qui saignent van de chansonnière voor ieder verhaal uitgebreid: voor ieder weigeren een bevel uit te voeren, ande- afspattende hoofden, doorzeefde inge- Dominique Grange, met liederen over boek verzamelt hij foto’s en oude ren collectief, in de vorm van een muite- wanden en weggevaagde ledematen. en uit de Eerste Wereldoorlog (onder ansichtkaarten van de locaties die in het

52 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 53 verhaal een rol spelen, van auto’s, koet- Eerste Wereldoorlog afliep, boeiend tot UIT HET LAND VAN PROUDHON 13 merkt hij op dat er heden wel een zeer groot sen, militair materieel, uniformen en de laatste tekening. Tardi vervalt niet in aantal mensen rond loopt dat zichzelf anar- ‘We moeten met zorg de herinnering bewa- chist noemt. Maar is er ook een ‘anarchisti- dergelijke. cliché’s, maar tekent de – verschrikke- ren aan de anarchistische ideeën en bovenal sche beweging’? Het is een retorische vraag, De straten en gebouwen in zijn strips lijke – werkelijkheid. Juist de tegenstel- de inspirerende strijd van mensen, die ervoor want waar hij op ingaat is het ‘atomisme’ en bestaan, of bestonden, ook echt en zijn ling tussen de vertelling vanuit de posi- hebben gevochten zich te bevrijden van het ‘sektarisme’ onder anarchisten: ‘today’s uiterst nauwkeurig in beeld gebracht. In tie van een gewone soldaat, en het jaar- onderdrukking en overheersing. De manier anarchism in the United States (…) is extre- zijn stripversies van de Parijse verhalen lijkse overzicht van de oorlog achterin om ons dat te herinneren moet er niet een mely scattered, highly sectarian’ en er is veel van de Franse detectiveschrijver Leo het album, maakt deze strip boeiender zijn, waarbij gedachten en opvattingen in intolerantie onder elkaar. Malet (onder andere Sluiers over de Pont dan menig overzichtswerk van de oor- nieuwe vormen gestold raken. Ze moeten als Om tot een ‘beweging’ te geraken, moeten de Tolbiac, 1982) bijvoorbeeld, kloppen log. Misschien wel het beste album van basis dienen van waaruit men de sociale wer- anarchisten elkaars verschillen en controver- alle getekende gebouwen, straten en Tardi tot nu toe. kelijkheid begrijpt en tegelijk moet het werk ses weten te accepteren, oppert hij. Zij moe- café’s exact met de werkelijkheid. Het wordt verricht om de noodzakelijke maat- ten actiepunten zoeken waarbij die verschil- stripboek is zelfs als een soort reisgids 6 schappelijke verandering tot stand te bren- len er niet toe doen. Zo noemt hij het actie- door de locaties van het verhaal te Diezelfde regenachtige dag in de buurt gen.’ Normand Baillargeon, de Canadese voeren tegen kernwapens en de verspreiding gebruiken. van Verdun. In het bos tussen de forten libertaire militant en docent onderwijsweten- van kernwapentechnologie. Daarbij geeft hij Op het eerste gezicht lijken de tekenin- Vaux en Douamont ben ik wat van het schappen aan de universiteit van Montreal, een ‘pijnpunt’ aan dat om overwinning gen van Tardi vaak wat rommelig, maar pad afgedwaald. In een loopgraaf ergens citeert hier Noam Chomsky in het Franse vraagt: de puriteinse zelfverzekerdheid van bij nadere bestudering valt juist op hoe onder de bomen, sta ik een beetje te anarchistische weekblad Le Monde libertaire velen. ‘The insistence on purity of proposals minutieus ze zijn gemaakt. Ook in De wroeten. Het bekken en de ribben van (nr. 1592). Het artikel heeft als titel: ‘Chomsky, simply isolates you from effectiveness in grote slachting zijn uniformen, militaire de onfortuinlijke Franse soldaat waar ik Enkele opmerkingen over actueel anarchis- activism’. Waar verwijst Chomsky naar? voertuigen, tanks, vliegtuigen en loop- op stuit, schuif ik maar terug onder de me’. Inmiddels heeft Baillargeon zijn artikel Iedere anarchist is het er over eens dat het ook op zijn weblog gezet, zie: http://nbail- bestaande maatschappelijke bestel radicaal graven zonder uitzondering, bijzonder bladeren en ik hervat mijn wandeling. largeon.blogspot.com/ . om moet. We moeten af van het sociale gedetailleerd getekend. Op het pad vind ik nog een Franse uni- Noam Chomsky (1928), vermaard taalkun- systeem dat is gegrondvest op verspilling etc. De grote slachting is een diep ontroerend formknoop. dige, maatschappijfilosoof, politiek activist, De vraag is hoe? Niemand heeft daarop een verhaal, en hoewel iedereen weet hoe de De oorlog is hier nog iedere dag. libertaire socialist, heeft zich in zijn lange sluitend antwoord. In ieder geval is het ant- *Jacques Tardi/J.P. Vernay, De grote slachting, Casterman 2010, 19,90 euro leven regelmatig over het anarchisme uitge- woord niet: roepen dat je wil leven in een laten. Zoals onlangs nog in een interview van vrije en rechtvaardige samenleving. Dat is 28 maart 2010. Kort geleden (29 mei) was hij iets om naar te streven op de lange termijn. ook in Parijs. ‘Denken in permanente revolu- Dat is een ‘proposal’, een voorstel, in de tie’, kopte een van de artikelen in Le Monde gedachte van Chomsky, ter onderscheid van des Livres, de literatuurbijlage van het Franse ‘advocacy’, pleitbezorging. Een voorstel kan dagblad Le Monde (van 4 juni 2010), waarin zijn dat iedereen in vrede moet kunnen aandacht voor zijn aanwezigheid in Frank leven, en dat iedereen moet kunnen samen- rijk. werken zonder in enig hiërarchisch verband Chomsky is enige tijd geleden nog geïnter- opgesloten te zitten. Wel, dat is een mooi viewd waarbij het anarchisme een rol speel- voorstel voor een academisch ‘seminar’... de. Ik geef enkele punten weer uit de ant- Pleitbezorging, ‘advocacy’, vereist meer dan woorden die Chomsky geeft. Het interview is zomaar een voorstel. ‘It means setting up te lezen op de site: http://www.zcommuni- your goals (proposal), but also sketching out cations.org/cognitive-science-and-anar- a path here to there (that’s advocacy)’. En dit chism-by-noam-chomsky . uitzetten van het pad van hier naar daar, dat Wat Chomsky verwoordt komt mij voor als vereist bijna onveranderlijk kleine stapjes. iets dat ook elders in de wereld, dus bijvoor- Het vereist een rekening houden met de beeld Nederland, herkenbaar moet zijn. bestaande sociale en economische werkelijk- Chomsky betrekt zijn observaties echter heid en ideeën over hoe toekomstige institu- voornamelijk op de Verenigde Staten. Zo ties tot stand te brengen binnen de bestaande

54 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 55 verhaal een rol spelen, van auto’s, koet- Eerste Wereldoorlog afliep, boeiend tot UIT HET LAND VAN PROUDHON 13 merkt hij op dat er heden wel een zeer groot sen, militair materieel, uniformen en de laatste tekening. Tardi vervalt niet in aantal mensen rond loopt dat zichzelf anar- ‘We moeten met zorg de herinnering bewa- chist noemt. Maar is er ook een ‘anarchisti- dergelijke. cliché’s, maar tekent de – verschrikke- ren aan de anarchistische ideeën en bovenal sche beweging’? Het is een retorische vraag, De straten en gebouwen in zijn strips lijke – werkelijkheid. Juist de tegenstel- de inspirerende strijd van mensen, die ervoor want waar hij op ingaat is het ‘atomisme’ en bestaan, of bestonden, ook echt en zijn ling tussen de vertelling vanuit de posi- hebben gevochten zich te bevrijden van het ‘sektarisme’ onder anarchisten: ‘today’s uiterst nauwkeurig in beeld gebracht. In tie van een gewone soldaat, en het jaar- onderdrukking en overheersing. De manier anarchism in the United States (…) is extre- zijn stripversies van de Parijse verhalen lijkse overzicht van de oorlog achterin om ons dat te herinneren moet er niet een mely scattered, highly sectarian’ en er is veel van de Franse detectiveschrijver Leo het album, maakt deze strip boeiender zijn, waarbij gedachten en opvattingen in intolerantie onder elkaar. Malet (onder andere Sluiers over de Pont dan menig overzichtswerk van de oor- nieuwe vormen gestold raken. Ze moeten als Om tot een ‘beweging’ te geraken, moeten de Tolbiac, 1982) bijvoorbeeld, kloppen log. Misschien wel het beste album van basis dienen van waaruit men de sociale wer- anarchisten elkaars verschillen en controver- alle getekende gebouwen, straten en Tardi tot nu toe. kelijkheid begrijpt en tegelijk moet het werk ses weten te accepteren, oppert hij. Zij moe- café’s exact met de werkelijkheid. Het wordt verricht om de noodzakelijke maat- ten actiepunten zoeken waarbij die verschil- stripboek is zelfs als een soort reisgids 6 schappelijke verandering tot stand te bren- len er niet toe doen. Zo noemt hij het actie- door de locaties van het verhaal te Diezelfde regenachtige dag in de buurt gen.’ Normand Baillargeon, de Canadese voeren tegen kernwapens en de verspreiding gebruiken. van Verdun. In het bos tussen de forten libertaire militant en docent onderwijsweten- van kernwapentechnologie. Daarbij geeft hij Op het eerste gezicht lijken de tekenin- Vaux en Douamont ben ik wat van het schappen aan de universiteit van Montreal, een ‘pijnpunt’ aan dat om overwinning gen van Tardi vaak wat rommelig, maar pad afgedwaald. In een loopgraaf ergens citeert hier Noam Chomsky in het Franse vraagt: de puriteinse zelfverzekerdheid van bij nadere bestudering valt juist op hoe onder de bomen, sta ik een beetje te anarchistische weekblad Le Monde libertaire velen. ‘The insistence on purity of proposals minutieus ze zijn gemaakt. Ook in De wroeten. Het bekken en de ribben van (nr. 1592). Het artikel heeft als titel: ‘Chomsky, simply isolates you from effectiveness in grote slachting zijn uniformen, militaire de onfortuinlijke Franse soldaat waar ik Enkele opmerkingen over actueel anarchis- activism’. Waar verwijst Chomsky naar? voertuigen, tanks, vliegtuigen en loop- op stuit, schuif ik maar terug onder de me’. Inmiddels heeft Baillargeon zijn artikel Iedere anarchist is het er over eens dat het ook op zijn weblog gezet, zie: http://nbail- bestaande maatschappelijke bestel radicaal graven zonder uitzondering, bijzonder bladeren en ik hervat mijn wandeling. largeon.blogspot.com/ . om moet. We moeten af van het sociale gedetailleerd getekend. Op het pad vind ik nog een Franse uni- Noam Chomsky (1928), vermaard taalkun- systeem dat is gegrondvest op verspilling etc. De grote slachting is een diep ontroerend formknoop. dige, maatschappijfilosoof, politiek activist, De vraag is hoe? Niemand heeft daarop een verhaal, en hoewel iedereen weet hoe de De oorlog is hier nog iedere dag. libertaire socialist, heeft zich in zijn lange sluitend antwoord. In ieder geval is het ant- *Jacques Tardi/J.P. Vernay, De grote slachting, Casterman 2010, 19,90 euro leven regelmatig over het anarchisme uitge- woord niet: roepen dat je wil leven in een laten. Zoals onlangs nog in een interview van vrije en rechtvaardige samenleving. Dat is 28 maart 2010. Kort geleden (29 mei) was hij iets om naar te streven op de lange termijn. ook in Parijs. ‘Denken in permanente revolu- Dat is een ‘proposal’, een voorstel, in de tie’, kopte een van de artikelen in Le Monde gedachte van Chomsky, ter onderscheid van des Livres, de literatuurbijlage van het Franse ‘advocacy’, pleitbezorging. Een voorstel kan dagblad Le Monde (van 4 juni 2010), waarin zijn dat iedereen in vrede moet kunnen aandacht voor zijn aanwezigheid in Frank leven, en dat iedereen moet kunnen samen- rijk. werken zonder in enig hiërarchisch verband Chomsky is enige tijd geleden nog geïnter- opgesloten te zitten. Wel, dat is een mooi viewd waarbij het anarchisme een rol speel- voorstel voor een academisch ‘seminar’... de. Ik geef enkele punten weer uit de ant- Pleitbezorging, ‘advocacy’, vereist meer dan woorden die Chomsky geeft. Het interview is zomaar een voorstel. ‘It means setting up te lezen op de site: http://www.zcommuni- your goals (proposal), but also sketching out cations.org/cognitive-science-and-anar- a path here to there (that’s advocacy)’. En dit chism-by-noam-chomsky . uitzetten van het pad van hier naar daar, dat Wat Chomsky verwoordt komt mij voor als vereist bijna onveranderlijk kleine stapjes. iets dat ook elders in de wereld, dus bijvoor- Het vereist een rekening houden met de beeld Nederland, herkenbaar moet zijn. bestaande sociale en economische werkelijk- Chomsky betrekt zijn observaties echter heid en ideeën over hoe toekomstige institu- voornamelijk op de Verenigde Staten. Zo ties tot stand te brengen binnen de bestaande

54 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 55 maatschappij, om Bakoenin te citeren, merkt het verleden gezien, zoals tijdens de sociale gemaakt, uitgebracht op dvd onder de titel breekt het aan water, wel de Palestijnen. Die Chomsky op. En ik voeg eraan toe dat dit revolutie in Spanje 1936. Veel meer bestaat er L’an prochain la révolution (door Doc net films zijn dat door de Israëlische controle over de naar mijn smaak tevens een verwijzing naar eenvoudig weg niet. Er zijn wat leiddraden en Éditions du Monde libertaire, 2010). De bronnen van de Jordaan. Ander voorbeeld. Karl Poppers (1902-1994) ‘peacemeal engi- voor hoe een toekomstige libertaire maat- titel van de film verwijst naar de hoop van de De verdroging van het meer van Arel is niet neering’ inhoudt, want spreekt Chomsky ook schappij er uit moet zien, maar specifieke arbeiders in ‘Yiddishland’ in de eerste helft een natuurlijke catastrofe, maar de ecologi- niet over ‘mild reformist tactics’? antwoorden zijn er niet. Onze kennis is van de twintigste eeuw. Die hoop eindigt sche consequentie van een menselijke, econo- Maar is dat zo ‘mild’ wat hem voor ogen gewoon niet toereikend genoeg, merkt voor de ouders van Rajsfus in de nachtmerrie mische, stalinistische en neostalinistische staat? Immers hij spreekt over activisme Chomsky op. van de Duitse vernietigingskampen. Het is politieke, die bestaat uit het afleiden van het betreffende ‘workers rights, specific environ- Het gaat dus om organisatorische strategieën de hoop die Rajsfus nimmer heeft verlaten en water van de Daria om er de velden van de mental issues, problems of poverty and suf- rond punten die mensen in het dagelijks die hem betrekt bij het activisme tegen fas- monocultuur (katoenproductie) mee te fering, imperialism and so on’. Kortom, al die leven herkennen en die korte-termijn doelen cisme, kolonialisme, racisme en de onder- bevloeien. De dag na die waarop de markt problematieken die regelmatig aan de orde dienen, om dat dan te combineren met lange- drukking door politie. Hij getuigt daarvan in laat weten geen katoen meer te willen uit die worden gesteld, zoals hieronder ook zal blij- termijn doelstellingen. Er moet dus al een ruim vijftig boeken. Russische streek, zal het meer van Aral zijn ken. En hij voegt er nadrukkelijk aan toe: dit deel in het heden zijn gerealiseerd om als Twee jaar terug kwam een gebundelde water weer terugvinden… Wat dus eindig- zijn de zaken die ons moeten bezighouden ‘if basis te dienen voor een maatschappij die opsomming uit over die onderdrukking door heid? Worden we niet van allerlei kanten zo you want to advocate long-term, significant gevestigd is op vrije organisatie, solidariteit, de politie, door Rajsfus getypeerd als ‘huur- gemanipuleerd, om tenminste ons niet tegen social change towards a more free and just zelfbestuur etc. Dit is wat Chomsky zich lingen’ (mercenaires), getiteld Les mercenaires de kapitalistische productiewijze te verzet- society.’ voorstelt in het kader van strategisch denken. de la république (Éditions du Monde libertaire, ten? Want dat is het punt waar het om Chomsky kan zo nog wel een tijdje doorgaan. Je moet je dus niet bezighouden met een Paris, 2008). Dit jaar verscheen het boek van draait. Wat zal bijvoorbeeld de strategie zijn om iets abstract vraagstuk als de ‘vernietiging van de hem L’intelligence du barbare (eveneens ver- Zo heb ik steeds gedacht dat ‘we’ in te doen aan de verbetering van tientallen staat’, omdat we daar geen strategie voor schenen bij Éditions du Monde libertaire, Afghanistan zijn om daar de democratie te miljoenen mensen, die van gezondheidszorg hebben. Het lijkt me een visie die heel goed Paris, 2010). herstellen (was daar dan sprake van, voor- zijn verstoken? Het probleem daarbij is, dat past in wat pragmatisch anarchisme wordt Een ander onderwerp dat regelmatig de aan- heen?). En als het dan al geen herstellen is, het gaat om een ongeregeld, geprivatiseerd genoemd. dacht in Le Monde libertaire krijgt is de ‘kli- dan toch zeker helpen de democratie op systeem dat gezondheidszorg alleen verleent Het voorgaande verwijst naar een breed maatcrisis’. Philippe Pelletier houdt zich daar poten te zetten. Of is de geallieerde aanwe- aan welgestelden. Wat doe je daaraan? ‘Laten anarchistisch spectrum. Maar de aandacht intensief mee bezig (zie nrs. 1586, 1589, 1596), zigheid aldaar de dekmantel om Amerikaanse we de staat vernietigen!’, wordt er dan geroe- voor onderdelen blijft natuurlijk onvermin- en wel op een kritische wijze. Dat wekt nogal geologen de gelegenheid te geven naar delf- pen. Maar dit heeft helemaal niets met strate- derd aanwezig. Dat geldt bijvoorbeeld het eens wrevel, zodat dit ook reacties oplevert, stoffen te zoeken. Eindigheid van bronnen? gie te maken. Wat de korte termijn vereist, is politieoptreden als het om het veiligstellen zoals die van Jean-Pierre Tertrais (nr. 1591). In eens blijkt er voor een slordige duizend de ontwikkeling van een nationaal gezond- van de ‘bestaande orde’ gaat. Iemand die dat Wat is volgens Pelletier de kwestie. miljard dollar aan mineralen te zijn ontdekt, heidszorgsysteem voor iedereen toeganke- voor Le Monde libertaire nauwkeurig volgt is Niemand, ook hij niet, ontkent dat we met meldt het Pentagon. Veel meer dan verwacht. lijk. En dat wil ook een meerderheid van de Maurice Rajsfus (nr. 1590, 1593). zijn allen bezig zijn grote verstoringen in het Komt dat even goed uit voor de moderne bevolking al heel lang. Je hoeft dus niet erg Rajsfus (1928), zoon van joodse, Poolse milieu teweeg te brengen. Het is echter de industrie. Het ‘arme’ Afghanistan kan een veel muren af te breken om voor het bereiken ouders die zich in de jaren twintig in Frankrijk vraag of die via een onomkeerbaar geacht van de grootste en rijkste mijnlanden ter van dat doel mensen te organiseren. Chomsky vestigen, loopt al een tijdje mee in de anar- ‘apocalyptisch-denken’ aan de man gebracht wereld worden met al dat lithium, ijzer, erkent: dat is niet het innemen van een ‘anarchistische beweging. Dat hij zo op de zogehe- moeten worden (het einde van de wereld is koper, kobalt en goud dat daar is aangetrof- chistische positie’; het is eenvoudig weg een ten ‘ordehandhavers’ gebeten is, heeft een nabij!). Want wie en wat dient dat type den- fen (de Volkskrant, 14 juni 2010, internetver- basale, menselijke positie. traumatische ervaring als achtergrond. De ken? Worden we met al dat soort aandacht sie). Is er voor anarchisten een taak die mede ver- oud-buurman politieagent komt in 1942 bij niet meegezogen in poging om mensen zich We zitten hier volop in de ecologische discus- wijst naar een lange-termijn project? Chomsky een razzia zijn ouders en hem ophalen. Hij ‘klein’ te laten voelen en om hen angstig te sie. Ook het Franse tijdschrift Vacarme nr. 51 meent van wel: je moet erop uit om mensen wordt als veertien jarige weer vrijgelaten: laten zijn, zodat ze politiek gezien beter wijdt daar een groot deel van haar voorjaars- duidelijk te maken dat ze zichzelf organise- veertien tot zestien jarigen blijken vrijgesteld manipuleerbaar zijn? De energiebronnen nummer van 2010 aan. Ondermeer treft men ren rond de punten die hen aan het hart gaan, van deportatie. Zijn ouders ziet hij nooit heten eindig, dadelijk is er geen drinkwater interviews aan met de Franse marxistische die hen zelf betreffen. Die punten moeten meer terug! De politie van Vichy, dus die van meer. Het zijn dat soort zaken die angst moe- filosoof Étienne Balibar, de activist José Bové dan in verband worden gebracht met lange- de Franse met de Duitsers collaborerende ten veroorzaken… Het schrikbeeld van de en de Euro-groene Daniel Cohn-Bendit. termijn projecten van een anarchistische sig- regering uit de Tweede Wereldoorlog, voelt droogte van de Sahel moet op het netvlies Daarnaast ook een aantal korte beschou- natuur. Mensen kunnen de fabrieken overne- Rajsfus ook heden dichtbij… komen. wende artikelen. In een ervan wordt Murray men en deze zelf beheren. We hebben het in Over zijn leven is een documentaire met hem Evenwel, zegt Pelletier, niet Palestina ont- Bookchin aangehaald. De wijze waarop die

56 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 57 maatschappij, om Bakoenin te citeren, merkt het verleden gezien, zoals tijdens de sociale gemaakt, uitgebracht op dvd onder de titel breekt het aan water, wel de Palestijnen. Die Chomsky op. En ik voeg eraan toe dat dit revolutie in Spanje 1936. Veel meer bestaat er L’an prochain la révolution (door Doc net films zijn dat door de Israëlische controle over de naar mijn smaak tevens een verwijzing naar eenvoudig weg niet. Er zijn wat leiddraden en Éditions du Monde libertaire, 2010). De bronnen van de Jordaan. Ander voorbeeld. Karl Poppers (1902-1994) ‘peacemeal engi- voor hoe een toekomstige libertaire maat- titel van de film verwijst naar de hoop van de De verdroging van het meer van Arel is niet neering’ inhoudt, want spreekt Chomsky ook schappij er uit moet zien, maar specifieke arbeiders in ‘Yiddishland’ in de eerste helft een natuurlijke catastrofe, maar de ecologi- niet over ‘mild reformist tactics’? antwoorden zijn er niet. Onze kennis is van de twintigste eeuw. Die hoop eindigt sche consequentie van een menselijke, econo- Maar is dat zo ‘mild’ wat hem voor ogen gewoon niet toereikend genoeg, merkt voor de ouders van Rajsfus in de nachtmerrie mische, stalinistische en neostalinistische staat? Immers hij spreekt over activisme Chomsky op. van de Duitse vernietigingskampen. Het is politieke, die bestaat uit het afleiden van het betreffende ‘workers rights, specific environ- Het gaat dus om organisatorische strategieën de hoop die Rajsfus nimmer heeft verlaten en water van de Daria om er de velden van de mental issues, problems of poverty and suf- rond punten die mensen in het dagelijks die hem betrekt bij het activisme tegen fas- monocultuur (katoenproductie) mee te fering, imperialism and so on’. Kortom, al die leven herkennen en die korte-termijn doelen cisme, kolonialisme, racisme en de onder- bevloeien. De dag na die waarop de markt problematieken die regelmatig aan de orde dienen, om dat dan te combineren met lange- drukking door politie. Hij getuigt daarvan in laat weten geen katoen meer te willen uit die worden gesteld, zoals hieronder ook zal blij- termijn doelstellingen. Er moet dus al een ruim vijftig boeken. Russische streek, zal het meer van Aral zijn ken. En hij voegt er nadrukkelijk aan toe: dit deel in het heden zijn gerealiseerd om als Twee jaar terug kwam een gebundelde water weer terugvinden… Wat dus eindig- zijn de zaken die ons moeten bezighouden ‘if basis te dienen voor een maatschappij die opsomming uit over die onderdrukking door heid? Worden we niet van allerlei kanten zo you want to advocate long-term, significant gevestigd is op vrije organisatie, solidariteit, de politie, door Rajsfus getypeerd als ‘huur- gemanipuleerd, om tenminste ons niet tegen social change towards a more free and just zelfbestuur etc. Dit is wat Chomsky zich lingen’ (mercenaires), getiteld Les mercenaires de kapitalistische productiewijze te verzet- society.’ voorstelt in het kader van strategisch denken. de la république (Éditions du Monde libertaire, ten? Want dat is het punt waar het om Chomsky kan zo nog wel een tijdje doorgaan. Je moet je dus niet bezighouden met een Paris, 2008). Dit jaar verscheen het boek van draait. Wat zal bijvoorbeeld de strategie zijn om iets abstract vraagstuk als de ‘vernietiging van de hem L’intelligence du barbare (eveneens ver- Zo heb ik steeds gedacht dat ‘we’ in te doen aan de verbetering van tientallen staat’, omdat we daar geen strategie voor schenen bij Éditions du Monde libertaire, Afghanistan zijn om daar de democratie te miljoenen mensen, die van gezondheidszorg hebben. Het lijkt me een visie die heel goed Paris, 2010). herstellen (was daar dan sprake van, voor- zijn verstoken? Het probleem daarbij is, dat past in wat pragmatisch anarchisme wordt Een ander onderwerp dat regelmatig de aan- heen?). En als het dan al geen herstellen is, het gaat om een ongeregeld, geprivatiseerd genoemd. dacht in Le Monde libertaire krijgt is de ‘kli- dan toch zeker helpen de democratie op systeem dat gezondheidszorg alleen verleent Het voorgaande verwijst naar een breed maatcrisis’. Philippe Pelletier houdt zich daar poten te zetten. Of is de geallieerde aanwe- aan welgestelden. Wat doe je daaraan? ‘Laten anarchistisch spectrum. Maar de aandacht intensief mee bezig (zie nrs. 1586, 1589, 1596), zigheid aldaar de dekmantel om Amerikaanse we de staat vernietigen!’, wordt er dan geroe- voor onderdelen blijft natuurlijk onvermin- en wel op een kritische wijze. Dat wekt nogal geologen de gelegenheid te geven naar delf- pen. Maar dit heeft helemaal niets met strate- derd aanwezig. Dat geldt bijvoorbeeld het eens wrevel, zodat dit ook reacties oplevert, stoffen te zoeken. Eindigheid van bronnen? gie te maken. Wat de korte termijn vereist, is politieoptreden als het om het veiligstellen zoals die van Jean-Pierre Tertrais (nr. 1591). In eens blijkt er voor een slordige duizend de ontwikkeling van een nationaal gezond- van de ‘bestaande orde’ gaat. Iemand die dat Wat is volgens Pelletier de kwestie. miljard dollar aan mineralen te zijn ontdekt, heidszorgsysteem voor iedereen toeganke- voor Le Monde libertaire nauwkeurig volgt is Niemand, ook hij niet, ontkent dat we met meldt het Pentagon. Veel meer dan verwacht. lijk. En dat wil ook een meerderheid van de Maurice Rajsfus (nr. 1590, 1593). zijn allen bezig zijn grote verstoringen in het Komt dat even goed uit voor de moderne bevolking al heel lang. Je hoeft dus niet erg Rajsfus (1928), zoon van joodse, Poolse milieu teweeg te brengen. Het is echter de industrie. Het ‘arme’ Afghanistan kan een veel muren af te breken om voor het bereiken ouders die zich in de jaren twintig in Frankrijk vraag of die via een onomkeerbaar geacht van de grootste en rijkste mijnlanden ter van dat doel mensen te organiseren. Chomsky vestigen, loopt al een tijdje mee in de anar- ‘apocalyptisch-denken’ aan de man gebracht wereld worden met al dat lithium, ijzer, erkent: dat is niet het innemen van een ‘anarchistische beweging. Dat hij zo op de zogehe- moeten worden (het einde van de wereld is koper, kobalt en goud dat daar is aangetrof- chistische positie’; het is eenvoudig weg een ten ‘ordehandhavers’ gebeten is, heeft een nabij!). Want wie en wat dient dat type den- fen (de Volkskrant, 14 juni 2010, internetver- basale, menselijke positie. traumatische ervaring als achtergrond. De ken? Worden we met al dat soort aandacht sie). Is er voor anarchisten een taak die mede ver- oud-buurman politieagent komt in 1942 bij niet meegezogen in poging om mensen zich We zitten hier volop in de ecologische discus- wijst naar een lange-termijn project? Chomsky een razzia zijn ouders en hem ophalen. Hij ‘klein’ te laten voelen en om hen angstig te sie. Ook het Franse tijdschrift Vacarme nr. 51 meent van wel: je moet erop uit om mensen wordt als veertien jarige weer vrijgelaten: laten zijn, zodat ze politiek gezien beter wijdt daar een groot deel van haar voorjaars- duidelijk te maken dat ze zichzelf organise- veertien tot zestien jarigen blijken vrijgesteld manipuleerbaar zijn? De energiebronnen nummer van 2010 aan. Ondermeer treft men ren rond de punten die hen aan het hart gaan, van deportatie. Zijn ouders ziet hij nooit heten eindig, dadelijk is er geen drinkwater interviews aan met de Franse marxistische die hen zelf betreffen. Die punten moeten meer terug! De politie van Vichy, dus die van meer. Het zijn dat soort zaken die angst moe- filosoof Étienne Balibar, de activist José Bové dan in verband worden gebracht met lange- de Franse met de Duitsers collaborerende ten veroorzaken… Het schrikbeeld van de en de Euro-groene Daniel Cohn-Bendit. termijn projecten van een anarchistische sig- regering uit de Tweede Wereldoorlog, voelt droogte van de Sahel moet op het netvlies Daarnaast ook een aantal korte beschou- natuur. Mensen kunnen de fabrieken overne- Rajsfus ook heden dichtbij… komen. wende artikelen. In een ervan wordt Murray men en deze zelf beheren. We hebben het in Over zijn leven is een documentaire met hem Evenwel, zegt Pelletier, niet Palestina ont- Bookchin aangehaald. De wijze waarop die

56 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 57 (door Aliénor Bertrand) wordt becommenta- tarieerd door René Berthier, L’anarcho- slaafde verlenen van de dosis drugs waarom Paris, 2008) Het heeft geen anarchistische rieerd doet vermoeden dat hij niet echt is syndicalisme et l’organisation de la classe ouvriè- hij vraagt…’. Rufin verzet zich dus tegen de pretenties. Niettemin is het een intrigerend begrepen. Niet opwindend dit nummer, wel re (Éditions du Monde libertaire, Paris, continuering van een systeem dat al tiental- boek, alleen al omdat het handelt over leven zeer ‘glossy’ uitgevoerd. 2010). len jaren bestaat en waarin president – de en werk van een van de grootste nog levende Le Monde Magazine, de weekendbijlage van Le De kern van de genoemde bundel wordt Franse dus! – op president – dus ook de soci- Franse sociologen, te weten Edgar Morin Monde van 5 juni 2010, meldt dat een verlo- gevormd door een brochure van 64 pagina’s alistische Mittterrand – steeds, tot en met (1921). Je volgt het parcours van de wijze ren gewaande film van Henri Cartier-Bresson die gepubliceerd is in 1976 door de Alliance Sarkozy, de zittende presidenten in de oude waarop hij wetenschappelijk gezien alles over de Spaanse burgeroorlog is teruggevon- syndicaliste révolutionnaire et anarcho-syn- koloniën steun(d)en. Die laatsten onderdruk- overhoop haalt om er De Methode in te ont- den. Dit na veel speurwerk door de Spaanse dicaliste. Het doel van de brochure is een ken hun bevolkingen nu in plaatst van de dekken (zie zijn grote zesdelige werk onder onderzoeker Juan Salas. Hij ontdekt in New tekst te bezorgen die de geschiedenis van het Fransen toen. En de bedoeling is dat het die hoofdtitel, lopend van 1977 tot 2004). Hij York de documentaire over Amerikaanse anarcho-syndicalisme beschrijft en daaraan Franse bedrijfsleven daar beter van wordt. betoont zich daarbij de ‘philosophe indisci- vrijwilligers in Spanje. In het genoemde num- de uitleg toevoegt omtrent de belangrijkste Is het gek dat er in deze wereld verzet ont- pliné’. Gevraagd of hij zich nog steeds poli- mer vindt men een uitgebreid interview met thema’s ervan. Vervolgens verstrijken er heel staat? Bovendien, het verzet is van alle tijden. tiek links voelt, bevestigt hij die vraag op de Salas over zijn speurwerk inclusief een aantal wat jaren. Ten behoeve van studiedagen over Dat komt ook tot uitdrukking in de bundel volgende wijze: ‘Ik heb de drie grote revolu- foto’s. het ‘Charte d’Amiens’, in maart 2006, heeft met teksten van de Amerikaanse ‘ongehoor- tionaire aspiraties van de negentiende eeuw Over de Spaanse sociale revolutie en de erop Bertier de brochure uit 1976 in de politieke zame’, de anarcha-feministe Voltairine de in mij opgenomen. Die aspiraties hebben tot volgende burgeroorlog gaat de vuistdikke context geplaatst waarin die toentertijd is Cleyre (1866-1912). Op verschillende wijzen drie stromingen geleid, die ik in hun onder- studie van César M. Lorenzo, getiteld Le mou- gepresenteerd. Daaraan heeft hij nu toege- maakt zij haar positiekeuze duidelijk. De linge verwevenheid aanhang. De eerst aspi- vement anarchiste en Espagne, Pouvoir et révolu- voegd zijn interventies vermeerderd met een titels van haar teksten spreken boekdelen: ratie is de libertaire of anarchistische die zich tion sociale (Les Éditions Libertaires, St. aantal relevante bijlagen, enkele tekstgedeel- ‘Waarom ben ik anarchiste’, ‘De geboorte van bekommert om de vrijheid van individuen George d’Oléron, 2006). Deze studie is de ten die theoretische thema’s binnen het anar- een anarchiste’, ‘Het huwelijk is een slechte en die zich tegen de onderdrukking door de herziene en geactualiseerde versie van het chosyndicalisme behandelen, alsmede de actie’, ‘De seksuele slavernij’. Normand staat richt. De tweede is de socialistische die boek dat in 1969 uitkwam onder de titel Les interventie van Pierre Monatte tijdens het Baillargeon en Chantal Santerre hebben een het lot van individuen koppelt aan de verbe- anarchistes espagnols et le pouvoir. internationale anarchistische congres te groot deel van haar teksten gebundeld en tering van de maatschappij. De derde aspira- Bij dezelfde uitgever zijn ook verschenen Amsterdam in 1907. van een ruime inleiding voorzien. Het geheel tie betreft de communistische die aanstuurt twee uitzonderlijk mooie bundels met beeld- Nu dan maar weer naar het heden. Het drie- is getiteld: D’espoir et de raison, Écrits d’une op gemeenschappelijkheid, dat wil zeggen materiaal: affiches uit de tijd van de Spaanse maandelijkse Franse libertaire tijdschrift insoumise (Lux Éditeur, Montréal, 2008). Over de menselijke verbroedering. Trouw zijn aan sociale strijd en daarna. Daarna? Ja, want de Offensive nr. 26 (mei 2010) van ‘Offensive hoop en rede dus. deze aspiraties betekent dat men tegelijk strijd tegen het dictatoriale regime van Franco libertaire et sociale’ (OLS) komt met een ‘dos- Dat heb je ook nodig om je verzet te openba- strijdt tegen alle vormen van barbarij, waar- gaat door tot die in 1975 overlijdt. Het beeld- sier’ over neokolonialisme op zijn Frans. Die ren via burgerlijke ongehoorzaamheid. Het is van de exploitatie van mensen er een is en de materiaal is voorzien van korte, inleidende variant staat bekend onder de naam daarbij handig om te beschikken over wat vernedering van de mens door de mens een teksten. Het zou studiemateriaal kunnen zijn Françafrique. Het ‘dossier’ verschaft inzicht in praktijkaanwijzingen. Dat is wat de Franse andere. (…) Fundamenteel is daarom onder- voor grafische scholen. De titel van de ene de werking van die neokoloniale variant, militant Xavier Renou, ondermeer verant- meer het idee dat wij de gehele maatschappij bundel luidt Espagne 36, Les affiches des com- waarvan het bestaan tot op de dag van van- woordelijk geweest voor de campagne voor moeten omvormen (…)’ (p. 265-266). Morin battant-e-s de la liberté (2008), die van de daag onderdeel uitmaakt van de nationale nucleaire ontwapening van Greenpeace, in gebruikt daar bij de term ‘metamorfose’ (in andere Espagne 1936-1975, Les affiches des politiek. Dat maak ik ook op uit Le Monde van zijn hoofd heeft bij de samenstelling van zijn plaats van ‘revolutie’). De mens heeft daartoe combattant-e-s de la liberté (tome 2) (2007), (Les 12 juni 2010 die kopt: ‘Tussen Parijs en Dakar Petit manuel de désobéissance civile. À l’usage de het vermogen, zo leert het verleden. Die Éditions Libertaires, St. George d’Oléron). blijft de “Françafrique” actief’. Hoezo? De ceux qui veulent vraiment changer le monde metamorfose is een proces van onophoude- Het revolutionaire elan in Spanje 1936 wordt huidige Franse ambassadeur in Sénégal, (Éditions Syllepse, Paris, 2009). Renou houdt lijk hernieuwen en er op toezien dat er herbo- mede gedragen door de verbreiding van het J.-Chr. Rufin, is ‘gevraagd’ op te stappen. zich nu, in het kader van dit kleine hand- ren wordt. In dit perspectief staat Morin’s anarcho-syndicalisme. De organisatiegraad Rufin heeft het namelijk gewaagd Parijs te boek, bezig met de site http://www.deso- expliciete bijval met Bob Dylan waar deze de van de actieve bevolking is aanzienlijk. Dit is ontraden om massieve steun aan Senegal te beir.net/ . Tevens organiseert hij in heel strofe vertolkt: ‘Who is not busy being born is mede voorbereid door de Spaanse arbeiders- verlenen. Hij vindt namelijk dat eerst het Frankrijk cursussen ‘burgerlijke ongehoor- busy dying’ (p. 259). beweging, die zich vanaf 1866 gaat organise- politieke systeem fundamenteel moet wor- zaamheid’ voor hen die de wereld echt wil- Le Monde nodigde Morin op 7 juni 2010 uit ren onder impulsen van bakoeninistische den gewijzigd. De huidige president Wade len veranderen. voor een publieksbijeenkomst, gehouden militanten. Dat wordt duidelijk in het hoofd- (84 jaar) heeft zijn zoon voorbestemd om ‘Buiten mededinging’ houd ik hier het bio- onder de titel ‘De lof van het verzet’ (op stuk ‘La révolution espagnole’ dat te vinden hem op te volgen. Rufin in zijn advies aan grafische boek Edgar Morin. Mon chemin, video opgenomen; zie de site http://www. is in de bundel samengesteld en becommen- Parijs: ‘De steun betekent het aan een ver- Entretiens avec Djénane Kareh Tager (Fayard, lemonde.fr/ en zoek dan onder ‘Edgar Morin

58 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 59 (door Aliénor Bertrand) wordt becommenta- tarieerd door René Berthier, L’anarcho- slaafde verlenen van de dosis drugs waarom Paris, 2008) Het heeft geen anarchistische rieerd doet vermoeden dat hij niet echt is syndicalisme et l’organisation de la classe ouvriè- hij vraagt…’. Rufin verzet zich dus tegen de pretenties. Niettemin is het een intrigerend begrepen. Niet opwindend dit nummer, wel re (Éditions du Monde libertaire, Paris, continuering van een systeem dat al tiental- boek, alleen al omdat het handelt over leven zeer ‘glossy’ uitgevoerd. 2010). len jaren bestaat en waarin president – de en werk van een van de grootste nog levende Le Monde Magazine, de weekendbijlage van Le De kern van de genoemde bundel wordt Franse dus! – op president – dus ook de soci- Franse sociologen, te weten Edgar Morin Monde van 5 juni 2010, meldt dat een verlo- gevormd door een brochure van 64 pagina’s alistische Mittterrand – steeds, tot en met (1921). Je volgt het parcours van de wijze ren gewaande film van Henri Cartier-Bresson die gepubliceerd is in 1976 door de Alliance Sarkozy, de zittende presidenten in de oude waarop hij wetenschappelijk gezien alles over de Spaanse burgeroorlog is teruggevon- syndicaliste révolutionnaire et anarcho-syn- koloniën steun(d)en. Die laatsten onderdruk- overhoop haalt om er De Methode in te ont- den. Dit na veel speurwerk door de Spaanse dicaliste. Het doel van de brochure is een ken hun bevolkingen nu in plaatst van de dekken (zie zijn grote zesdelige werk onder onderzoeker Juan Salas. Hij ontdekt in New tekst te bezorgen die de geschiedenis van het Fransen toen. En de bedoeling is dat het die hoofdtitel, lopend van 1977 tot 2004). Hij York de documentaire over Amerikaanse anarcho-syndicalisme beschrijft en daaraan Franse bedrijfsleven daar beter van wordt. betoont zich daarbij de ‘philosophe indisci- vrijwilligers in Spanje. In het genoemde num- de uitleg toevoegt omtrent de belangrijkste Is het gek dat er in deze wereld verzet ont- pliné’. Gevraagd of hij zich nog steeds poli- mer vindt men een uitgebreid interview met thema’s ervan. Vervolgens verstrijken er heel staat? Bovendien, het verzet is van alle tijden. tiek links voelt, bevestigt hij die vraag op de Salas over zijn speurwerk inclusief een aantal wat jaren. Ten behoeve van studiedagen over Dat komt ook tot uitdrukking in de bundel volgende wijze: ‘Ik heb de drie grote revolu- foto’s. het ‘Charte d’Amiens’, in maart 2006, heeft met teksten van de Amerikaanse ‘ongehoor- tionaire aspiraties van de negentiende eeuw Over de Spaanse sociale revolutie en de erop Bertier de brochure uit 1976 in de politieke zame’, de anarcha-feministe Voltairine de in mij opgenomen. Die aspiraties hebben tot volgende burgeroorlog gaat de vuistdikke context geplaatst waarin die toentertijd is Cleyre (1866-1912). Op verschillende wijzen drie stromingen geleid, die ik in hun onder- studie van César M. Lorenzo, getiteld Le mou- gepresenteerd. Daaraan heeft hij nu toege- maakt zij haar positiekeuze duidelijk. De linge verwevenheid aanhang. De eerst aspi- vement anarchiste en Espagne, Pouvoir et révolu- voegd zijn interventies vermeerderd met een titels van haar teksten spreken boekdelen: ratie is de libertaire of anarchistische die zich tion sociale (Les Éditions Libertaires, St. aantal relevante bijlagen, enkele tekstgedeel- ‘Waarom ben ik anarchiste’, ‘De geboorte van bekommert om de vrijheid van individuen George d’Oléron, 2006). Deze studie is de ten die theoretische thema’s binnen het anar- een anarchiste’, ‘Het huwelijk is een slechte en die zich tegen de onderdrukking door de herziene en geactualiseerde versie van het chosyndicalisme behandelen, alsmede de actie’, ‘De seksuele slavernij’. Normand staat richt. De tweede is de socialistische die boek dat in 1969 uitkwam onder de titel Les interventie van Pierre Monatte tijdens het Baillargeon en Chantal Santerre hebben een het lot van individuen koppelt aan de verbe- anarchistes espagnols et le pouvoir. internationale anarchistische congres te groot deel van haar teksten gebundeld en tering van de maatschappij. De derde aspira- Bij dezelfde uitgever zijn ook verschenen Amsterdam in 1907. van een ruime inleiding voorzien. Het geheel tie betreft de communistische die aanstuurt twee uitzonderlijk mooie bundels met beeld- Nu dan maar weer naar het heden. Het drie- is getiteld: D’espoir et de raison, Écrits d’une op gemeenschappelijkheid, dat wil zeggen materiaal: affiches uit de tijd van de Spaanse maandelijkse Franse libertaire tijdschrift insoumise (Lux Éditeur, Montréal, 2008). Over de menselijke verbroedering. Trouw zijn aan sociale strijd en daarna. Daarna? Ja, want de Offensive nr. 26 (mei 2010) van ‘Offensive hoop en rede dus. deze aspiraties betekent dat men tegelijk strijd tegen het dictatoriale regime van Franco libertaire et sociale’ (OLS) komt met een ‘dos- Dat heb je ook nodig om je verzet te openba- strijdt tegen alle vormen van barbarij, waar- gaat door tot die in 1975 overlijdt. Het beeld- sier’ over neokolonialisme op zijn Frans. Die ren via burgerlijke ongehoorzaamheid. Het is van de exploitatie van mensen er een is en de materiaal is voorzien van korte, inleidende variant staat bekend onder de naam daarbij handig om te beschikken over wat vernedering van de mens door de mens een teksten. Het zou studiemateriaal kunnen zijn Françafrique. Het ‘dossier’ verschaft inzicht in praktijkaanwijzingen. Dat is wat de Franse andere. (…) Fundamenteel is daarom onder- voor grafische scholen. De titel van de ene de werking van die neokoloniale variant, militant Xavier Renou, ondermeer verant- meer het idee dat wij de gehele maatschappij bundel luidt Espagne 36, Les affiches des com- waarvan het bestaan tot op de dag van van- woordelijk geweest voor de campagne voor moeten omvormen (…)’ (p. 265-266). Morin battant-e-s de la liberté (2008), die van de daag onderdeel uitmaakt van de nationale nucleaire ontwapening van Greenpeace, in gebruikt daar bij de term ‘metamorfose’ (in andere Espagne 1936-1975, Les affiches des politiek. Dat maak ik ook op uit Le Monde van zijn hoofd heeft bij de samenstelling van zijn plaats van ‘revolutie’). De mens heeft daartoe combattant-e-s de la liberté (tome 2) (2007), (Les 12 juni 2010 die kopt: ‘Tussen Parijs en Dakar Petit manuel de désobéissance civile. À l’usage de het vermogen, zo leert het verleden. Die Éditions Libertaires, St. George d’Oléron). blijft de “Françafrique” actief’. Hoezo? De ceux qui veulent vraiment changer le monde metamorfose is een proces van onophoude- Het revolutionaire elan in Spanje 1936 wordt huidige Franse ambassadeur in Sénégal, (Éditions Syllepse, Paris, 2009). Renou houdt lijk hernieuwen en er op toezien dat er herbo- mede gedragen door de verbreiding van het J.-Chr. Rufin, is ‘gevraagd’ op te stappen. zich nu, in het kader van dit kleine hand- ren wordt. In dit perspectief staat Morin’s anarcho-syndicalisme. De organisatiegraad Rufin heeft het namelijk gewaagd Parijs te boek, bezig met de site http://www.deso- expliciete bijval met Bob Dylan waar deze de van de actieve bevolking is aanzienlijk. Dit is ontraden om massieve steun aan Senegal te beir.net/ . Tevens organiseert hij in heel strofe vertolkt: ‘Who is not busy being born is mede voorbereid door de Spaanse arbeiders- verlenen. Hij vindt namelijk dat eerst het Frankrijk cursussen ‘burgerlijke ongehoor- busy dying’ (p. 259). beweging, die zich vanaf 1866 gaat organise- politieke systeem fundamenteel moet wor- zaamheid’ voor hen die de wereld echt wil- Le Monde nodigde Morin op 7 juni 2010 uit ren onder impulsen van bakoeninistische den gewijzigd. De huidige president Wade len veranderen. voor een publieksbijeenkomst, gehouden militanten. Dat wordt duidelijk in het hoofd- (84 jaar) heeft zijn zoon voorbestemd om ‘Buiten mededinging’ houd ik hier het bio- onder de titel ‘De lof van het verzet’ (op stuk ‘La révolution espagnole’ dat te vinden hem op te volgen. Rufin in zijn advies aan grafische boek Edgar Morin. Mon chemin, video opgenomen; zie de site http://www. is in de bundel samengesteld en becommen- Parijs: ‘De steun betekent het aan een ver- Entretiens avec Djénane Kareh Tager (Fayard, lemonde.fr/ en zoek dan onder ‘Edgar Morin

58 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 59 ou “L’éloge de la résistance”’; zie ook Le een ‘seminar’. Het tafereel is nageschilderd… bestaande ‘micro-maatschappijen’. eerst nog enige aandacht voor het feminisme. Monde van 11 juni 2010 met een interview Wat wil? Het doek dat Courbet maakte werd In dit verband zou een studie welkom zijn Het genie van Proudhon vertoont op die plek met hem). indertijd als ‘schandalig’ getypeerd en van- (misschien bestaat die al en ken ik hem niet) een blinde vlek in tegenstelling tot zijn tijdge- wege ‘immoraliteit’ van expositie uitgeslo- van het hedendaagse ‘libertaire communa- noot Bakoenin. In het themanummer van Het land van Pierre-Joseph Proudhon (1809- ten. Vervolgens kocht een rijke rooms-katho- lisme’ op zijn Mexicaans. Twee artikelen Réfractions nr. 24 (mei 2010), getiteld ‘Des 1865) is geografisch ruim op te vatten: liek het doek om het te vernietigen. Een erover kwam ik tegen. Het ene is te vinden in féminismes, en veux-tu, en voilà’, wordt op Frankrijk. Het is natuurlijk niet van hem: andere schilder heeft later, mede naar voor- Le Monde libertaire, nr 1601, p. 16-17. Dat han- het eerste terzijde gewezen en terecht, want ‘eigendom is diefstal’, leert hij al in 1840. studies van Coubert, de scène nageschil- delt over het ‘Communale front ter verdedi- het is atypisch voor het anarchisme. Proudhon Bovendien, als hij na een veroordeling tot derd. ging van de grond’ (FPDT). Het is opgezet is hier gewoon ‘bijziend’. drie jaar gevangenisstraf wegens ‘subversie- ‘Saline Royale’ heeft niets libertairs. Het ont- door inheemse semi-rurale Mexicaanse indi- Bakoenin daarentegen plaatst de positie van ve’ publicaties (1858) aan de uitvoering van werp kent de vorm van een grote halve cirkel anen. In de omgeving van Mexico-stad heb- de vrouw onmiddellijk binnen het kader van die straf wil ontkomen, dan ontvlucht hij waarbij het (pompeuze) huis van de direc- ben zij zich verenigd in vijf stedelijke gemeen- het patriarchaat. Dat moet meewerken om zelfs ‘zijn’ land richting Brussel. Daar zal hij teur een centrale plaats kent, zodat van daar- schappen, tezamen 40.000 inwoners omvat- het verschijnsel dominantie te vestigen en enkele jaren met zijn gezin verblijven… uit alles is te overzien.Toch heeft de opzet tend. Het artikel gaat over de strijd tegen de bevestigen, analyseert Bakoenin. De onder- ‘Land van Proudhon’ is dus meer op te vat- ook zijn ‘idealistische’ inslag: er is veel licht, Mexicaanse regering die een wereldvliegha- geschikte rol van de vrouw reproduceert via ten als plaats waar je geboren bent of waar je lucht en ruimte. Iets dat voor een industriële ven wil bouwen op hun grondgebied. het patriarchaat dus ‘dominantie’. Wie het verblijft. Voor Proudhon geldt Besançon vestiging uit die tijd ongekend is. In dat In het bijzonder nummer 39 (zomer 2010) een bestrijdt (dominantie) kan het andere (France-Comté) als geboorteplaats. In de kader is zeker enige verwantschap met wat van Le Monde libertaire treft men het tweede (patriarchaat) niet ongemoeid laten: het omgeving daarvan ligt het dorp Arc-en- utopisch socialisten als Charles Fourier (ook artikel over deze inheems Mexicaanse bevol- noopt tot ijveren voor de emancipatie van de Senans. Aldaar bouwt de architect Ledoux geboren in Besançon) en de Engelsman kingsgroep. Dat handelt met name over het vrouw. Die visie draagt Bakoenin uit. eind achttiende eeuw in koninklijke opdracht Robert Owen voor ogen staat. Zij ontwerpen communale organisatietype. Het blijkt dat Nu kan men nog zoveel over het ‘feminisme’ ‘Saline Royale’. Het betreft een industriële ‘industriële vestigingen’ in de vorm van deze mensen ‘gewoon’ een parallelle gemeen- zeggen en schrijven: de kern ligt bij dominan- onderneming ten behoeve van de zoutwin- communale leef- en werkgemeenschappen. telijke organisatie hebben opgezet (mede ten tie en daarop richt zich de anarchistische kri- ning. Het complex is nu verheven tot wereld- De rijk geworden Franse kachelsmid Godin behoeve van onderwijs, gezondheidszorg, tiek. Vervolgens vindt men in Réfractions 140 erfgoed (onder de hoede van de Unesco. (1817-1888) laat, mede onder invloed van etc.), naast de bestaande officiële gemeenten. bladzijden over feminisme vanuit verschil- Deze zomer was in de expositieruimte van ideeën van Fourier, midden negentiende De titel van het artikel luidt ‘Maatschappijen lende hoeken bekeken, zoals: (1) de emanci- ‘Saline Royale’ een tentoonstelling ingericht eeuw zo’n communale leef- en werkgemeen- zonder staat’ (p. 19-20), te weten maatschap- patie van de vrouwen in de individualisti- getiteld ‘Courbet, Proudhon, l’art et le peu- schap inrichten, de ‘Familistère de Guise’ pijen opgezet onder de vlag van directe sche milieus van de Belle Époque, (2) de ple’. genoemd. Het geheel is inmiddels gerestau- democratie. Het werkt! verschillende ‘golven’ in het feminisme, (3) Gustave Courbet (1819-1877), de Franse reerd en tot historisch monument verklaard. Iemand als Elisée Reclus (1830-1905), de het tegelijk anarchiste en feministe zijn, (4) kunstschilder, is streekgenoot van Proudhon. Er is een lijvig boek over verschenen van M. Franse anarchist en sociaal-geograaf zou het macho-gedrag in de (Franse) anarchisti- Zij ontmoeten elkaar in Parijs (rond 1847) en Lallement onder de titel Le Travail de l’utopie zeker een mooie studie kunnen wijden aan sche beweging. De voorstelling van Bakoenin vanaf 1854 werken zij samen gedachten uit Godin et le familistère de Guise. die Mexicaanse indianen. Over Reclus zelf mag dan raak zijn, de evidentie van de uit- over de functie van de kunst in de maat- Er is meer ‘utopie’ van vergelijkbare soort, in zijn reeds verschillende boeken verschenen. voering is kennelijk nog even zoek. schappij. Postuum verschijnt er van Proudhon dit geval in de Verenigde Staten. Daarover Het laatste dat ik onder ogen kreeg is van de Ondertussen draait de wereld door. De een boek waarin deze met name de schilder- handelt de studie van de libertaire auteur Fransman Jean-Didier Vincent, getiteld Elisée Franse president Sarkozy (UMP) heeft het stukken van Courbet bespreekt, uitgekomen Ronald Creagh, getiteld Utopies américaines. Reclus. Géographe, anarchiste, écologiste (uitge- extreem rechtse Front Nationale (familie Le onder de titel Du principe de l’art et de sa desti- Expériences libertaires du XIXe siècle à nos jours geven door Robert Laffont, Paris, 2010). Het Pen) op een aantal punten met zijn handelen nation sociale. De tien jaar jongere Courbet zal (uitgegeven door Agone, Marseille, 2009). Dit stelt teleur. Er staat niets in wat we al niet voorbij gestreefd. Sommigen constateren dat nog deelnemen aan de Commune van Parijs boek is een geactualiseerde versie van een wisten. Bovendien is er veel detailkritiek op er geen onderscheid meer is tussen ‘rechts’ (1871). studie die in 1983 is uitgekomen onder de te leveren, liet Philippe Pelletier me weten. en ‘extreem rechts’. Sarkozy heeft het bed De bedoelde tentoonstelling heeft een cen- titel Laboratoires de l’utopie. Creagh behandelt De laatste is zelf een libertaire sociaal-geo- opgemaakt voor wat genoemd wordt het trale plaats toegekend aan het schilderij van daarin de wortels van de Amerikaanse liber- graaf, Vincent niet. Die is neurobioloog met lepénisme. Courbet, waarop Proudhon met zijn twee taire leef- (en werk)gemeenschappen (Robert pensioen. Omdat Reclus en Vincent in het Neem bijvoorbeeld de ‘deportatie’ van zigeu- dochters is afgebeeld. Verder is ook opgeno- Owen, Josua Warren en anderen). Hij geeft zelfde dorp zijn geboren (met een eeuw ver- ners naar Roemenië of Bulgarije (ontruiming men het doek ‘Retour de Conférence’. Daarop vervolgens de grote diversiteit weer, vaak schil), leek het Vincent leuk om in romanstijl ‘illegale’ zigeunerkampen die overigens al is afgebeeld een aantal dronken rooms- met behulp van gedetailleerde beschrijvin- over Reclus te schrijven… heel lang bestaan). Daarnaast is wetgeving in katholieke geestelijken die terugkeren van gen, van bestaand hebbende en tot op heden Alvorens tot de actuele politiek over te gaan, de maak om criminele immigranten het

60 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 61 ou “L’éloge de la résistance”’; zie ook Le een ‘seminar’. Het tafereel is nageschilderd… bestaande ‘micro-maatschappijen’. eerst nog enige aandacht voor het feminisme. Monde van 11 juni 2010 met een interview Wat wil? Het doek dat Courbet maakte werd In dit verband zou een studie welkom zijn Het genie van Proudhon vertoont op die plek met hem). indertijd als ‘schandalig’ getypeerd en van- (misschien bestaat die al en ken ik hem niet) een blinde vlek in tegenstelling tot zijn tijdge- wege ‘immoraliteit’ van expositie uitgeslo- van het hedendaagse ‘libertaire communa- noot Bakoenin. In het themanummer van Het land van Pierre-Joseph Proudhon (1809- ten. Vervolgens kocht een rijke rooms-katho- lisme’ op zijn Mexicaans. Twee artikelen Réfractions nr. 24 (mei 2010), getiteld ‘Des 1865) is geografisch ruim op te vatten: liek het doek om het te vernietigen. Een erover kwam ik tegen. Het ene is te vinden in féminismes, en veux-tu, en voilà’, wordt op Frankrijk. Het is natuurlijk niet van hem: andere schilder heeft later, mede naar voor- Le Monde libertaire, nr 1601, p. 16-17. Dat han- het eerste terzijde gewezen en terecht, want ‘eigendom is diefstal’, leert hij al in 1840. studies van Coubert, de scène nageschil- delt over het ‘Communale front ter verdedi- het is atypisch voor het anarchisme. Proudhon Bovendien, als hij na een veroordeling tot derd. ging van de grond’ (FPDT). Het is opgezet is hier gewoon ‘bijziend’. drie jaar gevangenisstraf wegens ‘subversie- ‘Saline Royale’ heeft niets libertairs. Het ont- door inheemse semi-rurale Mexicaanse indi- Bakoenin daarentegen plaatst de positie van ve’ publicaties (1858) aan de uitvoering van werp kent de vorm van een grote halve cirkel anen. In de omgeving van Mexico-stad heb- de vrouw onmiddellijk binnen het kader van die straf wil ontkomen, dan ontvlucht hij waarbij het (pompeuze) huis van de direc- ben zij zich verenigd in vijf stedelijke gemeen- het patriarchaat. Dat moet meewerken om zelfs ‘zijn’ land richting Brussel. Daar zal hij teur een centrale plaats kent, zodat van daar- schappen, tezamen 40.000 inwoners omvat- het verschijnsel dominantie te vestigen en enkele jaren met zijn gezin verblijven… uit alles is te overzien.Toch heeft de opzet tend. Het artikel gaat over de strijd tegen de bevestigen, analyseert Bakoenin. De onder- ‘Land van Proudhon’ is dus meer op te vat- ook zijn ‘idealistische’ inslag: er is veel licht, Mexicaanse regering die een wereldvliegha- geschikte rol van de vrouw reproduceert via ten als plaats waar je geboren bent of waar je lucht en ruimte. Iets dat voor een industriële ven wil bouwen op hun grondgebied. het patriarchaat dus ‘dominantie’. Wie het verblijft. Voor Proudhon geldt Besançon vestiging uit die tijd ongekend is. In dat In het bijzonder nummer 39 (zomer 2010) een bestrijdt (dominantie) kan het andere (France-Comté) als geboorteplaats. In de kader is zeker enige verwantschap met wat van Le Monde libertaire treft men het tweede (patriarchaat) niet ongemoeid laten: het omgeving daarvan ligt het dorp Arc-en- utopisch socialisten als Charles Fourier (ook artikel over deze inheems Mexicaanse bevol- noopt tot ijveren voor de emancipatie van de Senans. Aldaar bouwt de architect Ledoux geboren in Besançon) en de Engelsman kingsgroep. Dat handelt met name over het vrouw. Die visie draagt Bakoenin uit. eind achttiende eeuw in koninklijke opdracht Robert Owen voor ogen staat. Zij ontwerpen communale organisatietype. Het blijkt dat Nu kan men nog zoveel over het ‘feminisme’ ‘Saline Royale’. Het betreft een industriële ‘industriële vestigingen’ in de vorm van deze mensen ‘gewoon’ een parallelle gemeen- zeggen en schrijven: de kern ligt bij dominan- onderneming ten behoeve van de zoutwin- communale leef- en werkgemeenschappen. telijke organisatie hebben opgezet (mede ten tie en daarop richt zich de anarchistische kri- ning. Het complex is nu verheven tot wereld- De rijk geworden Franse kachelsmid Godin behoeve van onderwijs, gezondheidszorg, tiek. Vervolgens vindt men in Réfractions 140 erfgoed (onder de hoede van de Unesco. (1817-1888) laat, mede onder invloed van etc.), naast de bestaande officiële gemeenten. bladzijden over feminisme vanuit verschil- Deze zomer was in de expositieruimte van ideeën van Fourier, midden negentiende De titel van het artikel luidt ‘Maatschappijen lende hoeken bekeken, zoals: (1) de emanci- ‘Saline Royale’ een tentoonstelling ingericht eeuw zo’n communale leef- en werkgemeen- zonder staat’ (p. 19-20), te weten maatschap- patie van de vrouwen in de individualisti- getiteld ‘Courbet, Proudhon, l’art et le peu- schap inrichten, de ‘Familistère de Guise’ pijen opgezet onder de vlag van directe sche milieus van de Belle Époque, (2) de ple’. genoemd. Het geheel is inmiddels gerestau- democratie. Het werkt! verschillende ‘golven’ in het feminisme, (3) Gustave Courbet (1819-1877), de Franse reerd en tot historisch monument verklaard. Iemand als Elisée Reclus (1830-1905), de het tegelijk anarchiste en feministe zijn, (4) kunstschilder, is streekgenoot van Proudhon. Er is een lijvig boek over verschenen van M. Franse anarchist en sociaal-geograaf zou het macho-gedrag in de (Franse) anarchisti- Zij ontmoeten elkaar in Parijs (rond 1847) en Lallement onder de titel Le Travail de l’utopie zeker een mooie studie kunnen wijden aan sche beweging. De voorstelling van Bakoenin vanaf 1854 werken zij samen gedachten uit Godin et le familistère de Guise. die Mexicaanse indianen. Over Reclus zelf mag dan raak zijn, de evidentie van de uit- over de functie van de kunst in de maat- Er is meer ‘utopie’ van vergelijkbare soort, in zijn reeds verschillende boeken verschenen. voering is kennelijk nog even zoek. schappij. Postuum verschijnt er van Proudhon dit geval in de Verenigde Staten. Daarover Het laatste dat ik onder ogen kreeg is van de Ondertussen draait de wereld door. De een boek waarin deze met name de schilder- handelt de studie van de libertaire auteur Fransman Jean-Didier Vincent, getiteld Elisée Franse president Sarkozy (UMP) heeft het stukken van Courbet bespreekt, uitgekomen Ronald Creagh, getiteld Utopies américaines. Reclus. Géographe, anarchiste, écologiste (uitge- extreem rechtse Front Nationale (familie Le onder de titel Du principe de l’art et de sa desti- Expériences libertaires du XIXe siècle à nos jours geven door Robert Laffont, Paris, 2010). Het Pen) op een aantal punten met zijn handelen nation sociale. De tien jaar jongere Courbet zal (uitgegeven door Agone, Marseille, 2009). Dit stelt teleur. Er staat niets in wat we al niet voorbij gestreefd. Sommigen constateren dat nog deelnemen aan de Commune van Parijs boek is een geactualiseerde versie van een wisten. Bovendien is er veel detailkritiek op er geen onderscheid meer is tussen ‘rechts’ (1871). studie die in 1983 is uitgekomen onder de te leveren, liet Philippe Pelletier me weten. en ‘extreem rechts’. Sarkozy heeft het bed De bedoelde tentoonstelling heeft een cen- titel Laboratoires de l’utopie. Creagh behandelt De laatste is zelf een libertaire sociaal-geo- opgemaakt voor wat genoemd wordt het trale plaats toegekend aan het schilderij van daarin de wortels van de Amerikaanse liber- graaf, Vincent niet. Die is neurobioloog met lepénisme. Courbet, waarop Proudhon met zijn twee taire leef- (en werk)gemeenschappen (Robert pensioen. Omdat Reclus en Vincent in het Neem bijvoorbeeld de ‘deportatie’ van zigeu- dochters is afgebeeld. Verder is ook opgeno- Owen, Josua Warren en anderen). Hij geeft zelfde dorp zijn geboren (met een eeuw ver- ners naar Roemenië of Bulgarije (ontruiming men het doek ‘Retour de Conférence’. Daarop vervolgens de grote diversiteit weer, vaak schil), leek het Vincent leuk om in romanstijl ‘illegale’ zigeunerkampen die overigens al is afgebeeld een aantal dronken rooms- met behulp van gedetailleerde beschrijvin- over Reclus te schrijven… heel lang bestaan). Daarnaast is wetgeving in katholieke geestelijken die terugkeren van gen, van bestaand hebbende en tot op heden Alvorens tot de actuele politiek over te gaan, de maak om criminele immigranten het

60 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 61 Franse staatsburgerschap te ontnemen. Er UMP) rechtvaardigt: het veilig stellen van HARD RAIN 12 lossen! Zeker, er zijn shops die voor overlast wordt gesproken over ‘etniciseren’ van de kapitaalsbelangen, als het kan met zachte zorgen, maar deze war on drugs staat in schril samenleving. De anti-racismecommissie van hand als het moet met de knoet. Een ‘con- Het zijn verwarrende tijden. Niets is wat het contrast tot de mening van menig weten- de VN heeft over dit soort zaken inmiddels stante’ want het is allemaal al eerder ver- lijkt in deze spektakelmaatschappij. Daarom schapper en politicus. haar bezorgdheid uitgesproken (Le Monde toont. luister ik nog maar eens naar ‘Man of Peace’ Neem Frits Bolkestein, die in een open brief van 13 augustus 2010). Vervolgens worden er ‘Veiligheid’ is het masker voor zoeken naar van Bob Dylan op het album Infidels (1983). in NRC Handelsblad van 18 mei (met anderen) ingrijpende maatregelen genomen die veilig- mogelijkheden om te investeren in materiaal Dylan zingt: ‘Could be the Führer, could be pleit voor het opheffen van het verbod op heid in de samenleving moet brengen. (nog meer camera’s), mensen (nog meer the local priest. You know sometimes Satan soft en hard drugs. Regulering is volgens de ‘Sécurité: une offensive préparé à l’Élysée’, ‘robocots’) en juridische machtsmiddelen comes as a man of peace’. VVD’er juridisch niet onmogelijk en ook de kopt het Franse dagblad Le Monde van 7 (zoals uitbreiding van de mogelijkheden om Nee, ik denk niet aan Geert Wilders, maar volksgezondheid is er mee gediend, want augustus 2010. Dit offensief met betrekking voorlopige en preventieve hechtenis toe te aan wat Marcel van Dam in zijn column in de jaarlijks overlijden er vijftien keer meer men- tot ‘veiligheid’ wordt ingezet naar aanleiding passen, ontnemen van staatsburgerschap) Volkskrant van 12 augustus aanduidt als ‘de sen aan alcohol dan aan drugs. Bovenal van van de recent uitgebroken onlusten (zoals in om ‘fors’ op te treden: de uitbouw van een consensusdwang om hoe dan ook te bezuini- belang is volgens hem dat de met drugs Grenoble). Evenwel, al de verhardingsmaat- permanente uitzonderingstaat is in volle gen’. Door onzekerheden van de economie, samenhangende criminaliteit – nu goed voor regelen dienen een politiek doel: het onge- gang. de vergrijzing, etcetera etcetera moet de helft van de misdaad in Nederland – gro- daan maken van de opgelopen politieke Dit combineert zonder meer met de verkon- Nederland vele miljarden bezuinigen, zo valt tendeels zou verdwijnen. Dit effect becijfert averij door de UMP tijdens de regionale ver- diging door sommige ‘vooraanstaanden’ dat alom te beluisteren. Er wordt gegoocheld met hij op bijna zestien miljard euro per jaar. En kiezingen. Die brachten de UMP namelijk Nederland er economisch slecht voor staat. cijfers en prognoses om maar aan te tonen daar komt nog eens een besparing van mil- een groot verlies toe. Tevens tracht Sarkozy Dat eist bezuinigingsmaatregelen die ook zo dat we aan de rond van de afgrond staan. jarden op handhaving bij, alsmede inkom- ermee de aandacht af te leiden van verschil- hun criminogene effecten zullen hebben. En Waarom? sten uit belastingwinning. Kortom, met de lende schandalen binnen zijn regering (het ook daar zal ‘fors’ tegen op getreden moeten ‘Het antwoord’, zegt Van Dam, is tweeledig. regulering van drugs ligt een enorme lasten- doen van excessieve persoonlijke uitgaven worden… Gaat het evenwel zo slecht als het VVD en CDA zijn uit ideologische overwe- verlichting binnen handbereik. door een aantal bewindslieden op kosten van aantal miljonairs blijkt te groeien, zoals kort gingen al decennia bezig de verzorgingsstaat En dan te bedenken dat zelfs in de Verenigde de gemeenschap). Daarnaast het lopende geleden nog te lezen was. De luxueuze hotels te strippen. Dat is niet nodig omdat we een Staten pogingen worden gedaan om het can- onderzoek naar de mogelijke financiële mal- in Frankrijk zitten weer bomvol. Tevens leert crisis hebben maar ze hebben een crisis nodig nabisgebruik uit de illegaliteit te halen. versaties die de UMP hebben kunnen bevoor- Le Monde van 6 augustus 2010 dat Amerikanen om daar mee door te kunnen gaan. PvdA, Weliswaar op een hypocriete manier waar delen (‘affaire Bettencourt’). en Europeanen (inclusief ‘Nederland’ dus) GroenLinks en D66 durven daar niet voluit ook het CDA nog wat van kan leren, maar De verhardingsmaatregelen die hierboven hun consumptiepatroon weer oppakken als stelling tegen te nemen, ze willen graag mee- toch! In Californië, zo bericht het weekblad aan de orde zijn, betreffen slechts een voor- het om dure horloges, champagne of mode- regeren en zijn bang voor een imago van big Vrij Nederland van 13 februari , is medicinale spel van wat Nederland te wachten lijkt te artikelen gaat. Met ‘Nederland’ heet het spenders. Dus brengen ze hun hervormingen cannabis al jarenlang gelegaliseerd. De medi- staan. Want spelen in Nederland de VVD en slecht te gaan, maar met een aantal ook maar onder bij het uitkleden van de ver- wiet koop en gebruik je in cannabisclubs, het CDA niet een politiek spel met de PVV Nederlanders gaat het juist goed… zorgingsstaat’. mits je over een receptje van een arts beschikt. als het gaat om ‘veiligheid’? Meeliften met In Frankrijk dus van het zelfde laken een pak. Sommige artsen verwijzen je al snel door het thema ‘veiligheid’ van de PVV legiti- Le Monde libertaire, nr. 1600 verkondigt in Een foto die ik niet snel zal vergeten is die naar zo’n club als je bijvoorbeeld zegt last meert VVD/CDA om zelfs harder te handelen affiche-stijl: ‘GEEN BROOD, GEEN van een vrolijk kijkende Jan-Peter Balkenende van hoofdpijn te hebben. En het probleem (naar voorbeeld van Sarkozy) dan men van PENSIOEN, WEL SPELEN !’. Waar het slecht met een blikje bier in de hand. Moet kunnen, van de aanvoer is ook opgelost: de de PVV zou verwachten. Ook dit gebeurt dan gaat zullen ‘spelen’ zijn. Is men daarom druk zal je zeggen. Maar op het T-shirt dat hij Californische clubs kopen cannabis in van om politieke redenen, want om de PVV de bezig om een volgende WK-voetbal in draagt staat met grote letters ‘No Drugs’. patiënten die legaal thuis telen. In nog veer- wind uit de zeilen te nemen (Franse argu- Nederland en België te laten plaatsvinden ? Deze veelzeggende foto is genomen in tien andere Amerikaanse staten is cannabis mentatie als het om de Front Nationale gaat). En dan een correctie. In ‘Uit het land van Volendam tijdens de verkiezingscampagne inmiddels of binnenkort ook op een verge- Dit leidt er vervolgens toe dat VVD en CDA Proudhon in de AS 169/170 is bij de verwer- afgelopen voorjaar. lijkbare manier gelegaliseerd. Het dagblad een PVV signatuur gaan dragen: die partijen king van de naam van de uitgever van het De hypocrisie van het CDA had niet fraaier De Pers van 30 mei bericht overigens dat worden inwisselbaar. boek van Marcel Sévigny getiteld: Et nous vastgelegd kunnen worden. Alcohol is ken- Nederlandse gebruikers slecht te spreken Overigens is aan deze ontwikkeling niets serions paresseux? Résistance populaire et auto- nelijk geen probleem, maar alleen al bij de zijn over de kwaliteit van de mediwiet van vreemds. Het betreft een ‘constante’. Het is gestion libertaire, een fout geslopen. Het boek gedachte aan ‘cannabis’ schieten de confes- leverancier Bedrocan uit Veendam. D66 pleit namelijk inherent aan een kapitaal-gecen- verscheen bij: Les Editions Ecosociété, sionelen in een kramp: alle coffeeshops moe- daarom voor meer soorten staatswiet. Wie treerde visie die het bestaan van politieke Montréal, 2009. ten direct worden dichtgespijkerd. Zo den- had ooit kunnen denken dat Nederlandse partijen als VVD en CDA (en in Frankrijk de Thom Holterman ken CDA’ers verslavingsproblemen op te mediwietgebruikers bijna jaloers zijn op de

62 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 63 Franse staatsburgerschap te ontnemen. Er UMP) rechtvaardigt: het veilig stellen van HARD RAIN 12 lossen! Zeker, er zijn shops die voor overlast wordt gesproken over ‘etniciseren’ van de kapitaalsbelangen, als het kan met zachte zorgen, maar deze war on drugs staat in schril samenleving. De anti-racismecommissie van hand als het moet met de knoet. Een ‘con- Het zijn verwarrende tijden. Niets is wat het contrast tot de mening van menig weten- de VN heeft over dit soort zaken inmiddels stante’ want het is allemaal al eerder ver- lijkt in deze spektakelmaatschappij. Daarom schapper en politicus. haar bezorgdheid uitgesproken (Le Monde toont. luister ik nog maar eens naar ‘Man of Peace’ Neem Frits Bolkestein, die in een open brief van 13 augustus 2010). Vervolgens worden er ‘Veiligheid’ is het masker voor zoeken naar van Bob Dylan op het album Infidels (1983). in NRC Handelsblad van 18 mei (met anderen) ingrijpende maatregelen genomen die veilig- mogelijkheden om te investeren in materiaal Dylan zingt: ‘Could be the Führer, could be pleit voor het opheffen van het verbod op heid in de samenleving moet brengen. (nog meer camera’s), mensen (nog meer the local priest. You know sometimes Satan soft en hard drugs. Regulering is volgens de ‘Sécurité: une offensive préparé à l’Élysée’, ‘robocots’) en juridische machtsmiddelen comes as a man of peace’. VVD’er juridisch niet onmogelijk en ook de kopt het Franse dagblad Le Monde van 7 (zoals uitbreiding van de mogelijkheden om Nee, ik denk niet aan Geert Wilders, maar volksgezondheid is er mee gediend, want augustus 2010. Dit offensief met betrekking voorlopige en preventieve hechtenis toe te aan wat Marcel van Dam in zijn column in de jaarlijks overlijden er vijftien keer meer men- tot ‘veiligheid’ wordt ingezet naar aanleiding passen, ontnemen van staatsburgerschap) Volkskrant van 12 augustus aanduidt als ‘de sen aan alcohol dan aan drugs. Bovenal van van de recent uitgebroken onlusten (zoals in om ‘fors’ op te treden: de uitbouw van een consensusdwang om hoe dan ook te bezuini- belang is volgens hem dat de met drugs Grenoble). Evenwel, al de verhardingsmaat- permanente uitzonderingstaat is in volle gen’. Door onzekerheden van de economie, samenhangende criminaliteit – nu goed voor regelen dienen een politiek doel: het onge- gang. de vergrijzing, etcetera etcetera moet de helft van de misdaad in Nederland – gro- daan maken van de opgelopen politieke Dit combineert zonder meer met de verkon- Nederland vele miljarden bezuinigen, zo valt tendeels zou verdwijnen. Dit effect becijfert averij door de UMP tijdens de regionale ver- diging door sommige ‘vooraanstaanden’ dat alom te beluisteren. Er wordt gegoocheld met hij op bijna zestien miljard euro per jaar. En kiezingen. Die brachten de UMP namelijk Nederland er economisch slecht voor staat. cijfers en prognoses om maar aan te tonen daar komt nog eens een besparing van mil- een groot verlies toe. Tevens tracht Sarkozy Dat eist bezuinigingsmaatregelen die ook zo dat we aan de rond van de afgrond staan. jarden op handhaving bij, alsmede inkom- ermee de aandacht af te leiden van verschil- hun criminogene effecten zullen hebben. En Waarom? sten uit belastingwinning. Kortom, met de lende schandalen binnen zijn regering (het ook daar zal ‘fors’ tegen op getreden moeten ‘Het antwoord’, zegt Van Dam, is tweeledig. regulering van drugs ligt een enorme lasten- doen van excessieve persoonlijke uitgaven worden… Gaat het evenwel zo slecht als het VVD en CDA zijn uit ideologische overwe- verlichting binnen handbereik. door een aantal bewindslieden op kosten van aantal miljonairs blijkt te groeien, zoals kort gingen al decennia bezig de verzorgingsstaat En dan te bedenken dat zelfs in de Verenigde de gemeenschap). Daarnaast het lopende geleden nog te lezen was. De luxueuze hotels te strippen. Dat is niet nodig omdat we een Staten pogingen worden gedaan om het can- onderzoek naar de mogelijke financiële mal- in Frankrijk zitten weer bomvol. Tevens leert crisis hebben maar ze hebben een crisis nodig nabisgebruik uit de illegaliteit te halen. versaties die de UMP hebben kunnen bevoor- Le Monde van 6 augustus 2010 dat Amerikanen om daar mee door te kunnen gaan. PvdA, Weliswaar op een hypocriete manier waar delen (‘affaire Bettencourt’). en Europeanen (inclusief ‘Nederland’ dus) GroenLinks en D66 durven daar niet voluit ook het CDA nog wat van kan leren, maar De verhardingsmaatregelen die hierboven hun consumptiepatroon weer oppakken als stelling tegen te nemen, ze willen graag mee- toch! In Californië, zo bericht het weekblad aan de orde zijn, betreffen slechts een voor- het om dure horloges, champagne of mode- regeren en zijn bang voor een imago van big Vrij Nederland van 13 februari , is medicinale spel van wat Nederland te wachten lijkt te artikelen gaat. Met ‘Nederland’ heet het spenders. Dus brengen ze hun hervormingen cannabis al jarenlang gelegaliseerd. De medi- staan. Want spelen in Nederland de VVD en slecht te gaan, maar met een aantal ook maar onder bij het uitkleden van de ver- wiet koop en gebruik je in cannabisclubs, het CDA niet een politiek spel met de PVV Nederlanders gaat het juist goed… zorgingsstaat’. mits je over een receptje van een arts beschikt. als het gaat om ‘veiligheid’? Meeliften met In Frankrijk dus van het zelfde laken een pak. Sommige artsen verwijzen je al snel door het thema ‘veiligheid’ van de PVV legiti- Le Monde libertaire, nr. 1600 verkondigt in Een foto die ik niet snel zal vergeten is die naar zo’n club als je bijvoorbeeld zegt last meert VVD/CDA om zelfs harder te handelen affiche-stijl: ‘GEEN BROOD, GEEN van een vrolijk kijkende Jan-Peter Balkenende van hoofdpijn te hebben. En het probleem (naar voorbeeld van Sarkozy) dan men van PENSIOEN, WEL SPELEN !’. Waar het slecht met een blikje bier in de hand. Moet kunnen, van de aanvoer is ook opgelost: de de PVV zou verwachten. Ook dit gebeurt dan gaat zullen ‘spelen’ zijn. Is men daarom druk zal je zeggen. Maar op het T-shirt dat hij Californische clubs kopen cannabis in van om politieke redenen, want om de PVV de bezig om een volgende WK-voetbal in draagt staat met grote letters ‘No Drugs’. patiënten die legaal thuis telen. In nog veer- wind uit de zeilen te nemen (Franse argu- Nederland en België te laten plaatsvinden ? Deze veelzeggende foto is genomen in tien andere Amerikaanse staten is cannabis mentatie als het om de Front Nationale gaat). En dan een correctie. In ‘Uit het land van Volendam tijdens de verkiezingscampagne inmiddels of binnenkort ook op een verge- Dit leidt er vervolgens toe dat VVD en CDA Proudhon in de AS 169/170 is bij de verwer- afgelopen voorjaar. lijkbare manier gelegaliseerd. Het dagblad een PVV signatuur gaan dragen: die partijen king van de naam van de uitgever van het De hypocrisie van het CDA had niet fraaier De Pers van 30 mei bericht overigens dat worden inwisselbaar. boek van Marcel Sévigny getiteld: Et nous vastgelegd kunnen worden. Alcohol is ken- Nederlandse gebruikers slecht te spreken Overigens is aan deze ontwikkeling niets serions paresseux? Résistance populaire et auto- nelijk geen probleem, maar alleen al bij de zijn over de kwaliteit van de mediwiet van vreemds. Het betreft een ‘constante’. Het is gestion libertaire, een fout geslopen. Het boek gedachte aan ‘cannabis’ schieten de confes- leverancier Bedrocan uit Veendam. D66 pleit namelijk inherent aan een kapitaal-gecen- verscheen bij: Les Editions Ecosociété, sionelen in een kramp: alle coffeeshops moe- daarom voor meer soorten staatswiet. Wie treerde visie die het bestaan van politieke Montréal, 2009. ten direct worden dichtgespijkerd. Zo den- had ooit kunnen denken dat Nederlandse partijen als VVD en CDA (en in Frankrijk de Thom Holterman ken CDA’ers verslavingsproblemen op te mediwietgebruikers bijna jaloers zijn op de

62 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 63 situatie in Californië? in op de visie van Israëlische anarchisten op de Israëlische bezettingspolitiek en hun acties Ik had nu eens niet willen schrijven over daartegen. Een eerdere aflevering van Die Israël, maar dat lukt niet. Zeker niet na mijn Aktion (Heft 216) was voor een belangrijk kennismaking met De Brug, het kwartaalblad deel gewijd aan de economische crisis, met van het SIVMO, het Steuncomité Israëlische onder meer een lange tekst van Karl Heinz Vredes- en Mensenrechten Organisaties Roth.(Info: www.edition-nautilus.de ) (www.sivmo.nl). Die organisatie werkt vanuit de overtuiging dat een vergelijk tussen ‘Zie je wel’, zal gezegd worden, ‘anarchisten Israel en de Palestijnen mogelijk is, maar dat deugen niet.’ Op de boekenbeurs in Gent lag daarvoor mentaliteitsverandering en politie- een Engelstalige flyer over de arrestatie van ke wil nodig zijn. De Brug brengt achter- de Italiaanse anarchist Alfredo Bonano (72) grondinformatie, vraaggesprekken en opi- en de Griekse anarchist Christos Stratigopulos niestukken, al met al een sympathiek en goed (46). Samen hadden ze in oktober 2009 gepro- geredigeerd blad. In het maartnummer las ik beerd een bank te beroven in een kleine onder meer artikelen over Israëliërs die in Griekse stad. Christos werd jaren geleden Oost-Jeruzalem demonstreren tegen Joodse voor een vergelijkbaar delict veroordeeld in kolonisten die zich in een Palestijnse wijk Italië en Alfredo werd ooit in Italië opgepakt vestigen, over een rapport van Israëlische na de beroving van een juwelier. Alfredo mensenrechtenorganisaties waarin beschre- Bonano is een anarchistische militant en ven wordt hoe de staat Israël de wederop- schrijver, die vooral bekend is geworden bouw van Gaza tegengaat, over welke Joden door zijn pleidooien voor directe opstand Geert Wilders (financieel) steunen, en een (‘insurrection) tegen staat en kapitalisme. Zo mooi essay van vredesactivist Uri Avnery verwachtte hij in de jaren tachtig veel van het over de Dubai-affaire, die ‘het beeld versterkt hooliganisme. Zijn brochures zijn verschenen van Israël als schurkenstaat’. bij Elephant Editions in Londen. Informatief is ook het vraaggesprek in NRC Handelsblad van 17 & 18 april met de in Het blad van de Nederlandse afdeling van de Canada geboren hoogleraar bedrijfskunde in christenanarchistische Catholic Worker Jeruzalem en schrijver Bernard Avishai. Hij is (www.antenna.nl/noëlhuis) heet nu Cosmo van mening dat een Palestijnse staat onont- polis. In het zomernummer onder andere koombaar is, wat betekent dat de nederzet- nieuws van de leefgemeenschap Jeanette tingen ontruimd moeten worden. ‘Maar de Noelhuis in Amsterdam en een uit een consequenties ervan, misschien wel een bur- Amerikaans zusterblad vertaald artikel over geroorlog met de kolonisten, durven de anarchisme, waaruit het volgende citaat: meeste mensen niet aan.’ ’Christenanarchisten geloven dat wij, omdat Die Aktion, het enigszins met de AS vergelijk- de God van liefde en genade onze hoogste bare Duitse libertaire tijdschrift voor politiek, autoriteit is, geen steun kunnen geven aan de literatuur en kunst, heeft het zomernummer pretenties van natiestaten die geweld en (Heft 218) grotendeels gewijd aan het thema dwang gebruiken om hun wetten af te dwin- Israël-Palestina. De redactie heeft een aantal gen en hun grenzen (…) te verdedigen en uit interessante artikelen bijeengebracht, som- te breiden.’ mige overigens van vele jaren terug. Zo legt Een voor mij nieuw tijdschrift is De Vrije de Marokkaanse schrijver Abdallah Laroui Communist (020-6657741). Het heeft de onder- de verantwoordelijkheid van het conflict bij titel ‘religieus anarchistisch communistisch Europa, schrijft Ilya Topper over de ortho- blad’ en, inderdaad, de redactie heeft het dox-Joodse kolonisten in de Palestijnse gebie- blad vernoemd naar het orgaan van de Bond den, en gaat de Israëlische activist Uri Gordon van Religieuze Anarcho-Communisten

64 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 65 situatie in Californië? in op de visie van Israëlische anarchisten op de Israëlische bezettingspolitiek en hun acties Ik had nu eens niet willen schrijven over daartegen. Een eerdere aflevering van Die Israël, maar dat lukt niet. Zeker niet na mijn Aktion (Heft 216) was voor een belangrijk kennismaking met De Brug, het kwartaalblad deel gewijd aan de economische crisis, met van het SIVMO, het Steuncomité Israëlische onder meer een lange tekst van Karl Heinz Vredes- en Mensenrechten Organisaties Roth.(Info: www.edition-nautilus.de ) (www.sivmo.nl). Die organisatie werkt vanuit de overtuiging dat een vergelijk tussen ‘Zie je wel’, zal gezegd worden, ‘anarchisten Israel en de Palestijnen mogelijk is, maar dat deugen niet.’ Op de boekenbeurs in Gent lag daarvoor mentaliteitsverandering en politie- een Engelstalige flyer over de arrestatie van ke wil nodig zijn. De Brug brengt achter- de Italiaanse anarchist Alfredo Bonano (72) grondinformatie, vraaggesprekken en opi- en de Griekse anarchist Christos Stratigopulos niestukken, al met al een sympathiek en goed (46). Samen hadden ze in oktober 2009 gepro- geredigeerd blad. In het maartnummer las ik beerd een bank te beroven in een kleine onder meer artikelen over Israëliërs die in Griekse stad. Christos werd jaren geleden Oost-Jeruzalem demonstreren tegen Joodse voor een vergelijkbaar delict veroordeeld in kolonisten die zich in een Palestijnse wijk Italië en Alfredo werd ooit in Italië opgepakt vestigen, over een rapport van Israëlische na de beroving van een juwelier. Alfredo mensenrechtenorganisaties waarin beschre- Bonano is een anarchistische militant en ven wordt hoe de staat Israël de wederop- schrijver, die vooral bekend is geworden bouw van Gaza tegengaat, over welke Joden door zijn pleidooien voor directe opstand Geert Wilders (financieel) steunen, en een (‘insurrection) tegen staat en kapitalisme. Zo mooi essay van vredesactivist Uri Avnery verwachtte hij in de jaren tachtig veel van het over de Dubai-affaire, die ‘het beeld versterkt hooliganisme. Zijn brochures zijn verschenen van Israël als schurkenstaat’. bij Elephant Editions in Londen. Informatief is ook het vraaggesprek in NRC Handelsblad van 17 & 18 april met de in Het blad van de Nederlandse afdeling van de Canada geboren hoogleraar bedrijfskunde in christenanarchistische Catholic Worker Jeruzalem en schrijver Bernard Avishai. Hij is (www.antenna.nl/noëlhuis) heet nu Cosmo van mening dat een Palestijnse staat onont- polis. In het zomernummer onder andere koombaar is, wat betekent dat de nederzet- nieuws van de leefgemeenschap Jeanette tingen ontruimd moeten worden. ‘Maar de Noelhuis in Amsterdam en een uit een consequenties ervan, misschien wel een bur- Amerikaans zusterblad vertaald artikel over geroorlog met de kolonisten, durven de anarchisme, waaruit het volgende citaat: meeste mensen niet aan.’ ’Christenanarchisten geloven dat wij, omdat Die Aktion, het enigszins met de AS vergelijk- de God van liefde en genade onze hoogste bare Duitse libertaire tijdschrift voor politiek, autoriteit is, geen steun kunnen geven aan de literatuur en kunst, heeft het zomernummer pretenties van natiestaten die geweld en (Heft 218) grotendeels gewijd aan het thema dwang gebruiken om hun wetten af te dwin- Israël-Palestina. De redactie heeft een aantal gen en hun grenzen (…) te verdedigen en uit interessante artikelen bijeengebracht, som- te breiden.’ mige overigens van vele jaren terug. Zo legt Een voor mij nieuw tijdschrift is De Vrije de Marokkaanse schrijver Abdallah Laroui Communist (020-6657741). Het heeft de onder- de verantwoordelijkheid van het conflict bij titel ‘religieus anarchistisch communistisch Europa, schrijft Ilya Topper over de ortho- blad’ en, inderdaad, de redactie heeft het dox-Joodse kolonisten in de Palestijnse gebie- blad vernoemd naar het orgaan van de Bond den, en gaat de Israëlische activist Uri Gordon van Religieuze Anarcho-Communisten

64 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 65 (BRAC) in de jaren twintig. Ook wordt voor een bewustzijn dat ons gedrag aan- geschiedvervalsing en antisemitisme. uit praten…’). Hoewel er vele onnozelen gestreefd naar een heroprichting van de stuurt. Dus nee, er is geen keihard bewijs dat In De Groene Amsterdammer van 29 april rea- waren die oprecht geloofden dat de NSB het BRAC. In het herfstnummer (nr 6) staan bewustzijn nooit invloed heeft op je hande- geerde Van der Heijden op de kritiek. Hij beste met het Nederlandse volk voorhad, korte artikelen over onder andere indianen, len. Maar er is zoveel bewijs dat mensen betoogt dat hij in zijn boek niets meer dan blijkt uit deze door Boom, Amsterdam uitge- acties tegen kernwapens en het verzet van de sterk beïnvloed worden door onbewuste ‘een mensenverhaal’ had verteld. Iedereen geven studie (prijs 19,90 euro) dat de Griekse anarchisten van de AK-beweging prikkels en dat ze meer geregeerd worden immers wilde in 1940-1945 overleven en in Amsterdamse afdeling ook heel wat avontu- tegen de Griekse ‘insurrectionalisten’ die door emoties dan door logisch nadenken, dat dergelijke situaties worden er nu eenmaal riers, meelopers en criminelen telde. Zo geweld niet uit de weg gaan. Deze laatsten je wel moet concluderen dat de invloed van ‘foutjes’ gemaakt, zegt hij. waren in de twee instellingen die zich in de staken onlangs een bank in brand, waardoor ons bewustzijn minimaal is.’ jacht op Joodse Amsterdammers specialiseer- drie mensen omkwamen. De Vrije Communist Dat brengt me op een recent verschenen stu- den – het bij de politie ondergebrachte Bureau pleit voor het oprichten van een Nederlandse De boekenbijlage van NRC Handelsblad bracht die over de NSB in Amsterdam in de bezet- Joodse Zaken en de beruchte Colonne anarchosyndicalistische organisatie die kan afgelopen zomer de serie ‘De oogst 2001- tingsjaren. Hier woont een NSB’er vind ik wat Henneicke – NSB’ers volop actief. Dat kan fungeren als samenwerkingsverband van 2010’, waarin aandacht werd besteed aan teleurstellend, vooral omdat het zoveel geen toeval zijn en dus kan je dat zeker niet alle anarchistische stromingen. spraakmakende non-fictie van het voorbije schoolser geschreven is dan het meeslepende afdoen met ‘foutjes’. decennium. Een van die besproken boeken Oorlog in de stad. Amsterdam 1939-1941 uit Neurowetenschapper Dick Swaab, die ooit was het in 2001 verschenen Grijs Verleden van 1998 dat enigszins vergelijkbaar is en toch Het is niet of nauwelijks in het nieuws ontdekte dat de hersenen van homoseksuele Chris van der Heijden. Het boek haalde bij ook omdat ik vermoed dat het unieke bron- geweest, is mijn indruk. Maar dat doet er niet mannen anders zijn dan die van heteroman- velen het bloed onder de nagels weg, ook bij nenmateriaal dat beide jonge historici bij het aan af dat de op 7 juni in de ochtend uitge- nen (en toen prompt beschuldigd werd van Weia Reinboud die het in de AS 137 zeer kri- Nederlands Instituut voor Oorlogs voerde actie een succes was. Een kleine groep homovijandigheid, wat later terecht als een tisch besprak. documentatie mochten bestuderen had kun- anarchisten en andere activisten, die het zat misverstand werd gezien) is met pensioen Grijs Verleden blijft de gemoederen bezig hou- nen resulteren in een nog scherper beeld van waren dat zelfs een zich ‘progressief’ noe- gegaan als hoogleraar. In NRC Handelsblad den, want Van der Heijden – misschien toe- die ongeveer tienduizend Amsterdammers mend dagblad als de Volkskrant veel aandacht van 12 & 13 juni en in de Volkskrant van 12 vallig of niet zoon van een ‘foute’ vader – die in de periode 1940-1945 hun leider blijft besteden aan bestuurders, politici en juni werd hij geïnterviewd over ons brein en propageert met zijn geschiedschrijving een Mussert en vaak ook de Duitse bezettings- wetenschappers die angst zaaien met crisis- zijn uitspraken zullen anarchisten en andere ander moreel oordeel over de bezettingstijd. macht tot steun waren geweest. verhalen en haat zaaien met nationalistische wereldverbeteraars niet vrolijk stemmen over De illegaliteit hoeft van mij niet heilig ver- Een belangrijke bron, naast uiteraard archie- praat, besloot dat er wat moest gebeuren. Er de mogelijkheden de samenleving te veran- klaard te worden, maar bij Van der Heijden ven, dagboeken en het Amsterdamse NSB- kwam een nep-Volkskrant in een oplage van deren. wordt de hele periode 1940-1945 genivelleerd weekblad De Daad zijn zestig willekeurig honderdduizend exemplaren met uitsluitend Psychosociale beïnvloeding is niet volstrekt tot een grijze eenheidsworst. Velen lazen zijn gekozen persoonsdossiers van Amsterdamse positief ‘gefaket’ nieuws als ‘CPB: veel min- zinloos, maar we zijn volgens Swaab toch betoog als een poging tot het bagatelliseren NSB-leden. Daardoor was het mogelijk om der bezuinigingen nodig’. Ook waren er allereerst ‘het product van een mix van gene- van fout gedrag en het relativeren van Joods het dagelijks leven van de ‘modale’ hoofdste- aangepaste nepadvertenties. tische informatie, de complexe invloeden in slachtofferschap. En daar valt wat voor te delijke nationaalsocialist in kaart te brengen. Op dertig distributielocaties, vooral stations, de baarmoeder en, in mindere mate, de erva- zeggen. De auteurs stellen vast dat de NSB een poli- deelden vrijwilligers in nep-Volkskrant-shirt- ringen in onze eerste levensjaren; daarna is Zo ook de historica van Joods Amsterdam tieke beweging was, waarbinnen ‘gezellig- jes en voorzien van neppasjes de kranten uit. ons karakter gevormd en liggen onze capaci- Evelien Gans. Al weer even terug (De Groene heid’ een belangrijke rol speelde. Immers, Veel uitdelers waren geworven op de PL 2010 teiten en beperkingen vast.’ En voor het nut Amsterdammer van 28 januari) fileerde ze in door hun politieke keuze waren nogal wat in Appelscha. De actie was niet uitgelekt en van alles tussen opvoeding en wilskracht een vlammend artikel Van der Heijdens NSB’ers deels, en soms grotendeels, geïso- heel wat reizigers die de krant aanpakten bestaat bitter weinig bewijs, aldus Swaab. geschiedschrijving, waarin hij onder meer leerd geraakt op hun werk, in hun woonom- hadden niet meteen door dat het een grap Een andere hersenonderzoeker, Victor betoogde dat niet alle nazi’s gevoelloos geving en in vrienden- en familiekring. Ze was. Weliswaar een grap, maar wel een die Lamme, houdt zich vooral bezig met het waren (zo raakte Rijkscommissaris Seyss- zochten daarom vaak steun en gezelligheid tot nadenken aanzette. Meer informa tie:www. bewustzijn van mensen. Hij is de auteur van Inquart ontroerd door klassieke muziek en bij partijgenoten in de zogeheten NSB- volks-krant.nl het boek De vrije wil bestaat niet en heeft in het berglandschappen, schrijft Van der Heijden kringhuizen. interview dat NRC Handelsblad (19 & 20 juni) in volle ernst). En zeker zijn er zoals Van der Niettemin benadrukken de schrijvers dat Het is een tijdschrift dat ik van harte kan met hem had, veel te melden waar je moede- Heijden beweert ook misdadige Joden actief zeker niet alle vriendschappen en familie- aanbevelen: VredesMagazine (www. vredes- loos van kan worden: ‘Ons zelfbewustzijn is geweest. Maar het is volstrekt absurd om in banden beëindigd werden. Na mei 1945 heeft media.nl). Niet in de laatste plaats vanwege een vrij toevallig onderdeel van dat grote en een discussie over goed en fout in de bezet- menig buurtbewoner van een gearresteerde de daarin gepubliceerde onderzoeksdossiers machtige brein’ en je moet beseffen, aldus tingstijd dit soort zaken te benadrukken. NSB’er een positieve getuigenis afgelegd (‘Ik van VD Amok te Utrecht. In nr 2-2010 onder Lamme, dat ‘er maar heel weinig plaats is Gans verwijt hem dan ook regelrechte kon in het bijzijn van de verdachte altijd vrij- meer een interview met mensen van de bur-

66 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 67 (BRAC) in de jaren twintig. Ook wordt voor een bewustzijn dat ons gedrag aan- geschiedvervalsing en antisemitisme. uit praten…’). Hoewel er vele onnozelen gestreefd naar een heroprichting van de stuurt. Dus nee, er is geen keihard bewijs dat In De Groene Amsterdammer van 29 april rea- waren die oprecht geloofden dat de NSB het BRAC. In het herfstnummer (nr 6) staan bewustzijn nooit invloed heeft op je hande- geerde Van der Heijden op de kritiek. Hij beste met het Nederlandse volk voorhad, korte artikelen over onder andere indianen, len. Maar er is zoveel bewijs dat mensen betoogt dat hij in zijn boek niets meer dan blijkt uit deze door Boom, Amsterdam uitge- acties tegen kernwapens en het verzet van de sterk beïnvloed worden door onbewuste ‘een mensenverhaal’ had verteld. Iedereen geven studie (prijs 19,90 euro) dat de Griekse anarchisten van de AK-beweging prikkels en dat ze meer geregeerd worden immers wilde in 1940-1945 overleven en in Amsterdamse afdeling ook heel wat avontu- tegen de Griekse ‘insurrectionalisten’ die door emoties dan door logisch nadenken, dat dergelijke situaties worden er nu eenmaal riers, meelopers en criminelen telde. Zo geweld niet uit de weg gaan. Deze laatsten je wel moet concluderen dat de invloed van ‘foutjes’ gemaakt, zegt hij. waren in de twee instellingen die zich in de staken onlangs een bank in brand, waardoor ons bewustzijn minimaal is.’ jacht op Joodse Amsterdammers specialiseer- drie mensen omkwamen. De Vrije Communist Dat brengt me op een recent verschenen stu- den – het bij de politie ondergebrachte Bureau pleit voor het oprichten van een Nederlandse De boekenbijlage van NRC Handelsblad bracht die over de NSB in Amsterdam in de bezet- Joodse Zaken en de beruchte Colonne anarchosyndicalistische organisatie die kan afgelopen zomer de serie ‘De oogst 2001- tingsjaren. Hier woont een NSB’er vind ik wat Henneicke – NSB’ers volop actief. Dat kan fungeren als samenwerkingsverband van 2010’, waarin aandacht werd besteed aan teleurstellend, vooral omdat het zoveel geen toeval zijn en dus kan je dat zeker niet alle anarchistische stromingen. spraakmakende non-fictie van het voorbije schoolser geschreven is dan het meeslepende afdoen met ‘foutjes’. decennium. Een van die besproken boeken Oorlog in de stad. Amsterdam 1939-1941 uit Neurowetenschapper Dick Swaab, die ooit was het in 2001 verschenen Grijs Verleden van 1998 dat enigszins vergelijkbaar is en toch Het is niet of nauwelijks in het nieuws ontdekte dat de hersenen van homoseksuele Chris van der Heijden. Het boek haalde bij ook omdat ik vermoed dat het unieke bron- geweest, is mijn indruk. Maar dat doet er niet mannen anders zijn dan die van heteroman- velen het bloed onder de nagels weg, ook bij nenmateriaal dat beide jonge historici bij het aan af dat de op 7 juni in de ochtend uitge- nen (en toen prompt beschuldigd werd van Weia Reinboud die het in de AS 137 zeer kri- Nederlands Instituut voor Oorlogs voerde actie een succes was. Een kleine groep homovijandigheid, wat later terecht als een tisch besprak. documentatie mochten bestuderen had kun- anarchisten en andere activisten, die het zat misverstand werd gezien) is met pensioen Grijs Verleden blijft de gemoederen bezig hou- nen resulteren in een nog scherper beeld van waren dat zelfs een zich ‘progressief’ noe- gegaan als hoogleraar. In NRC Handelsblad den, want Van der Heijden – misschien toe- die ongeveer tienduizend Amsterdammers mend dagblad als de Volkskrant veel aandacht van 12 & 13 juni en in de Volkskrant van 12 vallig of niet zoon van een ‘foute’ vader – die in de periode 1940-1945 hun leider blijft besteden aan bestuurders, politici en juni werd hij geïnterviewd over ons brein en propageert met zijn geschiedschrijving een Mussert en vaak ook de Duitse bezettings- wetenschappers die angst zaaien met crisis- zijn uitspraken zullen anarchisten en andere ander moreel oordeel over de bezettingstijd. macht tot steun waren geweest. verhalen en haat zaaien met nationalistische wereldverbeteraars niet vrolijk stemmen over De illegaliteit hoeft van mij niet heilig ver- Een belangrijke bron, naast uiteraard archie- praat, besloot dat er wat moest gebeuren. Er de mogelijkheden de samenleving te veran- klaard te worden, maar bij Van der Heijden ven, dagboeken en het Amsterdamse NSB- kwam een nep-Volkskrant in een oplage van deren. wordt de hele periode 1940-1945 genivelleerd weekblad De Daad zijn zestig willekeurig honderdduizend exemplaren met uitsluitend Psychosociale beïnvloeding is niet volstrekt tot een grijze eenheidsworst. Velen lazen zijn gekozen persoonsdossiers van Amsterdamse positief ‘gefaket’ nieuws als ‘CPB: veel min- zinloos, maar we zijn volgens Swaab toch betoog als een poging tot het bagatelliseren NSB-leden. Daardoor was het mogelijk om der bezuinigingen nodig’. Ook waren er allereerst ‘het product van een mix van gene- van fout gedrag en het relativeren van Joods het dagelijks leven van de ‘modale’ hoofdste- aangepaste nepadvertenties. tische informatie, de complexe invloeden in slachtofferschap. En daar valt wat voor te delijke nationaalsocialist in kaart te brengen. Op dertig distributielocaties, vooral stations, de baarmoeder en, in mindere mate, de erva- zeggen. De auteurs stellen vast dat de NSB een poli- deelden vrijwilligers in nep-Volkskrant-shirt- ringen in onze eerste levensjaren; daarna is Zo ook de historica van Joods Amsterdam tieke beweging was, waarbinnen ‘gezellig- jes en voorzien van neppasjes de kranten uit. ons karakter gevormd en liggen onze capaci- Evelien Gans. Al weer even terug (De Groene heid’ een belangrijke rol speelde. Immers, Veel uitdelers waren geworven op de PL 2010 teiten en beperkingen vast.’ En voor het nut Amsterdammer van 28 januari) fileerde ze in door hun politieke keuze waren nogal wat in Appelscha. De actie was niet uitgelekt en van alles tussen opvoeding en wilskracht een vlammend artikel Van der Heijdens NSB’ers deels, en soms grotendeels, geïso- heel wat reizigers die de krant aanpakten bestaat bitter weinig bewijs, aldus Swaab. geschiedschrijving, waarin hij onder meer leerd geraakt op hun werk, in hun woonom- hadden niet meteen door dat het een grap Een andere hersenonderzoeker, Victor betoogde dat niet alle nazi’s gevoelloos geving en in vrienden- en familiekring. Ze was. Weliswaar een grap, maar wel een die Lamme, houdt zich vooral bezig met het waren (zo raakte Rijkscommissaris Seyss- zochten daarom vaak steun en gezelligheid tot nadenken aanzette. Meer informa tie:www. bewustzijn van mensen. Hij is de auteur van Inquart ontroerd door klassieke muziek en bij partijgenoten in de zogeheten NSB- volks-krant.nl het boek De vrije wil bestaat niet en heeft in het berglandschappen, schrijft Van der Heijden kringhuizen. interview dat NRC Handelsblad (19 & 20 juni) in volle ernst). En zeker zijn er zoals Van der Niettemin benadrukken de schrijvers dat Het is een tijdschrift dat ik van harte kan met hem had, veel te melden waar je moede- Heijden beweert ook misdadige Joden actief zeker niet alle vriendschappen en familie- aanbevelen: VredesMagazine (www. vredes- loos van kan worden: ‘Ons zelfbewustzijn is geweest. Maar het is volstrekt absurd om in banden beëindigd werden. Na mei 1945 heeft media.nl). Niet in de laatste plaats vanwege een vrij toevallig onderdeel van dat grote en een discussie over goed en fout in de bezet- menig buurtbewoner van een gearresteerde de daarin gepubliceerde onderzoeksdossiers machtige brein’ en je moet beseffen, aldus tingstijd dit soort zaken te benadrukken. NSB’er een positieve getuigenis afgelegd (‘Ik van VD Amok te Utrecht. In nr 2-2010 onder Lamme, dat ‘er maar heel weinig plaats is Gans verwijt hem dan ook regelrechte kon in het bijzijn van de verdachte altijd vrij- meer een interview met mensen van de bur-

66 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 67 gerbeweging Openheid over Irak (OOI), sante artikelen. Ik las over ‘de laatste utopie citaat: ‘roof op de armen ten bate van de rij- nist en orkestleider van het naar hem opgericht in maart 2004. Doel was openheid van het vrije Westen: ontwikkelingshulp’, ken’. Verder nogal wat artikelen die vertaald genoemde muziekgezelschap Kollektief. over de Nederlandse betrokkenheid bij de een kritiek die kennelijk altijd actueel blijft en bewerkt zijn door Jan Bervoets, zoals een Eerder was hij actief in Orkest de Volharding. oorlog in Irak, lees: het openen van de doof- (vergelijk de AS 32 over dat onderwerp). En rapport van Spaanse anarchisten over de Dagblad Trouw van 24 juli portretteerde hem pot die door Balkenende bewaakt werd. verder onder meer over de pedoseksuele vreemdelingeninternering in Spanje, een als een beetje anarchistisch jazzmusicus die Door acties, onderzoek en lobbywerk – onder praktijken van paters en priesters en over de manifest ter verdediging van de vrijheid van veel in gang zette op het gebied van de geïm- andere in Brussel – lukte het OOI om het wapenhandel van prins Bernhard en zijn demonstratie (tegen het bewind van Chavez) proviseerde muziek. En die ook volgens het onderwerp op de politieke agenda te hou- vrienden. Peter Edel schrijft een diepgraven- door een aantal libertaire en andere linkse dagblad – niet onbelangrijk – zijn ‘anarchis- den. En met succes. Eind 2008 besloot de de serie artikelen, getiteld ‘Gladio a la Turka’ studenten- en arbeidersorganisaties in tisch’ ensemble vele jaren met subsidie (lees: Eerste Kamer dat het nodig was om uit te over de machtspolitiek van het leger in Venezuela en een analyse van ‘ontwikke- staatssteun) in stand wist te houden. zoeken of en hoe Balkenende Nederland de Turkije sinds de dagen van Atatürk in de lingshulp’ aan arme landen die vaak ten Tot slot (3). ‘Ik was op vlucht voor de drukte; oorlog ‘ingerommeld’ had. Het resulteerde in jaren twintig. koste gaat van hun inheemse hulpbronnen. nu ben ik dat weer’dat is de titel van het het instellen van de commissie-Davids die Ook met de dieren vrouwvriendelijke uitge- interview dat de Volkskrant 21 augustus had ondanks de beperkte opdracht ondubbelzin- verij Atalanta (www.at-A-lanta.nl), die veel Tot slot (1). Afgelopen voorjaar, aan de voor- met de cultuurfilosoof Ton Lemaire (1941), nig de verantwoordelijkheid van Balkenende, aandacht besteedt aan filosofie, gaat het goed, avond van Koninginnedag, verscheen een onder meer over zijn nieuwe boek De val van De Hoop Scheffer en consorten aantoonde. zo bericht Aardig, het in augustus verschenen leuke bundel poëzie van Elsbeth Lambermont Prometheus. Elders in dit nummer kan de Helaas volgde geen parlementaire enquête jaarbulletin, dat onder meer columns bevat bij uitgeverij Douane (www.uitgeverijdoua- lezer met een hoofdstuk er uit kennismaken. en gingen de verantwoordelijken vrij uit. De van Rymke en Weia. ne.nl). Het boekje heet Oranje Blues en bevat Volgens Lemaire valt er niet te ontsnappen Hoop Scheffer werd zelfs beloond met een De oplage stijgt, dus gaat het goed met De dertien heftige gedichten over het aan de destructieve kant van de vooruitgang. leerstoel in Leiden! Vrijdenker, het maandblad van vrijdenkers- Nederlandse koningshuis met een heel per- Hij vertrok uit Nederland, maar heeft zijn Eveneens in dit nummer van VredesMagazine vereniging De Vrije Gedachte (www.devrije- soonlijk tintje: Lambermont was in het verle- huis in Frankrijk weer verruild voor een artikelen over de in India gehouden confe- gedachte.nl). Of toch niet helemaal? Het den achtereenvolgens bevriend met de prin- ander, zestig kilometers verderop. Vanwege rentie over geweldloos verzet, georganiseerd blad, dat overigens steeds meer pagina’s gaat sen Willem-Alexander, Constantijn en Johan- het lawaai van vliegtuigen en een verderop door de internationale van oorlogsbestrijders tellen, bericht dat er veel kritiek is op het Friso. De bundel kost 5, - euro. gelegen politieschool waar schietoefeningen WRI en over de hedendaagse relevantie van bestuur en de redactie door een kleine groep Tot slot (2). Deze zomer overleed de in 1944 de landelijke rust regelmatig verstoren. Gandhi’s strategie van ahimsa. leden, onder aanvoering van Victor Onrust geboren Willem Breuker, saxofonist, compo- Hans Ramaer Gandhi en geweldloze acties staan ook cen- (een pseudoniem). Kern van de onrust is dat traal in het jaarlijkse bulletin Geweldloze Onrust en consorten het blad een rechtsere Kracht van de SVAG (www.geweldloze- koers willen laten varen, met name vinden ze kracht.nl). Zo bericht het bulletin (2010) dat dat te vaak een pro-Palestijns dan wel anti- er maar liefst 198 methoden van geweldloos Israëlisch standpunt wordt ingenomen. Los verzet te onderscheiden zijn, uiteenlopend van die kritiek wordt ook de gedachte opge- van open brieven en petities tot stakingen en worpen (door Peter Waterdrinker in het bezettingen. Symbool voor een andere manier aprilnummer) om een nieuwe organisatie te om in Israël tot vrede te komen is de vormen naast DVG. Dit Atheïstisch Verbond ‘Jerusalem Hug’ die op 21 juni 2010 voor de zou meer aan de weg moeten timmeren dan vierde keer plaats vond, zo schrijft het bulle- thans door de vrijdenkers gebeurt, aldus tin. Het is een initiatief van de Amsterdamse Waterdrinker. In het septembernummer kunstenaar Rob Schrama. Inwoners van onder meer een interview met August Hans Jeruzalem, Palestijnen en Israëliërs, en vre- den Boef, die gekozen is tot Vrijdenker van vrije boekenmarkt desactivisten uit de hele wereld vormen het jaar 2010. Na een time-out vorig jaar komt er een doorstart van de traditionele anarchistische boeken- hand in hand een cirkel rond de oude En onverwacht verscheen opnieuw een afle- markt in Utrecht. Deze zal plaatsvinden op 23 oktober 2010 in de Kargadoor. Ook zullen er ommuurde stad als symbolische omhelzing. vering van het blad Buiten de Orde (www. activiteiten plaatsvinden in boekhandel De Rooie Rat, Oudegracht 65, en tevens in het Milieucentrum; drie lokaties op korte loopafstand van elkaar. buitendeorde.nl). Dit lentenummer opent Tijdens de Boekenmarkt is er een (uitgebreid) programma met workshops en lezingen. Vanaf Het gaat goed, ook financieel, met Kleintje met een terugblik op de Grote Depressie van 18:00 uur is er eten verzorgd door Food not Bombs. Daarna zal er een avondprogramma zijn Muurkrant (www.stelling.nl), want er zijn dit de jaren dertig in Nederland in de vorm van met muziek, dichtkunst en films. jaar al drie afleveringen verschenen. Zoals een kritiek die de anarchosyndicalist Albert Info: [email protected] gewoonlijk bevatten ze verscheidene interes- de Jong (1891-1970) in 1932 publiceerde. Een

68 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 69 gerbeweging Openheid over Irak (OOI), sante artikelen. Ik las over ‘de laatste utopie citaat: ‘roof op de armen ten bate van de rij- nist en orkestleider van het naar hem opgericht in maart 2004. Doel was openheid van het vrije Westen: ontwikkelingshulp’, ken’. Verder nogal wat artikelen die vertaald genoemde muziekgezelschap Kollektief. over de Nederlandse betrokkenheid bij de een kritiek die kennelijk altijd actueel blijft en bewerkt zijn door Jan Bervoets, zoals een Eerder was hij actief in Orkest de Volharding. oorlog in Irak, lees: het openen van de doof- (vergelijk de AS 32 over dat onderwerp). En rapport van Spaanse anarchisten over de Dagblad Trouw van 24 juli portretteerde hem pot die door Balkenende bewaakt werd. verder onder meer over de pedoseksuele vreemdelingeninternering in Spanje, een als een beetje anarchistisch jazzmusicus die Door acties, onderzoek en lobbywerk – onder praktijken van paters en priesters en over de manifest ter verdediging van de vrijheid van veel in gang zette op het gebied van de geïm- andere in Brussel – lukte het OOI om het wapenhandel van prins Bernhard en zijn demonstratie (tegen het bewind van Chavez) proviseerde muziek. En die ook volgens het onderwerp op de politieke agenda te hou- vrienden. Peter Edel schrijft een diepgraven- door een aantal libertaire en andere linkse dagblad – niet onbelangrijk – zijn ‘anarchis- den. En met succes. Eind 2008 besloot de de serie artikelen, getiteld ‘Gladio a la Turka’ studenten- en arbeidersorganisaties in tisch’ ensemble vele jaren met subsidie (lees: Eerste Kamer dat het nodig was om uit te over de machtspolitiek van het leger in Venezuela en een analyse van ‘ontwikke- staatssteun) in stand wist te houden. zoeken of en hoe Balkenende Nederland de Turkije sinds de dagen van Atatürk in de lingshulp’ aan arme landen die vaak ten Tot slot (3). ‘Ik was op vlucht voor de drukte; oorlog ‘ingerommeld’ had. Het resulteerde in jaren twintig. koste gaat van hun inheemse hulpbronnen. nu ben ik dat weer’dat is de titel van het het instellen van de commissie-Davids die Ook met de dieren vrouwvriendelijke uitge- interview dat de Volkskrant 21 augustus had ondanks de beperkte opdracht ondubbelzin- verij Atalanta (www.at-A-lanta.nl), die veel Tot slot (1). Afgelopen voorjaar, aan de voor- met de cultuurfilosoof Ton Lemaire (1941), nig de verantwoordelijkheid van Balkenende, aandacht besteedt aan filosofie, gaat het goed, avond van Koninginnedag, verscheen een onder meer over zijn nieuwe boek De val van De Hoop Scheffer en consorten aantoonde. zo bericht Aardig, het in augustus verschenen leuke bundel poëzie van Elsbeth Lambermont Prometheus. Elders in dit nummer kan de Helaas volgde geen parlementaire enquête jaarbulletin, dat onder meer columns bevat bij uitgeverij Douane (www.uitgeverijdoua- lezer met een hoofdstuk er uit kennismaken. en gingen de verantwoordelijken vrij uit. De van Rymke en Weia. ne.nl). Het boekje heet Oranje Blues en bevat Volgens Lemaire valt er niet te ontsnappen Hoop Scheffer werd zelfs beloond met een De oplage stijgt, dus gaat het goed met De dertien heftige gedichten over het aan de destructieve kant van de vooruitgang. leerstoel in Leiden! Vrijdenker, het maandblad van vrijdenkers- Nederlandse koningshuis met een heel per- Hij vertrok uit Nederland, maar heeft zijn Eveneens in dit nummer van VredesMagazine vereniging De Vrije Gedachte (www.devrije- soonlijk tintje: Lambermont was in het verle- huis in Frankrijk weer verruild voor een artikelen over de in India gehouden confe- gedachte.nl). Of toch niet helemaal? Het den achtereenvolgens bevriend met de prin- ander, zestig kilometers verderop. Vanwege rentie over geweldloos verzet, georganiseerd blad, dat overigens steeds meer pagina’s gaat sen Willem-Alexander, Constantijn en Johan- het lawaai van vliegtuigen en een verderop door de internationale van oorlogsbestrijders tellen, bericht dat er veel kritiek is op het Friso. De bundel kost 5, - euro. gelegen politieschool waar schietoefeningen WRI en over de hedendaagse relevantie van bestuur en de redactie door een kleine groep Tot slot (2). Deze zomer overleed de in 1944 de landelijke rust regelmatig verstoren. Gandhi’s strategie van ahimsa. leden, onder aanvoering van Victor Onrust geboren Willem Breuker, saxofonist, compo- Hans Ramaer Gandhi en geweldloze acties staan ook cen- (een pseudoniem). Kern van de onrust is dat traal in het jaarlijkse bulletin Geweldloze Onrust en consorten het blad een rechtsere Kracht van de SVAG (www.geweldloze- koers willen laten varen, met name vinden ze kracht.nl). Zo bericht het bulletin (2010) dat dat te vaak een pro-Palestijns dan wel anti- er maar liefst 198 methoden van geweldloos Israëlisch standpunt wordt ingenomen. Los verzet te onderscheiden zijn, uiteenlopend van die kritiek wordt ook de gedachte opge- van open brieven en petities tot stakingen en worpen (door Peter Waterdrinker in het bezettingen. Symbool voor een andere manier aprilnummer) om een nieuwe organisatie te om in Israël tot vrede te komen is de vormen naast DVG. Dit Atheïstisch Verbond ‘Jerusalem Hug’ die op 21 juni 2010 voor de zou meer aan de weg moeten timmeren dan vierde keer plaats vond, zo schrijft het bulle- thans door de vrijdenkers gebeurt, aldus tin. Het is een initiatief van de Amsterdamse Waterdrinker. In het septembernummer kunstenaar Rob Schrama. Inwoners van onder meer een interview met August Hans Jeruzalem, Palestijnen en Israëliërs, en vre- den Boef, die gekozen is tot Vrijdenker van vrije boekenmarkt desactivisten uit de hele wereld vormen het jaar 2010. Na een time-out vorig jaar komt er een doorstart van de traditionele anarchistische boeken- hand in hand een cirkel rond de oude En onverwacht verscheen opnieuw een afle- markt in Utrecht. Deze zal plaatsvinden op 23 oktober 2010 in de Kargadoor. Ook zullen er ommuurde stad als symbolische omhelzing. vering van het blad Buiten de Orde (www. activiteiten plaatsvinden in boekhandel De Rooie Rat, Oudegracht 65, en tevens in het Milieucentrum; drie lokaties op korte loopafstand van elkaar. buitendeorde.nl). Dit lentenummer opent Tijdens de Boekenmarkt is er een (uitgebreid) programma met workshops en lezingen. Vanaf Het gaat goed, ook financieel, met Kleintje met een terugblik op de Grote Depressie van 18:00 uur is er eten verzorgd door Food not Bombs. Daarna zal er een avondprogramma zijn Muurkrant (www.stelling.nl), want er zijn dit de jaren dertig in Nederland in de vorm van met muziek, dichtkunst en films. jaar al drie afleveringen verschenen. Zoals een kritiek die de anarchosyndicalist Albert Info: [email protected] gewoonlijk bevatten ze verscheidene interes- de Jong (1891-1970) in 1932 publiceerde. Een

68 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 69 BOEKBESPREKINGEN en naar de Verenigde Staten. aan het anarchisme en hij benadrukt dan ook Française, aldus de vertaler van deze bundel In het midden van dit alles figureert de positieve invloed die het anarchistisch die tevens een informatieve inleiding DE GROTE SAMENZWERING Rachkovsky, een naar de geheime dienst gedachtengoed in die decennia heeft gehad schreef. De Russische politiespion Peter Rachkovsky, overgelopen nihilist, wiens loopbaan hij op bijvoorbeeld literatuur, kunst, wetenschap Het was mijn eerste kennismaking met de werkzaam voor de Russische geheime dienst nauwkeurig weet te reconstrueren. Volgens (evolutietheorie) en politiek. vroege teksten van Serge die als uiting van Okhrana, reisde in 1883 met een speciale Rachkovsky wijzen de vele internationale Dat uiteindelijk Rachkovsky’s Okhrana, maar een strijd zonder compromissen tegen alle opdracht van St. Petersburg naar Parijs. De connecties tussen revolutionairen en politie- ook andere geheime diensten en politie er autoriteiten en een wijdverbreide kudde- Okhrana, maar ook geheime diensten in ke activisten, in steden als Londen en Zürich, niet in slagen de ‘samenzwering’ te ontrafe- mentaliteit meer dan eens doen denken aan Frankrijk, Engeland en Duitsland, meenden op een internationale anarchistische samen- len, zal geen verbazing wekken. Butterworth het individualistische anarchisme van jonge- dat de ‘internationaal georganiseerde anar- zwering. Het door Johann Most gepropa- beschrijft ook de teloorgang van de anarchis- renbladen als Alarm en De Moker in de jaren chistische samenzwering’ moest worden geerde anarchisme van de daad, maar met tische beweging na de eeuwwisseling. Of twintig en dertig in Nederland. opgerold. Rachkovsky moest vanuit Parijs de name de aanslagen die door anarchisten Rachkovsky dat nog mee heeft gemaakt is Serge, geboren als Victor Kibaltchitch in internationale vertakkingen ervan in kaart gepleegd werden in de jaren na 1890, leken niet bekend. Zijn carrière raakte in het slop Brussel, raakte al jong betrokken bij de anar- brengen. In zijn dienst werkten tientallen zijn vermoedens te bevestigen. Zürich moest en van hem is nooit meer iets vernomen. chistische beweging, eerst in België en nadien spionnen en infiltranten, die alle geledingen het centrum van de samenzwering zijn en (MS) in Parijs, waar hij korte tijd als hoofdredac- van de anarchistische beweging op de voet volgens Rachkovsky was Kropotkin de man Alex Butterworth, The World That Never Was - teur van l’anarchie fungeerde. Het blad soli- probeerden te volgen, maar met name ge die aan de touwtjes trok. A True Story of Dreamers, Schemers, Anarchists dariseerde zich met sommige zich anarchist vluchtte Russische nihilisten, voormalige Met name de vermenging van diverse verha- and Secret Agents; Londen, The Bodley Head noemende roofovervallers, onder wie de communards en bekende anarchistische figu- len maakt dit boek zo veel boeiender dan een 2010; geb; 482pag., 37,95 euro. zogeheten Autobandieten van Bonnot. Het ren als Peter Kropotkin, Louise Michel, Vera traditionele biografie of geschiedenis van een resulteerde onder meer in een jarenlange Figner en Elisée Reclus werden nauwlettend beweging. De lezer volgt niet chronologisch VICTOR SERGE gevangenisstraf voor Serge. in de gaten gehouden. het leven van een bepaalde persoon of groe- EN HET INDIVIDUEEL-ANARCHISME Na zijn vrijlating verhuisde hij naar Spanje Deze activiteiten van de fanatieke Rachkovsky pering, maar krijgt een intrigerend verweven Op de boekenbeurs in Gent in 2010 kocht ik en koos daar voor het syndicalisme. Voor de plaatst de Britse historicus Alex Butterworth beeld van levens, ideeën en connecties van een mooi verzorgde bundel met zeventien rest van zijn opmerkelijke levensverhaal en in zijn boek The World That Never Was tegen diverse anarchisten, in Londen, Parijs, teksten van Victor Serge (1890-1947), bijna politieke keuzes verwijs ik naar het artikel de achtergrond van een gedetailleerd beeld Moskou, Wenen en Berlijn, maar ook van de allemaal artikelen die Serge in de jaren 1910 van Jaap van der Laan in de AS 130/131. van de zich ontluikende internationale anar- interactie tussen die locaties en personen. en 1911 in l’anarchie publiceerde onder de (HR) chistische beweging, in de decennia vanaf de Butterworth schetst een spannend schemer- naam Le Retif (De Weerspannige). Dit Parijse Victor Serge, De Weerspannige. Het sociale opstand van de Parijse Commune tot aan de gebied van anarchisten, revolutionairen, blad was toen de spreekbuis van de radicaal- lichaam van de autoriteit raken; Typemachine, Eerste Wereldoorlog. Butterworth beschrijft obscure journalisten, politiespionnen, bom- individualisten in de anarchistische bewe- postbus 30, 9000 Gent (www.typemachine.be); dit niet chronologisch, maar springt voortdu- menleggers en verklikkers. De lezer waant ging in Frankrijk. De artikelen zijn strijdlus- 116 pag.; 3,95 euro. (Waarschijnlijk te verkrijgen rend heen en weer tussen diverse Europese zich in het anarchistische milieu van laat- tig en revolutionair van toon, maar de hoon bij Het Fort, Amsterdam, De Rooie Rat, Utrecht hoofdsteden, tijdstippen en personen. Hij negentiende eeuwse romans over het anar- geldt niet alleen de staat, de kapitalisten en al en Rosa, Groningen). volgt onder anderen Kropotkin in Londen, chisme, zoals The Secret Agent van Joseph hun hielenlikkers. Ook de arbeidersbewe- Vera Figner in Zürich, de opkomst van Conrad, The Man Who was Thursday van G.K. ging , en zeker het aan het anarchisme ver- PRINS BERNHARD Malatesta als internationale figuur en hij Chesterton of Hartmann The Anarchist van wante syndicalisme, moet het bij Serge ont- Het is ontegenzeggelijk een imponerend beschrijft de lotgevallen van gevluchte of Edward Douglas Fawcett. gelden. boek, maar de kritiek van historicus Lambert gevangen communards en de beweging van Het anarchisme van de daad van die dagen, In de ogen van de individueel-anarchisten is Giebels in het Historisch Nieuwsblad op Russische nihilisten in exile. Daarnaast veroorzaakte onrust bij pers en publiek en het proletariaat verre van heilig. De arbeiders Annejet van der Zijl, de schrijfster van de plaatst hij de ontwikkeling van de anarchisti- was juist daarom vaak de inspiratiebron voor laten zich ofwel bedriegen door godsdienst biografie van Bernhard Prinz zur Lippe- sche ideeën in de context van die tijd. Zo dit soort romans. Zo gebruikte Joseph Conrad en nationalisme, dan wel in slaap sussen Biesterfeld, is geheel terecht . Want in feite is maakt hij duidelijk dat de brede internatio- bijvoorbeeld een mislukte anarchistische door reformistische vakbondsleiders en poli- het slechts een halve biografie die feitelijk na nale anarchistische beweging van rond 1890, bomaanslag op het Greenwich Observatorium tici. En misschien is het wel veelzeggend dat de Tweede Wereldoorlog eindigt. Na negen onder meer een gevolg is van de opkomst en in 1894 (de reden voor deze aanslag blijft enkelen van de anarchisten en syndicalisten boeiende hoofdstukken raffelt Van der Zijl de ondergang van de Commune van Parijs, de onduidelijk), voor zijn roman The Secret die met naam en toenaam door Serge naoorlogse periode van ruim een halve eeuw tsaristische repressie in Rusland, de vervol- Agent. genoemd worden tijdens of kort na de Grote in een miniem slothoofdstukje af. Daardoor ging van de nihilisten aldaar, en het uitzwer- Butterworth vindt dat dit destijds gevreesde, Oorlog van 1914-1918 overstapten naar de komen beruchte affaires als die van Greet ven van revolutionairen naar elders in Europa traditioneel duistere beeld, geen recht doen extreemnationalistische beweging Action Hofmans en van Lockheed er bekaaid vanaf.

70 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 71 BOEKBESPREKINGEN en naar de Verenigde Staten. aan het anarchisme en hij benadrukt dan ook Française, aldus de vertaler van deze bundel In het midden van dit alles figureert de positieve invloed die het anarchistisch die tevens een informatieve inleiding DE GROTE SAMENZWERING Rachkovsky, een naar de geheime dienst gedachtengoed in die decennia heeft gehad schreef. De Russische politiespion Peter Rachkovsky, overgelopen nihilist, wiens loopbaan hij op bijvoorbeeld literatuur, kunst, wetenschap Het was mijn eerste kennismaking met de werkzaam voor de Russische geheime dienst nauwkeurig weet te reconstrueren. Volgens (evolutietheorie) en politiek. vroege teksten van Serge die als uiting van Okhrana, reisde in 1883 met een speciale Rachkovsky wijzen de vele internationale Dat uiteindelijk Rachkovsky’s Okhrana, maar een strijd zonder compromissen tegen alle opdracht van St. Petersburg naar Parijs. De connecties tussen revolutionairen en politie- ook andere geheime diensten en politie er autoriteiten en een wijdverbreide kudde- Okhrana, maar ook geheime diensten in ke activisten, in steden als Londen en Zürich, niet in slagen de ‘samenzwering’ te ontrafe- mentaliteit meer dan eens doen denken aan Frankrijk, Engeland en Duitsland, meenden op een internationale anarchistische samen- len, zal geen verbazing wekken. Butterworth het individualistische anarchisme van jonge- dat de ‘internationaal georganiseerde anar- zwering. Het door Johann Most gepropa- beschrijft ook de teloorgang van de anarchis- renbladen als Alarm en De Moker in de jaren chistische samenzwering’ moest worden geerde anarchisme van de daad, maar met tische beweging na de eeuwwisseling. Of twintig en dertig in Nederland. opgerold. Rachkovsky moest vanuit Parijs de name de aanslagen die door anarchisten Rachkovsky dat nog mee heeft gemaakt is Serge, geboren als Victor Kibaltchitch in internationale vertakkingen ervan in kaart gepleegd werden in de jaren na 1890, leken niet bekend. Zijn carrière raakte in het slop Brussel, raakte al jong betrokken bij de anar- brengen. In zijn dienst werkten tientallen zijn vermoedens te bevestigen. Zürich moest en van hem is nooit meer iets vernomen. chistische beweging, eerst in België en nadien spionnen en infiltranten, die alle geledingen het centrum van de samenzwering zijn en (MS) in Parijs, waar hij korte tijd als hoofdredac- van de anarchistische beweging op de voet volgens Rachkovsky was Kropotkin de man Alex Butterworth, The World That Never Was - teur van l’anarchie fungeerde. Het blad soli- probeerden te volgen, maar met name ge die aan de touwtjes trok. A True Story of Dreamers, Schemers, Anarchists dariseerde zich met sommige zich anarchist vluchtte Russische nihilisten, voormalige Met name de vermenging van diverse verha- and Secret Agents; Londen, The Bodley Head noemende roofovervallers, onder wie de communards en bekende anarchistische figu- len maakt dit boek zo veel boeiender dan een 2010; geb; 482pag., 37,95 euro. zogeheten Autobandieten van Bonnot. Het ren als Peter Kropotkin, Louise Michel, Vera traditionele biografie of geschiedenis van een resulteerde onder meer in een jarenlange Figner en Elisée Reclus werden nauwlettend beweging. De lezer volgt niet chronologisch VICTOR SERGE gevangenisstraf voor Serge. in de gaten gehouden. het leven van een bepaalde persoon of groe- EN HET INDIVIDUEEL-ANARCHISME Na zijn vrijlating verhuisde hij naar Spanje Deze activiteiten van de fanatieke Rachkovsky pering, maar krijgt een intrigerend verweven Op de boekenbeurs in Gent in 2010 kocht ik en koos daar voor het syndicalisme. Voor de plaatst de Britse historicus Alex Butterworth beeld van levens, ideeën en connecties van een mooi verzorgde bundel met zeventien rest van zijn opmerkelijke levensverhaal en in zijn boek The World That Never Was tegen diverse anarchisten, in Londen, Parijs, teksten van Victor Serge (1890-1947), bijna politieke keuzes verwijs ik naar het artikel de achtergrond van een gedetailleerd beeld Moskou, Wenen en Berlijn, maar ook van de allemaal artikelen die Serge in de jaren 1910 van Jaap van der Laan in de AS 130/131. van de zich ontluikende internationale anar- interactie tussen die locaties en personen. en 1911 in l’anarchie publiceerde onder de (HR) chistische beweging, in de decennia vanaf de Butterworth schetst een spannend schemer- naam Le Retif (De Weerspannige). Dit Parijse Victor Serge, De Weerspannige. Het sociale opstand van de Parijse Commune tot aan de gebied van anarchisten, revolutionairen, blad was toen de spreekbuis van de radicaal- lichaam van de autoriteit raken; Typemachine, Eerste Wereldoorlog. Butterworth beschrijft obscure journalisten, politiespionnen, bom- individualisten in de anarchistische bewe- postbus 30, 9000 Gent (www.typemachine.be); dit niet chronologisch, maar springt voortdu- menleggers en verklikkers. De lezer waant ging in Frankrijk. De artikelen zijn strijdlus- 116 pag.; 3,95 euro. (Waarschijnlijk te verkrijgen rend heen en weer tussen diverse Europese zich in het anarchistische milieu van laat- tig en revolutionair van toon, maar de hoon bij Het Fort, Amsterdam, De Rooie Rat, Utrecht hoofdsteden, tijdstippen en personen. Hij negentiende eeuwse romans over het anar- geldt niet alleen de staat, de kapitalisten en al en Rosa, Groningen). volgt onder anderen Kropotkin in Londen, chisme, zoals The Secret Agent van Joseph hun hielenlikkers. Ook de arbeidersbewe- Vera Figner in Zürich, de opkomst van Conrad, The Man Who was Thursday van G.K. ging , en zeker het aan het anarchisme ver- PRINS BERNHARD Malatesta als internationale figuur en hij Chesterton of Hartmann The Anarchist van wante syndicalisme, moet het bij Serge ont- Het is ontegenzeggelijk een imponerend beschrijft de lotgevallen van gevluchte of Edward Douglas Fawcett. gelden. boek, maar de kritiek van historicus Lambert gevangen communards en de beweging van Het anarchisme van de daad van die dagen, In de ogen van de individueel-anarchisten is Giebels in het Historisch Nieuwsblad op Russische nihilisten in exile. Daarnaast veroorzaakte onrust bij pers en publiek en het proletariaat verre van heilig. De arbeiders Annejet van der Zijl, de schrijfster van de plaatst hij de ontwikkeling van de anarchisti- was juist daarom vaak de inspiratiebron voor laten zich ofwel bedriegen door godsdienst biografie van Bernhard Prinz zur Lippe- sche ideeën in de context van die tijd. Zo dit soort romans. Zo gebruikte Joseph Conrad en nationalisme, dan wel in slaap sussen Biesterfeld, is geheel terecht . Want in feite is maakt hij duidelijk dat de brede internatio- bijvoorbeeld een mislukte anarchistische door reformistische vakbondsleiders en poli- het slechts een halve biografie die feitelijk na nale anarchistische beweging van rond 1890, bomaanslag op het Greenwich Observatorium tici. En misschien is het wel veelzeggend dat de Tweede Wereldoorlog eindigt. Na negen onder meer een gevolg is van de opkomst en in 1894 (de reden voor deze aanslag blijft enkelen van de anarchisten en syndicalisten boeiende hoofdstukken raffelt Van der Zijl de ondergang van de Commune van Parijs, de onduidelijk), voor zijn roman The Secret die met naam en toenaam door Serge naoorlogse periode van ruim een halve eeuw tsaristische repressie in Rusland, de vervol- Agent. genoemd worden tijdens of kort na de Grote in een miniem slothoofdstukje af. Daardoor ging van de nihilisten aldaar, en het uitzwer- Butterworth vindt dat dit destijds gevreesde, Oorlog van 1914-1918 overstapten naar de komen beruchte affaires als die van Greet ven van revolutionairen naar elders in Europa traditioneel duistere beeld, geen recht doen extreemnationalistische beweging Action Hofmans en van Lockheed er bekaaid vanaf.

70 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 71 Giebels vraagt zich af waarom de Universiteit kolonel Pantchoulidzew met Michael Het interview waaraan bovenstaand frag- zich.’ Een inzicht waaraan je de vrijdenker van Amsterdam die half voltooide biografie Soltikow en de Abwehr gehad (zouden) heb- ment werd ontleend verscheen in De Gids 6-7 Anton Constandse ten voeten uit herkent. toch als proefschrift heeft aanvaard. De ben. In de literatuuropgave ontbreekt niet de van 1969, gewijd aan zijn zeventigste verjaar- In het hoofdstuk ‘Blijvende idealen’ in De schrijfster heeft zich tegen dit verwijt verde- geruchtmakende biografie die Wim Klin dag. Als je dan teruggaat naar de oorspron- bron komt Constandse te spreken over zijn digd met de verklaring dat haar nieuwsgie- kenberg in 1979 schreef, maar wel de onthul- kelijke bron, zie je dat Constandse daarin nog blijvende belangstelling voor het anarchisme, righeid bevredigd was nadat ze Bernhards lende serie artikelen die Igor Cornelissen in veel meer interessante uitspraken doet, waar- ook na het keerpunt door de Spaanse burger- jeugd, studietijd en entree in het Nederlandse 1980 in het weekblad Vrij Nederland publi- onder zeer persoonlijke. Zo beantwoordt hij oorlog. Zo verscheen in 1948 van zijn hand koningshuis had bestudeerd. Hoe dan ook ceerde over prinses Armgard en haar vriend. een vraag over zijn vermeende afscheid van een levensroman over Bakoenin (tweemaal blijft het halverwege afhaken van Van der Waarom? Omdat Van der Zijl Soltikows het anarchisme als volgt: ‘Het anarchisme is herdrukt), in 1969 Anarchisme van de daad (zes Zijl onbegrijpelijk en onbevredigend, want beweringen, onder meer over de zogeheten geen praktisch bruikbare methode gebleken drukken) en in 1979 Anarchisme inspiratie tot door intensief speurwerk heeft ze heel wat Stadhoudersbrief, van de hand wijst en in tijden van oorlog of revolutie. In zoverre vrijheid (twee drukken). Ook noemt hij uiter- onbekende historische feiten boven tafel Cornelissen deze serieus neemt? (Zie in dit heb ik me er dus van afgewend. Voor zover aard zijn tienjarige redacteurschap van de AS, gehaald. verband de boekbesprekingen in de AS 164.) het een leer is die de individuele ontplooiing sinds 1973. De AS bracht trouwens in 1979, Dat is haar naar eigen zeggen gelukt omdat (HR) bevordert, die aan de uiterste linkerzijde de ter gelegenheid van Constandses tachtigste ze de verhalen die Bernhard ooit via allerlei Annejet van der Zijl, Bernhard. Een verborgen vrijheidlievende richting versterkt en de verjaardag, editie 39/40 uit, Anton Constandse kanalen de wereld inbracht, consequent heeft geschiedenis; Querido Amsterdam 2010; 458 autoritaire tendensen tegengaat, die beseft en het anarchisme, met een inleiding van gecontroleerd. Zo vertelde hij, na eerdere pag.; geïll.; 27,95 euro. dat geen enkel beginsel tot in zijn consequen- Constandse zelf, getiteld Herinneringen. ontkenningen overigens, dat hij begin jaren ties is vol te houden zonder om te slaan in Daarin schrijft hij onder meer: ‘Mijn belang- dertig aspirant-lid was geworden van de SA een absolutistische visie – voor zover het stelling voor het anarchisme – dat me overi- en SS – de paramilitaire afdelingen van de ANTON CONSTANDSE: DE BRON anarchisme dat alles is, voel ik me er nog wel gens geenszins exclusief heeft beziggehou- nationaalsocialisten – om college te kunnen ‘Iedereen verandert. Ik ook. Op bepaalde mee verwant.’ den – dateert van ongeveer zestig jaar gele- lopen in Berlijn en er examen te kunnen punten zijn mijn denkbeelden onjuist geble- Verderop in het gesprek noemt Constandse den. Eigenlijk is ze van nog oudere datum. doen. Buiten het feit dat Bernhard toen wel ken, op kritieke ogenblikken heb ik sommige Nestor Machno als voorbeeld van een revo- Tijdens de eerste wereldoorlog studeerde ik degelijk was toegetreden tot de nazi-partij, concepties drastisch herzien. Wat dat betreft lutionair met wie hij zich goed zou kunnen voor onderwijzer, in Dordrecht en Den Haag, ontdekte Van der Zijl dat het door hem vormt de Spaanse burgeroorlog het grote identificeren. ‘Machno was een partizanen- en ik maakte al vroeg kennis met Multatuli, bedoelde examen zelfs nooit had bestaan! keerpunt in mijn leven. Toen bleek het nodig leider die een reeks revolutionaire bevrij- derhalve met de vrijdenkersbeweging De Voortdurend schiep hij mythes die niet blij- de staatloze idealen van het anarchisme op te dingsoorlogen voerde, waarbij het vernieti- Dageraad (opgericht in 1856) en aldus met ken te kloppen. Zo is er bijvoorbeeld de offeren aan het verzet tegen het fascisme. Een gen van buitenlandse imperialisten en kolo- Domela Nieuwenhuis en zijn autobiografie bewering dat de Nederlandse ambassadeur keuze dus van het kleinste kwaad tegen het nisten gepaard ging met het voeren van een Van christen tot anarchist.’ Zowel het artikel in Parijs hem dringend had uitgenodigd om grootste kwaad. Daarmee brak ik met de sociale omwenteling.’ Constandse zag Herinneringen in de AS als een van de twee kroonprinses Juliana en haar moeder te ont- grondslag van mijn eerste anarchistentijd die Machno als ‘één van de weinige anarchisten artikelen waarop ‘Blijvende idealen’ is geba- moeten. In werkelijkheid nam hij zelf het gebaseerd was op het principe céder un peu, die een leger, op basis van vrijwilligheid, wist seerd ontbreken overigens in Constandses initiatief en deed hij er alles aan om in contact c’est capituler beaucoup.’ Dit fragment uit een te organiseren en te disciplineren.’ Als de officiële bibliografie, zoals gepubliceerd in te komen met de Oranjes. van de zeldzame interviews met Anton interviewer, Gids-redacteur Theo Stibbe, Anton Constandse, leven tegen de stroom in Het best op dreef is Van der Zijl in de eerste Constandse over zijn leven is opgenomen in daarop vraagt of het criterium voor deelne- (1999). De beknopte bibliografie in de - oor hoofdstukken waarin ze beschrijft hoe de onlangs opnieuw uitgebrachte bundel De ming aan een bevrijdingsleger in de ogen van spronkelijke uitgave van De bron is in de nu Bernhard opgroeide in een adellijk milieu dat bron waaruit ik gedronken heb, waarin samen- Constandse dus vrijwilligheid is, antwoordt voorliggende heruitgave weggelaten onder ten tijde van de Weimarrepubliek een vol- steller Laurens van Krevelen – Constandses deze volmondig met ja. Stibbe: ‘Wat is dan verwijzing naar de ‘volledige bibliografie’ in strekt anachronisme was geworden. Ondanks uitgever bij Meulenhoff – na het overlijden uw bezwaar tegen de guerrillero’s in Zuid- Tegen de stroom in, maar het is goed om te zijn afkomst maakte Bernhard deel uit van van Constandse in 1985 boeiende stukken uit Amerika, of tegen Che Guevara?’ Constandse: weten dat ook die bibliografie dus niet vol- een naoorlogse generatie die weinig te ver- diens enorme oeuvre publiceerde zodat een ‘Geen enkel. Behalve dat grote waakzaam- ledig is. wachten had, een verloren generatie. Vandaar helder beeld van het intensieve en energieke heid tegen deze opvattingen – ook als die Wie De bron ter hand neemt zonder eerder dat hij alles aangreep om zich aan die doem leven van Constandse beschikbaar kwam. mijn opvattingen zijn – geboden is. Een der- werk van Constandse te kennen, zal ontdekte ontworstelen. Aan dat beeld is sindsdien weinig toege- gelijke opstandigheid gaat namelijk uit van ken hoe diens leven gevormd werd door Juist omdat Van der Zijl benadrukt hoe voegd, want Constandses biografie moet nog een gevoel van superioriteit. Men neemt de strijd voor de persoonlijke vrijheid. Con belangrijk Bernhards moeder Armgard in geschreven worden, zoals Rudolf de Jong in wapens in de hand om iets te vernietigen dat standse stond welhaast van nature erg wan- zijn leven was, verbaast het dat ze niet ingaat zijn inleiding (met enkele persoonlijke herin- men eigenlijk veracht. Maar een dergelijke trouwend tegenover de collectiviteit. ‘Het op de banden die Armgard en haar vriend neringen) bij de heruitgave terecht opmerkt. visie draagt alle kiemen van autoritarisme in enige tegenwicht tegen de meerderheid lijkt

72 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 73 Giebels vraagt zich af waarom de Universiteit kolonel Pantchoulidzew met Michael Het interview waaraan bovenstaand frag- zich.’ Een inzicht waaraan je de vrijdenker van Amsterdam die half voltooide biografie Soltikow en de Abwehr gehad (zouden) heb- ment werd ontleend verscheen in De Gids 6-7 Anton Constandse ten voeten uit herkent. toch als proefschrift heeft aanvaard. De ben. In de literatuuropgave ontbreekt niet de van 1969, gewijd aan zijn zeventigste verjaar- In het hoofdstuk ‘Blijvende idealen’ in De schrijfster heeft zich tegen dit verwijt verde- geruchtmakende biografie die Wim Klin dag. Als je dan teruggaat naar de oorspron- bron komt Constandse te spreken over zijn digd met de verklaring dat haar nieuwsgie- kenberg in 1979 schreef, maar wel de onthul- kelijke bron, zie je dat Constandse daarin nog blijvende belangstelling voor het anarchisme, righeid bevredigd was nadat ze Bernhards lende serie artikelen die Igor Cornelissen in veel meer interessante uitspraken doet, waar- ook na het keerpunt door de Spaanse burger- jeugd, studietijd en entree in het Nederlandse 1980 in het weekblad Vrij Nederland publi- onder zeer persoonlijke. Zo beantwoordt hij oorlog. Zo verscheen in 1948 van zijn hand koningshuis had bestudeerd. Hoe dan ook ceerde over prinses Armgard en haar vriend. een vraag over zijn vermeende afscheid van een levensroman over Bakoenin (tweemaal blijft het halverwege afhaken van Van der Waarom? Omdat Van der Zijl Soltikows het anarchisme als volgt: ‘Het anarchisme is herdrukt), in 1969 Anarchisme van de daad (zes Zijl onbegrijpelijk en onbevredigend, want beweringen, onder meer over de zogeheten geen praktisch bruikbare methode gebleken drukken) en in 1979 Anarchisme inspiratie tot door intensief speurwerk heeft ze heel wat Stadhoudersbrief, van de hand wijst en in tijden van oorlog of revolutie. In zoverre vrijheid (twee drukken). Ook noemt hij uiter- onbekende historische feiten boven tafel Cornelissen deze serieus neemt? (Zie in dit heb ik me er dus van afgewend. Voor zover aard zijn tienjarige redacteurschap van de AS, gehaald. verband de boekbesprekingen in de AS 164.) het een leer is die de individuele ontplooiing sinds 1973. De AS bracht trouwens in 1979, Dat is haar naar eigen zeggen gelukt omdat (HR) bevordert, die aan de uiterste linkerzijde de ter gelegenheid van Constandses tachtigste ze de verhalen die Bernhard ooit via allerlei Annejet van der Zijl, Bernhard. Een verborgen vrijheidlievende richting versterkt en de verjaardag, editie 39/40 uit, Anton Constandse kanalen de wereld inbracht, consequent heeft geschiedenis; Querido Amsterdam 2010; 458 autoritaire tendensen tegengaat, die beseft en het anarchisme, met een inleiding van gecontroleerd. Zo vertelde hij, na eerdere pag.; geïll.; 27,95 euro. dat geen enkel beginsel tot in zijn consequen- Constandse zelf, getiteld Herinneringen. ontkenningen overigens, dat hij begin jaren ties is vol te houden zonder om te slaan in Daarin schrijft hij onder meer: ‘Mijn belang- dertig aspirant-lid was geworden van de SA een absolutistische visie – voor zover het stelling voor het anarchisme – dat me overi- en SS – de paramilitaire afdelingen van de ANTON CONSTANDSE: DE BRON anarchisme dat alles is, voel ik me er nog wel gens geenszins exclusief heeft beziggehou- nationaalsocialisten – om college te kunnen ‘Iedereen verandert. Ik ook. Op bepaalde mee verwant.’ den – dateert van ongeveer zestig jaar gele- lopen in Berlijn en er examen te kunnen punten zijn mijn denkbeelden onjuist geble- Verderop in het gesprek noemt Constandse den. Eigenlijk is ze van nog oudere datum. doen. Buiten het feit dat Bernhard toen wel ken, op kritieke ogenblikken heb ik sommige Nestor Machno als voorbeeld van een revo- Tijdens de eerste wereldoorlog studeerde ik degelijk was toegetreden tot de nazi-partij, concepties drastisch herzien. Wat dat betreft lutionair met wie hij zich goed zou kunnen voor onderwijzer, in Dordrecht en Den Haag, ontdekte Van der Zijl dat het door hem vormt de Spaanse burgeroorlog het grote identificeren. ‘Machno was een partizanen- en ik maakte al vroeg kennis met Multatuli, bedoelde examen zelfs nooit had bestaan! keerpunt in mijn leven. Toen bleek het nodig leider die een reeks revolutionaire bevrij- derhalve met de vrijdenkersbeweging De Voortdurend schiep hij mythes die niet blij- de staatloze idealen van het anarchisme op te dingsoorlogen voerde, waarbij het vernieti- Dageraad (opgericht in 1856) en aldus met ken te kloppen. Zo is er bijvoorbeeld de offeren aan het verzet tegen het fascisme. Een gen van buitenlandse imperialisten en kolo- Domela Nieuwenhuis en zijn autobiografie bewering dat de Nederlandse ambassadeur keuze dus van het kleinste kwaad tegen het nisten gepaard ging met het voeren van een Van christen tot anarchist.’ Zowel het artikel in Parijs hem dringend had uitgenodigd om grootste kwaad. Daarmee brak ik met de sociale omwenteling.’ Constandse zag Herinneringen in de AS als een van de twee kroonprinses Juliana en haar moeder te ont- grondslag van mijn eerste anarchistentijd die Machno als ‘één van de weinige anarchisten artikelen waarop ‘Blijvende idealen’ is geba- moeten. In werkelijkheid nam hij zelf het gebaseerd was op het principe céder un peu, die een leger, op basis van vrijwilligheid, wist seerd ontbreken overigens in Constandses initiatief en deed hij er alles aan om in contact c’est capituler beaucoup.’ Dit fragment uit een te organiseren en te disciplineren.’ Als de officiële bibliografie, zoals gepubliceerd in te komen met de Oranjes. van de zeldzame interviews met Anton interviewer, Gids-redacteur Theo Stibbe, Anton Constandse, leven tegen de stroom in Het best op dreef is Van der Zijl in de eerste Constandse over zijn leven is opgenomen in daarop vraagt of het criterium voor deelne- (1999). De beknopte bibliografie in de - oor hoofdstukken waarin ze beschrijft hoe de onlangs opnieuw uitgebrachte bundel De ming aan een bevrijdingsleger in de ogen van spronkelijke uitgave van De bron is in de nu Bernhard opgroeide in een adellijk milieu dat bron waaruit ik gedronken heb, waarin samen- Constandse dus vrijwilligheid is, antwoordt voorliggende heruitgave weggelaten onder ten tijde van de Weimarrepubliek een vol- steller Laurens van Krevelen – Constandses deze volmondig met ja. Stibbe: ‘Wat is dan verwijzing naar de ‘volledige bibliografie’ in strekt anachronisme was geworden. Ondanks uitgever bij Meulenhoff – na het overlijden uw bezwaar tegen de guerrillero’s in Zuid- Tegen de stroom in, maar het is goed om te zijn afkomst maakte Bernhard deel uit van van Constandse in 1985 boeiende stukken uit Amerika, of tegen Che Guevara?’ Constandse: weten dat ook die bibliografie dus niet vol- een naoorlogse generatie die weinig te ver- diens enorme oeuvre publiceerde zodat een ‘Geen enkel. Behalve dat grote waakzaam- ledig is. wachten had, een verloren generatie. Vandaar helder beeld van het intensieve en energieke heid tegen deze opvattingen – ook als die Wie De bron ter hand neemt zonder eerder dat hij alles aangreep om zich aan die doem leven van Constandse beschikbaar kwam. mijn opvattingen zijn – geboden is. Een der- werk van Constandse te kennen, zal ontdekte ontworstelen. Aan dat beeld is sindsdien weinig toege- gelijke opstandigheid gaat namelijk uit van ken hoe diens leven gevormd werd door Juist omdat Van der Zijl benadrukt hoe voegd, want Constandses biografie moet nog een gevoel van superioriteit. Men neemt de strijd voor de persoonlijke vrijheid. Con belangrijk Bernhards moeder Armgard in geschreven worden, zoals Rudolf de Jong in wapens in de hand om iets te vernietigen dat standse stond welhaast van nature erg wan- zijn leven was, verbaast het dat ze niet ingaat zijn inleiding (met enkele persoonlijke herin- men eigenlijk veracht. Maar een dergelijke trouwend tegenover de collectiviteit. ‘Het op de banden die Armgard en haar vriend neringen) bij de heruitgave terecht opmerkt. visie draagt alle kiemen van autoritarisme in enige tegenwicht tegen de meerderheid lijkt

72 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 73 mij een zo groot mogelijke vrijheid voor de een sociaalanarchistische jeugdorganisatie.’ ging uitdragen en waarschuwde hij veelvul- Anton Constandse, De bron waaruit ik gedronken minderheid.’ In het hoofdstuk ‘School der Constandse was dus niet via de socialistische dig in woord en geschrift voor de gevolgen heb. Herinneringen van een vrijdenker. anarchie’ noemt hij Hendrik Ibsen als belang- arbeidersbeweging met het anarchisme in van de wapenwedloop, culminerend in zijn Kelderuitgeverij, Utrecht 2010; 133 pag.; 17,50 rijke inspirator van zijn jeugd. Hij haalt cita- aanraking gekomen, maar langs de weg van boek De Derde Wereldoorlog. Analyse van de euro. Verkrijgbaar via de boekhandel en te bestel- ten van Ibsen aan, die hem al vroeg motiveer- de letterkunde en de wijsbegeerte. Hij schrijft voorbereidingen (1980). Aan die trits heeft len per mail: [email protected]. den, zoals: ‘De staat moet weg! (…) Onder dat hij daardoor in zijn jongere jaren zweefde Constandse na 1945 voornamelijk nog zijn graaf het staatsbegrip! Een verandering der tussen het vrijheidlievende individualisme activiteiten voor het Humanistisch Verbond DE AUTOBANDIETEN regeringsvormen is niets anders dan een en het staatloze socialisme. ‘Er waren momen- en voor de Nederlandse Vereniging voor Volgend jaar is het honderd jaar geleden dat geknoei met graden – alles een beetje meer of ten dat ik me eigenlijk helemaal geen socia- Sexuele Hervorming (NVSH) toegevoegd. de ‘bende van Bonnot’ de schrik er in een beetje minder – alles tezamen dwaas- list voelde, uit afkeer van “de massa”. Ik Lezend in De bron kom je onvermijdelijk Frankrijk in brengt. Het is, in 1911, dat op heid.’ En: ‘Er zullen grotere dingen vallen realiseerde me dat de praktische uitvoering onder de indruk van de enorme schrijfpro- klaarlichte dag in Parijs een geldloper wordt dan de staat. Alle godsdienst zal vallen. Noch van het anarchosocialisme moest leiden tot ductie van Constandse, die hij zelf in 1979 al neergeschoten en overvallen, waarbij een de moraalbegrippen, noch de kunstvormen aanvaarding van het beginsel, dat bij stem- schatte op ‘niet minder, eerder meer, dan auto een rol vervult. Daarom spreekt men hebben een eeuwigheid in zich.’ Niettemin mingen de meerderheid de doorslag geeft, vijfduizend artikelen’ (inclusief zijn naoor- ook wel over ‘autobandieten’. De ‘bende’ noemt Constandse ook een (doopsgezinde) hoewel een vooruitziende minderheid toch logse journalistieke werk), waarbij nog zijn bestaat uit een aantal jongeren die op ver- predikant, S. Lulofs, als inspirerende leer- gelijk heeft. Kortom, dat ook zonder staat een ruim honderd boeken en brochures geteld schillende wijzen in verband zijn te brengen meester, die zijn leerlingen opvoedde tot vrije gemeenschap democratisch zou wezen. moeten worden, meer dan vijfhonderd essay- met het anarchisme. Zij bedrijven een ‘illega- zelfstandig denken. Deze dominee was op Daarop volgde de ontdekking dat elke maat- istische radiolezingen en zo’n drieduizend lisme’ als uiterste vorm van individueel- godsdienstig gebied bijna een vrijdenker, zo schappij een gedwongen organisatie is, van lezingen (er zijn jaren geweest, in het derde anarchisme. ontdekte Constandse. Hij geloofde wel in het de wieg tot het graf, en dat wij ons er niet en vierde decennium van de vorige eeuw, Indertijd is er veel over deze groep geschre- historisch bestaan van Christus, maar achtte buiten kunnen plaatsen. Wel ertegenover, in waarin hij wel honderdtwintig lezingen ven. Later is er zelfs een speelfilm over hen dit niet bewezen. Ook wist hij niet of het een voortdurende protesthouding, uit onbe- hield, vaak ver van huis, in het noorden des gemaakt. Hun einde valt in 1913. Enkele van boeddhisme eigenlijk niet beter was dan het hagen in de cultuur zelf.’ Maar dat leek lands). hen zijn ter dood veroordeeld (executies zijn christendom. Door Lulofs kwam Constandse Constandse toch te onvruchtbaar, terwijl het Mede door deze niet aflatende inzet is voltrokken). Bonnot zelf overlijdt aan een zelfs bij Nietzsche terecht, die drie decennia gemakkelijk kon uitlopen op nihilistisch que- Constandse voor veel anarchisten na Domela vuurgevecht met de politie. Op twee mensen voordien niet alleen God reeds had dood rulantisme. de bekendste Nederlandse representant van heeft het juridisch systeem wraak genomen, verklaard, maar ook de staat een ondier Gelukkig ontdekte hij al spoedig de vrijden- hun gedachtegoed geworden. Zelf was hij zoals op Eugène Dieudonné, want van een noemde, een nieuwe afgod. Op catechisatie kersbeweging, die hem een veel ruimer ter- daarover echter bescheiden. Zo schreef hij in ‘gerechtelijke dwaling’ is in hun geval geen ontwikkelde Constandse zich tot een vaardig rein bood voor bespiegelingen, vooral over de eerder aangehaalde editie van De Gids: ‘Ik sprake. Zo kent Dieudonné wel de leden van debater en al op zijn achttiende gaf hij zijn het godsdienstloze denken en een bevrijd heb nooit anders willen zijn dan een de groep, maar hij heeft verder niets te eerste eigen lezingen, voor toen zeer actieve ethisch oordeel. Ongeveer in dezelfde tijd, ambachtsman, wiens werktuig het woord maken met de overval van 1911, waarvan hij organisaties van jonge geheelonthouders. eind 1921, werd Constandse ook actief lid was. Geen letterkundige en geen politicus, als een van de daders wordt beschouwd. Hij Kom daar eens mee aan bij de jeugdige van de in 1904 op initiatief van Domela maar een onafhankelijke (en vaak individua- heeft een alibi van beton, wat genegeerd ‘indrinkers’ van tegenwoordig met hun Nieuwenhuis opgerichte Internationale Anti- listische) commentator, voor wie omgeving wordt. Hij wordt dan ook veroordeeld tot de ‘zuipketen’ en naar ‘comadrinken’ neigende Militaristische Vereniging. Zo stonden zijn en buitenwereld stof leverden tot overpein- doodstraf. Net voor het moment van ten uit- subcultuur. maatschappelijke activiteiten al vroeg in het zing, en vooral: tot reageren. Soms opstan- voerlegging van het vonnis, wordt zijn dood- Groot was in die jaren de verleiding om het teken van de drie terreinen die hij tot het dig, vaak in vrijheid analyserend, en gewoon- straf omgezet in een langdurige gevangenis- bolsjewisme met sympathie te begroeten, einde van het interbellum intensief zou ver- lijk afkerig van dienstbaarheid.’ Vele aan- straf en verbanning. vertelt Constandse. ‘Ik heb toen in de open- kennen en als geoefend spreker en ambitieu- sprekende voorbeelden daarvan zijn terug te De anarchist Anton Constandse (1899-1985) bare leeszaal wel ijverig De Tribune gelezen, ze publicist bijna van meet af aan ook zelf vinden in deze heruitgave, die lezers onge- schrijft over deze groep in 1935 de sociale maar daarnaast lag altijd De Vrije Socialist. Ik zou bedienen, in volgorde van toetreding: twijfeld zal weten te verleiden kennis te roman De Autobandieten. Dit boek wordt in begon me te verdiepen in Quacks meester- dat van de anarchisten, dat van de atheïsten nemen van andere hoogtepunten uit 1977 herdrukt door Uitgeverij Pamflet, maar werk over de socialisten en ontbrandde in (vrijdenkers) en het terrein van de antimilita- Constandses inspirerende oeuvre. zonder Constandses epiloog. Nu is er een geestdrift voor Michael Bakoenin. En nadat risten. Het boek is voorbeeldig verzorgd, op het nieuwe volledige herdruk uitgekomen met ik geleidelijk vernam dat in de Sovjet-Unie Na de Tweede Wereldoorlog is in organisato- omslag na. Dat had toch echt, zoals de oor- een ruime inleiding van Dick Gevers. Het is de anarchisten werden vervolgd, terwijl het risch verband alleen dat laatste uit beeld spronkelijke uitgave, gesierd moeten worden het enige Nederlandstalige boek over dit marxisme weinig bekoring voor me had, geraakt, al bleef hij in menig artikel zijn anti- met het in 1924 prachtig door Jan Wiegers onderwerp. zocht ik aan het einde van 1918 contact met militaristische (niet: pacifistische!) overtui- geschilderde portret van Constandse. (BCh) Constandse reconstrueert de historische fei-

74 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 75 mij een zo groot mogelijke vrijheid voor de een sociaalanarchistische jeugdorganisatie.’ ging uitdragen en waarschuwde hij veelvul- Anton Constandse, De bron waaruit ik gedronken minderheid.’ In het hoofdstuk ‘School der Constandse was dus niet via de socialistische dig in woord en geschrift voor de gevolgen heb. Herinneringen van een vrijdenker. anarchie’ noemt hij Hendrik Ibsen als belang- arbeidersbeweging met het anarchisme in van de wapenwedloop, culminerend in zijn Kelderuitgeverij, Utrecht 2010; 133 pag.; 17,50 rijke inspirator van zijn jeugd. Hij haalt cita- aanraking gekomen, maar langs de weg van boek De Derde Wereldoorlog. Analyse van de euro. Verkrijgbaar via de boekhandel en te bestel- ten van Ibsen aan, die hem al vroeg motiveer- de letterkunde en de wijsbegeerte. Hij schrijft voorbereidingen (1980). Aan die trits heeft len per mail: [email protected]. den, zoals: ‘De staat moet weg! (…) Onder dat hij daardoor in zijn jongere jaren zweefde Constandse na 1945 voornamelijk nog zijn graaf het staatsbegrip! Een verandering der tussen het vrijheidlievende individualisme activiteiten voor het Humanistisch Verbond DE AUTOBANDIETEN regeringsvormen is niets anders dan een en het staatloze socialisme. ‘Er waren momen- en voor de Nederlandse Vereniging voor Volgend jaar is het honderd jaar geleden dat geknoei met graden – alles een beetje meer of ten dat ik me eigenlijk helemaal geen socia- Sexuele Hervorming (NVSH) toegevoegd. de ‘bende van Bonnot’ de schrik er in een beetje minder – alles tezamen dwaas- list voelde, uit afkeer van “de massa”. Ik Lezend in De bron kom je onvermijdelijk Frankrijk in brengt. Het is, in 1911, dat op heid.’ En: ‘Er zullen grotere dingen vallen realiseerde me dat de praktische uitvoering onder de indruk van de enorme schrijfpro- klaarlichte dag in Parijs een geldloper wordt dan de staat. Alle godsdienst zal vallen. Noch van het anarchosocialisme moest leiden tot ductie van Constandse, die hij zelf in 1979 al neergeschoten en overvallen, waarbij een de moraalbegrippen, noch de kunstvormen aanvaarding van het beginsel, dat bij stem- schatte op ‘niet minder, eerder meer, dan auto een rol vervult. Daarom spreekt men hebben een eeuwigheid in zich.’ Niettemin mingen de meerderheid de doorslag geeft, vijfduizend artikelen’ (inclusief zijn naoor- ook wel over ‘autobandieten’. De ‘bende’ noemt Constandse ook een (doopsgezinde) hoewel een vooruitziende minderheid toch logse journalistieke werk), waarbij nog zijn bestaat uit een aantal jongeren die op ver- predikant, S. Lulofs, als inspirerende leer- gelijk heeft. Kortom, dat ook zonder staat een ruim honderd boeken en brochures geteld schillende wijzen in verband zijn te brengen meester, die zijn leerlingen opvoedde tot vrije gemeenschap democratisch zou wezen. moeten worden, meer dan vijfhonderd essay- met het anarchisme. Zij bedrijven een ‘illega- zelfstandig denken. Deze dominee was op Daarop volgde de ontdekking dat elke maat- istische radiolezingen en zo’n drieduizend lisme’ als uiterste vorm van individueel- godsdienstig gebied bijna een vrijdenker, zo schappij een gedwongen organisatie is, van lezingen (er zijn jaren geweest, in het derde anarchisme. ontdekte Constandse. Hij geloofde wel in het de wieg tot het graf, en dat wij ons er niet en vierde decennium van de vorige eeuw, Indertijd is er veel over deze groep geschre- historisch bestaan van Christus, maar achtte buiten kunnen plaatsen. Wel ertegenover, in waarin hij wel honderdtwintig lezingen ven. Later is er zelfs een speelfilm over hen dit niet bewezen. Ook wist hij niet of het een voortdurende protesthouding, uit onbe- hield, vaak ver van huis, in het noorden des gemaakt. Hun einde valt in 1913. Enkele van boeddhisme eigenlijk niet beter was dan het hagen in de cultuur zelf.’ Maar dat leek lands). hen zijn ter dood veroordeeld (executies zijn christendom. Door Lulofs kwam Constandse Constandse toch te onvruchtbaar, terwijl het Mede door deze niet aflatende inzet is voltrokken). Bonnot zelf overlijdt aan een zelfs bij Nietzsche terecht, die drie decennia gemakkelijk kon uitlopen op nihilistisch que- Constandse voor veel anarchisten na Domela vuurgevecht met de politie. Op twee mensen voordien niet alleen God reeds had dood rulantisme. de bekendste Nederlandse representant van heeft het juridisch systeem wraak genomen, verklaard, maar ook de staat een ondier Gelukkig ontdekte hij al spoedig de vrijden- hun gedachtegoed geworden. Zelf was hij zoals op Eugène Dieudonné, want van een noemde, een nieuwe afgod. Op catechisatie kersbeweging, die hem een veel ruimer ter- daarover echter bescheiden. Zo schreef hij in ‘gerechtelijke dwaling’ is in hun geval geen ontwikkelde Constandse zich tot een vaardig rein bood voor bespiegelingen, vooral over de eerder aangehaalde editie van De Gids: ‘Ik sprake. Zo kent Dieudonné wel de leden van debater en al op zijn achttiende gaf hij zijn het godsdienstloze denken en een bevrijd heb nooit anders willen zijn dan een de groep, maar hij heeft verder niets te eerste eigen lezingen, voor toen zeer actieve ethisch oordeel. Ongeveer in dezelfde tijd, ambachtsman, wiens werktuig het woord maken met de overval van 1911, waarvan hij organisaties van jonge geheelonthouders. eind 1921, werd Constandse ook actief lid was. Geen letterkundige en geen politicus, als een van de daders wordt beschouwd. Hij Kom daar eens mee aan bij de jeugdige van de in 1904 op initiatief van Domela maar een onafhankelijke (en vaak individua- heeft een alibi van beton, wat genegeerd ‘indrinkers’ van tegenwoordig met hun Nieuwenhuis opgerichte Internationale Anti- listische) commentator, voor wie omgeving wordt. Hij wordt dan ook veroordeeld tot de ‘zuipketen’ en naar ‘comadrinken’ neigende Militaristische Vereniging. Zo stonden zijn en buitenwereld stof leverden tot overpein- doodstraf. Net voor het moment van ten uit- subcultuur. maatschappelijke activiteiten al vroeg in het zing, en vooral: tot reageren. Soms opstan- voerlegging van het vonnis, wordt zijn dood- Groot was in die jaren de verleiding om het teken van de drie terreinen die hij tot het dig, vaak in vrijheid analyserend, en gewoon- straf omgezet in een langdurige gevangenis- bolsjewisme met sympathie te begroeten, einde van het interbellum intensief zou ver- lijk afkerig van dienstbaarheid.’ Vele aan- straf en verbanning. vertelt Constandse. ‘Ik heb toen in de open- kennen en als geoefend spreker en ambitieu- sprekende voorbeelden daarvan zijn terug te De anarchist Anton Constandse (1899-1985) bare leeszaal wel ijverig De Tribune gelezen, ze publicist bijna van meet af aan ook zelf vinden in deze heruitgave, die lezers onge- schrijft over deze groep in 1935 de sociale maar daarnaast lag altijd De Vrije Socialist. Ik zou bedienen, in volgorde van toetreding: twijfeld zal weten te verleiden kennis te roman De Autobandieten. Dit boek wordt in begon me te verdiepen in Quacks meester- dat van de anarchisten, dat van de atheïsten nemen van andere hoogtepunten uit 1977 herdrukt door Uitgeverij Pamflet, maar werk over de socialisten en ontbrandde in (vrijdenkers) en het terrein van de antimilita- Constandses inspirerende oeuvre. zonder Constandses epiloog. Nu is er een geestdrift voor Michael Bakoenin. En nadat risten. Het boek is voorbeeldig verzorgd, op het nieuwe volledige herdruk uitgekomen met ik geleidelijk vernam dat in de Sovjet-Unie Na de Tweede Wereldoorlog is in organisato- omslag na. Dat had toch echt, zoals de oor- een ruime inleiding van Dick Gevers. Het is de anarchisten werden vervolgd, terwijl het risch verband alleen dat laatste uit beeld spronkelijke uitgave, gesierd moeten worden het enige Nederlandstalige boek over dit marxisme weinig bekoring voor me had, geraakt, al bleef hij in menig artikel zijn anti- met het in 1924 prachtig door Jan Wiegers onderwerp. zocht ik aan het einde van 1918 contact met militaristische (niet: pacifistische!) overtui- geschilderde portret van Constandse. (BCh) Constandse reconstrueert de historische fei-

74 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 75 ten, schetst het sociale milieu, dat van de beschreven, onder wie Jules Bonnot. Hij orde, van toen en van nu, te doen om mensen schrijver achtereenvolgens territoriaal gericht individualistische anarchisten, waaruit de schetst de biografieën van de leden van deze te ‘breken’. Tot zover de uitgever. Het is terrorisme, ideologisch geïnspireerd terroris- ‘tragische bandieten’ voortkwamen, levert groep, alsmede hun onderlinge relaties en tevens het verhaal dat Méric vertelt. me en religieus gemotiveerd terrorisme. De persoonlijke portretten van de leden van de verwantschap met anderen uit verschillende Constandse doet hetzelfde, hoewel hij een aanpak is steeds als volgt. Eerst wordt het groep, geeft de motieven tot hun daden weer anarchistische milieus. Daarbij licht hij ook andere vertelvorm hanteert en het voordeel gedachtengoed behandeld, dan het extre- en rept over de rampzalige gevolgen van hun de wijze toe waarop zij bijvoorbeeld betrok- is dat hij het in het Nederlands doet… misme dat zich erop beroept en vervolgens handelen. Voor deze beschrijving kiest hij de ken zijn op het tijdschrift l’anarchie (opgericht Nu hoef je die laatste gedachtegang niet te het terrorisme dat daar weer uit voortvloeit. romanvorm. in 1905 door Albert Libertad), dat denkbeel- bestrijden om toch de vraag te stellen of het Het resultaat vond ik teleurstellend. Veel In de herdruk van 2010 plaatst Dick Gevers den uitdraagt van het individueel-anarchis- ‘illegalisme’ in de beschreven vorm kan bij- wordt aangestipt – soms nogal slordig – maar het ‘suïcidale protest’ van de rebellen in de me. Al doende schildert Méric de theorieën dragen aan het realiseren van een libertaire het blijft zonder veel samenhang en zonder sociaal-economische en politieke context van achter het ‘illegalisme’, waarmee ondermeer samenleving. Voor het antwoord op die vraag algemene analyse. De enorme verscheiden- die dagen en de jaren die eraan vooraf gaan. valsemunterij en stelen worden gerechtvaar- hangt het mede af van welke anarchistische heid van terrorisme is hier ongetwijfeld debet Zo spreekt Gevers over de ‘lois scélérates’ (de digd. Constandse zal hier het begrip ‘wan- ethiek men zich bedient. Wie meent dat die aan; Van Tillo constateert dit ook wel, maar Franse ‘worgwetten’) uit 1894, die het anar- hoopsredeneringen’ laten vallen. ethiek geen verschil maakt tussen doel en hij doet er weinig mee. Je komt marxisme, chisten praktisch onmogelijk moeten maken Het is duidelijk, de bedrijvers ervan hebben middelen, zal elk middel geoorloofd achten. anarchisme, nihilisme, fascisme, apartheid zich op enigerlei wijze als zodanig te mani- zich bewust buiten de gevestigde orde Wie daarentegen meent, dat de middelen tegen naast allerlei religieus fundamentalis- festeren. Die wetgeving vormt een reactie op geplaatst. Zij weigeren een toekomst die waarvan men zich bedient, het doel moeten me en maatschappelijk, politiek, economisch het zogenaamde ‘attentat-anarchisme’, dat bestaat uit het gesalarieerde slavendom. Zij uitstralen, zal geen middelen gebruiken die en wetenschappelijk fundamentalisme. zich eind negentiende eeuw manifesteerde. willen leven als anarchisten, hier en nu, zon- tegengesteld zijn aan waar het in een liber- Voorts tal van organisaties en landen in prak- Over dat type wetgeving verscheen in her- der te wachten op een hypothetische taire samenleving om gaat. tisch alle werelddelen, van Argentinië tot druk de brochure met drie korte teksten uit Revolutie. Méric vertolkt hun verhaal met Die discussie speelde zich toen af en is heden Spanje, via Egypte, Ierland, Israël enzovoort. 1898-1899, getiteld Les lois scélérates de 1893- sympathie, zonder in romanticisme te verval- zeker niet verstomd. (ThH) Echt veel wijzer word je er niet van, op inter- 1894. Drie auteurs gaan in op het proces van len, wat ook Constandse weet te vermijden. Constandse, Anton, De Autobandieten, met een net vind je vaak meer. wetgeving en op de fnuikende toepassing Hij vertelt het ook met de nodige venijnig- inleiding van Dick Gevers, Kelderuitgeverij – De Een enkel voorbeeld van onbevredigende ervan. Allemaal zeer herkenbaar in onze tijd. heid richting de heersende macht en het Vooruitgang, Utrecht/Amsterdam, 2010; 114 aanpak. Bij Spanje wordt de ETA behandeld. Een kleine twintig jaar later volgt evenwel de juridisch systeem waarvan die macht zich pag., 14,50 euro. Het is evident dat deze organisatie in de tijd volgende geweldsgolf. Als je zo’n woord bedient. Constandse drukt dit kort uit: de Méric, Victor, Les Bandits tragiques, Éditions Le dat de strijd tegen de dictatuur van Franco gebruikt lijkt het alsof je het over de Eerste guillotine roest niet… Flibustier, Marseille, 2010; 221 pag., 11,- euro. (die niet in 1931 maar in de burgeroorlog Wereldoorlog hebt, maar die wordt nog voor- Waarom zou je dit soort teksten opnieuw Pressensé, Francis de, Un juriste, Émile Pouget, 1936-1939 aan de macht kwam) ging, een bereid door legalisten… uitgeven? Is het allemaal niet te gedateerd? Les lois scélérates de 1893-1894, Éditions Le geheel andere beoordeling in de Spaanse Constandse baseert zich bij zijn beschrijving Dat is ook wat de uitgever van Mérics boek Flibustier, Marseille, 2008; 95 pag., 11,- euro. samenleving vond, dan thans onder een mede op het boek van Victor Méric (1876- zich in het voorwoord afvraagt. Door de democratisch bestel met autonomie voor het 1933) getiteld Les Bandits tragiques, dat voor daadwerkelijke heruitgave is het antwoord TERRORISME Baskenland. Met dit gegeven doet Van Tillo het eerst in 1926 is verschenen. Ook hiervan bekend. De tekst is interessant omdat deze, Het boek Extremisme*Terrorisme*Vrede Een niets. Dat hij de falangistenleider José Antonio kwam dit jaar een herdruk uit. Aan de inlei- aldus de uitgever, het volstrekt ontbreken weg naar hoop? van Gérard van Tillo werd Primo de Rivera identificeert met diens vader, ding van de uitgever bij die herdruk ontleen van rechtvaardig handelen door het juridisch vorig jaar gepresenteerd op een symposium de militaire dictator en in het register onder ik het volgende. systeem laat zien. Wat hier wordt belicht is van de Edmund-Husserl-Stichting waar de R opnam, laat ik maar zitten. Victor Méric (wiens werkelijke naam is Henri niet iets dat op zichzelf staat. behalve de auteur ook Hans Achterhuis en De laatste hoofdstukken behandelen respec- Coudon) houdt zich al vroeg op in de vrijge- Wanneer de gevestigde orde zich aangeval- Bob de Graaff een inleiding hielden. Deze tievelijk antiterreurbeleid, geweldloze bestrij- vochten Parijse kunstenaarkringen van len vindt, en zelfs als ze weet dat ze daar niet inleidingen zijn in een bundel verschenen. ding van het terrorisme en perspectief. De Montmartre en in allerlei anarchistische aan ten onder zal gaan – waarvan in het Van Tillo heeft een sympathieke maar niet schrijver wijst er terecht op dat staatsgeweld milieus. Hij werkt mee in redacties van ver- geval van de bende van Bonnot de leden erg bevredigende studie geschreven. Hij als antiterreurbeleid het terrorisme vaak verschillende anarchistische, antimilitaristische ervan ook zelf overtuigd zijn – dan nog wil geeft te veel en daardoor te weinig. Zijn stijl sterkt. Vooral in geweldloze bestrijding – ook en revolutionair socialistische tijdschriften. ze straffen, om daarmee een afschrikwek- is helaas moeizaam. Het eerste hoofdstuk is als regeringspolitiek – ziet hij ‘een weg naar Tevens schrijft hij een aantal boeken waarvan kend voorbeeld te stellen. En om dit te doen veelbelovend, veel begrippen over de drie hoop’, al haalt dit het vraagteken uit de Les Bandits tragiques er een is. moet ze zich net zo gewelddadig gedragen onderwerpen van het boek worden duidelijk ondertitel van het boek niet weg. Net als in het boek van Constandse wordt in als degenen die door haar worden veroor- gedefinieerd of omschreven. Het maakt het hoofdstuk hierover voor mij dit boek de geschiedenis van de jongeren deeld. Want uiteindelijk is het de gevestigde In de volgende hoofdstukken behandelt de heel interessant, ook al kom je, zeker als lezer

76 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 77 ten, schetst het sociale milieu, dat van de beschreven, onder wie Jules Bonnot. Hij orde, van toen en van nu, te doen om mensen schrijver achtereenvolgens territoriaal gericht individualistische anarchisten, waaruit de schetst de biografieën van de leden van deze te ‘breken’. Tot zover de uitgever. Het is terrorisme, ideologisch geïnspireerd terroris- ‘tragische bandieten’ voortkwamen, levert groep, alsmede hun onderlinge relaties en tevens het verhaal dat Méric vertelt. me en religieus gemotiveerd terrorisme. De persoonlijke portretten van de leden van de verwantschap met anderen uit verschillende Constandse doet hetzelfde, hoewel hij een aanpak is steeds als volgt. Eerst wordt het groep, geeft de motieven tot hun daden weer anarchistische milieus. Daarbij licht hij ook andere vertelvorm hanteert en het voordeel gedachtengoed behandeld, dan het extre- en rept over de rampzalige gevolgen van hun de wijze toe waarop zij bijvoorbeeld betrok- is dat hij het in het Nederlands doet… misme dat zich erop beroept en vervolgens handelen. Voor deze beschrijving kiest hij de ken zijn op het tijdschrift l’anarchie (opgericht Nu hoef je die laatste gedachtegang niet te het terrorisme dat daar weer uit voortvloeit. romanvorm. in 1905 door Albert Libertad), dat denkbeel- bestrijden om toch de vraag te stellen of het Het resultaat vond ik teleurstellend. Veel In de herdruk van 2010 plaatst Dick Gevers den uitdraagt van het individueel-anarchis- ‘illegalisme’ in de beschreven vorm kan bij- wordt aangestipt – soms nogal slordig – maar het ‘suïcidale protest’ van de rebellen in de me. Al doende schildert Méric de theorieën dragen aan het realiseren van een libertaire het blijft zonder veel samenhang en zonder sociaal-economische en politieke context van achter het ‘illegalisme’, waarmee ondermeer samenleving. Voor het antwoord op die vraag algemene analyse. De enorme verscheiden- die dagen en de jaren die eraan vooraf gaan. valsemunterij en stelen worden gerechtvaar- hangt het mede af van welke anarchistische heid van terrorisme is hier ongetwijfeld debet Zo spreekt Gevers over de ‘lois scélérates’ (de digd. Constandse zal hier het begrip ‘wan- ethiek men zich bedient. Wie meent dat die aan; Van Tillo constateert dit ook wel, maar Franse ‘worgwetten’) uit 1894, die het anar- hoopsredeneringen’ laten vallen. ethiek geen verschil maakt tussen doel en hij doet er weinig mee. Je komt marxisme, chisten praktisch onmogelijk moeten maken Het is duidelijk, de bedrijvers ervan hebben middelen, zal elk middel geoorloofd achten. anarchisme, nihilisme, fascisme, apartheid zich op enigerlei wijze als zodanig te mani- zich bewust buiten de gevestigde orde Wie daarentegen meent, dat de middelen tegen naast allerlei religieus fundamentalis- festeren. Die wetgeving vormt een reactie op geplaatst. Zij weigeren een toekomst die waarvan men zich bedient, het doel moeten me en maatschappelijk, politiek, economisch het zogenaamde ‘attentat-anarchisme’, dat bestaat uit het gesalarieerde slavendom. Zij uitstralen, zal geen middelen gebruiken die en wetenschappelijk fundamentalisme. zich eind negentiende eeuw manifesteerde. willen leven als anarchisten, hier en nu, zon- tegengesteld zijn aan waar het in een liber- Voorts tal van organisaties en landen in prak- Over dat type wetgeving verscheen in her- der te wachten op een hypothetische taire samenleving om gaat. tisch alle werelddelen, van Argentinië tot druk de brochure met drie korte teksten uit Revolutie. Méric vertolkt hun verhaal met Die discussie speelde zich toen af en is heden Spanje, via Egypte, Ierland, Israël enzovoort. 1898-1899, getiteld Les lois scélérates de 1893- sympathie, zonder in romanticisme te verval- zeker niet verstomd. (ThH) Echt veel wijzer word je er niet van, op inter- 1894. Drie auteurs gaan in op het proces van len, wat ook Constandse weet te vermijden. Constandse, Anton, De Autobandieten, met een net vind je vaak meer. wetgeving en op de fnuikende toepassing Hij vertelt het ook met de nodige venijnig- inleiding van Dick Gevers, Kelderuitgeverij – De Een enkel voorbeeld van onbevredigende ervan. Allemaal zeer herkenbaar in onze tijd. heid richting de heersende macht en het Vooruitgang, Utrecht/Amsterdam, 2010; 114 aanpak. Bij Spanje wordt de ETA behandeld. Een kleine twintig jaar later volgt evenwel de juridisch systeem waarvan die macht zich pag., 14,50 euro. Het is evident dat deze organisatie in de tijd volgende geweldsgolf. Als je zo’n woord bedient. Constandse drukt dit kort uit: de Méric, Victor, Les Bandits tragiques, Éditions Le dat de strijd tegen de dictatuur van Franco gebruikt lijkt het alsof je het over de Eerste guillotine roest niet… Flibustier, Marseille, 2010; 221 pag., 11,- euro. (die niet in 1931 maar in de burgeroorlog Wereldoorlog hebt, maar die wordt nog voor- Waarom zou je dit soort teksten opnieuw Pressensé, Francis de, Un juriste, Émile Pouget, 1936-1939 aan de macht kwam) ging, een bereid door legalisten… uitgeven? Is het allemaal niet te gedateerd? Les lois scélérates de 1893-1894, Éditions Le geheel andere beoordeling in de Spaanse Constandse baseert zich bij zijn beschrijving Dat is ook wat de uitgever van Mérics boek Flibustier, Marseille, 2008; 95 pag., 11,- euro. samenleving vond, dan thans onder een mede op het boek van Victor Méric (1876- zich in het voorwoord afvraagt. Door de democratisch bestel met autonomie voor het 1933) getiteld Les Bandits tragiques, dat voor daadwerkelijke heruitgave is het antwoord TERRORISME Baskenland. Met dit gegeven doet Van Tillo het eerst in 1926 is verschenen. Ook hiervan bekend. De tekst is interessant omdat deze, Het boek Extremisme*Terrorisme*Vrede Een niets. Dat hij de falangistenleider José Antonio kwam dit jaar een herdruk uit. Aan de inlei- aldus de uitgever, het volstrekt ontbreken weg naar hoop? van Gérard van Tillo werd Primo de Rivera identificeert met diens vader, ding van de uitgever bij die herdruk ontleen van rechtvaardig handelen door het juridisch vorig jaar gepresenteerd op een symposium de militaire dictator en in het register onder ik het volgende. systeem laat zien. Wat hier wordt belicht is van de Edmund-Husserl-Stichting waar de R opnam, laat ik maar zitten. Victor Méric (wiens werkelijke naam is Henri niet iets dat op zichzelf staat. behalve de auteur ook Hans Achterhuis en De laatste hoofdstukken behandelen respec- Coudon) houdt zich al vroeg op in de vrijge- Wanneer de gevestigde orde zich aangeval- Bob de Graaff een inleiding hielden. Deze tievelijk antiterreurbeleid, geweldloze bestrij- vochten Parijse kunstenaarkringen van len vindt, en zelfs als ze weet dat ze daar niet inleidingen zijn in een bundel verschenen. ding van het terrorisme en perspectief. De Montmartre en in allerlei anarchistische aan ten onder zal gaan – waarvan in het Van Tillo heeft een sympathieke maar niet schrijver wijst er terecht op dat staatsgeweld milieus. Hij werkt mee in redacties van ver- geval van de bende van Bonnot de leden erg bevredigende studie geschreven. Hij als antiterreurbeleid het terrorisme vaak verschillende anarchistische, antimilitaristische ervan ook zelf overtuigd zijn – dan nog wil geeft te veel en daardoor te weinig. Zijn stijl sterkt. Vooral in geweldloze bestrijding – ook en revolutionair socialistische tijdschriften. ze straffen, om daarmee een afschrikwek- is helaas moeizaam. Het eerste hoofdstuk is als regeringspolitiek – ziet hij ‘een weg naar Tevens schrijft hij een aantal boeken waarvan kend voorbeeld te stellen. En om dit te doen veelbelovend, veel begrippen over de drie hoop’, al haalt dit het vraagteken uit de Les Bandits tragiques er een is. moet ze zich net zo gewelddadig gedragen onderwerpen van het boek worden duidelijk ondertitel van het boek niet weg. Net als in het boek van Constandse wordt in als degenen die door haar worden veroor- gedefinieerd of omschreven. Het maakt het hoofdstuk hierover voor mij dit boek de geschiedenis van de jongeren deeld. Want uiteindelijk is het de gevestigde In de volgende hoofdstukken behandelt de heel interessant, ook al kom je, zeker als lezer

76 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 77 van de AS, vanzelfsprekendheden tegen. Van terrorisme is’ (p. 35). Wat is de maat voor suc- beeldagitatoren als de ultieme anarchistische alleen een groot propagandist van eigentijdse Tillo ontvouwt een heel scala van geweldloze ces? Als Schiphol zo bewaakt wordt dat ter- kunstenaars. beeldende kunst, hij was ook literair essayist activiteiten en bepleit contacten en gesprek- roristen besluiten een aanslag in Brussel te Het is een niet onbekende opvatting, die en dichter. ken tussen alle betrokkenen, dus ook met plegen , heeft Nederland dan succes geboekt? berust op de gedachte dat het gebruik van Daarnaast is Read bekend geworden als een terroristen. In plaats van een oorlog tegen het Met dergelijke vragen ging De Graaff door. bepaalde grafische technieken de mogelijk- erudiet anarchist, beïnvloed door de cultuur terrorisme te beginnen – met averechts resul- Hij kwam tenslotte tot het ethische punt. Als heid biedt om tegen lage kosten kunst te van het platteland, waar hij was geboren. taat – had Bush jr. zich na de elfde september we geen totalitaire staat willen dan moeten vermenigvuldigen en die op die manier Vandaar misschien dat de romantische con- beter tot de Arabische wereld kunnen wen- we risico’s van aanslagen accepteren. (RdJ) onder de aandacht van het volk te brengen. servatief die in de Eerste Wereldoorlog een den om daarmee het gesprek over de aansla- Gérard van Tillo, Extremisme*Terrorisme*Vrede Dit in tegenstelling tot het schilderij dat verklaard tegenstander werd van staat en gen en de motieven van de daders aan te Een weg naar hoop? Uitgeverij Voltaire/Edmund alleen maar door rijke elites kan worden aan- militarisme en het anarchisme omarmde, in gaan. ‘Zelfs als (…) het overleg (…) zich wel- Husserl-Stichting, ‘s-Hertogenbosch/Amsterdam, gekocht en daarom vrijwel nooit het volk 1953 een ridderschap aanvaardde, wat velen licht eindeloos zou voortslepen, is dat min- 2009; 198 pag.; geïll. bereikt. in de anarchistische beweging hem kwalijk der erg dan oorlogen en terreurdreiging (…) Hans Achterhuis, Bob de Graaff, Gérard van Maar ik denk dat Galova’s opvatting te namen. Halverwege de jaren zestig ontving waarvan het einde nog niet in zicht is’ (p. Tillo, Grenzen aan geweld, Symposium 2009, beperkt is, waardoor ze onvoldoende recht hij uit handen van prins Bernhard de Eras 159). Edmund Husserl-Stichting, Amsterdam 2010; 66 doet aan andere anarchistische kunstenaars, musprijs, wat mij toen verleidde tot een ve Op het symposium gaf Van Tillo een helder, pag.; geïll. bijvoorbeeld Chris Lebeau. Ook zijn er hiaten nijnige kritiek in het blad De Vrije. In die tijd en leesbaarder, exposé van de opzet en de (De Edmund Husserl-Stichting heeft een website in deze studie. Dada – niet alleen een literaire was ik overigens nauwelijks bekend met zijn aanpak van zijn studie. Veel van wat ik als met een interessante Nieuwsbrief, zie www. stroming! – dat via Theo van Doesburg con- pragmatisch-anarchistische opvattingen die ruis ervoer in zijn boek werd zo vermeden. Husserl.nl) necties had met jonge anarchisten als Anton in de AS van vandaag niet zouden misstaan. Maar ook enkele van zijn sympathieke idee- Constandse en Henk Eikeboom, komt in het Read is vooral in de periode 1937-1953 actief ën moesten vervallen. KUNST EN ANARCHISME geheel niet ter sprake, bladen als De Vrije geweest als anarchistisch publicist in het blad Hans Achterhuis behandelde twee studies Zeer welkom is de scriptie die Andrea Galova Socialist ten tijde van redacteur Gerhard Freedom en verwante uitgaven. Een van die over geweld; Mothers and Others van Sarah in het kader van haar studie kunstgeschiede- Rijnders en De Arbeider evenmin. Terecht artikelen, ‘The Philosophy of Freedom’ Blaffer Hrdy en Oorlogscultuur van Martin nis schreef en die ze in eigen beheer heeft wordt het anarchosocialistische Bevrijding (1940), inspireerde Murray Bookchin. Read van Creveld. De eerste auteur meent dat de uitgebracht. Galova behandelt ‘kunst en rond Bart de Ligt door Galova geprezen, stelt daarin dat sociale vooruitgang valt af te mens op grond van zijn oorspronkelijke anarchisme in Nederland tussen 1880 -1930’, maar juist dat maandblad toonde slechts lezen aan de mate van differentiatie in een natuur oorlog en geweld kan uitbannen, de zoals de ondertitel van deze studie luidt. sporadisch werk van anarchistische kunste- samenleving. Dat beginsel werd een van de tweede betoogt het tegenovergestelde. Allereerst geeft ze een uitgebreid historisch naars. Wat er aan beeld in de kolommen van bouwstenen van Bookchins ecologisch-anar- Achterhuis bewondert beide boeken maar overzicht van de anarchistische beweging en dat blad verscheen was overwegend ont- chisme in de jaren zestig. verwijt beide schrijvers hetzelfde. Geen van dan met name van de verschillende anarchis- leend aan buitenlandse bladen van progres- Dick Gevers van uitgeverij Iris vertaalde tweeën voldoet aan Poppers aanbeveling op tische tijdschriften. Vanzelfsprekend kijkt ze sief-burgerlijke signatuur. Prachtige spot- (met Bart Schellekens) een van de laatste zoek te gaan naar gegevens die je theorie daarbij vooral naar de grafische kunstenaars prenten, maar niet gemaakt door anarchisten teksten van Read en schreef er een informa- onderuit kunnen halen. die in die bladen de ruimte kregen om met en niet primair bedoeld voor het volk. tieve inleiding bij. Mijn anarchisme (1966) is Voor kritiek op Achterhuis eigen standpunt hun werk de kapitalistische samenleving te Niettemin ben ik blij met dit boekje. Het kan zeer leesbaar en kan beschouwd worden als – de mens is een ambivalent wezen, geweld bekritiseren en tegelijk de anarchistische voor velen een wegwijzer zijn voor een deels een overzicht van wat Read als belangwek- is wel te beheersen, maar niet uit te bannen strijd te ondersteunen. Het zou kunnen wor- nog onontgonnen terrein. Daarbij is het kend beschouwd in het anarchisme en dat – verwijs ik naar de bespreking van zijn eigen den samengevat onder de noemer ‘beeldagi- hoofdstukje over de symboliek van al die alles resulterend in ‘pragmatisch handelen boek Met alle geweld in de AS 169/170. tatie’, zoals de jong gestorven Hein van vooroorlogse kunst heel nuttig. Maar wat, tot dat heel geduldig en consequent gericht is op De belangwekkendste bijdrage aan het sym- Schendel die in de jaren zeventig in de AS slot, vindt Galova eigenlijk van de fotografie een revolutionair doel’. (HR) posium was voor mij die van Bob de Graaff. praktiseerde. die zich in diezelfde jaren twintig tot agitatie- Andrea Galova, Anarchisme breekt door in de Hij stelde de vraag naar het succes van de Het kan dan ook niet verbazen dat Galova de middel begon te ontwikkelen? beeldende kunst. Kunst en anarchisme in terreurbestrijding. We weten niet of de mil- voorkeur geeft aan de houten linosneden De visie op kunst van Herbert Read was Nederland tussen 1880-1930; uitgave in eigen jarden die daarin gestoken zijn goed besteed die vooral door jongerenbladen als Alarm en anders dan die van Galova. De Britse anar- beheer; Amsterdam 2010; geïll.; 104 pag.; 7,60 zijn. Geen regering kan ons dat vertellen. De Moker in de jaren twintig werden afge- chist Read (1893-1968) is wereldwijd bekend euro (email: [email protected]) Ook deskundigen kunnen het niet. Wat in het drukt en waaraan namen als Frans Masereel, geworden als kunsthistoricus en kunstcriti- Herbert Read, Mijn anarchisme; Anarchistische ene geval goed werkt, hoeft dat niet te doen Albert Daenens (beiden overigens geboren cus. Een van zijn meest gelezen boeken, teksten nr 16; Uitgeverij Iris, P. Calandlaan 50 in een ander geval. En ‘het probleem van en getogen in België), Herman Schuurman en Education through Art uit 1943, is ook in het hs, 1065 KP Amsterdam,2009; 33 pag.; 4,50 contraterrorisme is dat we niet weten wat Luc Kisjes verbonden zijn. Gadova ziet deze Nederlands vertaald. Maar Read was niet euro.

78 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 79 van de AS, vanzelfsprekendheden tegen. Van terrorisme is’ (p. 35). Wat is de maat voor suc- beeldagitatoren als de ultieme anarchistische alleen een groot propagandist van eigentijdse Tillo ontvouwt een heel scala van geweldloze ces? Als Schiphol zo bewaakt wordt dat ter- kunstenaars. beeldende kunst, hij was ook literair essayist activiteiten en bepleit contacten en gesprek- roristen besluiten een aanslag in Brussel te Het is een niet onbekende opvatting, die en dichter. ken tussen alle betrokkenen, dus ook met plegen , heeft Nederland dan succes geboekt? berust op de gedachte dat het gebruik van Daarnaast is Read bekend geworden als een terroristen. In plaats van een oorlog tegen het Met dergelijke vragen ging De Graaff door. bepaalde grafische technieken de mogelijk- erudiet anarchist, beïnvloed door de cultuur terrorisme te beginnen – met averechts resul- Hij kwam tenslotte tot het ethische punt. Als heid biedt om tegen lage kosten kunst te van het platteland, waar hij was geboren. taat – had Bush jr. zich na de elfde september we geen totalitaire staat willen dan moeten vermenigvuldigen en die op die manier Vandaar misschien dat de romantische con- beter tot de Arabische wereld kunnen wen- we risico’s van aanslagen accepteren. (RdJ) onder de aandacht van het volk te brengen. servatief die in de Eerste Wereldoorlog een den om daarmee het gesprek over de aansla- Gérard van Tillo, Extremisme*Terrorisme*Vrede Dit in tegenstelling tot het schilderij dat verklaard tegenstander werd van staat en gen en de motieven van de daders aan te Een weg naar hoop? Uitgeverij Voltaire/Edmund alleen maar door rijke elites kan worden aan- militarisme en het anarchisme omarmde, in gaan. ‘Zelfs als (…) het overleg (…) zich wel- Husserl-Stichting, ‘s-Hertogenbosch/Amsterdam, gekocht en daarom vrijwel nooit het volk 1953 een ridderschap aanvaardde, wat velen licht eindeloos zou voortslepen, is dat min- 2009; 198 pag.; geïll. bereikt. in de anarchistische beweging hem kwalijk der erg dan oorlogen en terreurdreiging (…) Hans Achterhuis, Bob de Graaff, Gérard van Maar ik denk dat Galova’s opvatting te namen. Halverwege de jaren zestig ontving waarvan het einde nog niet in zicht is’ (p. Tillo, Grenzen aan geweld, Symposium 2009, beperkt is, waardoor ze onvoldoende recht hij uit handen van prins Bernhard de Eras 159). Edmund Husserl-Stichting, Amsterdam 2010; 66 doet aan andere anarchistische kunstenaars, musprijs, wat mij toen verleidde tot een ve Op het symposium gaf Van Tillo een helder, pag.; geïll. bijvoorbeeld Chris Lebeau. Ook zijn er hiaten nijnige kritiek in het blad De Vrije. In die tijd en leesbaarder, exposé van de opzet en de (De Edmund Husserl-Stichting heeft een website in deze studie. Dada – niet alleen een literaire was ik overigens nauwelijks bekend met zijn aanpak van zijn studie. Veel van wat ik als met een interessante Nieuwsbrief, zie www. stroming! – dat via Theo van Doesburg con- pragmatisch-anarchistische opvattingen die ruis ervoer in zijn boek werd zo vermeden. Husserl.nl) necties had met jonge anarchisten als Anton in de AS van vandaag niet zouden misstaan. Maar ook enkele van zijn sympathieke idee- Constandse en Henk Eikeboom, komt in het Read is vooral in de periode 1937-1953 actief ën moesten vervallen. KUNST EN ANARCHISME geheel niet ter sprake, bladen als De Vrije geweest als anarchistisch publicist in het blad Hans Achterhuis behandelde twee studies Zeer welkom is de scriptie die Andrea Galova Socialist ten tijde van redacteur Gerhard Freedom en verwante uitgaven. Een van die over geweld; Mothers and Others van Sarah in het kader van haar studie kunstgeschiede- Rijnders en De Arbeider evenmin. Terecht artikelen, ‘The Philosophy of Freedom’ Blaffer Hrdy en Oorlogscultuur van Martin nis schreef en die ze in eigen beheer heeft wordt het anarchosocialistische Bevrijding (1940), inspireerde Murray Bookchin. Read van Creveld. De eerste auteur meent dat de uitgebracht. Galova behandelt ‘kunst en rond Bart de Ligt door Galova geprezen, stelt daarin dat sociale vooruitgang valt af te mens op grond van zijn oorspronkelijke anarchisme in Nederland tussen 1880 -1930’, maar juist dat maandblad toonde slechts lezen aan de mate van differentiatie in een natuur oorlog en geweld kan uitbannen, de zoals de ondertitel van deze studie luidt. sporadisch werk van anarchistische kunste- samenleving. Dat beginsel werd een van de tweede betoogt het tegenovergestelde. Allereerst geeft ze een uitgebreid historisch naars. Wat er aan beeld in de kolommen van bouwstenen van Bookchins ecologisch-anar- Achterhuis bewondert beide boeken maar overzicht van de anarchistische beweging en dat blad verscheen was overwegend ont- chisme in de jaren zestig. verwijt beide schrijvers hetzelfde. Geen van dan met name van de verschillende anarchis- leend aan buitenlandse bladen van progres- Dick Gevers van uitgeverij Iris vertaalde tweeën voldoet aan Poppers aanbeveling op tische tijdschriften. Vanzelfsprekend kijkt ze sief-burgerlijke signatuur. Prachtige spot- (met Bart Schellekens) een van de laatste zoek te gaan naar gegevens die je theorie daarbij vooral naar de grafische kunstenaars prenten, maar niet gemaakt door anarchisten teksten van Read en schreef er een informa- onderuit kunnen halen. die in die bladen de ruimte kregen om met en niet primair bedoeld voor het volk. tieve inleiding bij. Mijn anarchisme (1966) is Voor kritiek op Achterhuis eigen standpunt hun werk de kapitalistische samenleving te Niettemin ben ik blij met dit boekje. Het kan zeer leesbaar en kan beschouwd worden als – de mens is een ambivalent wezen, geweld bekritiseren en tegelijk de anarchistische voor velen een wegwijzer zijn voor een deels een overzicht van wat Read als belangwek- is wel te beheersen, maar niet uit te bannen strijd te ondersteunen. Het zou kunnen wor- nog onontgonnen terrein. Daarbij is het kend beschouwd in het anarchisme en dat – verwijs ik naar de bespreking van zijn eigen den samengevat onder de noemer ‘beeldagi- hoofdstukje over de symboliek van al die alles resulterend in ‘pragmatisch handelen boek Met alle geweld in de AS 169/170. tatie’, zoals de jong gestorven Hein van vooroorlogse kunst heel nuttig. Maar wat, tot dat heel geduldig en consequent gericht is op De belangwekkendste bijdrage aan het sym- Schendel die in de jaren zeventig in de AS slot, vindt Galova eigenlijk van de fotografie een revolutionair doel’. (HR) posium was voor mij die van Bob de Graaff. praktiseerde. die zich in diezelfde jaren twintig tot agitatie- Andrea Galova, Anarchisme breekt door in de Hij stelde de vraag naar het succes van de Het kan dan ook niet verbazen dat Galova de middel begon te ontwikkelen? beeldende kunst. Kunst en anarchisme in terreurbestrijding. We weten niet of de mil- voorkeur geeft aan de houten linosneden De visie op kunst van Herbert Read was Nederland tussen 1880-1930; uitgave in eigen jarden die daarin gestoken zijn goed besteed die vooral door jongerenbladen als Alarm en anders dan die van Galova. De Britse anar- beheer; Amsterdam 2010; geïll.; 104 pag.; 7,60 zijn. Geen regering kan ons dat vertellen. De Moker in de jaren twintig werden afge- chist Read (1893-1968) is wereldwijd bekend euro (email: [email protected]) Ook deskundigen kunnen het niet. Wat in het drukt en waaraan namen als Frans Masereel, geworden als kunsthistoricus en kunstcriti- Herbert Read, Mijn anarchisme; Anarchistische ene geval goed werkt, hoeft dat niet te doen Albert Daenens (beiden overigens geboren cus. Een van zijn meest gelezen boeken, teksten nr 16; Uitgeverij Iris, P. Calandlaan 50 in een ander geval. En ‘het probleem van en getogen in België), Herman Schuurman en Education through Art uit 1943, is ook in het hs, 1065 KP Amsterdam,2009; 33 pag.; 4,50 contraterrorisme is dat we niet weten wat Luc Kisjes verbonden zijn. Gadova ziet deze Nederlands vertaald. Maar Read was niet euro.

78 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 79 ANARCHISTISCHE KLASSIEKER? tisme van de arbeidende bevolking, is met uitgever Auke van der Berg ‘het meest lullige kan het niet, zou je zeggen. Anarchisme loont niet en het leidt tot onheil enige goede wil nog wel aanvaardbaar, zijn boekje over de economische crisis’ (interview Wij zijn allemaal schuldig aan de economi- en verderf. Dat is de boodschap van de futo- strijdmethoden hebben echter met het anar- Leeuwarder Courant, 3 juli 2010). ‘We hebben sche malaise, zo stelt Schaap. De lezer die dit ristische roman Hartmann The Anarchist chisme als constructieve, progressieve bewe- het in vijf dagen geschreven en krijgen tot door de IJsbeerbank – ‘waar de klant niets (1892), geschreven door de toen zeventienja- ging weinig affiniteit. Anarchist Hartmann – onze vreugde alleen maar boze reacties,’ zo voorstelt en alles om winst draait’ – gespon- rige Edward Douglas Fawcett, verschenen in een soort combinatie van Professor Lupardi meldt hij. sorde boekje koopt, idem dito. Het feit dat de bloeitijd van de victoriaanse avonturenro- en anarchist van de daad Ravachol – zal uit- Icesave, DSB-bank, de huizenmarkt, ontsla- Drukkerij Noorderzon (‘Uw geld snel en man. Jules Verne (20.000 mijl onder zee) en eindelijk het onderspit delven, de held gen, aangekondigde bezuinigingen: zelden veilig gedrukt’) en de IJsbeerbank (‘Wij bie- Arthur Conan Doyle (auteur van Sherlock Stanley krijgt het meisje en alles blijft bij het heeft een crisis in het kapitalistische systeem den geen enkele dienst’), door middel van Holmes, maar ook van pre-fantasy als The oude. een snellere opeenvolging van over elkaar advertenties de lezer proberen over te halen Lost World) waren rond de eeuwwisseling Een spannend boek is het wel – knap werk duikelende gebeurtenissen gezien als in de tot investeren, plaatst de uitgave in een nogal populaire schrijvers in dit genre. van een zeventienjarige, waarin de auteur afgelopen twee jaar. Schaap ontvouwt in De discutabel licht, maar voor een ieder die zijn Een eerste druk van Hartmann The Anarchist iets van de toenmalige tijdgeest – vrees voor piramide van geluk op hilarische wijze het geld als sneeuw voor de zon wil zien ver- is uiterst zeldzaam (vraagprijs ongeveer 175 het anarchisme – weergeeft, maar vooral zijn systeem van de firma’s List & Bedrog: de dwijnen, absoluut een onmisbaar boekje. En euro), het werd na 1892 nooit herdrukt – eigen politieke keuze – de parlementaire weg banken – die u en uw geld lokken en het zeker zolang de ‘crisis’ duurt: uiterst actueel. slechts gedeeltelijk in een obscure sciencefic- naar het socialisme – duidelijk maakt. graag beleggen – om het vervolgens, met uw (MS) tionreeks in de jaren zeventig. Pas onlangs is Hartmann The Anarchist leest als een stripver- voorkennis, in de zakken van de Dagobert Jarich Schaap, De piramide van geluk, de financi- het door Tangent Books in zijn geheel haal in romanvorm. De strip als kunstvorm Ducks en Bul Supers van deze tijd te laten ële crisis in breder perspectief, derde druk (druk 1 opnieuw uitgegeven, met nieuwe illustraties bestond nog niet in 1892, maar het verhaal verdwijnen. U moet maar afwachten wat u en 2 zijn niet verschenen); Trottel Verlag, Berlin/ – in de stijl van Frans Masereel – waarmee zou zo afkomstig kunnen zijn uit het jaren- ervan terugziet. Zo werkt het systeem nu Amsterdam 2009; 64 pag., 10,- euro (te bestellen het boek haar negentiende-eeuwse karakter vijftig weekblad Kuifje, geheel in de trant van eenmaal. bij www.rozenbergps.com; zie ook www.ijsbeer- behoudt. de Blake & Mortimer klassiekers SOS Om één en ander in breder perspectief te bank.nl). De nieuwe uitgever noemt het boek een ver- Meteoren en Het gele teken. Dat het verhaal al plaatsen, beschrijft Schaap in uiterst sum- geten anarchistische klassieker. Dat klinkt in 1911 als basis diende voor één van de eer- miere vogelvlucht het ontstaan van het geld HET NIEUWE NEDERLAND goed, maar dekt niet de lading. Als prema- ste sciencefictionfilms, The Aerial Anarchists, en de geschiedenis van het bankieren: een EN DE ALGERIJNSE OORLOG ture sciencefictionroman is het boek zeker als is dan ook niet zo opmerkelijk. Helaas heeft geschiedenis van windhandel, niet-bestaand Niek Pas’ boeiende boek is gelukkig meer klassiek te typeren, maar is het anarchis- geen enkele kopie van de film de tijd door- geld en woekerwinsten, zo blijkt, waarbij er dan een beschrijving van de Algerijnse oor- tisch? staan. (MS) maar één winnaar is: de bank. log (1954-1962) alleen. In een breed opgezette Hoofdfiguur Rudolph Hartmann is een boos- Edward Douglas Fawcett, Hartmann The De oplossing van Schaap voor de crisis is analyse, opgebouwd vanuit politiek-sociale aardige anarchistische snoodaard, met al Anarchist, or The Doom of the Great City., 186 simpel: een economie die gekoppeld is aan en mentale ontwikkelingen in ons land en enige bomaanslagen op zijn geweten. Plaats pag., te bestellen via www.amazon.co.uk of www. een samenleving zorgt voor onevenwichtig- daarbuiten, laat hij zien hoe vanuit de dyna- van handeling is Londen, datum: 10 oktober tangentbooks.co.uk (UKprice 5,-pond). heid en dus levert een economie zonder mische jaren vijftig de dekolonisatie van 1920. Vanuit een soort Zeppelin, uitgerust samenleving de beste stabiliteitsfactor op. Algerije vorm krijgt. De nadruk ligt daarbij in met brandbommen, willen Hartmann en zijn DE PIRAMIDE VAN GELUK Utopisch? Niet volgens Schaap, want wie zijn boek sterk op de meer nationalistische kornuiten Londen bestoken en platbranden. De economische crisis wordt blijkbaar seri- nog langer aan dit systeem blijft vasthouden bevrijdingsbeweging FLN, het Front de Doel is niet alleen de machthebbers in het eus genomen, zo vernemen we uit de pers. is op voorhand een loser. Afschaffen dit Libération Nationale. De strijd met een ande- hart te treffen, maar ook de ‘swinish multi- Terwijl de crisis toch vooral een onlosmake- systeem, lijkt de boodschap, al stelt hij dit re rivaliserende bevrijdingsbeweging, het tude’ – het ‘klootjesvolk’ van begin vorige lijk met het kapitalistisch systeem verbonden niet met zoveel woorden. Schaap grossiert Mouvement National Algérien (MNA) van eeuw – een les te leren. Op de schroeiende wetmatigheid is. Dus is de vraag: hoe kijken weliswaar met formules en grafiekjes die zijn Messali Hadj, wordt wel aangestipt maar resten van de oude samenleving moet een we tegen de crisis aan en wat doen we er theorie ondersteunen, maar zijn verhaal over verschillen worden niet verder uitgewerkt. nieuw utopia worden gevestigd. Bij toeval mee? Dat vroeg ook uitgever Trottel Verlag de theorie van cijfers, gebruikt door econo- Eind jaren vijftig wordt de strijd in Algerije raakt de socialistische Labour-kandidaat (Berlijn/Amsterdam, verbonden aan Rozen men en bankiers, snijdt wel degelijk hout: die eerst nog vanuit een westers zwart-wit Stanley verzeild aan boord van het lucht- berg Publications te Amsterdam) zich af en ‘De grootste tekortkoming van cijfers is dat Koude Oorlogsdenken bekeken wordt, steeds schip. Zijn pogingen Hartmann op andere vroeg econometrist Jarich Schaap (eind jaren ze niets zeggen. 2 + 2 = 4. Maar pas als er let- meer verbonden met de strijd om mensen- gedachten te brengen leiden tot zinloze dis- zeventig maakte hij deel uit van de legenda- ters aan te pas komen, wordt het ingewik- rechten, burgerrechten en soldariteit op inter- cussies en Stanley moet machteloos toezien rische Friese actiegroep Swatte Jat) een ana- keld: 2 kuddes olifanten + 2 olifanten = nationale schaal. Om de Universele Rechten hoe Londen verandert in de hel van Dante. lyse te maken van de crisis. Het resultaat is onbekend.’ Schaap legt hiermee het kapitalis- van de Rechten van de Mens, aangenomen in De kritiek van Hartmann op het consumen- de uitgave De piramide van geluk, volgens tische systeem tot op het bot bloot. Simpeler 1948 en mede ondertekend door Frankrijk,

80 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 81 ANARCHISTISCHE KLASSIEKER? tisme van de arbeidende bevolking, is met uitgever Auke van der Berg ‘het meest lullige kan het niet, zou je zeggen. Anarchisme loont niet en het leidt tot onheil enige goede wil nog wel aanvaardbaar, zijn boekje over de economische crisis’ (interview Wij zijn allemaal schuldig aan de economi- en verderf. Dat is de boodschap van de futo- strijdmethoden hebben echter met het anar- Leeuwarder Courant, 3 juli 2010). ‘We hebben sche malaise, zo stelt Schaap. De lezer die dit ristische roman Hartmann The Anarchist chisme als constructieve, progressieve bewe- het in vijf dagen geschreven en krijgen tot door de IJsbeerbank – ‘waar de klant niets (1892), geschreven door de toen zeventienja- ging weinig affiniteit. Anarchist Hartmann – onze vreugde alleen maar boze reacties,’ zo voorstelt en alles om winst draait’ – gespon- rige Edward Douglas Fawcett, verschenen in een soort combinatie van Professor Lupardi meldt hij. sorde boekje koopt, idem dito. Het feit dat de bloeitijd van de victoriaanse avonturenro- en anarchist van de daad Ravachol – zal uit- Icesave, DSB-bank, de huizenmarkt, ontsla- Drukkerij Noorderzon (‘Uw geld snel en man. Jules Verne (20.000 mijl onder zee) en eindelijk het onderspit delven, de held gen, aangekondigde bezuinigingen: zelden veilig gedrukt’) en de IJsbeerbank (‘Wij bie- Arthur Conan Doyle (auteur van Sherlock Stanley krijgt het meisje en alles blijft bij het heeft een crisis in het kapitalistische systeem den geen enkele dienst’), door middel van Holmes, maar ook van pre-fantasy als The oude. een snellere opeenvolging van over elkaar advertenties de lezer proberen over te halen Lost World) waren rond de eeuwwisseling Een spannend boek is het wel – knap werk duikelende gebeurtenissen gezien als in de tot investeren, plaatst de uitgave in een nogal populaire schrijvers in dit genre. van een zeventienjarige, waarin de auteur afgelopen twee jaar. Schaap ontvouwt in De discutabel licht, maar voor een ieder die zijn Een eerste druk van Hartmann The Anarchist iets van de toenmalige tijdgeest – vrees voor piramide van geluk op hilarische wijze het geld als sneeuw voor de zon wil zien ver- is uiterst zeldzaam (vraagprijs ongeveer 175 het anarchisme – weergeeft, maar vooral zijn systeem van de firma’s List & Bedrog: de dwijnen, absoluut een onmisbaar boekje. En euro), het werd na 1892 nooit herdrukt – eigen politieke keuze – de parlementaire weg banken – die u en uw geld lokken en het zeker zolang de ‘crisis’ duurt: uiterst actueel. slechts gedeeltelijk in een obscure sciencefic- naar het socialisme – duidelijk maakt. graag beleggen – om het vervolgens, met uw (MS) tionreeks in de jaren zeventig. Pas onlangs is Hartmann The Anarchist leest als een stripver- voorkennis, in de zakken van de Dagobert Jarich Schaap, De piramide van geluk, de financi- het door Tangent Books in zijn geheel haal in romanvorm. De strip als kunstvorm Ducks en Bul Supers van deze tijd te laten ële crisis in breder perspectief, derde druk (druk 1 opnieuw uitgegeven, met nieuwe illustraties bestond nog niet in 1892, maar het verhaal verdwijnen. U moet maar afwachten wat u en 2 zijn niet verschenen); Trottel Verlag, Berlin/ – in de stijl van Frans Masereel – waarmee zou zo afkomstig kunnen zijn uit het jaren- ervan terugziet. Zo werkt het systeem nu Amsterdam 2009; 64 pag., 10,- euro (te bestellen het boek haar negentiende-eeuwse karakter vijftig weekblad Kuifje, geheel in de trant van eenmaal. bij www.rozenbergps.com; zie ook www.ijsbeer- behoudt. de Blake & Mortimer klassiekers SOS Om één en ander in breder perspectief te bank.nl). De nieuwe uitgever noemt het boek een ver- Meteoren en Het gele teken. Dat het verhaal al plaatsen, beschrijft Schaap in uiterst sum- geten anarchistische klassieker. Dat klinkt in 1911 als basis diende voor één van de eer- miere vogelvlucht het ontstaan van het geld HET NIEUWE NEDERLAND goed, maar dekt niet de lading. Als prema- ste sciencefictionfilms, The Aerial Anarchists, en de geschiedenis van het bankieren: een EN DE ALGERIJNSE OORLOG ture sciencefictionroman is het boek zeker als is dan ook niet zo opmerkelijk. Helaas heeft geschiedenis van windhandel, niet-bestaand Niek Pas’ boeiende boek is gelukkig meer klassiek te typeren, maar is het anarchis- geen enkele kopie van de film de tijd door- geld en woekerwinsten, zo blijkt, waarbij er dan een beschrijving van de Algerijnse oor- tisch? staan. (MS) maar één winnaar is: de bank. log (1954-1962) alleen. In een breed opgezette Hoofdfiguur Rudolph Hartmann is een boos- Edward Douglas Fawcett, Hartmann The De oplossing van Schaap voor de crisis is analyse, opgebouwd vanuit politiek-sociale aardige anarchistische snoodaard, met al Anarchist, or The Doom of the Great City., 186 simpel: een economie die gekoppeld is aan en mentale ontwikkelingen in ons land en enige bomaanslagen op zijn geweten. Plaats pag., te bestellen via www.amazon.co.uk of www. een samenleving zorgt voor onevenwichtig- daarbuiten, laat hij zien hoe vanuit de dyna- van handeling is Londen, datum: 10 oktober tangentbooks.co.uk (UKprice 5,-pond). heid en dus levert een economie zonder mische jaren vijftig de dekolonisatie van 1920. Vanuit een soort Zeppelin, uitgerust samenleving de beste stabiliteitsfactor op. Algerije vorm krijgt. De nadruk ligt daarbij in met brandbommen, willen Hartmann en zijn DE PIRAMIDE VAN GELUK Utopisch? Niet volgens Schaap, want wie zijn boek sterk op de meer nationalistische kornuiten Londen bestoken en platbranden. De economische crisis wordt blijkbaar seri- nog langer aan dit systeem blijft vasthouden bevrijdingsbeweging FLN, het Front de Doel is niet alleen de machthebbers in het eus genomen, zo vernemen we uit de pers. is op voorhand een loser. Afschaffen dit Libération Nationale. De strijd met een ande- hart te treffen, maar ook de ‘swinish multi- Terwijl de crisis toch vooral een onlosmake- systeem, lijkt de boodschap, al stelt hij dit re rivaliserende bevrijdingsbeweging, het tude’ – het ‘klootjesvolk’ van begin vorige lijk met het kapitalistisch systeem verbonden niet met zoveel woorden. Schaap grossiert Mouvement National Algérien (MNA) van eeuw – een les te leren. Op de schroeiende wetmatigheid is. Dus is de vraag: hoe kijken weliswaar met formules en grafiekjes die zijn Messali Hadj, wordt wel aangestipt maar resten van de oude samenleving moet een we tegen de crisis aan en wat doen we er theorie ondersteunen, maar zijn verhaal over verschillen worden niet verder uitgewerkt. nieuw utopia worden gevestigd. Bij toeval mee? Dat vroeg ook uitgever Trottel Verlag de theorie van cijfers, gebruikt door econo- Eind jaren vijftig wordt de strijd in Algerije raakt de socialistische Labour-kandidaat (Berlijn/Amsterdam, verbonden aan Rozen men en bankiers, snijdt wel degelijk hout: die eerst nog vanuit een westers zwart-wit Stanley verzeild aan boord van het lucht- berg Publications te Amsterdam) zich af en ‘De grootste tekortkoming van cijfers is dat Koude Oorlogsdenken bekeken wordt, steeds schip. Zijn pogingen Hartmann op andere vroeg econometrist Jarich Schaap (eind jaren ze niets zeggen. 2 + 2 = 4. Maar pas als er let- meer verbonden met de strijd om mensen- gedachten te brengen leiden tot zinloze dis- zeventig maakte hij deel uit van de legenda- ters aan te pas komen, wordt het ingewik- rechten, burgerrechten en soldariteit op inter- cussies en Stanley moet machteloos toezien rische Friese actiegroep Swatte Jat) een ana- keld: 2 kuddes olifanten + 2 olifanten = nationale schaal. Om de Universele Rechten hoe Londen verandert in de hel van Dante. lyse te maken van de crisis. Het resultaat is onbekend.’ Schaap legt hiermee het kapitalis- van de Rechten van de Mens, aangenomen in De kritiek van Hartmann op het consumen- de uitgave De piramide van geluk, volgens tische systeem tot op het bot bloot. Simpeler 1948 en mede ondertekend door Frankrijk,

80 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 81 kan de publieke opinie in Frankrijk niet heen. die daarmee het FLN wilden steunen), teach- flirt de politieke stilstand in de RKSP hadden bovenaf opgelegd worden, waarbij de ene Franse intellectuelen grijpen die Rechten ins (over bijvoorbeeld het thema geweld), willen doorbreken, ontpopten zich na de groep mensen de anderen voorschrijft hoe ze mede aan om geruchtmakende martelingen happenings (Niek Pas is ook de schrijver van oorlog tot bijzonder linkse, kritische intellec- moeten leven, voor diegene is een utopie een door de Fransen te veroordelen die de macht- een veel geprezen studie over Provo!) en tuelen. schrikbeeld. Zeker als verwezenlijking en hebbers, ook die van ambassades, het liefst in bezettingen van bedrijven en universiteiten In publicaties tegen de Algerijnse oorlog en instandhouding ook nog eens met geweld de doofpot stoppen. (bijvoorbeeld het Maagdenhuis). Niek Pas zijn gruwelen werd vaak verwezen naar de gepaard gaan. Frankrijk is in de jaren na de oorlog cultureel constateert terecht dat deze oude en nieuwe Tweede Wereldoorlog. Volgens Niek Pas illu- Van zo’n autoritaire en gewelddadige utopie en intellectueel nog een toonaangevende vormen de opkomst van afwijkende menin- streert het een karakteristieke trek die in is kapitalisme een van de duidelijkste voor- natie. Nederlandse academici, journalisten gen in het publieke domein aangeven: ‘Het Nederland in steeds toenemende mate zou beelden, maar vreemd genoeg ging het daar en activisten die zich sterk met de Franse cul- betekende een breuk met de oude op consen- gaan optreden: vervlechting van geschiede- in het geheel niet over in De erfenis van de tuur verbonden weten, krijgen op hun reizen sus gerichte maatschappelijke orde.’ Er werd nis en moraal. De Tweede Wereldoorlog is utopie. Naast de bekende utopische samenle- naar Parijs informatie van een Franse opposi- veelvuldig gedebatteerd over Nederland en méér dan toetsteen, meent hij, maar vooral vingen zoals beschreven door Plato en tie die zeer divers is en de Algerijnse oorlog de omringende (Derde)wereld met vaak ook ook hoeksteen van onze morele orde gewor- Thomas More kwamen in dat dikke boek met scherp veroordeelt. Het is het begin van het felle discussies over ideeën, politiek en poli- den. Vanaf de jaren zestig werd de herinne- name linkse, socialistische utopiën aan bod. ontstaan van een brede coalitie van linkse tieke strijd. Niek Pas: ‘Een non-conformisti- ring aan de Tweede Wereldoorlog tevens Ja ook daar kan het flink misgaan, zoals pacivisten, radicale republikeinen, linkse sche levenshouding won aan populariteit inzet van de roep om meer democratisering. helaas vele malen en op grote schaal geble- katholieken en protestanten in Nederland. met daaraan gekoppeld een progressieve Niek Pas: ‘De bezetting fungeerde als refe- ken is. Die wil actie maar ook afkeuring van het levenshouding.’ rentiepunt voor progressieve krachten die Ik was gelukkig niet de enige die vond dat Franse optreden door de Nederlandse rege- Niek Pas gaat ook uitgebreid in op de reacties zich verzetten tegen de als burgerlijk ervaren Achterhuis iets belangrijks vergeten was, bij ring. Die steunt echter president de Gaulle, op de Algerijnse kwestie in kringen van cultuur en de als vermolmd beschouwde zijn terechte kritiek op het autoritair streven houdt zich stil en is zelf verwikkeld met een socialistische en katholieke intelligentia. politieke structuren.’ naar zogenaamd ideale samenlevingen. Bij vrijheidsstrijd in de eigen kolonie Nederlands- Kenmerkend voor het protest was volgens Toen in 1962 Frankrijk en het FLN na moei- zijn lezingen over genoemd boek kreeg hij Indië. hem de politiek-ideologische diversiteit en zame onderhandelingen de akkoorden van heel wat keer te horen: maar kapitalisme, is Niek Pas toont duidelijk aan hoe de de, als positief ervaren, generationele mix Evian tekenden, volgde voor Algerije een dat dan geen utopie? Nederlandse pers (onder andere de Volkskrant binnen beide stromingen. overgangsfase naar onafhankelijkheid. Acties Ja, is het antwoord, na een lange zoektocht, en Vrij Nederland) en de opkomende televisie Diverse linkse stromingen, waaronder trots- in Nederland verflauwden. De bereidheid waarvan hij uitgebreid verslag doet in zijn (onder andere Achter het Nieuws en Brandpunt) kisten en anarchisten, zagen in de strijd in om actie te voeren verdween niet, maar ver- nieuwste boek: De utopie van de vrije markt. belangrijke vehicles waren bij het stimuleren Algerije duidelijke parallellen met de strijd legde zich soepel in de richting van de bevrij- Het boek, spannender dan zijn vorige boe- van meer bekendheid en informatie over de tegen het fascisme in het interbellum. Terecht dingsstrijd van de Portugese kolonie Angola: ken, bevat een kritische analyse, ja een ont- Algerijnse strijd. In een gelijktijdig proces besteedt Pas aandacht aan de linkse pacifist het Angola comité was een feit. maskering van het kapitalisme. Niet dat tekende zich bij pers en televisie een groei- Hein van Wijk, die als eerste aandacht vroeg Het boek van Niek Pas is een aanrader; het is zoiets nodig zou zijn voor anarchisten, die ende professionaliteit af met de sterke wil tot voor de verschrikkingen van de oorlog in jammer dat er niet ook illustraties in staan. het kapitalisme altijd fel bekritiseerd en onafhankelijke nieuwsgaring. Algerije. (DdW) bestreden hebben, maar het is wel enorm De wervende kracht van de tv bleek aan het De Tweede Wereldoorlog en de Koude Oor Niek Pas, Aan de wieg van het nieuwe Nederland. nuttig voor mensen die denken dat ondanks eind van de jaren vijftig toen een benefiet- log leidden in het sociaal-democratische Nederland en de Algerijnse oorlog 1954-1962; alles kapitalisme toch het beste economische avond van de Vpro voor Algerijnse vluchte- kamp tot grote verschillen. Sal Tas en Jacques Wereldbibliotheek, Amsterdam 2008; 207 pag.; systeem is – en die mensen zijn er vrij veel in lingen in Marokko Redt een Kind twee tot drie de Kadt evolueerden met hun nadruk op 18,- euro. een tijd dat zelfs GroenLinks en de SP zich miljoen kijkers trok. Vanaf de jaren zestig zou ‘elite’ en ‘verstand’ tot rabiate anticommunis- niet meer antikapitalistisch noemen. de televisie steeds meer, en met succes, inspe- ten waarvan de tekenen al voor de oorlog DE UTOPIE VAN DE HEBZUCHT Ook voor wie altijd al een felle tegenstander len op emoties van kijkers en het mobiliseren (Jordaanopstand!) zichtbaar waren. Voor hen Omdat ik bij ‘utopie’ denk aan een mooie van de kapitalistische vrije markt was kan dit van het publiek. was het duidelijk: de strijd in Algerije is een wereld, dus een zonder macht, zonder boek van Achterhuis interessant zijn. Ik heb Ook in de vormen van protest is een ontwik- strijd tegen het communisme. Het Sociaal- dwang, zonder belemmerende structuren, het achter elkaar uitgelezen, met het vermoe- keling waar te nemen. Eerst nog ‘klassiek’ Democratisch Centrum van de PvdA schaar- leken mij kapitalisme en utopie altijd lijn- den dat hier dan eindelijk een tip van de (pamflet, petitie, inzamelen van geld, kleding de zich wel achter de vrijheidstrijd, evenals recht tegenover elkaar te staan. Totdat ik De sluier opgetild wordt van wat mij al tijden of medicijnen) verbreden die protestvormen het linkse studentenblad Politeia. erfenis van de utopie van Hans Achterhuis las, intrigeert: hoe kan het toch dat dit economi- zich vanaf de jaren zestig met sit-ins (bijvoor- Linkse katholieken als Fons Hermans (de en hem hoorde spreken bij lezingen over dat sche systeem, ondanks alle ellende die er uit beeld rond het geruchtmakende valsemun- broer van) en hoogleraar Bernard Delfgaauw onderwerp. Ja, voor wie onder utopie een voortvloeit, wereldwijd succes heeft, en maar tersproces tegen Sal Santen en Michel Raptis die in de jaren dertig nog met hun fascisme- samenleving verstaat waarbij de idealen van blijft voortwoekeren?

82 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 83 kan de publieke opinie in Frankrijk niet heen. die daarmee het FLN wilden steunen), teach- flirt de politieke stilstand in de RKSP hadden bovenaf opgelegd worden, waarbij de ene Franse intellectuelen grijpen die Rechten ins (over bijvoorbeeld het thema geweld), willen doorbreken, ontpopten zich na de groep mensen de anderen voorschrijft hoe ze mede aan om geruchtmakende martelingen happenings (Niek Pas is ook de schrijver van oorlog tot bijzonder linkse, kritische intellec- moeten leven, voor diegene is een utopie een door de Fransen te veroordelen die de macht- een veel geprezen studie over Provo!) en tuelen. schrikbeeld. Zeker als verwezenlijking en hebbers, ook die van ambassades, het liefst in bezettingen van bedrijven en universiteiten In publicaties tegen de Algerijnse oorlog en instandhouding ook nog eens met geweld de doofpot stoppen. (bijvoorbeeld het Maagdenhuis). Niek Pas zijn gruwelen werd vaak verwezen naar de gepaard gaan. Frankrijk is in de jaren na de oorlog cultureel constateert terecht dat deze oude en nieuwe Tweede Wereldoorlog. Volgens Niek Pas illu- Van zo’n autoritaire en gewelddadige utopie en intellectueel nog een toonaangevende vormen de opkomst van afwijkende menin- streert het een karakteristieke trek die in is kapitalisme een van de duidelijkste voor- natie. Nederlandse academici, journalisten gen in het publieke domein aangeven: ‘Het Nederland in steeds toenemende mate zou beelden, maar vreemd genoeg ging het daar en activisten die zich sterk met de Franse cul- betekende een breuk met de oude op consen- gaan optreden: vervlechting van geschiede- in het geheel niet over in De erfenis van de tuur verbonden weten, krijgen op hun reizen sus gerichte maatschappelijke orde.’ Er werd nis en moraal. De Tweede Wereldoorlog is utopie. Naast de bekende utopische samenle- naar Parijs informatie van een Franse opposi- veelvuldig gedebatteerd over Nederland en méér dan toetsteen, meent hij, maar vooral vingen zoals beschreven door Plato en tie die zeer divers is en de Algerijnse oorlog de omringende (Derde)wereld met vaak ook ook hoeksteen van onze morele orde gewor- Thomas More kwamen in dat dikke boek met scherp veroordeelt. Het is het begin van het felle discussies over ideeën, politiek en poli- den. Vanaf de jaren zestig werd de herinne- name linkse, socialistische utopiën aan bod. ontstaan van een brede coalitie van linkse tieke strijd. Niek Pas: ‘Een non-conformisti- ring aan de Tweede Wereldoorlog tevens Ja ook daar kan het flink misgaan, zoals pacivisten, radicale republikeinen, linkse sche levenshouding won aan populariteit inzet van de roep om meer democratisering. helaas vele malen en op grote schaal geble- katholieken en protestanten in Nederland. met daaraan gekoppeld een progressieve Niek Pas: ‘De bezetting fungeerde als refe- ken is. Die wil actie maar ook afkeuring van het levenshouding.’ rentiepunt voor progressieve krachten die Ik was gelukkig niet de enige die vond dat Franse optreden door de Nederlandse rege- Niek Pas gaat ook uitgebreid in op de reacties zich verzetten tegen de als burgerlijk ervaren Achterhuis iets belangrijks vergeten was, bij ring. Die steunt echter president de Gaulle, op de Algerijnse kwestie in kringen van cultuur en de als vermolmd beschouwde zijn terechte kritiek op het autoritair streven houdt zich stil en is zelf verwikkeld met een socialistische en katholieke intelligentia. politieke structuren.’ naar zogenaamd ideale samenlevingen. Bij vrijheidsstrijd in de eigen kolonie Nederlands- Kenmerkend voor het protest was volgens Toen in 1962 Frankrijk en het FLN na moei- zijn lezingen over genoemd boek kreeg hij Indië. hem de politiek-ideologische diversiteit en zame onderhandelingen de akkoorden van heel wat keer te horen: maar kapitalisme, is Niek Pas toont duidelijk aan hoe de de, als positief ervaren, generationele mix Evian tekenden, volgde voor Algerije een dat dan geen utopie? Nederlandse pers (onder andere de Volkskrant binnen beide stromingen. overgangsfase naar onafhankelijkheid. Acties Ja, is het antwoord, na een lange zoektocht, en Vrij Nederland) en de opkomende televisie Diverse linkse stromingen, waaronder trots- in Nederland verflauwden. De bereidheid waarvan hij uitgebreid verslag doet in zijn (onder andere Achter het Nieuws en Brandpunt) kisten en anarchisten, zagen in de strijd in om actie te voeren verdween niet, maar ver- nieuwste boek: De utopie van de vrije markt. belangrijke vehicles waren bij het stimuleren Algerije duidelijke parallellen met de strijd legde zich soepel in de richting van de bevrij- Het boek, spannender dan zijn vorige boe- van meer bekendheid en informatie over de tegen het fascisme in het interbellum. Terecht dingsstrijd van de Portugese kolonie Angola: ken, bevat een kritische analyse, ja een ont- Algerijnse strijd. In een gelijktijdig proces besteedt Pas aandacht aan de linkse pacifist het Angola comité was een feit. maskering van het kapitalisme. Niet dat tekende zich bij pers en televisie een groei- Hein van Wijk, die als eerste aandacht vroeg Het boek van Niek Pas is een aanrader; het is zoiets nodig zou zijn voor anarchisten, die ende professionaliteit af met de sterke wil tot voor de verschrikkingen van de oorlog in jammer dat er niet ook illustraties in staan. het kapitalisme altijd fel bekritiseerd en onafhankelijke nieuwsgaring. Algerije. (DdW) bestreden hebben, maar het is wel enorm De wervende kracht van de tv bleek aan het De Tweede Wereldoorlog en de Koude Oor Niek Pas, Aan de wieg van het nieuwe Nederland. nuttig voor mensen die denken dat ondanks eind van de jaren vijftig toen een benefiet- log leidden in het sociaal-democratische Nederland en de Algerijnse oorlog 1954-1962; alles kapitalisme toch het beste economische avond van de Vpro voor Algerijnse vluchte- kamp tot grote verschillen. Sal Tas en Jacques Wereldbibliotheek, Amsterdam 2008; 207 pag.; systeem is – en die mensen zijn er vrij veel in lingen in Marokko Redt een Kind twee tot drie de Kadt evolueerden met hun nadruk op 18,- euro. een tijd dat zelfs GroenLinks en de SP zich miljoen kijkers trok. Vanaf de jaren zestig zou ‘elite’ en ‘verstand’ tot rabiate anticommunis- niet meer antikapitalistisch noemen. de televisie steeds meer, en met succes, inspe- ten waarvan de tekenen al voor de oorlog DE UTOPIE VAN DE HEBZUCHT Ook voor wie altijd al een felle tegenstander len op emoties van kijkers en het mobiliseren (Jordaanopstand!) zichtbaar waren. Voor hen Omdat ik bij ‘utopie’ denk aan een mooie van de kapitalistische vrije markt was kan dit van het publiek. was het duidelijk: de strijd in Algerije is een wereld, dus een zonder macht, zonder boek van Achterhuis interessant zijn. Ik heb Ook in de vormen van protest is een ontwik- strijd tegen het communisme. Het Sociaal- dwang, zonder belemmerende structuren, het achter elkaar uitgelezen, met het vermoe- keling waar te nemen. Eerst nog ‘klassiek’ Democratisch Centrum van de PvdA schaar- leken mij kapitalisme en utopie altijd lijn- den dat hier dan eindelijk een tip van de (pamflet, petitie, inzamelen van geld, kleding de zich wel achter de vrijheidstrijd, evenals recht tegenover elkaar te staan. Totdat ik De sluier opgetild wordt van wat mij al tijden of medicijnen) verbreden die protestvormen het linkse studentenblad Politeia. erfenis van de utopie van Hans Achterhuis las, intrigeert: hoe kan het toch dat dit economi- zich vanaf de jaren zestig met sit-ins (bijvoor- Linkse katholieken als Fons Hermans (de en hem hoorde spreken bij lezingen over dat sche systeem, ondanks alle ellende die er uit beeld rond het geruchtmakende valsemun- broer van) en hoogleraar Bernard Delfgaauw onderwerp. Ja, voor wie onder utopie een voortvloeit, wereldwijd succes heeft, en maar tersproces tegen Sal Santen en Michel Raptis die in de jaren dertig nog met hun fascisme- samenleving verstaat waarbij de idealen van blijft voortwoekeren?

82 de AS 171 – Brood en Spelen de AS 171 – Brood en Spelen 83 Terwijl de meeste utopiën bedacht zijn voor- voor mijzelf als filosoof graag stel. Het gaat Beste lezer(es), dat ze werden uitgevoerd (àls ze al werden er Spinoza om de menselijke en maatschap- uitgevoerd), lijkt de vrije markt een objectief pelijke verhoudingen zonder vooringeno- *In dit nummer 171 (Brood & Spelen) aandacht voor sport en spel. Hoewel ook proces, dat niemand heeft bedacht en waar- menheid te bestuderen, “mij er niet vrolijk de positieve aspecten van sportbeoefening aan de orde komen, ligt het accent op voor niemand verantwoordelijk is. Er zou over te maken, noch daarover te rouwen of de inbedding van sport in het hedendaagse consumptiekapitalisme. geen ‘kapitalistisch manifest’ bestaan. ze te verachten, maar enkel ze te begrijpen”. Hans Achterhuis ontdekte echter dat een Welnu, als we willen begrijpen hoe bepaalde *Dit themanummer is de derde aflevering van de 38ste jaargang. Eind van dit jaar dergelijk manifest wel degelijk bestaat: Atlas utopische beelden, ook na de kredietcrisis en verschijnt de vierde en laatste aflevering van 2010. In het vorige nummer de( AS Shrugged, een roman uit 1957, geschreven de verkiezingsoverwinning van Obama, niet 169/170, gecombineeerd met het Zeventiende Jaarboek Anarchisme) stond abu- door Ayn Rand, een in Amerika zeer invloed- alleen de Verenigde Staten maar ook de rest sievelijk 37ste jaargang vermeld. rijke schrijfster/filosofe die in Europa nau- van de wereld nog steeds in hun greep hou- welijks bekend is. Atlas Shrugged gaat over den, dan is het noodzakelijk dat we de utopie een elite van neoliberale utopisten die de van Ayn Rand bestuderen,’ aldus Hans *Wat betreft de illustraties: de houtsnede (1923) op het omslag is van Frans bestaande samenleving volledig kapotma- Achterhuis. Masereel, zo ook die op pag. 42 (fragment); de illustraties op pag. 52 en pag. 54 ken, waarna ze de nieuwe wereld van het Naast de ideeën van Ayn Rand behandelt zijn van de Franse striptekenaar Tardi, de tekening op pag. 17 is van ZAK ultrakapitalisme op kunnen bouwen. Het Achterhuis in dit boek het ontstaan van de (Jacques Moeraert), oorspronkelijk verschenen in De Morgen; van Walter boek geldt in de VS na de Bijbel als het marktmaatschappij, en de opvattingen over Grammaté is Der Rebell (1918) op pag. 37, van Werner Heldt is Aufmarsch der belangrijkste boek van de afgelopen eeuw. economie van Aristoteles, Adam Smith, Karl Nullen (1933) op pag. 4 en van Konstanty Maria Sopocko is Parademarsch (1932) Dit kapitalistisch manifest blijkt zelfs de Marx, John Maynard Keynes, Friedrich von op pag. 65. blauwdruk te vormen voor Milton Friedman Hayek en andere invloedrijke denkers. Het en zijn ‘Chicago Boys’, die in het Chili van boek sluit af met een hoofdstuk over de *Op 23 oktober 2010 vindt in Utrecht de anarchistische boekenmarkt plaats onder Pinochet gebruik hebben gemaakt van de ‘gerealiseerde utopie van de vrije markt’. de naam ‘Vrije boekenmarkt’. Info: [email protected] militaire coup om hun neoliberale utopie Allemaal zeer de moeite waard. Op 20 en 21 november 2010 wordt in Tilburg het jaarlijkse festival 2Dh5 georga- versneld in te kunnen voeren. En Ayn Rand Jammer vind ik het dat Achterhuis ook in dit niseerd. Onder meer zal aandacht besteed worden aan de religieus-anarchist Leo had een trouwe volgeling: Alan Greenspan, boek het begrip utopie een louter negatieve Tolstoj, die precies 100 jaar terug overleed. Info: www.2dh5.nl die tot 2006 president van de Amerikaanse betekenis geeft. Natuurlijk kán een utopie Zeer waarschijnlijk op zondagmiddag 26 november 2010 vindt de jaarlijkse Federal Reserve Bank was. autoritaire of gewelddadige kanten hebben, Domela-lezing plaats in het Ferdinand Domela Nieuwenhuis Museum in Het boek maakt duidelijk hoe anders veel maar dat is niet noodzakelijk zo. Je zou Heerenveen (0513-623408) Amerikanen denken, hoe het begrip vrijheid daarom op zijn minst twee soorten utopieën in het gangbare denken in de VS ontdaan is moeten onderscheiden, autoritaire en niet- *Alle afleveringen van het tijdschrift en overige uitgaven vande AS kunnen voor- van iedere vorm van solidariteit. De neolibe- autoritaire. Anarchisme blijft hèt voorbeeld delig besteld worden door gebruik te maken van onderstaande aanbieding(en): rale utopie van Ayn Rand staat lijnrecht van een gewenste wereld zonder autoritaire tegenover sociale maatregelen zoals het recht structuren – en dat geldt ook voor de weg er AANBIEDING 1: dit pakket omvat alle tot nu toe verschenen nummers, origineel op gezondheidszorg. Als er rechten moeten naartoe. Is het volgens Achterhuis gevaarlijk dan wel herdruk, plus het apart verschenen Eerste Jaarboek Anarchisme alsmede zijn, dan totaal andere, zoals het recht op naar zo’n wereld te streven? Een mooi onder- de onmisbare Bibliografie van de jaargangen 1 tot en met 26 van de AS voor 110,- wapenbezit. werp voor een volgend boek. euro (inclusief verzendkosten). Een nogal afstotelijk gedachtengoed. Maar Dit boek wil ik in elk geval van harte aanbe- AANBIEDING 2: met uitzondering van het Eerste Jaarboek Anarchisme en de Achterhuis zette zich over zijn weerzin heen. velen, ik ben er de wereld weer ietsje beter Bibliografie ontvangt u alle boeken en brochures die de AS inmiddels naast het ‘Het ultrakapitalistische mensbeeld van Ayn door gaan begrijpen. Nu nog haar verande- tijdschrift heeft uitgebracht (zie het overzicht Uitgaven hierna) voor 50,- euro Rand wees ik in het verleden instinctief zo ren – maar dat blijft waarschijnlijk voorlopig (inclusief verzendkosten). sterk af dat ik aan een serieuze bestudering een (mooie) utopische droom. (RW) AANBIEDING 3: alle uitgaven, zoals genoemd in aanbieding 2 plus het Eerste van het neoliberalisme als utopie niet toe- Hans Achterhuis, De utopie van de vrije markt, Jaarboek en de Bibliografie, ontvangt u voor 60,- euro (inclusief verzendkosten). kwam. Achteraf erken ik dat ik daarmee niet Lemniscaat, Rotterdam 2010; 320 pag.; 17,95 Bestellen via rekeningnummer 4460315 van de AS, postbus 43, 2750 AA voldeed aan het adagium van Spinoza dat ik euro. Moerkapelle, met vermelding van de gewenste aanbieding(en).

Redactie en administratie de AS.

84 de AS 171 – Brood en Spelen Terwijl de meeste utopiën bedacht zijn voor- voor mijzelf als filosoof graag stel. Het gaat Beste lezer(es), dat ze werden uitgevoerd (àls ze al werden er Spinoza om de menselijke en maatschap- uitgevoerd), lijkt de vrije markt een objectief pelijke verhoudingen zonder vooringeno- *In dit nummer 171 (Brood & Spelen) aandacht voor sport en spel. Hoewel ook proces, dat niemand heeft bedacht en waar- menheid te bestuderen, “mij er niet vrolijk de positieve aspecten van sportbeoefening aan de orde komen, ligt het accent op voor niemand verantwoordelijk is. Er zou over te maken, noch daarover te rouwen of de inbedding van sport in het hedendaagse consumptiekapitalisme. geen ‘kapitalistisch manifest’ bestaan. ze te verachten, maar enkel ze te begrijpen”. Hans Achterhuis ontdekte echter dat een Welnu, als we willen begrijpen hoe bepaalde *Dit themanummer is de derde aflevering van de 38ste jaargang. Eind van dit jaar dergelijk manifest wel degelijk bestaat: Atlas utopische beelden, ook na de kredietcrisis en verschijnt de vierde en laatste aflevering van 2010. In het vorige nummer de( AS Shrugged, een roman uit 1957, geschreven de verkiezingsoverwinning van Obama, niet 169/170, gecombineeerd met het Zeventiende Jaarboek Anarchisme) stond abu- door Ayn Rand, een in Amerika zeer invloed- alleen de Verenigde Staten maar ook de rest sievelijk 37ste jaargang vermeld. rijke schrijfster/filosofe die in Europa nau- van de wereld nog steeds in hun greep hou- welijks bekend is. Atlas Shrugged gaat over den, dan is het noodzakelijk dat we de utopie een elite van neoliberale utopisten die de van Ayn Rand bestuderen,’ aldus Hans *Wat betreft de illustraties: de houtsnede (1923) op het omslag is van Frans bestaande samenleving volledig kapotma- Achterhuis. Masereel, zo ook die op pag. 42 (fragment); de illustraties op pag. 52 en pag. 54 ken, waarna ze de nieuwe wereld van het Naast de ideeën van Ayn Rand behandelt zijn van de Franse striptekenaar Tardi, de tekening op pag. 17 is van ZAK ultrakapitalisme op kunnen bouwen. Het Achterhuis in dit boek het ontstaan van de (Jacques Moeraert), oorspronkelijk verschenen in De Morgen; van Walter boek geldt in de VS na de Bijbel als het marktmaatschappij, en de opvattingen over Grammaté is Der Rebell (1918) op pag. 37, van Werner Heldt is Aufmarsch der belangrijkste boek van de afgelopen eeuw. economie van Aristoteles, Adam Smith, Karl Nullen (1933) op pag. 4 en van Konstanty Maria Sopocko is Parademarsch (1932) Dit kapitalistisch manifest blijkt zelfs de Marx, John Maynard Keynes, Friedrich von op pag. 65. blauwdruk te vormen voor Milton Friedman Hayek en andere invloedrijke denkers. Het en zijn ‘Chicago Boys’, die in het Chili van boek sluit af met een hoofdstuk over de *Op 23 oktober 2010 vindt in Utrecht de anarchistische boekenmarkt plaats onder Pinochet gebruik hebben gemaakt van de ‘gerealiseerde utopie van de vrije markt’. de naam ‘Vrije boekenmarkt’. Info: [email protected] militaire coup om hun neoliberale utopie Allemaal zeer de moeite waard. Op 20 en 21 november 2010 wordt in Tilburg het jaarlijkse festival 2Dh5 georga- versneld in te kunnen voeren. En Ayn Rand Jammer vind ik het dat Achterhuis ook in dit niseerd. Onder meer zal aandacht besteed worden aan de religieus-anarchist Leo had een trouwe volgeling: Alan Greenspan, boek het begrip utopie een louter negatieve Tolstoj, die precies 100 jaar terug overleed. Info: www.2dh5.nl die tot 2006 president van de Amerikaanse betekenis geeft. Natuurlijk kán een utopie Zeer waarschijnlijk op zondagmiddag 26 november 2010 vindt de jaarlijkse Federal Reserve Bank was. autoritaire of gewelddadige kanten hebben, Domela-lezing plaats in het Ferdinand Domela Nieuwenhuis Museum in Het boek maakt duidelijk hoe anders veel maar dat is niet noodzakelijk zo. Je zou Heerenveen (0513-623408) Amerikanen denken, hoe het begrip vrijheid daarom op zijn minst twee soorten utopieën in het gangbare denken in de VS ontdaan is moeten onderscheiden, autoritaire en niet- *Alle afleveringen van het tijdschrift en overige uitgaven vande AS kunnen voor- van iedere vorm van solidariteit. De neolibe- autoritaire. Anarchisme blijft hèt voorbeeld delig besteld worden door gebruik te maken van onderstaande aanbieding(en): rale utopie van Ayn Rand staat lijnrecht van een gewenste wereld zonder autoritaire tegenover sociale maatregelen zoals het recht structuren – en dat geldt ook voor de weg er AANBIEDING 1: dit pakket omvat alle tot nu toe verschenen nummers, origineel op gezondheidszorg. Als er rechten moeten naartoe. Is het volgens Achterhuis gevaarlijk dan wel herdruk, plus het apart verschenen Eerste Jaarboek Anarchisme alsmede zijn, dan totaal andere, zoals het recht op naar zo’n wereld te streven? Een mooi onder- de onmisbare Bibliografie van de jaargangen 1 tot en met 26 van de AS voor 110,- wapenbezit. werp voor een volgend boek. euro (inclusief verzendkosten). Een nogal afstotelijk gedachtengoed. Maar Dit boek wil ik in elk geval van harte aanbe- AANBIEDING 2: met uitzondering van het Eerste Jaarboek Anarchisme en de Achterhuis zette zich over zijn weerzin heen. velen, ik ben er de wereld weer ietsje beter Bibliografie ontvangt u alle boeken en brochures die de AS inmiddels naast het ‘Het ultrakapitalistische mensbeeld van Ayn door gaan begrijpen. Nu nog haar verande- tijdschrift heeft uitgebracht (zie het overzicht Uitgaven hierna) voor 50,- euro Rand wees ik in het verleden instinctief zo ren – maar dat blijft waarschijnlijk voorlopig (inclusief verzendkosten). sterk af dat ik aan een serieuze bestudering een (mooie) utopische droom. (RW) AANBIEDING 3: alle uitgaven, zoals genoemd in aanbieding 2 plus het Eerste van het neoliberalisme als utopie niet toe- Hans Achterhuis, De utopie van de vrije markt, Jaarboek en de Bibliografie, ontvangt u voor 60,- euro (inclusief verzendkosten). kwam. Achteraf erken ik dat ik daarmee niet Lemniscaat, Rotterdam 2010; 320 pag.; 17,95 Bestellen via rekeningnummer 4460315 van de AS, postbus 43, 2750 AA voldeed aan het adagium van Spinoza dat ik euro. Moerkapelle, met vermelding van de gewenste aanbieding(en).

Redactie en administratie de AS.

84 de AS 171 – Brood en Spelen van Rijnders’ Vrije Socialist) verschenen betoog van Henk Eikeboom dat veel stof deed opwaaien. Clara LOSSE EXEMPLAREN Wichmann sabelde Eikebooms pleidooi voor ‘Stirneriaanse lustbeleving’ fijntjes neer (bestelnummer: Zolang de voorraad strekt zijn tegen gereduceerde prijs losse exemplaren verkrijgbaar van een groot 003); aantal eerder verschenen afleveringen van De AS. Men kan deze nummers bestellen door storting/ —Anton Constandse, Heinrich Heine als dichter en denker; een uit 1928 daterende, 48 p. tellende overmaking van 2,25 euro per exemplaar (inclusief verzendkosten) op postgiro 4460315 van De AS, brochure van Constandse, opgenomen in de bundel Groote Persoonlijkheden, een uitgave van Orion postbus 43, 2750 AA Moerkapelle. In verband met de verzendkosten moet voor tenminste 6,75 euro (1928) die sindsdien nooit herdrukt is (bestelnummer: 004); besteld worden! —J. Bedeaux en K.A. Fraanje, Rhapsoden, zangen in modern gewaad; een bundel die in 1951 verscheen Leverbaar zijn de volgende afleveringen: nr. 38 (Bedrog van het kapitaal), nr. 41 (Gezondheidszorg), nr. bij Het Rode Boek te Rotterdam. Met een inleiding van B. Damme. 64 p. (bestelnummer: 005); 42/43 (Proudhon), nr. 44/45 (Onkruit & Antimilitarisme), nr. 46 (USA), nr. 47 (Geweld), nr. 55/56 —Simon Radius, Proudhon over kerk en samenleving; een in 1981 bij de Vrije Gedachte verschenen (Politieke vorming), nr. 59/60 (Anarchistische perspectieven), nr. 61 (Marx), nr. 64 (De crisis), nr. 65 essay. 42 p. (bestelnummer: 006); (Nationalisme & bevrijdingsbewegingen), nr. 66 (Een libertaire staat?), nr. 67 (Arbeidsethos), nr. 68 —Piet Kooijman, Heden, verleden en toekomst in zakformaat; een reprint van de in 1935 voor het eerst (Anarchisme & utopie), nr. 69 (Nieuwe sociale bewegingen), nr. 70 (Clara Wichmann), nr. 71 verschenenbrochure over de voorhoedefunctie van de gedeklasseerden (‘neem en eet’), aangevuld met (Staatskunst of straatcultuur), nr. 72 (Eigendom), nr. 73 (Technologie), nr. 74 (Spanje 1936-1986), nr. 75 een herdruk van het artikel De vooruitzichten der arbeidersbeweging uit datzelfde jaar en een biogra- (Macht), nr. 77 (De verwording van rechts), nr. 78 (Max Stirner), nr. 79 (Musica Anarchica), nr. 80 fische schets van Piet Kooijman door Hans Ramaer. 48 p. (bestelnummer: 007); (Berlijn), nr. 81 (Onderdak), nr. 82 (Tegenethiek), nr. 84 (Oost-Europa), nr. 86 (Literatuur), nr. 87 —Spanje 1936-1966. Een 47 p. tellende geïllustreerde special van het anarchistisch tijdschrift De Vrije (Domela Nieuwenhuis), nr. 88 (De staat van de ecologie), nr. 89 (Onder anarchisten), nr. 90 (De verlok- (juli 1966) met een interview met een oud-Spanjestrijder en verder bijdragen van o.a. Rudolf de Jong, king van rechts), nr. 91 (Murray Bookchin), nr. 92 (Menselijke natuur en anarchisme), nr. 93 (Stad, Jose Peirats, Hem Day en Victor Garcia (bestelnr.: 008). Deze reprints kan men franco per post ontvan- straat, federatie), nr. 94 (Het labyrint van de vrijheid), nr. 95 (Christen-anarchisme), nr. 96 (Buitenstaanders gen door storting/overmaking op postgirorekening 4460315 van De AS in Moerkapelle met vermel- over anarchisme), nr. 97 (Israel), nr. 98 (Transport), nr. 99 (Sarajevo), nr. 100 (Beeldvorming), nr. 101 ding van bestelnummer(s). De prijs bedraagt 3,25 euro per exemplaar. Let op: de bestelnummers 001, (Media), nr. 102 (Nederland immigratieland), nr. 103 (William Godwin), nr. 104/105 (België), nr. 106 002 en 003 zijn uitsluitend verkrijgbaar in één pakket, waarvoor de standaardprijs van3,25 euro geldt. (Economie), nr. 107 (Politiek), nr. 111 (Voorheen Sovjetunie), nr. 113 (Gustav Landauer), nr. 114 (Poëzie In verband met de verzendkosten moet voor tenminste 6,50 euro besteld worden. als ordeverstoring), nr. 115 (Latijns Amerika), nr. 117 (Domela als internationale figuur), nr. 118 (Italie), nr. 121 (Leren), nr. 124 (Dieren), nr. 125 (Disciplinering), nr. 128 (Armoede), nr. 129 (Frankrijk), nr. 132 Behalve de reprint-reeks levert De AS diverse andere eigen uitgaven, zowel herdrukken als originele (Afrika), nr. 133 (Techno), nr. 136 (Tolerantie), nr. 137 (Globaal), nr. 140 (Dood), nr 141 (Boeken), nr. 142 uitgaven. Deze boeken en brochures zijn te bestellen door storting/overmaking op postgirorekening (Tiende Jaarboek Anarchisme), nr. 143 (Erich Muhsam), nr. 144 (De staat van de staat), nr. 145 4460315 van De AS te Moerkapelle. De prijzen zijn inclusief verzendkosten. (Atalanta), nr. 146 (Ivan Illich), nr. 147 (Jazz), nr. 150 (Stalin in Spanje), nr. 151 (Nederlandse anarchisten —Bibliografie De AS, jaargangen 1972-1998; 105 p.; 6,90 euro. 1933-1945), nr. 155 (Manifesten), nr. 156 (Dertiende Jaarboek Anarchisme/Ontworteling van Europa), —Paul Eltzbacher, Anarchisme; herdruk in paperback van de Nederlandse vertaling uit 1903; 293 p., nr. 157 (Schrijvers & anarchisme), nr. 158 (Nederlandse anarchisten in de Tweede Wereldoorlog), nr. 163 13,90 euro. (Wim de Lobel filosoof, vrijdenker, anarchist), nr. 164 (Liefde), nr. 167 (Sacco en Vanzetti), nr.168 —Eerste Jaarboek Anarchisme; in 1994 verschenen als aparte uitgave; 151 p.; 5,90 euro. (Voedsel). —Hans Ramaer, Het onbegrepen anarchisme. Tekst van een lezing opgenomen in de bundel 'De Sommige originele afleveringen, met name dubbelnummers, kosten 4,50 euro per stuk. Het betreft: nr. Ideologieën' (Studium Generale, Utrecht 1994);12 p.; 1,25 euro. 109/110 (De bevrijding van het anarchisme), nr. 112 (Tweede Jaarboek Anarchisme), nr. 116 (Derde —Hans Ramaer, Het individualisme van Anton Constandse. Tekst van de achtste Anton Constandselezing Jaarboek Anarchisme), nr. 119/120 (Vierde Jaarboek Anarchisme), nr. 122/123 (Vijfde Jaarboek (1994) voor De Vrije Gedachte in brochurevorm; 22 p.; 1,90 euro. Anarchisme), nr. 126/127 (Zesde Jaarboek Anarchisme/Anarchisme inNederland), nr. 130/131 —Anton Constandse, De zelfvernietiging van het protestantisme, een oorspronkelijk in 1926 versche- (Zevende Jaarboek Anarchisme/Landbouw), nr. 134/135 (Achtste Jaarboek Anarchisme/Guy Debord nen kritische beschouwing van de godsdienst; herdruk in paperback; VIII + 120 pag.; 6,90 euro. en het situationisme), nr. 138/139 (Negende Jaarboek Anarchisme/De verloedering van het land- —Anton Constandse, De ellende der religie; herdruk brochure uit 1923; 20 p.; 1,25 euro. schap), nr. 148/149 (ElfdeJaarboekAnarchisme/Opgesloten), nr. 152/153/154 (Twaalfde Jaarboek —Anton Constandse, God is het kwaad; herdruk brochure uit 1924; 31 p.; 1,90 euro. Anarchisme), nr. 159/160 (Veertiende Jaarboek Anarchisme/Cinema Anarchistica), nr. 161/162 —Anton Constandse, Kan er een God zijn?; herdruk brochure uit 1927; 16 p.; 1,25 euro. (Vijftiende Jaarboek Anarchisme), nr. 165/166 (Zestiende Jaarboek Anarchisme), nr. 169/170 —Anton Constandse, Godsdienst is opium voor het volk; herdruk brochure uit 1929; 15 p.; 1,25 euro. (Zeventiende Jaarboek Anarchisme/Kapitalisme: van crisis naar crisis). —Anton Constandse, Nederland, God en Oranje; herdruk van brochure uit 1932; 15 p.; 1,25 euro. Alle inmiddels uitverkochte afleveringen van De AS zijn overigens herdrukt. Deze kosten zonder uit- —Jos van Veen, De carrière der zeven Oranjes in de Nederlandsche gewesten 1544-1795; oorspronkelijk zondering 2,25 euro per exemplaar. Het gaat om de volgende afleveringen: nr. 1 (Syndicalisme), nr. 2 in 1929 (?) door Gerhard Rijnders (Bibliotheek voor Ontspanning en Ontwikkeling te Zandvoort) uit- (Marxismekritiek), nr. 3 (Anarchisme vandaag), nr. 4 (Vrouwenbevrijding), nr. 5 (Zelfbeheer), nr. 6 gegeven kritische geschiedschrijving; herdruk in paperback; 190 p.; 9,50 euro. (Registratie), nr. 7 (Energie), nr. 8 (Anarchisme & parlement), nr. 9/10 (Onderwijs, opvoeding, misvor- ming), nr. 11 (De vakbeweging in de krisis), nr. 12 (De Grote Depressie), nr. 13 (Terrorisme), nr. 14 AANBIEDINGEN (Godsdienst), nr. 15/16 (Fascisme), nr. 17 (Misdaad en straf, met teksten van Clara Wichmann), nr. 18 (Arthur Lehning), nr. 19 (Antimilitarisme), nr. 20 (Monarchie en Oranje), nr. 21/22 (Bakoenin), nr. 23 De AS presenteert diverse afgeprijsde boeken en brochures. Van sommige titels is slechts een gering (Duitsland), nr. 24 (Anarchisme), nr. 25 (Organisatie), nr. 26 (Kiezen of delen), nr. 27 (Bouwen & aantal exemplaren voorradig, dus gelden deze aanbiedingen zo lang de voorraad strekt. De prijzen zijn wonen), nr. 28 (Kropotkin), nr. 29/30 (Veiligheid), nr. 31 (Milieu ~ macht), nr. 32 (Ontwikkelingshulp?), inclusief verzendkosten. Bestellen via overmaken van uw betaling(en) met vermelding van titel(s) op nr. 33/34 (Sexualiteit), nr. 35 (Anarchisten en de staat), nr. 36 (Europa), nr. 37 (Anarchisme en weten- giro 4460315 van De AS in Moerkapelle. Het betreft: schap), nr. 39/40 (Anton Constandse en het anarchisme), nr. 48 (Kunst & Anarchie), nr. 49 (Stembiljet —Thom Holterman, Recht en politieke organisatie,. Een onderzoek naar convergentie in opvattingen of sociale aktie), nr. 50/51/52 (Anarchisme over de grenzen), nr. 53 (De Staat van verzorging), nr. 54 omtrent recht en politieke organisatie bij sommige anarchisten en sommige rechtsgeleerden; Tjeenk (Schijnanarchisme), nr. 57 (Tolstoj), nr. 58 (Cooperaties en collectieven), nr. 62 (Bart de Ligt), nr. 63 Willink, Zwolle 1986; 310 pag.; 14,90 euro. (Anarchie & avantgarde), nr. 76 (De sociocratie van Kees Boeke), nr. 83 (Provo), nr. 85 (Anarcha- —Thom Holterman en Henc van Maarseveen (ed.), Law in anarchism; Erasmus University, Rotterdam feminisme), nr. 108 (Wim van Dooren filosoof, humanist, anarchist). Ook voor deze herdrukte afleve- 1980; 177 pag.; 7,50 euro. (Een selectie van bijdragen aan het in 1979 gehouden internationale seminar ringen geldt dat in verband met de verzendkosten voor tenminste 6,75 euro besteld moet worden. anarchism & law met onder meer artikelen over Spooner, Proudhon en Kropotkin.) —Ton Geurtsen, De fabel van het linkse ongelijk, met libertaire teksten van Rosa Luxemburg, Anton Pannekoek, Henriëtte Roland Holst en Arthur Lehning; Rode Emma, Amsterdam 1990;111 pag.; 7,50 UITGAVEN DE AS euro. De AS brengt naast het tijdschrift een serie reprints van (oudere) anarchistische pamfletten en brochu- —Arthur Lehning, Lenin en de revolutie. Marxisme en anarchisme in de Russische revolutie; Rode res. In deze reprint-reeks van (soms curieuze) geschriften zijn verschenen: Emma, Amsterdam 1994; 151 pag.; 10,90 euro. Deze uitgave is een uitgebreide en geïllustreerde editie —Anton Constandse, Anarchisme; een uit 1930 daterende, 14 p. omvattende beschouwing die bij van de in 1972 bij Van Gennep verschenen Nederlandse vertaling van de oorspronkelijke Duitse arti- Constandse’s eigen uitgeverij de Albatros verscheen (bestelnummer: 001); kelenserie, getiteld ‘Radendemocratie of staatscommunisme’. —R. Tamminga, Theorie en praktijk van het nemen; een begin deze eeuw door de schrijver in eigen ––Hans Ramaer, De dans om het nucleaire kalf; Ram, Rotterdam 1975 (tweede druk); 136 pag; 3,00 euro. beheer uitgegeven brochure van 16 p., waarin het neem- en eetrecht wordt verdedigd (bestelnummer: (Een politiek-economische geschiedenis van het kernenergiebeleid in Nederland vanaf 1939.) 002); —Arie Hazenkamp, 75 jaar Pinksterlanddagen op het terrein Tot Vrijheidsbezinning in Appelscha —Henk Eikeboom, De anarchist en het huwelijk; een 24 p. tellende, in 1921 bij Libertas (de drukkerij 1933-2008; (Appelscha 2008); 68 pag; 4,50 euro. van Rijnders’ Vrije Socialist) verschenen betoog van Henk Eikeboom dat veel stof deed opwaaien. Clara LOSSE EXEMPLAREN Wichmann sabelde Eikebooms pleidooi voor ‘Stirneriaanse lustbeleving’ fijntjes neer (bestelnummer: Zolang de voorraad strekt zijn tegen gereduceerde prijs losse exemplaren verkrijgbaar van een groot 003); aantal eerder verschenen afleveringen van De AS. Men kan deze nummers bestellen door storting/ —Anton Constandse, Heinrich Heine als dichter en denker; een uit 1928 daterende, 48 p. tellende overmaking van 2,25 euro per exemplaar (inclusief verzendkosten) op postgiro 4460315 van De AS, brochure van Constandse, opgenomen in de bundel Groote Persoonlijkheden, een uitgave van Orion postbus 43, 2750 AA Moerkapelle. In verband met de verzendkosten moet voor tenminste 6,75 euro (1928) die sindsdien nooit herdrukt is (bestelnummer: 004); besteld worden! —J. Bedeaux en K.A. Fraanje, Rhapsoden, zangen in modern gewaad; een bundel die in 1951 verscheen Leverbaar zijn de volgende afleveringen: nr. 38 (Bedrog van het kapitaal), nr. 41 (Gezondheidszorg), nr. bij Het Rode Boek te Rotterdam. Met een inleiding van B. Damme. 64 p. (bestelnummer: 005); 42/43 (Proudhon), nr. 44/45 (Onkruit & Antimilitarisme), nr. 46 (USA), nr. 47 (Geweld), nr. 55/56 —Simon Radius, Proudhon over kerk en samenleving; een in 1981 bij de Vrije Gedachte verschenen (Politieke vorming), nr. 59/60 (Anarchistische perspectieven), nr. 61 (Marx), nr. 64 (De crisis), nr. 65 essay. 42 p. (bestelnummer: 006); (Nationalisme & bevrijdingsbewegingen), nr. 66 (Een libertaire staat?), nr. 67 (Arbeidsethos), nr. 68 —Piet Kooijman, Heden, verleden en toekomst in zakformaat; een reprint van de in 1935 voor het eerst (Anarchisme & utopie), nr. 69 (Nieuwe sociale bewegingen), nr. 70 (Clara Wichmann), nr. 71 verschenenbrochure over de voorhoedefunctie van de gedeklasseerden (‘neem en eet’), aangevuld met (Staatskunst of straatcultuur), nr. 72 (Eigendom), nr. 73 (Technologie), nr. 74 (Spanje 1936-1986), nr. 75 een herdruk van het artikel De vooruitzichten der arbeidersbeweging uit datzelfde jaar en een biogra- (Macht), nr. 77 (De verwording van rechts), nr. 78 (Max Stirner), nr. 79 (Musica Anarchica), nr. 80 fische schets van Piet Kooijman door Hans Ramaer. 48 p. (bestelnummer: 007); (Berlijn), nr. 81 (Onderdak), nr. 82 (Tegenethiek), nr. 84 (Oost-Europa), nr. 86 (Literatuur), nr. 87 —Spanje 1936-1966. Een 47 p. tellende geïllustreerde special van het anarchistisch tijdschrift De Vrije (Domela Nieuwenhuis), nr. 88 (De staat van de ecologie), nr. 89 (Onder anarchisten), nr. 90 (De verlok- (juli 1966) met een interview met een oud-Spanjestrijder en verder bijdragen van o.a. Rudolf de Jong, king van rechts), nr. 91 (Murray Bookchin), nr. 92 (Menselijke natuur en anarchisme), nr. 93 (Stad, Jose Peirats, Hem Day en Victor Garcia (bestelnr.: 008). Deze reprints kan men franco per post ontvan- straat, federatie), nr. 94 (Het labyrint van de vrijheid), nr. 95 (Christen-anarchisme), nr. 96 (Buitenstaanders gen door storting/overmaking op postgirorekening 4460315 van De AS in Moerkapelle met vermel- over anarchisme), nr. 97 (Israel), nr. 98 (Transport), nr. 99 (Sarajevo), nr. 100 (Beeldvorming), nr. 101 ding van bestelnummer(s). De prijs bedraagt 3,25 euro per exemplaar. Let op: de bestelnummers 001, (Media), nr. 102 (Nederland immigratieland), nr. 103 (William Godwin), nr. 104/105 (België), nr. 106 002 en 003 zijn uitsluitend verkrijgbaar in één pakket, waarvoor de standaardprijs van3,25 euro geldt. (Economie), nr. 107 (Politiek), nr. 111 (Voorheen Sovjetunie), nr. 113 (Gustav Landauer), nr. 114 (Poëzie In verband met de verzendkosten moet voor tenminste 6,50 euro besteld worden. als ordeverstoring), nr. 115 (Latijns Amerika), nr. 117 (Domela als internationale figuur), nr. 118 (Italie), nr. 121 (Leren), nr. 124 (Dieren), nr. 125 (Disciplinering), nr. 128 (Armoede), nr. 129 (Frankrijk), nr. 132 Behalve de reprint-reeks levert De AS diverse andere eigen uitgaven, zowel herdrukken als originele (Afrika), nr. 133 (Techno), nr. 136 (Tolerantie), nr. 137 (Globaal), nr. 140 (Dood), nr 141 (Boeken), nr. 142 uitgaven. Deze boeken en brochures zijn te bestellen door storting/overmaking op postgirorekening (Tiende Jaarboek Anarchisme), nr. 143 (Erich Muhsam), nr. 144 (De staat van de staat), nr. 145 4460315 van De AS te Moerkapelle. De prijzen zijn inclusief verzendkosten. (Atalanta), nr. 146 (Ivan Illich), nr. 147 (Jazz), nr. 150 (Stalin in Spanje), nr. 151 (Nederlandse anarchisten —Bibliografie De AS, jaargangen 1972-1998; 105 p.; 6,90 euro. 1933-1945), nr. 155 (Manifesten), nr. 156 (Dertiende Jaarboek Anarchisme/Ontworteling van Europa), —Paul Eltzbacher, Anarchisme; herdruk in paperback van de Nederlandse vertaling uit 1903; 293 p., nr. 157 (Schrijvers & anarchisme), nr. 158 (Nederlandse anarchisten in de Tweede Wereldoorlog), nr. 163 13,90 euro. (Wim de Lobel filosoof, vrijdenker, anarchist), nr. 164 (Liefde), nr. 167 (Sacco en Vanzetti), nr.168 —Eerste Jaarboek Anarchisme; in 1994 verschenen als aparte uitgave; 151 p.; 5,90 euro. (Voedsel). —Hans Ramaer, Het onbegrepen anarchisme. Tekst van een lezing opgenomen in de bundel 'De Sommige originele afleveringen, met name dubbelnummers, kosten 4,50 euro per stuk. Het betreft: nr. Ideologieën' (Studium Generale, Utrecht 1994);12 p.; 1,25 euro. 109/110 (De bevrijding van het anarchisme), nr. 112 (Tweede Jaarboek Anarchisme), nr. 116 (Derde —Hans Ramaer, Het individualisme van Anton Constandse. Tekst van de achtste Anton Constandselezing Jaarboek Anarchisme), nr. 119/120 (Vierde Jaarboek Anarchisme), nr. 122/123 (Vijfde Jaarboek (1994) voor De Vrije Gedachte in brochurevorm; 22 p.; 1,90 euro. Anarchisme), nr. 126/127 (Zesde Jaarboek Anarchisme/Anarchisme inNederland), nr. 130/131 —Anton Constandse, De zelfvernietiging van het protestantisme, een oorspronkelijk in 1926 versche- (Zevende Jaarboek Anarchisme/Landbouw), nr. 134/135 (Achtste Jaarboek Anarchisme/Guy Debord nen kritische beschouwing van de godsdienst; herdruk in paperback; VIII + 120 pag.; 6,90 euro. en het situationisme), nr. 138/139 (Negende Jaarboek Anarchisme/De verloedering van het land- —Anton Constandse, De ellende der religie; herdruk brochure uit 1923; 20 p.; 1,25 euro. schap), nr. 148/149 (ElfdeJaarboekAnarchisme/Opgesloten), nr. 152/153/154 (Twaalfde Jaarboek —Anton Constandse, God is het kwaad; herdruk brochure uit 1924; 31 p.; 1,90 euro. Anarchisme), nr. 159/160 (Veertiende Jaarboek Anarchisme/Cinema Anarchistica), nr. 161/162 —Anton Constandse, Kan er een God zijn?; herdruk brochure uit 1927; 16 p.; 1,25 euro. (Vijftiende Jaarboek Anarchisme), nr. 165/166 (Zestiende Jaarboek Anarchisme), nr. 169/170 —Anton Constandse, Godsdienst is opium voor het volk; herdruk brochure uit 1929; 15 p.; 1,25 euro. (Zeventiende Jaarboek Anarchisme/Kapitalisme: van crisis naar crisis). —Anton Constandse, Nederland, God en Oranje; herdruk van brochure uit 1932; 15 p.; 1,25 euro. Alle inmiddels uitverkochte afleveringen van De AS zijn overigens herdrukt. Deze kosten zonder uit- —Jos van Veen, De carrière der zeven Oranjes in de Nederlandsche gewesten 1544-1795; oorspronkelijk zondering 2,25 euro per exemplaar. Het gaat om de volgende afleveringen: nr. 1 (Syndicalisme), nr. 2 in 1929 (?) door Gerhard Rijnders (Bibliotheek voor Ontspanning en Ontwikkeling te Zandvoort) uit- (Marxismekritiek), nr. 3 (Anarchisme vandaag), nr. 4 (Vrouwenbevrijding), nr. 5 (Zelfbeheer), nr. 6 gegeven kritische geschiedschrijving; herdruk in paperback; 190 p.; 9,50 euro. (Registratie), nr. 7 (Energie), nr. 8 (Anarchisme & parlement), nr. 9/10 (Onderwijs, opvoeding, misvor- ming), nr. 11 (De vakbeweging in de krisis), nr. 12 (De Grote Depressie), nr. 13 (Terrorisme), nr. 14 AANBIEDINGEN (Godsdienst), nr. 15/16 (Fascisme), nr. 17 (Misdaad en straf, met teksten van Clara Wichmann), nr. 18 (Arthur Lehning), nr. 19 (Antimilitarisme), nr. 20 (Monarchie en Oranje), nr. 21/22 (Bakoenin), nr. 23 De AS presenteert diverse afgeprijsde boeken en brochures. Van sommige titels is slechts een gering (Duitsland), nr. 24 (Anarchisme), nr. 25 (Organisatie), nr. 26 (Kiezen of delen), nr. 27 (Bouwen & aantal exemplaren voorradig, dus gelden deze aanbiedingen zo lang de voorraad strekt. De prijzen zijn wonen), nr. 28 (Kropotkin), nr. 29/30 (Veiligheid), nr. 31 (Milieu ~ macht), nr. 32 (Ontwikkelingshulp?), inclusief verzendkosten. Bestellen via overmaken van uw betaling(en) met vermelding van titel(s) op nr. 33/34 (Sexualiteit), nr. 35 (Anarchisten en de staat), nr. 36 (Europa), nr. 37 (Anarchisme en weten- giro 4460315 van De AS in Moerkapelle. Het betreft: schap), nr. 39/40 (Anton Constandse en het anarchisme), nr. 48 (Kunst & Anarchie), nr. 49 (Stembiljet —Thom Holterman, Recht en politieke organisatie,. Een onderzoek naar convergentie in opvattingen of sociale aktie), nr. 50/51/52 (Anarchisme over de grenzen), nr. 53 (De Staat van verzorging), nr. 54 omtrent recht en politieke organisatie bij sommige anarchisten en sommige rechtsgeleerden; Tjeenk (Schijnanarchisme), nr. 57 (Tolstoj), nr. 58 (Cooperaties en collectieven), nr. 62 (Bart de Ligt), nr. 63 Willink, Zwolle 1986; 310 pag.; 14,90 euro. (Anarchie & avantgarde), nr. 76 (De sociocratie van Kees Boeke), nr. 83 (Provo), nr. 85 (Anarcha- —Thom Holterman en Henc van Maarseveen (ed.), Law in anarchism; Erasmus University, Rotterdam feminisme), nr. 108 (Wim van Dooren filosoof, humanist, anarchist). Ook voor deze herdrukte afleve- 1980; 177 pag.; 7,50 euro. (Een selectie van bijdragen aan het in 1979 gehouden internationale seminar ringen geldt dat in verband met de verzendkosten voor tenminste 6,75 euro besteld moet worden. anarchism & law met onder meer artikelen over Spooner, Proudhon en Kropotkin.) —Ton Geurtsen, De fabel van het linkse ongelijk, met libertaire teksten van Rosa Luxemburg, Anton Pannekoek, Henriëtte Roland Holst en Arthur Lehning; Rode Emma, Amsterdam 1990;111 pag.; 7,50 UITGAVEN DE AS euro. De AS brengt naast het tijdschrift een serie reprints van (oudere) anarchistische pamfletten en brochu- —Arthur Lehning, Lenin en de revolutie. Marxisme en anarchisme in de Russische revolutie; Rode res. In deze reprint-reeks van (soms curieuze) geschriften zijn verschenen: Emma, Amsterdam 1994; 151 pag.; 10,90 euro. Deze uitgave is een uitgebreide en geïllustreerde editie —Anton Constandse, Anarchisme; een uit 1930 daterende, 14 p. omvattende beschouwing die bij van de in 1972 bij Van Gennep verschenen Nederlandse vertaling van de oorspronkelijke Duitse arti- Constandse’s eigen uitgeverij de Albatros verscheen (bestelnummer: 001); kelenserie, getiteld ‘Radendemocratie of staatscommunisme’. —R. Tamminga, Theorie en praktijk van het nemen; een begin deze eeuw door de schrijver in eigen ––Hans Ramaer, De dans om het nucleaire kalf; Ram, Rotterdam 1975 (tweede druk); 136 pag; 3,00 euro. beheer uitgegeven brochure van 16 p., waarin het neem- en eetrecht wordt verdedigd (bestelnummer: (Een politiek-economische geschiedenis van het kernenergiebeleid in Nederland vanaf 1939.) 002); —Arie Hazenkamp, 75 jaar Pinksterlanddagen op het terrein Tot Vrijheidsbezinning in Appelscha —Henk Eikeboom, De anarchist en het huwelijk; een 24 p. tellende, in 1921 bij Libertas (de drukkerij 1933-2008; (Appelscha 2008); 68 pag; 4,50 euro. KELDERUITGEVERIJ

Kelderuitgeverij graaft niet meer verkrijgbare teksten op uit de archieven van de geschiedenis. Teksten die niet vergeten moeten worden, herinneringen van en monumenten voor mensen die hun leven eraan gewijd hebben een rechtvaardiger maatschappij te scheppen. We maken deze teksten opnieuw op, steken ze in een nieuwe jas en maken ze weer beschikbaar. Steeds in kleine oplages met de uiterste zorg voor de kwaliteit van de inhoud en van de vorm.

Roodboek. Van der Lubbe en de Rijksdagbrand. Publicatie van het Internationaal Van der Lubbe Comité, 2001. 141 pag.; ill.; 14 euro – Dossier van der Lubbe. Brochures, vlugschriften en artikelen over Marinus van der Lubbe en de brand in de Rijksdag uit radencommunistische, anarchistische, antimilitaristische en anarcho-syndicalistische hoek, 2004. 220 pag.; ill.; 20 euro – Vera Figner. Nacht over Rusland. I: Vrijheid of dood II: Twintig jaar in de kazematten III: Terug in de wereld, 2002. 3 delen in cassette: 183 pag., 135 pag., 155 pag.; ill.; 35 euro – Louis Mercier Vega. Zonder papieren. Nawoord Rudolf de Jong, i.s.m. uitgeverij Iris, 2002. 152 pag; ill.; 14 euro – Augustin Souchy. Revolutie en burgeroorlog. Spanje 1936-1939. Inleiding Rudolf de Jong, 2002. 249 pag.; ill.; 18 euro – Jacques J. Giele. Arbeiderszelfbestuur in Spanje 1936-1939. Een verslag van de collectivisatie van de Catalaanse economie tijdens de Spaanse Burgeroorlog 1936-1939, 2004. 270 pag.; ill.; 22 euro – Alexander Berkman. ABC van het Anarchisme. i.s.m. uitgeverij De Vooruitgang, 2003. 140 pag.; ill.; 12 euro – Peter Kropotkin. De Verovering van het Brood Inleiding Marius de Geus, 2004. 238 pag.; 20 euro – Peter Kropotkin. Wederzijdse Hulp, een factor in de evolutie. Inleiding Marius de Geus, 2004. 288 pag.; 22,50 euro – Piet Honig. Herinneringen van een Rotterdams Revolutionair. Bezorgd door Bert Altena, 2005. 462p ill; 25 euro – Seán M. Sheehan. Anarchisme, een reisgids. 2006. 152 pag.; ill.; 17,50 euro – Peter Kropotkin. Idealen en werkelijkheid in de Russische literatuur. 2007. 350 pag.; ill.; 27,50 euro – Jacques J. Giele. De Eerste Internationale in Nederland 1868-1876. 2008. 276 pag.; ill.; 22,50 euro – Albert de Jong. F. Domela Nieuwenhuis,een biografie, 2008. 81 pag.; ill.; 12 euro. – Anton Constandse. De bron waaruit ik gedronken heb. Herinneringen. Inleiding Rudolf de Jong; ca 150 pag.; ill.; ca 16 euro – Leo Tolstoj. Het sprookje van Ivan de Dwaas, met illustraties van Leo Schatz, vertaling: Tom Eekman; i.s.m. GrotesQue; Utrecht/Amsterdam 2009, 84 pag, 33.00 euro, Anton Constandse. De Autobandieten i.s.m. uitg. De Vooruitgang, met een inleiding van Dick Gevers, 114 pag; 14,50 euro. In voorbereiding: Sacco en Vanzetti. Brieven i.s.m. uitg. Iris en uitg. De Vooruitgang; Max Nettlau. Bakunin in Dresden; Jacques J. Giele. De pen in de aanslag en Studies naar de negentiende arbeidersbeweging. Op onze site www.kelderuitgeverij.nl kun je meer over deze boeken lezen. Voor bestellingen mail naar [email protected]. Bovenstaande prijzen zijn exclusief porto.

UITGEVERIJ DE VOORUITGANG Alexander Berkman, ABC van het anarchisme. Klassieke uiteenzetting van anarchistische begin- selen. 137 p. 12,00 (excl. verzendkosten) Anton Constandse, Anarchisme van de daad. Beschrijving van houding, opvattingen en activiteiten van militante anarchisten in revolutionaire situaties. 173 p. 12,00 (excl. verzendkosten) De uitgaven zijn te bestellen bij [email protected]

De AS De Marius de Geus BROOD EN SPELEN Redactioneel

171 - Brood & Spelen & Brood - 171 BROOD Ton Lemaire SPORT ALS IDEOLOGIE Over de invloed van het consumptief kapitalisme & Weia Reinboud DE LAT HOOG LEGGEN Een anarchiste op de atletiekbaan

Hans Ramaer DE ZWEMTOCHT VAN RINUS VAN DER LUBBE SPELEN Over armoede en amusement in de jaren dertig

Martin Smit ORANJEDRIFT OP HET SPUI

Boudewijn Chorus BROOD EN SPELEN Over de oorsprong van een actueel concept

Siebe Thissen VOETBAL IN DROOMLAND De memoires van Nicolaas Steelink

Arie Hazekamp HET ARTIKEL 140 VOETBALTOERNOOI

André de Raaij DE PADEN OP, DE LANEN IN Natuursport als nationaal integratiemiddel

Rymke Wiersma COÖPERATIEF SPEL Spelen tegen of met elkaar

Hanneke Willemse WK VOETBAL 2010: EEN WAANZINNIGE VERDRAAGZAAMHEID

Martin Smit KANONNENVOER Jacques Tardi over de Eerste Wereldoorlog

Thom Holterman UIT HET LAND VAN PROUDHON 13

Hans Ramaer HARD RAIN 12

Dick de Winter e.a. BOEKBESPREKINGEN

Prijs van dit nummer 7,50 euro DE AS 171