anarchistisch tijdschrift

Dertigste jaargang, nr. 140, najaar 2002. De AS verschijnt in vier afleveringen per jaar en is een uitgave van Stichting De AS, Moerkapelle. ISSN-nummer 0920-3257. Bestelling: door storting op postgiro 4460315 van de AS te Moerkapelle. Jaarabonnement; 18,90 euro; buiten Nederland 22 euro. Druk: BGS, Schiedam. Zetwerk: Stichting Rode Emma, Amsterdam. Adreswijzigingen: bij voorkeur per briefkaart, of per giro (verbeter het adres op de kaart) graag met vermelding van de postcode. Reklamering: met vermelding van de laatste betaaldatum, als aangegeven in uw giro- administratie. Nieuwe abonnementen: gaan in met het eerste nummer van de jaargang, tenzij anders aangegeven bij bestelling. Zonder opzegging worden abonnementen verlengd. Adres: postbus 43,2750 AA Moerkapelle. Redactie: André Bons, Marius de Geus, Jaap van der Laan, Wim de Lobel, Hans Ramaer. Redactieraad: Arie Hazekamp, Thom Holterman, Rudolf de Jong, Freek Kallenberg, Judith Metz, Bas Moreel, André de Raaij, Martin Smit, Siebe Thissen, Rymke Wiersma, Hanneke Willemse. Verder werkten mee: Karin van Haasteren (illustraties), Pieter Hoexum, P'tje Lanser, Yolanda Winkelhuyzen, Dick de Winter. Publicatie van een bijdrage impliceert niet dat daarin of daardoor redactionele standpunten worden weergegeven. E-mail: [email protected] Internet:http:I/www.geocities.comldeasnl DOOD Jaap van der Laan

"De dood is voor mij een dromenloze slaap. Met het sterven van het lichaam houdt het bewustzijn op. Dat is helemaal niets afschrikwekkends." Anton Constandse ter gelegenheid van zijn 80ste verjaardag voor de VPRO radio'

Dit citaat leek mij een goed motto voor dit nummer. Op het eerste gezicht is 'Dood' niet zo'n voor de hand liggend thema voor een anarchistisch tijdschrift. Over 'dood' is ook niet veel geschreven door anarchisten. In Nederland heeft vooral Anton Constandse er over ge- publiceerd. Er is echter wel veel over te zeggen en bovendien zijn er veel raakvlakken met andere onderwerpen zoals vrijdenken. Om mee te beginnen: dit nummer gaat schreven, ook in libertaire bladen. In ze- niet over onderwerpen als euthanasie kere zin zijn beide onderwerpen een en abortus. Over beide is al veel ge- 'gelopen race' nu euthanasie en abortus

De AS 140 in brede kringen geaccepteerd worden dood alles afgelopen is vindt hier een fi- en een niet meer weg te denken plek in losofische basis. Dat deze filosofische de samenleving hebben gekregen. opvattingen over de dood gevormd Verdergaande ontwikkelingen bij abor- kunnen worden juist doordat je een ge- tus betreffen de beschikbaarheid van de liefd persoon verliest, blijkt wel uit de 'abortuspil' ('Women on Waves' heb- herinneringen van Ferdinand Domela ben de abortusdiscussie bijvoorbeeld in Nieuwenhuis. Hij schrijft in zijn herin- Ierland weer aangezwengeld door te neringen over het algemeen maar wei- proberen buiten de territoriale wateren nig over zijn persoonlijke omstandighe- de abortuspil beschikbaar te stellen aan den. Wel komt het overlijden van zijn Ierse vrouwen) en bij euthanasie de dis- eerste vrouw Johanna aan de orde en cussie over de zogenaamde 'pil van dan vooral vanwege de, voor een domi- Drion'. Over beide zullen we het hier nee diepgaande, gevolgen die dat heeft. niet hebben. Wellicht moeten we in een Domela verliest er het geloof in god van de volgende nummers van De AS door. nog reageren op de discussie die door "Geen jaar later, juist twee jaren na mijn Eurodusnie geëntameerd wordt over huwelijk, stond ik weer alleen op de wereld, mogelijk misbruik van euthanasie voor daar ik mijn vrouw moest verliezen in het bevolkingspolitieke doeleinden. In ze- kraambed van haar tweeden jongen en wie kere zin gaat die discussie ook meer weet hoe innig wij verbonden waren, die be- over de greep van de staat op het privé- seft hoe vreeselifIc die slag voor mij was. De leven dan over euthanasie zelf. smart, daardoor veroorzaakt, is van dien aard dat men haar niet beschrijven kan, Waar gaat deze AS dan wel over? De want dat zou gelijken aan het wroeten in grote lijn is: hoe kijken en keken anar- een open wonde. Dat zijn van die dingen, chisten naar de dood en heeft dat bete- die men vreezen zou ze te ontwijden als kenis voor hoe anarchisten in het leven men er veel over sprak. Aleen dit: door dit staan? sterfgeval is naar mijn overtuiging de In het eerste artikel schetst Pieter grond gelegd voor mijn breken met het ge- Hoexum hoe verschillende filosofen het loof Wel heb ik er tegen gestreden, maar probleem van de dood benaderden. tenslotte werd het mij te sterk, Ik kon het Pieter Hoexum is eindredacteur van het geloof aan een liefderijk opperwezen onmo- filosofietijdschrift Krisis, medewerker gelijk behouden met de ervaring die ikzelf van Filosofie magazine en auteur van het daarvan ondervond, want ffc kon niet inzien boek Gedenk te sterven. De dood en de filo- dat het ontnemen mijner vrouw ook maar sofen. Hij bespreekt hoe in de loop van eenig greintje van liefde in zich kon omvat- de geschiedenis door verschillende filo- ten. "2 sofen tegen de dood is aangekeken. Het Als we het over 'dood' hebben, dan be- zijn met name de ideeën van Schopen- tekent dat ook dat we naar het verleden hauer en Nietzsche die Constandse van het anarchisme moeten kijken. beïnvloed hebben. Ook Spinoza heeft Vanuit dat perspectief kun je dan weer veel invloed gehad in vrijdenkerskrin- je positie in het heden innemen. Deels gen. De filosoof Stirner heeft niet over gaat het in de verder opgenomen arti- de dood geschreven. kelen dan ook over historische voor- De opvatting van vrijdenkers dat na de beelden. Dat is voor dit onderwerp niet

De AS 140 zo'n bezwaar. Doodgaan is niet veran- bij. Een aanzienlijke groep zal de me- derd en iedereen krijgt er mee te ma- ning van Anton Constandse delen en ken. Hoogstens zijn de omstandigheden menen dat het leven met de dood afge- veranderd. Doodgaan is in deze tijd lopen is. In het begin van de vorige verdwenen uit ons directe gezichtsveld. eeuw echter waren er velen, ook anar- De kans jong dood te gaan is klein en chisten, die meenden dat de mens na de daarmee wordt de dood iets voor oude- dood als geest voortbestond. Zich base- ren. Tot voor de Tweede Wereldoorlog rend op de rede stelden anarchisten als eisten infectieziekten ook bij kinderen Anton Constandse en Gerhard Rijnders en jong volwassenen hun tol. Nog wat zich teweer tegen het geloof in geesten langer geleden was het kraambed een en tegen het spiritisme. André de Raai) gevaarlijke periode. Niet alleen de eer- haalt in zijn artikel de geschiedenis van ste vrouw van Domela overleed aan het spiritisme in de linkse beweging en kraamvrouwenkoorts, ook de tweede het commentaar daarop van rationeel en derde stierven vlak na de geboorte denkende anarchisten naar boven. van een kind. Pas toen artsen begrepen Het spiritisme werd in Nederland geïn- dat juist zij kraamvrouwenkoorts over- troduceerd met de theosofie, een religi- droegen door onvoldoende steriel te eus te noemen stroming die ook in radi- werken, verdween het grootste gevaar. cale kringen wortelschoot. Het is Dat de dood in het dagelijks leven geen momenteel echter eerder het idee spiri- belangrijke rol meer speelt is ook te tualiteit en niet het spiritisme dat aan- danken aan de secularisering. Het dacht trekt. Spiritualiteit als tegenhan- christendom met zijn leven na de dood ger van de zakelijke ontwikkelingen in staat niet meer centraal in onze samen- de maatschappij in de vorm van new leving en de kerk kan ook niet meer de age, geloof in hekserij, of in natuur- dood voorhouden als middel om ziel- krachten, en als tegendeel van de rede. tjes te winnen. Het memento mori Spiritualiteit in deze zin wordt door spreekt als moreel adagium niet meer veel anarchisten verworpen, al zijn er aan. Een illustratie hiervan is te vinden ook wel anarchisten die een synthese in het artikel over crematie. Lijkver- zoeken. Er zijn hier interessante verge- branding was eind negentiende, begin lijkingen te trekken met hoe het gegaan twintigste eeuw nog een bijzonderheid is met spiritistische ideeën. en had in feite alleen bij vrijdenkende Dat ook anarchisten na hun dood nog mensen de voorkeur. Dat is door de se- kunnen voortleven, al is het dan niet in cularisatie geheel veranderd. Ook Mul- de hemel of als klopgeest, blijkt wel uit tatuli's opmerking in zijn pleidooi voor het artikel van Martin Smit over anar- crematie, dat de kerk de mensen angst chistische graven in Parijs. aan kon jagen met kerkhoven doet in Ook het zelf organiseren van de begra- dat verband nu gedateerd aan. fenis door vrienden, zoals dat bij de dood van Karl Kreuger in 1999 gebeur- Parallel hieraan is ook het geloof in het de, geeft troost bij al het verdriet dat je voortbestaan na de dood veranderd. voelt bij het verlies van een goed kame- Veel mensen geloven heden ten dage raad. Yolanda Winkelhuyzen en Arie nog wel dat er na de dood iets is maar Hazekamp beschrijven zijn begrafenis hebben hier geen vastomlijnd idee meer in zelfbeheer. Zijn begrafenis in Den

De AS 140 Haag groeide uit tot een anarchistische aardsche hoop spreken ...' En wie het manifestatie. aardsch bestaan als het eenig mogelijke ver- Rymke Wiersma schetst in haar bijdra- heffen wil tot een festijn van broederlijke ge een ander, steeds belangrijker, on- vreugde, verwerpt de jammerlijke illusies derwerp in activistisch Nederland. Hoe der kleinmoedigen en aanvaardt koen en je je voedt is voor steeds meer mensen krachtig het leven als een opdracht, als een een politieke keuze. Geen dieren willen grootsche scheppende taak, als een kamp om doden, maar ook en misschien wel in zedelijke en redelijke sociale verhoudingen, de eerste plaats niet willen accepteren als een strijd voor menschelijkheid en ge- dat dieren lijden. luk" In kort bestek schetst Constandse hier Over de dood heeft Constandse in het zijn visie op het verband tussen leven interview voor de VPRO bij zijn 80ste en dood, geeft kort en goed een argu- verjaardag nog een aantal behartens- ment tegen het militarisme (wie het ons waardige dingen gezegd. Hij betoont ontneemt, rooft ons alles) en valt dan zich hier de consequente vrijdenker die frontaal het christendom aan door het hij zijn hele leven is geweest.1 bovenaardse in navolging van Nietz- "Ja, je weet dat je sterfelijk bent. Het zou me sche te verwerpen en het leven te schet- niets verbazen als ik volgend jaar dood sen als een strijd voor menselijkheid en ben." geluk, als een opdracht tot het streven "Maar je houdt er geen rekening mee?" naar betere sociale verhoudingen en als "Daar kun je geen rekening mee houden. een gemeenschappelijk te vieren feest. Dat kan niemand. Ook wie zich realiseert Ook in een naoorlogse brochure Het dat hij sterfelijk is gedraagt zich alsof hij probleem van de dood laat Constandse onsterfelijk is. Tegelijk weet je dat de sterfe- zich in deze zin uit.4 lijkheid een grote inhoud geeft aan je leven. Want doordat je wéét dat je doodgaat krijgt De dood betekent dan wel het einde je leven spanning. Anders zou je alles kun- van het individu, maar veel anarchisten nen uitstellen tot het jaar 3000. Maar je ge- die ter dood veroordeeld worden van- draagt je alsof je onsterfelijk bent. En ik ge- wege hun politieke overtuiging of han- loof ook niet dat je je moet gaan overhaas- delen, putten troost uit het feit dat hun ten. Zo van: nu moet ik dat heel snel afma- dood waarde voor de anarchistische ken, want straks ben ik dood. Dat paniekeri- idee heeft. Dit martelaarschap heerste ge leidt tot niets." vooral sterk in de jaren dat het anar- In dezelfde zin schreef Constandse al in chisme als sociale beweging een factor een vooroorlogse brochure van de Da- van betekenis was. Het heeft ook iets geraad gericht tegen het spiritisme en religieus, niet verbazend in een tijd dat getiteld Leven de Dooden?3 de klassentegenstellingen zo scherp wa- "Leven de dooden? Neen. En dit is het ren, de armoede zo schrijnend, het ka- grootste geluk der levenden, omdat het le- pitaal zo spijkerhard. Het anarchisme ven waardeloos zijn zou, zoo niet de dood er bood daarvoor een volkomen ander al- een einde aan maakte... Wie 't Pret leven] ternatief. Het leek in die jaren ook op ons ontneemt, rooft ons alles. ... Met korte termijn realiseerbaar. Niet voor Nietzsche herhalen wij: 'Blijft de aarde niets had het zo'n grote aantrekkings- trouw en gelooft hen niet, die U van boven- kracht voor juist de allerarmsten. De re-

4 De AS 140 volutie zou zich onvermijdelijk voltrek- ratie blijken van schrijvers, zangers en ken en daarna zou alles anders zijn. anderen. Hun executie maakt de ver- Misschien wordt dit wel het mooist ver- houdingen in deze maatschappij direct woord door Vanzetti in zijn gebrekkige duidelijk. Over deze gerechtelijke Engels.5 Hij zegt in een interview tegen moorden zijn bibliotheken vol geschre- de journalist Phil Stong van de New ven en platen volgezongen. York World, als duidelijk wordt dat hij Hoeveel betekenis martelaren voor de en Vanzetti veroordeeld zullen gaan anarchistische beweging hadden, blffld worden: ook uit de correspondentie van Ferdi- "If it had not been for this thing, I might nand Domela Nieuwenhuis met zijn have lived out my life talking at streetcor- vrouw Bertha. In 1909 schrijft hij haar ners to scorning men. I might have die, un- op 11 november, de dag dat in 1887 vier marked, unknown, a failure Now we are van de martelaren van Chicago terecht- not a failure. This is our career and our tri- gesteld werden - de vijfde pleegde de umph. Never in our full life could we hope nacht ervoor zelfmoord en drie anderen to do such work for tolerance, for joostice, kregen gevangenisstraffen. In 1893 wer- for man's onderstanding of man as now we den deze laatsten vrijgelaten nadat de do by accident. Our words - our lives - our onschuld van de acht was vastgesteld. pains nothing! The taking of our Hoes, lives "Het is half acht. ik hoor het nekbeen breken of a good shoemaker and a poor fish peddler, als het valluilc wordt weggenomen en ik zie all! That last moment belongs to us- that ze alle vier bengelen aan den galg. En het is agony is our triumph." mij te moede alsof ik razend word, als ik Er zijn ontroerende brieven van Sacco denk dat men zoo'n moord heeft toegelaten. en Vanzetti waaruit blijkt hoe diep Het kookt en bruist en trilt in mij en men menselijk beiden hun ideaal van vrij- zou wel, ja wat zou men wel? Met onmacht heid en gerechtigheid vorm geven. 6 De- is men geslagen en dus men moet wel alles ze brieven maken ook duidelijk hoe verkroppen en men zou het uit kunnen bar- sterk beiden hangen aan het leven, aan sten in gehuil, om althans lucht te verschaf- hun familie, vrienden en aan elkaar. fen aan zijn overkropt gemoed. Maar ook Daarnaast weten ze dat ze toch hun le- dat geeft niets. Noch weenen, noch zuchten, ven prijs zullen moeten geven. Bij dat noch vloeken, neen niets van dat alles, maar laatste vinden ze troost in het feit dat ze doen, maar handelen, maar propaganda ma- met hun dood uitstijgen boven zichzelf. ken, rusteloos overal, telkenmale opnieuw, dat is de eenige wijze waarop men rust "Don't mourn, Organiser, zegt de be- krijgt voor zichzelven. "8 kende dichter, zanger en organisator De dood van de martelaren van Chica- van de Industrial Workers of the go was aanleiding tot het instellen van World, Joe Hill, vlak voor zijn executie de viering van de eerste mei als dag van in Salt Lake City op 19 november 1915. de arbeid. Ook de gerechtelijke moord Hij is het slachtoffer van klassenhaat en op Francisco Ferrer, een persoonlijk wordt in een oneerlijk proces ter dood vriend, in 1909 schokte Domela diep. veroordeeld voor een moord die hij niet Een ander soort martelaren zijn de begaan heeft.' Zijn dood zal, evenals die Franse propagandisten van de daad. Zij van de veel bekendere Sacco en Vanzet- stelden de bourgeoisie als geheel ver- ti, tot op de dag van vandaag een inspi- antwoordelijk voor de ellende waarin

De AS 140 de arbeiders leefden. "Houdt moed kame- Houtens ooggetuigenverslag van de be- raden. Leve de anarchie!" zijn de laatste grafenis van Domela Nieuwenhuis ge- woorden van de 22-jarige Emile Henry lezen hebben. Het werd gepubliceerd in als hij op 24 mei 1894 naar de Parijse het Eerste Jaarboek voor de Geschiedenis guillotine loopt. De afschuwelijke om- van Socialisme en Arbeidersbeweging en standigheden van het Franse proletari- later opgenomen in zijn autobiografie.1° aat brachten hem ertoe een bom te gooi- Domela's begrafenis was een van de en in het deftige café Terminus in Parijs. grootste manifestaties van de arbeiders- Hierbij kwamen twee mensen om en beweging uit die tijd in Nederland. In werden enkele gewond. Een eerdere dit nummer is daarom een vertaling op- bom van hem explodeerde op het poli- genomen van het hoofdstuk over de be- tiebureau waarbij vijf politieagenten grafenis van Durruti uit het boek van omkwamen. In zijn verdedigingsrede Abel Paz. Durruti's begrafenis in het re- voor de rechtbank zegt Emile Henry: volutionaire Barcelona in november "Ik wacht dan ook geheel onverschillig uw 1936 is waarschijnlijk de grootste anar- vonnis af. ik weet dat mijn hoofd niet het chistische begrafenis in de geschiedenis laatste is dat u zult afhakken; er zullen nog geweest. Naar schatting woonden een andere hoofden vallen, want de hongerlij- half miljoen mensen de begrafenis bij. ders beginnen de weg naar uw chique cafés Nu de dood het einde is, doet alleen het en restaurants Terminus en Foyot te ken- leven er toe. De herinnering aan de nen.. overledenen, aan hun leven, hun daden U zult nieuwe namen toevoegen aan de maakt uit wat het leven voor betekenis bloedige lijst van onze doden. U heeft anar- heeft gehad. Ontroerend schrijft Peter chisten opgehangen in Chicago, onthoofd in Kropotkin hierover als hij het heeft over Duitsland, gewurgd in Jerez, gefusilleerd in de dood van zijn moeder. Peter Kropot- Barcelona, geguillotineerd in Montbrison kin was drie en een half jaar oud toen en Parijs, maar wat u nooit zult kunnen zijn moeder aan tuberculose overleed. vernietigen is het anarchisme. Zij was toen 35 jaar. In het eerste hoofd- Het anarchisme is diep geworteld; het is stuk van zijn memoires beschrijft hij ontstaan in een verrotte maatschappij die haar als een vrouw die bij allen geliefd uit elkaar valt, het is een gewelddadige reac- was. Zo beschrijft hij dat het geregeld tie tegen de gevestigde orde. Het vertegen- voorkwam dat een boerenvrouw die zij woordigt het streven naar gelijkheid en vrij- buiten ontmoetten zei: heid dat het huidige gezag zal neerslaan, het "Zult gij evengoed zijn als uw moeder? Zij is overal, waardoor het ongrijpbaar is. En was barmhartig en had medelijden met ons. uiteindelijk zal het u doden. "9 Gij zult zeker aan haar gelijk worden.' On- der 'ons' werden natuurlijk de lijfeigenen Anarchisten gooien vandaag de dag bedoeld. Wat zou er van ons zijn geworden geen bommen. Maar hun besef dat de als wij niet onder de lijfeigenen in ons huis huidige maatschappij ten dode opge- de liefde hadden gevonden die kinderen be- schreven is, leeft. Siebe Thissen schrijft hoeven? (...) erover hoe anarchisten zich als ster- Vele menschen worden verteerd door den vensbegeleider van die stervende maat- hartstochtelijken wensch om na hun dood schappij opstellen. Veel AS-lezers zullen Harmen van vervolg op pag. 17

6 De AS 140 GEDENK TE STERVEN* Over filosofen en de dood

Pieter Hoexum Jeremy Bentham (1748 -1832) geldt als de geestelijk vader van het utilisme, waarbinnen, zoals de naam al zegt, alles draait om nut. Ben tham ging daarin nogal ver, ook de dood wil- de hij voor de levenden ten bate maken. In zijn essay The Use of the Dead to the Living had hij al betoogd dat het zonde was om lijken zomaar te begraven, ze konden best dienst doen in medisch onderzoek of als oefenmateriaal. Per testament bepaalde hij dat zijn eigen lichaam na zijn dood geprepareerd en vervolgens tentoongesteld zou moeten worden in de gebouwen van de University College London. Deze wensen werden nauwgezet nagekomen en nog steeds is het 'auto-icon', zoals Bentham het noemde, te bezichtigen. Toch bleek deze bizarre vorm van onsterfelijkheid niet geheel oneindig, want al gauw moest het hoofd ver- vangen worden door een wassen hoofd omdat het niet goed geprepareerd bleek en binnen de kortste keren niet meer toonbaar was. De beste les die uit het treurige lot van Benthams 'auto-icon' valt te te trekken luidt: gedenk te sterven. Wijsgeren, met hun brandende be- geerte naar wijsheid en eeuwige waarheid, willen nog wel eens vergeten dat er ook aan hun filosoferen een eind komt. Anderzijds zijn er ook genoeg filosofen geweest die zich uitge- breid met de dood bezig hebben gehouden, er zelfs door geobsedeerd leken.

In zijn essay Filosoferen is leren te sterven de dood en hoe ze zelf dit lot ondergin- schrijft Michel de Montaigne (1533- gen. 1592) bijvoorbeeld dat hij zich had aan- Volgens Arthur Schopenhauer (1788- gewend 'de dood niet alleen in gedach- 1860) zijn alle religies en filosofische te te houden, maar er ook voortdurend systemen te beschouwen als 'een tegen- over te praten'. Hij informeerde steeds gif tegen de zekerheid van de dood'. naar hoe mensen gestorven zijn: wat zij Schopenhauer ziet de dood dan ook als hebben gezegd, hoe hun gelaatsuit- de 'eigenlijke inspirerende genius' van drukking was en hun houding. 'Als ik de filosofie, zonder wie er nauwelijks een boekenschrijver was, zou ik een lijst gefilosofeerd zou worden. De uitkomst aanleggen, voorzien van commentaar, van Schopenhauers filosoferen was dat van de verschillende manieren waarop we de dood eigenlijk niet hoeven te vre- mensen gestorven zijn.' Schrijft Mon- zen, in feite kan hij geen kwaad doen. taigne, en voegde daar aan toe: 'Wie de Wel ons als individu, maar als zodanig mensen leert te sterven, leert ze te le- zijn we slechts 'verschijningen', schim- ven.' Zonder de pretentie te hebben een men. In wezen is de soort, de mensheid, dergelijk lijst te hebben aangelegd, zal onvernietigbaar. Trouwens, 'het defini- ik in deze beschouwing iets vertellen tieve stoppen van het levensproces over hoe enkele filosofen dachten over moet voor de drijvende kracht erachter * Deze beschouwing is een sterk bewerkte versie van de inleiding van mijn binnenkort te ver- schijnen boek Gedenk te sterven. De dood en de filosofen (Athenaeum-Polak&Van Gennep). Daar is een verantwoording van de citaten en bronnen te vinden.

De AS 140 een heerlijke verlichting zijn; misschien sofische vragen. Ten tijde van de recht- is dit ten dele de verklaring voor de zaak was hij al oud en wekte met zijn zoete tevredenheid die uit het gelaat nogal arrogante verdediging waar- van de meeste doden spreekt.' Sterven schijnlijk bewust irritatie bij de jury. Al- zou volgens Schopenhauer 'wel eens leen een leven als criticus was voor hem veel gemeen kunnen hebben met het de moeite waard te leven, bovendien wakker worden uit een zware nacht- verklaarde hij dat sterven onmogelijk merrie.' iets slechts kon zijn. Hij redeneerde dat De dood ten gevolge van ouderdom is de dood van tweeën een is: ofwel een volgens Schopenhauer in elk geval geen soort niets, een soort droomloze eeuwi- ramp. 'De hoogbejaarde strompelt maar ge slaap, ofwel de ziel verhuist na de wat rond, nog maar een schaduw van dood naar een andere omgeving, waar zijn vroegere persoon. Wat valt daar alle overledenen bijeen zijn. Nu, voor voor de dood nog te vernietigen? Op niets hoeven we niet echt bang te zijn en een dag sluimert hij voor het laatst in, in het andere geval hebben we zeker en zijn dromen zijn . . Op vrijdag 21 niets te vrezen. Socrates verheugde zich september 1860 stond de bejaarde Scho- er al op dat hij in het laatste geval al die penhauer iets later op dan gebruikelijk grote geesten van vroeger lastig zou omdat hij het weer erg benauwd had. kunnen vallen met zijn onderzoek en Zijn huishoudster opende een raam kritiek. voor de frisse lucht en verliet vervol- gens het vertrek om een dokter te halen. LICHAAM EN ZIEL Die vond hem even later, zittend in een In eerste instantie leek Socrates de dood hoek van zijn sofa, dood. Het gezicht als een 'niets' te beschouwen. Maar in was nog gaaf, zonder een spoor van zijn laatste uren, toen hij discussieerde doodsstrijd. met zijn vrienden, argumenteerde hij Schopenhauer had ook opgemerkt dat, ingenieus en omstandig dat de ziel on- ondanks alles wat er over de dood is sterflijkheid moest zijn. Bij de dood geleerd, 'de opvatting van de mensen, wordt de ziel uit het lichaam bevrijd, ja vaak zelfs van een en hetzelfde indi- als een gevangene uit een kerker. Socra- vidu, maar al te dikwijls schommelt tes heeft zich naar eigen zeggen zijn he- tussen de interpretatie van de dood als le leven voorbereid op zijn dood, op de- absolute vernietiging en de veronder- ze scheiding van lichaam en ziel. Zijn stelling dat we als het ware met huid en filosoferen beschouwde hij als 'een haar onsterfelijk zijn.' De eerste filosoof oefening in sterven': door te denken, uit de geschiedenis, Socrates (469-399 zuiver te redeneren en de zintuigen te v.C.), lijkt een dergelijk individu met negeren, nadert de ziel de waarheid. een dubbelzinnige houding ten opzich- Toen het eenmaal zover was, dronk So- te van de dood te zijn geweest. crates rustig de gifbeker leeg en wachtte In 399 v.C. werd Socrates veroordeeld onverstoorbaar de dood af. Zijn laatste tot de gifbeker, zogenaamd vanwege woorden waren: 'Kriton, we zijn Askle- zijn ongelovigheid en het bederven van pius een haan schuldig. Geef hem die de jeugd. In werkelijkheid eerder om- en verzuim het niet.' Zijn vrienden had- dat hij het zijn Atheense stadgenoten den zich wel wat meer voorgesteld van steeds lastig bleef maken met zijn filo- zijn laatste woorden. Déze laatste woor-

De AS 140 den leken wel een banale herinnering van het bestaan. Nietzsche kreeg een aan openstaande schuld. enorme bewondering voor de 'lachende Friedriech Nietzsche (1844-1900) inter- filosoof', zoals Democritus ook wel ge- preteerde Socrates' laatste woorden als noemd wordt. Met die lach was Demo- een teken van melancholie en levens- critus als het ware voorbij pessimisme moeheid. Nietzsche wees erop dat As- en optimisme. Volgens Nietzsche moet klepius de god van de geneeskunst was je de dood in zijn gezicht uitlachen. Dat en Socrates dus eigenlijk zei dat het gif het met Nietzsche tragisch afliep, is voor hem een geneesmiddel was, dat waarschijnlijk genoegzaam bekend. Na- hem zou genezen van het leven. dat hij in januari 1889 in Turijn geeste- Nietzsche had een heel andere visie lijk instortte, 'leefde' hij nog ruim tien ontwikkeld op leven en dood. Door het jaar als een soort plant. Pas op 25 au- zekere vooruitzicht van de dood zou gustus 1900 werd Nietzsche door de 'elk leven met een heerlijke, welrieken- dood uit zijn lijden verlost. de druppel lichtzinnigheid vermengd Een vroege (Romeinse) geschiedschrij- kunnen zijn', maar 'wonderlijke apo- ver van de filosofie, Diogenes Laërtius, thekerszielen' hebben er een 'akelig besteedde in zijn boek Leven en leer van smakende giftdruppel' van gemaakt. beroemde filosofen zoveel aandacht aan Socrates was zo'n 'wonderlijke apothe- de dood van de behandelde filosofen kersziel' die meende dat de mens door dat het eigenlijk beter Leven en dood van weten en redeneren verlost kan worden de beroemde filosofen had kunnen heten. van de angst voor de dood en dat we- Een kleine geep uit deze bizarre reeks: tenschap het bestaan begrijpelijk kan Zeno stierf toen hij zijn school verliet, maken en zodoende gerechtvaardigd struikelde en een teen brak en vervol- doet zijn. Ondanks dit optimisme zou gens voor altijd zijn adem inhield, Xe- Socrates zich op het allerlaatst toch ver- nocrates stierf op tweeëntachtigjarige zet hebben tegen het leven. Nietzsche leeftijd doordat hij op een nacht over keurde zowel dergelijk optimisme als een pan struikelde, Strato was zo mager pessimisme af. Volgens hem is een pes- dat hij er niets van merkte toen hij over- simist blij dat er aan de ellende een ein- leed, Demetrius werd 's nachts door de komt, een optimist hoopt op een be- een brilslang in zijn hand gebeten en ter leven na dit leven, maar Nietzsches Chrysippus liet het leven bij een onbe- 'Übermensch' zal in het besef van de daarli e lachbui. zinledigheid van zijn bestaan uiteinde- lijk zijn (zinloze) leven graag nog eens ONSTERFELIJKHEID over doen, met plezier zelfs. Diogenes schreef ook over zijn naamge- Op een gegeven moment raakte noot Diogenes van Sinope (ca. 400-323 Nietzsche in de ban van de natuurwe- v.C.), de cynicus. Deze omschreef zich- tenschap. Als classicus kwam hij al snel zelf ooit treffend als een 'gekgeworden uit bij de 'natuurwetenschappers' uit de Socrates'. Zijn levenswijsheid zou je on- Oudheid, Democritus (ca. 460-370 v.C.) geveer als volgt kunnen samenvatten: met name. Democritus' wereldbeeld als je niets bezit je ook niet bang hoeft te kende slechts vallende atomen, de rest zijn het te verliezen, als je je nergens was verbeelding. Democritus lachte aan hecht dan hoef je nooit te vrezen volgens de overlevering om de leegte dat het je ontnomen wordt, als je je

De AS 140 overal thuis voelt (Diogenes was de eer- In onsterfelijkheid geloofde Democritus ste die zich expliciet als wereldburger niet: tegelijk met het lichaam, sterft ook beschouwde) hoef je nooit ballingschap de ziel - ze vallen weer in atomen uit- te vrezen en ten slotte, als je maar wei- een. Dat is volgens Democritus onont- nig waarde hecht aan het leven, hoef je koombaar en bovendien: 'Mensen die de dood niet te vrezen. Diogenes sarde voor de dood wegvluchten, zoeken zijn tijdgenoten zoveel als hij maar kon hem juist op.' En: 'Dwazen verlangen met hun pretenties, met hun bezit en naar een lang leven zonder van dat lan- hun kleinzieligheid: hij ging met een ge leven te genieten.' Volgens Diogenes lampje de markt op, op zoek naar een Laërtius was Democritus wel in staat mens. Toen ze hem uitscholden voor zijn eigen dood drie dagen uit te stellen, 'hond' (in het Grieks 'kynos') nam hij toen dat wat handiger uitkwam in ver- dat als geuzennaam. De cynicus zat band met festiviteiten. Hij liet zich elke eens te zonnen, toen Alexander de Gro- dag warme broden brengen; door die te bij hem kwam staan en zei: 'Vraag onder zijn neus te houden slaagde hij van mij wat je wilt.' Waarop Diogenes erin tot na het feest in leven te blijven, antwoordde: 'Ga uit mijn zon vandaan.' vervolgens gaf hij zonder enige droef- Volgens sommige overleveringen stier- heid de geest. ven Diogenes en Alexander op dezelfde In navolging van Democritus' atoom- dag. Diogenes zou zijn doodgebeten leer ontwikkelde Epicurus (342-271 door wilde honden die hem te grazen v.C.) een eigen leer die al snel die van namen toen hij ze inktvis wilde voeren. Democritus in de schaduw stelde. Net Dat laatste zou wel erg toepasselijk zijn buiten de stadsmuren van Athene geweest voor deze hondse filosoof. stichtte hij een leefgemeenschap die De Om nog even terug te komen op Demo- Tuin ging heten. Daar werd de aanbe- critus: 'Hoedanigheden bestaan door veling van Epicurus om in het verbor- conventie, van nature is er niets anders gene te leven, in de praktijk gebracht. dan atomen en leegte.' Zo vatte Dioge- Dat maakte buitenstaanders natuurlijk nes Laërtius de leer van Democritus sa- nieuwsgierig en bracht bij sommigen de men. Rechtstreeks waarneembaar zijn verbeelding op hol. Epicurus stelde na- de atomen niet, maar hun bestaan kun- melijk genot centraal in zijn filosofie. nen we wel afleiden uit onze waarne- Maar in De Tuin speelden zich geen lie- mingen. De troebele kennis die onze derlijke taferelen af. Het was volgens zintuigen leveren, moet met het ver- Epicurus verstandiger je behoeften te stand gezuiverd worden. Om zijn ver- beheersen dan te bevredigen. Het ging stand te scherpen trok Democritus zich erom te genieten van eenvoudige, veelvuldig terug uit de wereld en ver- noodzakelijke zaken. Feitelijk bepleitte bleef lange tijd in graven. Hij conclu- hij een deugdzame, ascetische leefstijl, deerde dat het zonde is de leegheid van bescheiden en teruggetrokken tussen het bestaan te betreuren, we kunnen er gelijkgezinden. beter om lachen. 'Blijmoedigheid' was Door nuchter redeneren wilde Epicurus voor hem het hoogste, `de toestand 'de onrust die onze geest in zijn greep waarin de ziel kalm en stabiel leeft, niet houdt' tot bedaren brengen, ook de verstoord door vrees of bijgeloof of eni- angst voor de dood. Volgens Epicurus ge andere gemoedsaandoening.' gaat de dood ons niets aan: 'Al wat

10 De AS 140 goed en slecht is, veronderstelt waarne- Romeinse rijk. Later viel hij uit de gra- ming, en de dood is een beroofd zijn tie, trok hij zich terug uit het openbare van waarneming; dus een juist inzicht leven en begon brieven te schrijven aan dat de dood ons niet aangaat, maakt de een zekere Lucilius, waarin hij het re- sterfelijkheid van het leven genietbaar: gelmatig over de dood heeft. 'Ik schrijf dat voegt dan niet een oneindige tijd je deze brief, met de gedachte dat de aan het leven toe maar neemt het ver- dood mij zou kunnen wegroepen ter- langen naar onsterfelijkheid weg.' Op wijl ik juist bezig ben te schrijven: ik zijn tweeënzeventigste, na een kort ben bereid om heen te gaan en daarom ziekbed, bezweek Epicurus aan nierste- kan ik van het leven genieten.' Zo open- nen. Op zijn sterfbed schreef hij nog in de hij een van zijn brieven, waarin hij een brief aan ene Idomeneus: 'Op deze concludeerde: 'Goed sterven is gewillig gelukkige dag die tevens mijn sterfdag sterven.' is, schrijf ik jullie dit. Mijn moeilijkhe- Uiteindelijk raakte Seneca toch nog ver- den bij het urineren en mijn dysenterie strikt in de steeds krankzinniger wor- zijn er nog steeds en hebben nog niets dende intriges rond Nero en kreeg het aan intensiteit ingeboet. Daartegenover bevel zelfmoord te plegen. Net als So- staat de vreugde in mijn ziel over de crates ging hij kalm en waardig, te mid- herinneringen aan de fijne gesprekken den van zijn vrienden op weg naar zijn die wij hebben gehad.' einde. Hij liet zich de polsaderen door- In dezelfde tijd dat Epicurus te Athene snijden. Maar omdat hij al oud was De Tuin stichtte, ontstond daar ook de vloeide het bloed traag en liet hij ook stoïcijnse filosofie. Uitgangspunt van zijn aderen in zijn enkels en knieholtes deze school was dat de natuur gere- doorsnijden. Maar dat bespoedigde het geerd wordt door een redelijk beginsel, proces nauwelijks. Men liet gif komen, de 'logos', en dat je een goed leven zou dolle kervel, dat had Socrates immers leiden als je die (goddelijke) Rede zou ook 'genezen van alle aardse kwalen'. volgen. Beide scholen preekten een so- Maar Seneca's uitgeputte lichaam nam bere levensstijl, maar de stoicijnen wa- het gif onvoldoende op. Hij stapte in ren bovendien sterk religieus en plichts- een bad, in de hoop dat zijn bloedsom- getrouw. En juist dat laatste maakte het loop weer op gang kwam. Het hielp al- stoïcisme later voor de Romeinen zeer lemaal niets. Ten slotte werd hij in een aantrekkelijk. In tegenstelling tot de verstikkend stoombad gezet en vond meeste stoïcijnen schreef de Romeinse daar eindelijk de dood. staatsman en filosoof Seneca (4 v.C.-65 n.C.) zeer welwillend over Epicurus, EINDE VAN HET LEVEN met name diens onverstoorbaarheid ten Thomas van Kempen (1379-1471) werd opzichte van de dood. beroemd met zijn boek Imitatio aristi, Op papier predikte Seneca een sober, of: De navolging van Christus, een boek teruggetrokken leven, volgens een waarvan men wel zegt dat het, na de strikte, rationele moraal. Ondertussen bijbel, het meest verspreide geschrift uit werd hij een stinkend rijke regent in het de geschiedenis is. Het is een pleidooi centrum van de macht. Hij werd tutor voor een terugkeer naar een oorspron- van de jonge keizer Nero en regeerde in kelijk christendom. Het was de op- het begin, in zijn naam, praktisch het dracht van ieder rechtgeaard christen

De AS140 11 om Hem na te volgen (te 'imiteren') en loop van de jaren uitgroeiden tot een niet te verzanden in allerlei theologi- soort logboek. sche disputen en haarkloverij. Thomas Lange tijd had Montaigne min of meer pleit voor oprechtheid en eenvoud: de traditionele stoïcijnse aanwijzingen waar geloof komt van binnenuit en gevolgd om met de dood om te gaan: je heeft niets te maken met uiterlijk ver- moet de dood steeds in het vizier hou- toon. Een deugdzaam leven geeft inner- den omdat het het doel van het leven is. lijke rust, innerlijke vrijheid en leert je Maar Montaigne ondervond, toen de eenvoud. 'De nederige kennis van uzelf dood even om het hoekje kwam kijken, is een zekerder weg naar God dan een dat theoretische voorbereiding eigenlijk diep wetenschappelijk onderzoek.' Met overbodig is. De dood is niet het doel, deze vroom klinkende woorden is Tho- maar slechts het einde van het leven. mas ook een man van de (vroege) Re- Dan nog is het goed om je steeds be- naissance, in die zin dat hij teruggrijpt wust te zijn van je sterfelijkheid, want op de - heidense - schrijvers van de klas- dat geeft perspectief aan je leven. Socra- sieke oudheid, met name de stoïcijn Se- tes leerde dat filosoferen is leren te ster- neca. Thomas' pleidooi voor zelfkennis ven, maar Montaigne ondervond dat en een sober, teruggetrokken leven is het eigenlijk tegenovergesteld is: filoso- net zo christenlijk als stoïcijns: 'Daarom feren is leren te leven. wees altijd gereed en leef zo dat de Spinoza (1632-1677) vond het niet de dood u nooit onvoorbereid kan vinden.' moeite waard zich bezig te houden met In zijn essay Over oefenen gaf Michel de de dood: 'De vrije mens denkt aan niets Montaigne een beschrijving van een, minder dan aan de dood; zijn wijsheid zoals dat tegenwoordig genoemd wordt, bestaat niet in bepeinzing van de dood, bijna-dood-ervaring. Tijdens een ritje te maar van het leven', zo luidt stelling 67 paard werd Montaigne in volle galop van het vierde deel van zijn Ethica. Vol- door een andere ruiter aangereden en gens Spinoza is denken aan de dood raakte buiten bewustzijn. Langzaam een teken van een gebrek aan wijsheid. kwam hij weer bij kennis en realiseerde Dat is geen hopeloze situatie, in tegen- hij zich hoe slecht hij eraan toe was: 'Ik deel: wijsheid, en daarmee vrijheid, is vond het aangenaam mij te laten gaan iets dat je kunt veroveren. Je moet je en weg te zinken; eigenlijk was daar niet laten afleiden door angsten of emo- niet alleen geen gevoel van onlust bij, ties in het algemeen maar je verstand maar ervoer ik veeleer het welbehagen gebruiken om je te kunnen richten op dat ontstaat als je wegglijdt in de slaap.' waar het om gaat: (over)leven. Vrijheid Montaigne overleefde het ongeval ech- is niet doen wat je maar wilt, maar 'le- ter en kon zich enigszins met de dood ven volgens het gebod van de rede': je verzoenen. Dat zocht Montaigne al ja- niet laten leiden door hartstochten maar ren, vooral sinds hij zijn boezemvriend door je verstand, om het maar even terzijde had gestaan aan zijn sterfbed. simpel te zeggen. In 1571 had hij zich teruggetrokken uit Spinoza stierf als een wijze. Om geruch- het openbare leven, in zijn toren en, bij ten die dat tegenspraken, te ontzenu- gebrek aan een gesprekspartner, was hij wen, schreef Johannes Colerus in 1705 begonnen te schrijven; zo ongeveer ont- een 'Korte, doch waarachtige levenbe- stonden de eerste 'essays', die in de schrijving van Benedictus de Spinoza,

12 De AS 140 uit authentieke stukken en mondelinge ziekbed. De grote waardigheid waar- getuigenis van nog levende personen mee Hume zijn lot droeg bleef ook in opgesteld'. Spinoza zou volgens ge- zijn omgeving bepaald niet onopge- ruchten meermalen op zijn sterfbed om merkt. Velen verwachtten dat een Gods genade geroepen hebben en atheïst als hij op zijn sterfbed wel wroe- 'maankopsap' (sap van het opiumhou- ging moest krijgen en tot inkeer zou ko- dende maanzaad) genomen hebben om men. Maar tot en met het einde bleef te pijn te verzachten. Colerus onder- Hume kalm elke religieuze troost afwij- zocht deze geruchten grondig - hij ging zen. In zijn essay over zelfmoord onder andere de rekeningen van Spino- schreef hij: 'Wanneer ik dood zal zijn, za's apotheker na - maar kon ze alle- zullen de bestanddelen waaruit ik ben maal ontzenuwen. Hij vond geen enke- samengesteld nog steeds deel uitmaken le aanwijzing om niet aan te nemen dat van het universum en ze zullen even Spinoza als een wijze was gestorven. nuttig zijn in het grote weefsel als toen zij van dit individuele schepsel deel uit- VRIJDENKERS maakten.' Spinoza was de eerste van een indruk- In 1791 maakten twee radicale aanhan- wekkende rij 'vrijdenkers' die het chris- gers van de Verlichting, Mary Wollsto- telijk geloof en de daarop gebaseerde necraft (1759-1797) en William Godwin traditie betwijfelden; deze werden niet (1756-1836) kennis en kregen meteen meer als vanzelfsprekend aanvaard en slaande ruzie. Toch zocht Wollstone- langzamerhand vervangen door proef- craf t enkele jaren later Godwin op- ondervindelijk onderzoek en kritische nieuw op. Wollstonecraft had inmid- analyse. Hij was ook niet de enige met dels faam verworven met haar Vindi- een omstreden sterfbed. De strijd over cation of the Rights of Woman (1792), het gedachtengoed van de vrijdenkers waarin ze opkwam voor de rechten van spitste zich opvallend genoeg regelma- de vrouw. Daarna was ze naar Parijs tig toe op hun levenseinde. Adriaan vertrokken om de Franse revolutie van Koerbagh (1632-1669) was wat dat be- nabij mee te maken. Godwin had intus- treft Spinoza al voorgegaan en in 1698 sen een nogal saai vrijgezellenbestaan zou Balthasar Bekker volgen. Hoogte- geleid maar had veel roem verworven punten waren wat dit betreft de meest met zijn studie Politica! Justice (1793). radicale materialisten van de verlichte Hij was een gevreesd politiek commen- denkers, de Schotse filosoof David Hu- tator geworden. Tegenwoordig wordt me (1711-1776) en de arts en filosoof Ju- hij wel beschouwd als een van de aarts- lien Offray de Lamettrie (1709-1751). vaders van het anarchisme. De her- Deze laatste trok de, achteraf logische, nieuwde kennismaking tussen Wollsto- lijn van Descartes en Spinoza door tot necraft en Godwin verliep voorspoedi- de conclusie dat de mens een machine ger dan de eerste, ze kenden en respec- is. Om de dood van Lamettrie konden teerden elkaars werk en onafhankelijke de tegenstanders van de Verlichting geest. Precies dat, wederzijds respect en zich verkneukelen: deze levensgenieter onafhankelijkheid, waren volgens Woll- stierf in 1751 nadat hij zich had overe- stonecraft de pijlers onder een hechte ten aan vleespastei. vriendschap, terwijl ze bij geliefden In 1776 stierf David Hume, na een lang meestal ontbreken. Tussen de beide fi-

De AS 140 13 Ik ben reïncamatie-mana ger-) GOEDNIEUWS en werk sinds kort samen met Uit ons onderzoek is gebleken een euthanasie-theraPeute. dat hoe eerder je sterft, hoe sneller le reïncarneert!

":"4....,

losofen onstond al snel een hechte schrijvingen gaf van haar zelfmoordpo- vriendschap, die ze in stand probeer- gingen en ten slotte van haar doods- den te houden nadat ze geliefden wa- strijd. ren geworden. Ze trouwden pas toen Godwins boek maakte nog eens duide- Wollstonecraft zwanger bleek. lijk dat de dood, het sterven, de ultieme Wollstonecraft beviel van een dochter confrontatie is met het lichaam. Filoso- (de latere Mary Shelley, schrijfster van fen zien deze confrontatie liever over het beroemde boek Frankenstein). De be- het hoofd, bij hun zoektochten naar valling verliep redelijk voorspoedig. eeuwige waarheden. Maar hij is ook Maar een dokter die de vastzittende voor filosofen onomkoombaar, waar ze placenta alsnog probeerde te verwijde- de les uit zouden kunnen trekken dat ren, infecteerde haar met koudvuur en ook zij slechts tijdelijke, voorlopige op- dat werd haar al razendsnel fataal. Na merkingen maken. Hume had die con- de begrafenis stortte Godwin zich op clusie al getrokken toen zijn met jeug- Wollstonecrafts studeerkamer en las al- dige overmoed geschreven verhandeling le papieren die hij kon vinden en herlas over de menselijke natuur door nie- al haar publicaties. Vervolgens schreef mand opgemerkt werd. Hij meende hij in tien weken het door zijn onder- destijds de wijsheid in pacht te hebben koelde toon juist zo aangrijpende boek maar schreef later, terugkijkend op zijn Memoirs of the Author of a Vindication of pretentieuze project: 'Filosofeer, maar the Rights of Woman. Het boek sloeg in blijf mens bij al uw filosoferen.' In de als een bom. Godwin had, getrouw aan eerste plaats vermaande Hume hiermee zijn idealen van oprechtheid en waar- zichzelf, maar je kunt het ook lezen als achtigheid, een voor zijn tijd revolutio- een variant op het al oude 'Gedenk te nair openhartig boek geschreven, waa- sterven': je kunt zoveel filosoferen als je rin hij inging op de liefdesaffaires van wilt, maar je blijft menselijk.., en dus Wollstonecraft en gedetailleerde be- sterfelijk.

14 De AS 140 SCHRIJVEN ALS STERVENSBEGELEIDING Siebe Thissen

Als vrijdenker van het eerste uur behoort de anarchist van de negentiende eeuw tot de eer- ste generatie wereldburgers, die voortaan weigerde zich op God te verlaten. Goed, sinds on- ze kennis van Spinoza en de radicale Verlichting van de zeventiende en achttiende eeuw is toegenomen, weten we dat er al eerder atheïsten rondliepen, maar als maatschappelijk ver- schijnsel brak het atheïsme eerst in de negentiende eeuw door. De anarchist beschouwde de dood niet langer als een noodwendig en gelukzalig voorportaal naar het Christelijke Para- dijs, maar leerde haar waarderen als een onlosmakelijk bestanddeel van het 'hiernumaals'. Voor de dood diende geen angst te bestaan, want zo'n angst zou ook de levenszin verlam- men. "Die de dood niet vreest, vreest niets", luidde een aan Montaigne ontleende slogan, die her en der in seculiere periodieken opdook. Die nieuwe omgang met de dood leid- - alleen vergelijkbaar met de 'aids-bud- de tot tal van experimenten, zoals de dy'. Onbaatzuchtig en toegewijd aan zelfgekozen dood, spiritistische contac- het begeleiden van een langzaam ster- ten met overleden familieleden, vrien- vende soortgenoot, richt de 'aids-bud- den en inspiratoren, tot lijkveras- dy' zijn leven in als hulpverlener, vriend sching in plaats van begrafenissen, en klankbord. Deze even opmerkelijke maar ook tot nieuwe opvattingen over als intrigerende levenspraktijk kent onsterfelijkheid, nu vanuit een seculier geen eenduidig motief, maar het be- perspectief. In zijn Memoires van een re- staan van de buddy vooronderstelt een volutionair (1899) herdacht Kropotkin diepgeworteld besef van hoop, liefde, het overlijden van zijn moeder en gaf mededogen, medemenselijkheid en ka- hij zich rekenschap van het feit dat meraadschap. Bovendien ligt er na het troost en liefde niet langer op christelij- voleindigen van de taak geen beloning ke grondslagen rustten. Doodgaan be- in het verschiet en blijft de buddy ver- hoorde nu eenmaal tot het leven en uit stoken van de zekerheid dat zijn bijdra- de dood van een dierbaar mens kon ge een rol van betekenis speelt in de tot- men inspiratie putten voor het eigen le- standkoming van een aids-vrije wereld. ven: "De mens verlangt er hartstochte- Voor de anarchistische schrijver en de lijk naar om na zijn dood nog voort te schrijvende anarchist is de 'buddy' zo- leven, maar dikwijls gaat hij heen zon- wel voorbeeld als inspiratiebron. In de der te zien dat de nagedachtenis van buddy herkent hij zijn drijfveren, zijn een werkelijk goed mens altijd levend liefde voor het leven, zijn begrip voor blijft. Zij wordt meegegeven aan de vol- de dood en zijn ongewisheid over een gende generatie, die haar op haar beurt mogelijke libertaire toekomst. "Het is weer aan haar kinderen doorgeeft. Is niet de dood, maar het leven dat ons be- dat geen onsterfelijkheid die de moeite angstigt", schreef Anton Constandse. waard is om na te streven?" "Soms is de wereld heerlijk om te zien, Die nieuwe interesse in de dood maakte soms ook verschrikkelijk om te beleven. van de anarchist een stervensbegeleider En als de dood ons iets kan leren, dan is

De AS 140 15 het dat het leven te kort is om het in geschiedenis van de anarchistische leed, ellende en wreedheid te verspe- pers. En wat dacht je van deze: "Het is len." Zoals de 'buddy' zijn best doet beter staande te sterven, dan knielend niet ontmoedigd te raken, zo probeert te leven." ook de anarchist zijn levenslust te Talrijk zijn de titels van de anarchisti- handhaven. "Of ik niet ontmoedigd sche literatuur, waarin de dood het re- ben?", vroeg Arthur Lehning zich regel- ferentiepunt vormt. Zoals de klassieker matig af. "Omdat onze denkbeelden De Stervende Maatschappij, een eeuw te- niet gerealiseerd zijn, daarom zijn ze rug geschreven door de Franse anar- nog niet begraven. Utopieën zijn slechts chist Jean Grave, ooit in het Nederlands schijndood en komen steeds onver- uitgegeven door De Roode Bibliotheek: wacht opnieuw tot leven. Ik ben wel "Voor men de [anarchistische] tocht pessimistisch, maar niet ontmoedigd." aanvangt, moet men zijn wil en spieren Het anarchistische discours is door- raadplegen, want er zullen slachtoffers weekt met metaforen van leven en zijn, die de oneffenheden met bloed be- dood, van opgroeien en sterven, van tot vlekken, en lijken zullen op de bochten leven wekken en begraven. Dat kan ook van den weg een spoor van pleister- moeilijk anders, want de anarchist blijft plaatsen achterlaten. Wie geen kracht voor alles een stervensbegeleider: hij bezit blijve liever achterwege, want hij beschrijft en analyseert de terminale si- zal slechts een belemmering zijn voor tuatie waarin de samenleving zich be- het leger." De anarchist spreekt hier als vindt, maar weigert zich hooghartig martelaar: hij bereidt zich voor op een van haar af te keren. Uit oprechte le- sterven voor 'de goede zaak' in de dra- venszin verklaart hij zich solidair met matische wetenschap dat de Heilstaat hen die in hun bestaan worden be- nadert. dreigd en blijft hij geloven in een le- Die anarchistische fakkel werd in de vensvervulling waarin 'leed, ellende en loop van de twintigste eeuw overgeno- wreedheid' tot een absoluut minimum men door een nieuwe generatie militan- zijn teruggedrongen. Het liefst spreekt ten - dit keer van religieuze snit. Niet hij over mensen als 'stervelingen' en alleen zien hun baarden er even ver- mijmert hij over de 'geboorte' van een zorgd uit als die van Bakoenin en Do- nieuwe samenleving. mela Nieuwenhuis, ook hun retoriek Zonder de dood zou het anarchisme herinnert aan de hoogtijdagen van de niet bestaan. De zwarte vlag is de vlag propagandisten van de daad. Het me- van de dood - de vlag die in de acht- rendeel van de seculiere anarchistische tiende en negentiende eeuw de doods- schrijvers heeft de baard en de marte- kisten sierde van de arme stakkers die laarsretoriek vandaag weliswaar afge- stierven door knechting en ondervoe- zworen, maar stervensbegeleiding be- ding, aan tering en cholera. De zwarte paalt nog steeds het repertoire. Wie de vlag is de vlag van het piratenschip, dat vele jaargangen van dit tijdschrift door- zich voor iedere nieuwe entering op- bladert, bespeurt een gestage stroom maakte voor de victorie of de dood. van kritische en soms pessimistische "Wie heeft geleerd te sterven, heeft af- analyses van politieke en maatschappe- geleerd om dienstbaar te zijn", luidt een lijke ontwikkelingen in een 'stervende' van de meest populaire slogans uit de samenleving. Pessimisme en optimisme

16 De AS 140 lossen elkaar in die beschrijvingen af: sentijd met de woorden: "Wat men niet de anarchist blijft pessimistisch ten op- kan veranderen, moet men althans be- zichte van een maatschappij die met schrijven." Sinds Kropotkin aan het ein- uitsterven bedreigd wordt, maar hij wil de van de negentiende eeuw zijn Me- ook optimistisch zijn en handreikingen moires schreef, heeft de wereld een bieden aan de levenslustigen die ge- enorme gedaantewisseling ondergaan. loven dat het ook anders kan. Net als Maar de anarchist is altijd een stervens- Arthur Lehning troost hij zich in de tus- begeleider gebleven.

DOOD er eens twee voordrachten over, die in druk vervolg van pag. 6 zyn verschenen. Misschien is die vraag niet de moeite waard, maar zy wordt dikwyls ge- voort te leven, maar dikwijls gaat hun steld en de beantwoording is geheel relatief leven voorbij zonder dat zij gewaar en zal geheel afhangen van de omstandighe- worden dat het aandenken aan een den van den vrager. Antwoordt hy ontken- waarlijk goed mensch nooit verdwijnt. nend, dan zou de beste oplossing zyn de Het prent zich in bij het volgende ge- zelfmoord. En toch daar wil men niet aan. slacht en wordt door dit weer overge- (..) Antwoordt hy bevestigend dan verlaat bracht aan het daarop volgende. Is dat hy zyn standpunt en gaat den gewonen geen onsterfelijkheid, die waard is na- weg. De oplossing dier vraag is niet moge- gestreefd te worden?"" lyk, men kan er nog zoo lang lang of breed over filosofeeren. De mensch is nu eenmaal Ook Domela schrijft in zijn brieven per- op den wereld geworpen zonder zyn wil of soonlijker dan in zijn herinneringen. In wensdi en hy moet er zich maar doorslaan, een brief aan Herman en Lilly God- zoo goed en zoo kwaad als het gaat. ik vraag thelp-van Aggelen van 4 augustus 1918. niet of het leven een doel heeft, want als het Herman was de broer van Domela's een doel heeft, dan ligt dit toch in zichzelf laatste vrouw. en niet daarbuiten. Het leven alleen is de "Of het leven de moeite waard is? ik hield school van het leven. "12 NOTEN (1) Bert Gasenbeek, Rudolf de Jong, Pieter Edelman, Anton Constandse. Leven tegen de stroom in. Breda: Papieren Tijger/Utrecht: Humanistisch Archief 1999. - (2) F. Domela Nieuwenhuis. Van Christen tot Anarchist. Tweede druk Amsterdam: Van Holkema & Warendorf sa. - (3) An- ton Constandse. Leven de Dooden? Amsterdam: De Dageraad, 1933. - (4) Anton Constandse. Het probleem van de dood. Amsterdam: De Dageraad, 1946. - (5) Frands Russell: Sacco & Van- zetti. Die Case Resolved. New York, Harper & Row, 1986. - (6) Sacco en Vanzetti. Brieven. Ver- taling Dick Gevers en Bart Schellekens, verkrijgbaar op diskette bij Iris, Amsterdam. - (7) Philip S. Foner. The case of Joe HilL New York: International Publishers 1984. - (8) 'En al beschou- wen alle broeders mij als den verloren bmeder' De familiecorrespondentie van en over Ferdinand Do- mela Nieuwenhuis. 1846-1932. Verzameld en gepresenteerd door Bert Altena. Amsterdam: Stichting F. Domela Nieuwenhuis-Fonds 1997. - (9) Emile Henry. Anarchist van de daad. Am- sterdam: Iris 1991. - (10) Harmen van Houten. Anarchisme in Drenthe. Levensherinneringen van een veenarbeider. Baarn: Ambo 1985. - (11) Peter Kropotkin. GetienIcschriften van een Revolutio- nair. Gorinchem: PM Wink 1902. - (12) Zie noot 8.

De AS 140 17 CREMATIE ALS DAAD VAN VERZET Jaap van der Laan Crematie heeft zich in anderhalve eeuw ontwikkeld tot een doodgewone wijze van lijkbezor- ging. Van een strijdpunt tegen het geloof, van een van de punten waarin de seculiere socia- listische en anarchistische beweging zich onderscheidde van de christelijke traditie is cre- matie geaccepteerd en in brede lagen van de bevolking gebruikelijk geworden. Daarmee verloor crematie zijn anti-godsdienstige karakter. Dat ging niet zonder dat de wetgeving achterbleef lopen bij de praktijk. Pas in 1968 wordt begraven en cremeren wettelijk gezien volledig gelijk gesteld.

19 november 1919. De begrafenis van Kiezen voor crematie werd hiermee ook Ferdinand Domela Nieuwenhuis is een een teken van vrijdenken. van de grootste manifestaties van de ar- Multatuli is een van de eerste Nederlan- beidersbeweging in het begin van de ders geweest die zich liet cremeren. vorige eeuw. In zijn herinneringen geeft Toen hij overleed, bestond in Neder- Harmen van Houten een indrukwek- land nog geen crematorium en zo werd kend verslag van deze dag.' Domela Multatuli, die overigens ook in Duits- wordt aansluitend per trein naar Wes- land woonde ten tijd van zijn dood, ge- terveld vervoerd waar zijn stoffelijk cremeerd in het Duitse stadje Gotha. overschot gecremeerd wordt. Op dat In zijn Ideeën schreef Multatuli in een moment is cremeren nog een revolu- noot bij idee 925. tionaire en anti-christelijke daad. Cre- "Ik noemde in dit nummer 't woord 'chris- matie werd in die jaren in christelijke, telijke begrafenis'. De sedert opgekomen be- zowel protestantse als roomskatholielce, weging voor 't lykenverbranden, heb ik met en joodse kring sterk afgekeurd. Hoe- vreugd begroet. Jammer dat de voorstanders wel de maatschappelijke opvattingen van die verbetering met zoveel moeilykhe- sindsdien totaal veranderd zijn, is het den te kampen hebben. Maar vreemd is 't ook nu nog in streng protestantse krin- niet. Sedert eeuwen vonden de vromen in gen ongebruikelijk doden te cremeren. de akeligheden en spokeryen hunner kerkho- Deze, van oorsprong joodse, opvatting ven, de trouwste bondgenoten voor hun by- berust op het geloof in de wederopstan- geloof. Maar des te gebiedender eist het ding van het vlees. Op de jongste dag, plichtsbesef van welmenenden en ontwik- als de goeden en de kwaden gescheiden kelden, dat ze den vyaricl dat wapen uit de worden, worden alle mensen uit hun hand slaan, en dus op 't invoeren - of al- graven opgewekt en door god weer in thans op het facultatief veroorloven - van hun oorspronkelijke vorm samenge- crematie blijven aandringen. De zaak is van steld uit de resten in de lijkkist. hygiënische aard, o zéker I Maar ze is dit niet Omdat godsdienstige groeperingen, minder voor 't denkvermogen van de leven- christelijke, katholieke en joodse in de den, dan voor hun lichamen. Dat er uit de achttiende en begin negentiende eeuw kerkhoven verpestende dampen opstygen, is lijkverbranding afwezen, liet cremeren ook als beeldspraak de volle waarheid." ook zien dat degene die daarvoor koos Maar ook al voor 1876, het jaar waarin zich losgemaakt had van de godsdienst. Multatuli deze noot schreef, heeft hij

18 De AS 140 het over 'de verbranding der dooden' een vereniging ter bevordering van cre- als een van de dingen die zouden moe- matie, de Facultatieve, opgericht in ten geschieden. Een opmerking hier- 1874, maar deze stond niet ruim open over schrijft hij in 1841 in de 'Losse bla- voor minder draagkrachtigen. De mees- den uit het dagboek van een oud man'. te leden van het eerste uur en het be- Multatuli, als pleitbezorger van het on- stuur van de AvvL zijn afkomstig uit de geloof, deelt deze opvatting met de vrij- ANDB, de Algemene Nederlandse Dia- denkersvereniging De Dageraad. De mantbewerkersbond, een van de best Dageraad werd opgericht in 1856 en georganiseerde vakbonden van die tijd. had lijkverbranding als punt in haar De joodse diamantbewerker Andries de programma opgenomen.2 Rosa (1869-1943) is de meest bekende Ook andere Nederlanders die bewust van de oprichters van de AvvL.4 voor crematie kozen moesten tot begin De vereniging maakt vanaf de oprich- vorige eeuw naar Duitsland worden ge- ting een gestage groei door. De Rosa ge- bracht. Cremeren was in Nederland niet enige bekendheid als schrijver en niet toegestaan. Vanaf 1914 werd het vertaler en had uit de tijd dat hij in Pa- oogluikend toegelaten in het crematori- rijs woonde en werkte veel contacten um Westerveld te Driehuis, het enige met kunstenaars en schrijvers (bijvoor- crematorium dat Nederland tot na de beeld met Emile Zola). Hij slaagt erin Tweede Wereldoorlog rijk was. De eer- bijdragen van bekende, links georiën- ste crematie in Westerveld op 1 april teerde, schrijvers voor het verenigings- 1914 leidt tot een rechtszaak. Deze blad De Urn los te krijgen. Zo schrijft de wordt tot aan de Hoge Raad doorgezet destijds bekende en thans vrijwel ver- maar leidt niet tot een strafbaarstelling geten schrijver Israel Querido een arti- zodat cremeren vanaf dan gedoogd kel in het eerste nummer waarin hij een wordt. De toen vigerende begrafenis- schokkende beschrijving geeft van wat wet gaf geen plaats aan crematie. Tot er gebeurt met een begraven 1919 worden maar enkele overledenen De propaganda voor crematie is in deze gecremeerd zodat Domela met recht periode weinig fijnzinnig. Lijkverbran- een van de voortrekkers genoemd kan ding wordt als hygiënischer, piëteits- worden. voller en esthetischer voorgesteld. Be- Een maand na Domela's crematie graven als het tegenovergestelde. Inder- wordt de Arbeiders Vexeeniging voor daad komen op begraafplaatsen in die Lijkverbranding (AvvL) opgericht. De tijd nog wel onhygiënische toestanden doelstelling was het verbreiden van de voor. Belangrijker voor de steeds toene- crematiegedachte en het mogelijk ma- mende acceptatie van cremeren is dat ken dat ook minder draagkrachtigen het onderdeel uitmaakt van het streven zich laten cremeren. Het vervoer van naar een nieuwe seculiere socialistische een overledene naar het enige cremato- cultuur, waarin ook andere zaken als rium van Nederland, Westerveld in toneel, literatuur, esperanto enzovoort Driehuis, was namelijk voor arbeiders een grotere of kleinere plaats innemen. onbetaalbaar waardoor crematie in de Een eigen begrafenisfonds voor crema- praktijk voor degenen die verderaf tie is onderdeel van de socialistische woonden van Driehuis onmogelijk 3 zuil, net als de VARA dat op het gebied was. Er bestond op dat moment al wel van de radio is. Naast sociaaldemocra-

De AS 140 19 ten kiezen echter ook veel andere socia- het pakket opgenomen en tenslotte listen en libertairen voor crematie. Voor maakt een fusie een einde aan de AvvL. hen past crematie meer in de anti-gods- De voorstanders van crematie maken dienstige traditie van het Nederlandse zich na de oorlog nog alleen sterk voor vrijdenken. Waar eerst voortrekkers als een wettelijke gelijkstelling van creme- Multatuli en Ferdinand Domela Nieu- ren en begraven. In 1955 wordt een wenhuis zich laten cremeren, volgen la- nieuwe begrafeniswet aangenomen ter de bewuste arbeiders. waarin cremeren geaccepteerd wordt Na de oorlog blijken de omstandighe- mits de overledene dat in een codicil den veranderd. De maatschappij ver- heeft vastgelegd. Pas in 1968 krijgt cre- liest grotendeels zijn christelijke stem- meren dezelfde wettelijke status als be- pel. Daarmee verdwijnt ook het taboe graven. Eén op de tien van alle uitvaar- op cremeren. De socialistische zuil boet ten is op dat moment een crematie. in aan invloed en dat betekent in feite Cremeren is normaal geworden. Het ook het einde van de AvvL als socialis- heeft zijn revolutionaire, vrijdenkerska- tische vereniging. De naam wordt ver- rakter verloren. De secularisatie van de anderd, de verenigingsstructuur ver- maatschappij heeft ook crematie tot iets dwijnt, ook begrafenissen worden in doodgewoons gemaakt. NOTEN (1) Harmen van Houten, Levensherinneringen van een veenarbeider, Baarn: Ambo 1985 - (2) Dik van der Meulen. Multatuli. Leven en werkvan Eduard Douwes Dekker; Nijmegen: Sun 2002 - (3) Salvador Bloemgarten, Howard Krol, Kees de Lugt, Cees Visser; Vijfenzeventig jaar AVVL. In woord en beeld; Diemen: Vereniging voor Crematie AVVL, 1994 - (4) Salvador Bloemgarten, Rosa, Andries de; in: Biografisch woordenboek van het socialisme en de arbeidersbeweging in Neder- land, deel 6; Amsterdam: Stg Beheer IISG 1995.

20 De AS 140 DE DOOD VAN BUENAVENTURA DURRUTr Abel Paz

Buenaventura Durruti Dumange (Leon 1896 - Madrid 20-11-1936) was zonder enige twijfel de bekendste anarchistische militant uit de periode voor en tijdens de burgeroorlog. Hij werd geboren in een socialistisch gezin, was actief in de jaren twintig om de beweging aan geld te helpen (ôók door bankroof), voortdurend reizend en vluchtend door Spanje en naar het buitenland, werd vanaf de jaren dertig actief in de organisaties van de CNT - de anarchosyndicalistische vakbond - in Spanje zelf, speelde een belangrijke rol bij het neer- slaan van de fascistische opstand in juli 1936 en organiseerde direct daarna de anarchisti- sche milities voor het front van Aragon. Een man van de actie, die weinig geschreven heeft. Van hem zijn de bekende zinsnedes: "laten we een nieuwe wereld in onze harten stichten" en "laten we van alles afzien behalve van de overwinning." Overigens blijven er nog steeds raadsels rond zijn overlijden. Volgens De Volkskrant van 13-7-1993 heeft de laat- ste ooggetuige op zijn sterfbed onthuld dat Durruti zich per ongeluk een kogel in de borst schoot, toen hij met de kolf van zijn geweer op de treeplank van zijn auto stampte om zijn woorden kracht bij te zetten. Terwijl Durruti in kamer vijftien op de vrouwen van de militie te sparen. De eerste etage van Hotel Ritz langzaam troepen van Franco hadden hun offen- maar zeker lag dood te gaan, vergader- sief met man en macht verdubbeld en den in de Straat van de Agrarische Her- onder deze omstandigheden zou elke vorming de militanten van de CNT van verandering binnen de republikeinse li- Madrid. Ariel, de correspondent van nies desastreuze gevolgen kunnen heb- Solidaridad Obrero, durfde niet naar Bar- ben voor de verdediging van Madrid.1 celona te bellen om zijn krant van het Cipriano Mera kwam tegen zes uur in nieuws op de hoogte te brengen, zolang de morgen in Valencia aan. Hij consta- de overeenkomst die op deze vergade- teerde dat het gebouw, waar het Natio- ring van militanten gesloten was, nog nale Comité (van de CNT, HW) zich niet bekend was gemaakt. "Om de dood geïnstalleerd had, op dit vroege uur van Durruti openbaar te maken zonder van de dag verlaten was. Maar geluk- de gevolgen daarvan te hebben bestu- kig kwam hij daar een jongen tegen die deerd, zou op dit moment lichtzinnig Mera bleek te kennen en Mera vertelde zijn." Voor Ariel was de enige reden dit hem dat hij met spoed Garcia Oliver nieuws geheim te houden de morele moest spreken. Bijna alle ministers van krachten van de strijdende mannen en de regering van Largo Caballero waren

" Het navolgende artikel is hoofdstuk XXII uit dè biografie van Durruti, geschreven door Abel Paz, Durruti en ta revolución espanola (Uitg: Fundación Anselmo Lorenzo, Madrid 1996, p. 679-686.) Dit dikke boek is ook vertaald in het Duits, uitgegeven door Nautilus. De tekst van het hoofdstuk bestaat grotendeels uit citaten uit herinneringen van betrokkenen aange- vuld met verbindende stukken van Abel Paz. Hij is een van de belangrijke historici van het Spaanse anarchisme. De vertaling is van Hanneke Willemse. (Red.)

De AS140 21 ondergebracht in Hotel Metropolitano, dat daar opereerde." "Persoonlijk", en daar trof hij ook Mera Garcia Oliver schrijft Mera, "voelde ik me niet tevre- en Federica Montseny aan. den met de oplossing, omdat ik meende Garcia Oliver reageerde, zoals natuur- dat Garcia Oliver de aangewezen per- lijk te voorzien was, diep bedroefd. soon was om de plaats van Durruti in te Toen de CNT had besloten om Durruti nemen. "2 naar Madrid te sturen, had deze zich "De zaal waarin het lijk van Durruti verzet en had verklaard dat in zijn op- was neergelegd was wit en vierkant. tiek, diens aanwezigheid in Aragón be- Op een klein ijzeren bed lag het lichaam langrijker was dan in Madrid. van Buenaventura, gewikkeld in een Federica Montseny, die zich verant- wit laken. Zijn hoofd rustte op een kus- woordelijk voelde voor wat er gebeurd sen. Het licht van de nieuwe dag drong was, omdat zij degene was die er op door de glazen deuren van het balkon aan had gedrongen dat hij naar Madrid dat recht uitkeek op het pleintje, waar ging, kreeg een zenuwaanval. Op dat- het standbeeld van de helden van de zelfde moment ging de telefoon die Tweede Mei staat... Dit alles was als een Garcia Oliver meedeelde dat Durruti symbool en een nagedachtenis van de om zes uur in de ochtend overleden nieuwe held van het volk. Een paar kas- was. Het was te verwachten dat het tanjebomen lieten wat late gouden na- drietal het bericht als verdoofd ontvin- jaarsbladeren vallen." gen en ze vroegen zich af wat er zou ge- "Om acht uur 's morgens arriveerde beuren als deze ongelukkige gebeurte- Victoriano Macho, de grote Spaanse nis bekend zou worden bij de strijders beeldhouwer, om het dodenmasker van van de CNT. Durruti te maken. Hij werd vergezeld "Uiteindelijk verlieten we met ons door andere kunstenaars van de 'Alian- drieën het hotel en gingen naar het Na- za Intelectual' (...). Macho verzocht het tionale Comité. Toen we bij Marianet laken te verwijderen dat het lijk bedekte kwamen, die pas sinds een paar dagen om zo beter te kunnen werken: secretaris-generaal (van de CNT) was, 'Een Hercules, een waarachtige Hercu- vertelde hij ons dat Val hem telefonisch les', riep Victoriano Macho uit toen hij uit Madrid al op de hoogte had gesteld het ontklede lichaam van Durruti van de dood van Durruti. Nadat hij had zag... "3 nagedacht over het probleem dat zich "Op 20 november om twaalf uur 's mid- had aangediend, keek hij ons allen aan dags, bevond ik mij in Figueras waar ik vertelde dat hij zocht naar een vervan- werd vergezeld door commandant Ra- ger voor onze verdwenen comparlero (...) mos de Iglesias (op een missie ter in- Er werden verschillende mannen ge- spectie van de verdediging van de noemd: Ortiz, Jover, Ricardo Sanz. Ten- kust.) De tafel was gedekt. We gingen slotte waren ze er van overtuigd, dat de eten... Een telefoontje van Garcia Oliver laatstgenoemde de beste eigenschappen gaf me het verschrikkelijke bericht door: had om zich aan het hoofd te stellen 'Neem zonder tijd te verliezen de auto van de colonne in Madrid en om daar en keer onmiddellijk naar Barcelona te- de strijd voort te zetten. Manzana, zo rug. We hebben zojuist uit Madrid het werd besloten, zou naar Aragón ver- bericht gekregen dat Durruti gedood is trekken om zich te voegen bij het front in la Ciudad Universitaria, de Universi-

22 De AS 140 teitswijk. Wij van de Verdedigingsraad "Hij had afgezien van alles, behalve van hebben in vergadering besloten dat jij nu de overwinning. Maar de overwinning zijn plaats gaat innemen. Verlies geen se- was voor hem de leidraad van iedere conde, kom onmiddellijk hierheen.' dag, en het lichtend spoor dat hij ach- "Totaal ontdaan ging ik de eetzaal bin- terlaat, dient als een herinnering aan nen", schrijft Ricardo Sanz. "Ze zaten al- die richtlijn." lemaal aan tafel op me te wachten om "(...) Het meest emotionele bezoek was te gaan eten. Ik bracht ze het verschrik- dat van een groep companeros van de kelijke nieuws over (...). Minuten later strijdkrachten van Durruti. Petten en vertrokken we met grootste spoed naar jacks van leer en broeken van corduroy. Barcelona. Ze droegen geweren die nog heet wa- Bij de Conselleria de Defensa, de Cata- ren van de laatste schoten. Ze hadden laanse Verdedigingsraad beschikten ze het strijdperk een moment verlaten. Al- niet over meer details dan die ik al ken- le companeros van de eenheid wilden de. Ze vertelden me van mijn benoe- naar het lijk komen van de dode kame- ming van chef van de Catalaanse troe- raad, van wie ze zoveel hielden, om zo pen in Madrid. Van Garcia Oliver kreeg veel mogelijk blijk te geven van eer en ik de volgende boodschap: 'Zoek uit waardering. Maar dat was niet moge- wat er gebeurt, en hou me van alles op lijk. Ze konden het front niet alleen ach- de hoogte'. "4 terlaten. In hun ogen kon je een traan "s Nachts werd het lijk overgebracht van diepe verslagenheid zien blinken naar het gebouw van het Nationale (...) En in de stilte, in de doodse stilte Sub-Comité en werd het in een maho- van hun emotie (...) beloofden ze vanuit niehouten kist gelegd. Daarop werd het diepst van hun ziel om door te gaan zijn enige bagage gelegd, de koffer van met de strijd tot aan de definitieve over- Durruti. Wat was de inhoud van die winning van de vrijheid (...) tot aan het koffer? Die tamelijk oude, nogal kleine bereiken van de overwinning van het koffer. In deze tijden van overvloed proletariaat."5 was de koffer van Durruti zo goed als "Bij het aanbreken van de dag 21 no- leeg. Hij was niet helemaal leeg want vember ging ik op weg naar Madrid. Bij hij bevatte vuil ondergoed. En scheer- de toegangsweg naar Valencia vlakbij spullen. Dat was alles wat er in zat. Dat de gevangenis van San Miguel de los was de hele bagage van Durruti." Reyes, kwam ik een stoet auto's uit te- "Daarmee werd de soberheid van de gengestelde richting tegen die de wa- strijder tentoongesteld. Dagen tevoren gen volgden die het lijk van Durruti had hij het Nationale Sub-Comité ver- naar Barcelona vervoerde. Ik hield een zocht om honderd peseta's om in kleine moment stil om details van het gebeur- levensbehoeften te voorzien (...) Hij, die de in me op te kunnen nemen en vra- grote bedragen verkregen had voor de gen te stellen aan de aanwezige getui- Confederale Organisatie (CNT), door gen die Durruti begeleidden, en ik zette zijn leven in de waagschaal te stellen, mijn reis naar Madrid voort. wees alles af om een voorbeeld te kun- Ik kwam in Madrid aan bij het vallen nen zijn van voortreffelijk gedrag. Die van de avond. Aan alle kanten heerste koffer was een schatkist van waardig- er een grote wanorde. Niemand kon ge- heid." loven dat Durruti was gestorven. Ieder-

De AS 140 23 een had gedacht dat Durruti niet kon oos, subliem, het absolute einde. En de- doodgaan. Alles kon gebeuren, maar ze mensenmenigte liep zonder geleid te dit niet. Het firmament zou op ons neer worden, zonder voorschrift en zonder kunnen storten, de laatste kat van Ma- organisatie. Alles gebeurde gewoon, de drid zou dood neer kunnen vallen. situatie was niet te beschrijven." Maar wat op geen enkele manier te be- "De begrafenis was vastgesteld op tien grijpen viel, was dat Dunruti deze keer uur. Een uur tevoren was het al onmo- door een vijandelijke kogel in het hart gelijk om het gebouw van het Regionale was getroffen. Anarchistische Comité te bereiken. Nie- 'De communisten hebben hem gedood', mand had er aan gedacht om de route zeiden sommigen. 'Hij is vanaf een bal- die de stoet zou gaan, te ontruimen. kon vermoord', voegden anderen er Van alle kanten kwamen groepen men- aan toe. 'Niemand, behalve een van zijn sen aangelopen. Ze kwamen uit de fa- vijanden zou hem kunnen vermoor- brieken, kruisten elkaars wegen, meng- den', waren anderen het er mee eens. den zich onder elkaar en sloten de weg Door er op deze manier over te praten, af. In het centrum werden het detache- dacht niemand er aan dat Durruti ge- ment cavalerie en de gemotoriseerde storven zou kunnen zijn door een vijan- brigade die de rouwstoet zouden bege- delijke kogel, afgevuurd vanuit de leiden geblokkeerd. Aan alle kanten loopgraven van het front."6 stonden auto's met rouwkransen die 's Morgens vroeg op 22 november voor noch achteruit konden. Met grote kwam de stoet die het lijk van Durruti moeite konden de ministers naar de kist vergezelde aan in Barcelona. Vanaf dat worden geleid." moment tot aan de ochtend van de "Om half elf verliet het lichaam van 23ste toen de begrafenis plaatsvond, Durruti bedekt met een rood-zwarte waren de Via Layetana en het 'Huis van vlag het huis van de anarchisten op de de CNT-FAI' onbereikbaar. schouders van de militiemannnen van "De volgende dag in de morgen vond zijn colonne. De massa hief de vuist als de begrafenis plaats. Het was goed te laatste groet. De anarchistische hymne zien dat de kogel die Dttrruti had ge- Hijos del pueblo weerklonk. Het was een dood ook Barcelona midden in het hart emotioneel moment." had geraakt. Er is uitgerekend dat van "Maar, onaangekondigd waren er er- iedere vier of vijf inwoners er één in de gens vandaan twee orkesten gekomen; stoet achter de doodskist aanliep, zon- het ene speelde heel laag en de andere der hierbij nog de massa's te rekenen zeer hoog en ze waren niet in staat om die in de straten stonden, die in de ven- eenzelfde ritme te vinden. De motoren sterbanken zaten en die op de daken maakten lawaai, auto's toeterden met geklommen waren en in de takken van hun claxons, de chefs van de milities de bomen op de Ramblas. De partijen bliezen op fluitjes om aanwijzingen te en de vakbewegingen van alle richtin- geven en de dragers van de doodskist gen hadden hun leden opgeroepen en konden geen stap verzetten. Het was de vlaggen en banieren van alle anti- onmogelijk om de begrafenis in banen fascistische organisaties wapperden naast te leiden. De orkesten speelden nog een die van de anarchisten boven deze ge- keer en nog een keer en nog een paar weldige mensenzee. Het was grandi- keer hetzelfde lied; ze speelden zonder

24 De AS 140 zich om het andere orkest te bekomme- tijden van smart', zei hij, 'neemt de Re- ren en de klanken vermengden zich tot gering van de Revolutie met diepe emo- een muziek zonder melodie. De vuisten ties afscheid van Durruti en van alle an- bleven geheven. Aan het einde stopte deren die zijn gevallen in de strijd tegen de muziek en gingen de vuisten om- het fascisme. Ze brengt een groet aan laag. Vanaf dat moment was alleen het zijn compatlera en aan alle andere vrou- lawaai van de massa te horen waar wen die huilen omdat ze een geliefde midden in Durruti rustte op de schou- verloren hebben. Een groet ook voor de ders van zijn comparleros." dochter van Durruti en voor alle zoons "Het kostte minstens een half uur voor en dochters die hun vaders en moeders de straat enigszins ontruimd was en de hebben verloren. We groeten allen die begrafenisstoet zich in beweging kon strijden aan het front en die zullen zetten. Verscheiden uren gingen voorbij doorgaan tot aan de uiteindelijke over- voordat ze bij de Plaza de Catalunya winning.' aankwamen, een afstand van nauwe- "Daarna nam de Russische consul het lijks enige honderden meters. De man- woord en hij besloot zijn betoog met de nen te paard van de cavalerie zochten uitroep in het Catalaans: 'Mort al feixis- individuele hun weg, op eigen houtje. me, dood aan het fascisme!' De presi- Verdwaalde musici probeerden zich dent van de Generalitat, de Catalaanse weer te groeperen. De auto's die uit te- regering Companys, sprak als laatste: gengestelde richting gestrand waren, 'Kameraden', zei hij en hij eindigde met reden achteruit. De auto's die rouw- 'Adelante, Voorwaarts!'" kransen meevoerden probeerden via "Vooraf had men gedacht dat de men- omwegen bij elkaar te komen om een sen zich na de toespraak zich zouden begrafenisstoet te formeren. En ieder- verspreiden en dat alleen wat vrienden een schreeuwde en gilde." de kist naar het kerkhof zouden bege- "Nee het was geen koninklijke begrafe- leiden. Maar het was onmogelijk om nis, het was een volksbegrafenis. Niets het programma te volgen zoals dat was was geregeld, alles gebeurde spontaan afgesproken. De menigte die zich niet en geïmproviseerd. Het was een anar- verspreidde bezette het kerkhof en vul- chistische begrafenis: ziehier zijne ma- de de weg die naar de graftombe leid- jesteit! Soms wat vreemd maar zonder de. Het werd steeds moeilijker om daar een ogenblik zijn grootsheid te verlie- dichterbij te komen want de paden op zen, een vreemde en soms lugubere het kerkhof waren onbegaanbaar door grootsheid." de duizenden kransen." "Aan de voet van het standbeeld van "Het had 's nachts geregend. Het begon Christoffer Columbus, niet ver van de opnieuw te regenen. En al snel viel het plek waar 19 juli Aseaso, de vriend van water met bakken tegelijk uit de hemel. de dode, aan zijn zijde had gevochten Het kerkhof veranderde in een modder- en naast hem was gevallen, werden de poel waar de bloemen in verdronken. grafredes uitgesproken." Op het allerlaatste moment werd beslo- "Garcia Oliver, de enige overlevende ten om de teraardebestelling uit te stel- van de drie vrienden, sprak in de kwa- len en de dragers van de kist draaiden liteit van vriend en comparlero en als mi- zich een halve slag en droegen hun last nister van Justitie van Spanje. 'In deze naar het mortuarium. Een dag later

De AS 140 25 werd Durruti alsnog begraven. Zijn de- het volk vond het einde van Durruti finitieve rustplaats zal in het mausole- niet in overeenstemming met zijn histo- um zijn dat voor Ascaso en hem wordt rische dimensie. En zoals van andere gebouwd. Het zal een plaats worden momenten van zijn avontuurlijk be- voor dit volk dat de dood van de twee staan weeft deze verbeelding een nieu- helden betreurt, zonder ze te bewenen we historische dimensie. Eén die meer en zij worden vereerd zonder die senti- in overeenstemming is met het beeld mentaliteit, die overdreven gevoelig- van de man, die in die uren hun aspira- heid die wij vroomheid noemen."' ties belichaamde. In verband hiermee "Op 23 november 1936 vond in Leganés schrijft Ruta, het orgaan van de Liber- een zeer belangrijke bijeenkomst plaats, taire Jongerenorganisatie Juventudes Li- die werd voorgezeten door de Generall- bertarias: simo (Franco) en werd bijgewoond "Durruti, de strijder die nooit de werk- door de generaals Mola, Saliquet en Va- plaats had vergeten; Durruti, de verant- rela met hun chefs van de generale staf. woordelijke leidinggever aan de Colon- Daar werd de uiterst belangrijke beslis- ne die eerbewijzen en sterren verachtte; sing genomen om af te zien van een Durruti, de man van het volk die leefde frontale aanval op Madrid, waarmee de voor het volk, was voor ons, de anar- koers en het karakter van de strijd ver- chistische jongeren, een rotsvaste legd werden..."8 hoop." "De demonstratie van het proletariaat die het lichaam van Durruti vergezelde, Het orgaan van de Milicias Confederadas, samen met die van de begrafenis van van de anarcho-syndicalistische mili- Lenin, is een van de belangrijkste mani- ties, EI Frente Libertario, citeerde de laat- festaties van arbeiders in de geschiede- ste woorden van Durruti als 'een nis van het proletariaat. Meer dan een schreeuw van geestkracht': half miljoen mensen waren aanwezig, "Hermanos, broeders, adelante por Ia rem- maar de grootsheid van deze gebeurte- lución! Voorwaarts, voor de revolutie!" nis werd niet veroorzaakt van de licha- De krant voegt er aan toe: "We zouden melijke aanwezigheid van deze men- het verdienen om als verrader gemin- senmassa, maar door de diepe emotie acht te worden indien wij niet aan deze die de dood van Durruti in heel revolu- laatste wens zouden voldoen." tionair Spanje teweeg had gebracht", De pers van de andere anti-fascistisch zoals Kaminsky treffend beschreef. groeperingen bewezen eer aan de held, maar de anarchisten, vijanden van alle El Frente, het orgaan van de Colonne erediensten, schreven in Solidaridad 'Durruti', gedateerd in Pina de Ebro op Obrera: "Een andere organisatie dan de 20 november 1936, vat als volgt samen: CNT, zou hem hebben vereerd als een "De geschiedenis en de legende zullen caudillo, een hoogste leider." Het orgaan voorname herauten worden", en dit van de FAI, Tierra y Libertad zei: "De werd bewaarheid: vanaf het moment man en de stad zochten elkaar, ze ont- dat het nieuws van de dood van Durru- dekten elkaar en drongen tot elkaar ti zich verspreidde kwam een legende door en waren beiden elkaar waardig." tot leven die veertig jaar later nog Duizenden brieven en telegrammen af- steeds voortduurt. De verbeelding van komstig uit alle delen van de wereld

26 De AS 140 AL5 ohsiernbnct orobrernefr), vat', do a Cl, Vlij Ais juIrte er er kwee vat, twee Va k, ohs venroordeto, cioáen w er Ver„ vwo Als jc4V,e- er vZer docle vn de3" .- n 4,.... ) er ti.,- Pr 1 Als : ,...11 e er ,..1-et dode,-,, 11., it--7 dawv,i.d2yoke Ais /. .. ''CA, zje.skle,o! juillt er \ -"\ zesk\e'••• \1_,.... 1(--M—a-a r e.,z. --` 0\•zo '• • te €412...... „/ V

Conflict, rtwar k€42-e• 1:3 IS r ¢-1 & de patestjnen IS noord-Ierse kakInolie- ken & protestedsten ...... (vul zelf kwamen binnen bij de comité's van de Hoe zouden we dit legaat kunnen sa- CNT en van de FAL Politieke persoon- menvatten? Niet beter dan door een ali- lijkheden en afgevaardigden en chefs nea te citeren uit zijn laatste brief die van de Colonnes gaven uiting aan hun Durruti 24 uur voordat hij stierf schreef verdriet. Personen van revolutionair aan Liberto Callejas: "Voordat ik uit Ca- links als Andres Nin of Marco Pivert talonië vertrok, vroeg ik degenen die onderstreepten het verschrikkelijke ver- geïnteresseerd zijn in hetzelfde, om be- lies dat de dood van Durruti voor de re- wust te handelen. Ik doe geen beroep volutie betekende. op mensen die arm zijn aan ziel en energie. Ik doe een beroep op ons die Vele tientallen Spaanse en buitenlandse vastbesloten zijn om een laatste duw schrijvers stuurden condoleances. On- voorwaarts te geven. Geweren stellen der hen was Pierre Sdze een van dege- niets voor als er geen wilskracht bestaat nen die het beste het belang signaleerde en geen berekening in het schieten. Er van de leegte die Durruti achterliet: bestaat geen enkele twijfel over dat de fas- "Wie zal genoeg kracht hebben en vol- cisten Madrid niet binnen komen, maar ze doende waardig zijn om de verschrik- moeten er snel weer uit worden gegooid, kelijke erfenis op zich nemen die Dur- omdat de stad voor Spanje opnieuw ver- ruti heeft nagelaten?"9 overd moet worden."10 vervolg op pag. 34

De AS 140 27 ENKELE GEDACHTEN ROND HET DOODGAAN VAN DIEREN Rymke Wiersma

'Niet doodmaken, niet doodmaken!' riep ik vroeger wanneer anderen rondzoemende steek- muggen met krant of vliegenmepper achtervolgden. Deze mening werd lang niet altijd ge- deeld, en ik probeerde me in te denken hoe het zou voelen om een mug te zijn die onder een immens groot en zwaar objekt bedolven werd, en stierf. 'Hoe zou het wezen om dood te zijn?' vroeg ik me vaak af. Het leek me vooral jammer. Of het nu een mug of een mens be- treft, ieder wezen is uniek en dood is dood, zo ongeveer dacht ik. Het duurde niet lang of ik had door dat het vlees op mijn bord afkomstig was van de bil van een koe of de borst van een kip. 'Niet doodmaken!' 'Maar die dieren zijn tóch al dood', was een van de antwoorden. Met tegenzin at fic door. Inmiddels zijn we zo'n veertig jaar ver- lijkertijd raast het kapitalisme in volle der, en is vegetarisme een vrij normaal vaart verder, en de meeste mensen verschijnsel geworden. Je wordt in de zwichten nog gemakkelijk voor de wen- meeste gezelschappen niet meer uitge- sen van hun smaakpapillen, of van hun lachen als je zegt dat je geen vlees eet. disgenoten. Zelfs veganisme (niets dierlijks gebrui- Er zijn natuurlijk vele gradaties van ken) wordt meestal niet meer zo gek ge- verontwaardiging en vele manieren om vonden. Er zijn vele aktie- en pressie- de eigen ideeën over het omgaan met groepen rond dieren en dierenstrijd, en dieren in praktijk te brengen. Behalve ook in universitaire kringen wordt de veganisten en vegetariërs zijn er men- discussie over het omgaan met dieren sen die weliswaar af en toe vlees eten, serieus genomen; boeken van Peter Sin- maar alleen van biologische slagerijen. ger (vooral ethisch), Barbara Noske Ook zijn er vleeseters die aktievoeren (meer antropologisch), Tom Regan (ge- tegen de jacht. Niet omdat ze principi- richt op dierenrechten), Carol Adams eel tegen het doden van dieren zijn, (feminisme) en vele anderen hebben maar wel zijn ze tegen het doden (en daaraan zeker bijgedragen. In Utrecht is bijbehorend kwellen) als hobby. (Dat zelfs een leerstoel 'dier en recht' (Dirk hengelaars in feite hetzelfde doen, Boon). wordt niet altijd gezien.) Niet dat dit alles betekent dat het lot Op de website van EVA (Ethisch Vege- van dieren verbeterd is. Er zijn denk ik tarisch Alternatief, een Belgische club) nog nooit zoveel dieren over de kling staat te lezen: 'Het beginsel om niet te gejaagd als in deze tijd. En dan heb ik doden heeft altijd centraal gestaan bij het niet speciaal over BSE-koeien of religieuze, filosofische en ethische groe- pest-varkens, ik heb het over de aantal- pen in de meest uiteenlopende cultu- len doden die nodig zijn om de gewone ren.' Dat klopt. Maar wat mij opvalt na dagelijkse vlees- en zuivelproduktie op een piepklein onderzoekje, waarbij ik peil te houden. Er is ontegenzeggelijk wat websites en tijdschriften bekijk, is een bewustwording gaande, maar tege- dat dat 'niet doden' bij de meeste huidi-

28 De AS 140 ge dierengroepen zelden expliciet ge- mensen nastreeft, waarom dan niet ook noemd wordt. In doelstellingen gaat het voor dieren? De verontwaardiging komt eerder over waarden als 'vrijheid' en echter meestal in eerste instantie voort 'geen leed toebrengen'. Het strijdbare uit een afkeer van de industriële om- dierenbevrijdirtgsfront legt de nadruk standigheden waarin het gros van de op vrijheid door het daadwerkelijk be- gedomesticeerde dieren gedwongen is vrijden van dieren. De anarchistische te leven. groep 'Alle Dieren Vrij!' heeft naast de Een andere, voor mensen eerlijker eco- duidelijke naam het motto 'ik ben pas nomie, zal ongetwijfeld ook voor deze werkelijk vrij als alle dieren vrij zijn' dieren een grote vooruitgang zijn. Toch (vrij naar Bakoenin). De Vegetariërs- vormt de economie niet de kern van de bond noemt vegetarisme 'de meest con- zaak; in een anarchistisch dorpje waar sequente manier van dieren bescher- heel onkapitalistisch geiten worden g& men', en de Nederlandse Vereniging houden, gemolken en geslacht, zit het voor Vegartisme (NVV) benadrukt nog steeds niet goed in de verhouding vooral het tegengaan van exploitatie tussen mensen en dieren, die verhou- van dieren. Ook in artikelen van deze ding strookt niet met anarchistische en andere groepen worden de meeste ideeën rond geweldloosheid, vrijheid woorden gewijd aan verontwaardiging en gelijkwaardigheid. Zoiets vond ook over de slechte leefomstandigheden de ons aller bekende Ferdinand Domela van gedomesticeerde dieren. De ver- Nieuwenhuis, een van de eerste leden schrikkingen van de bio-industrie heb- van de Vegetariërsbond. De economi- ben hiertoe ongetwijfeld bijgedragen. sche kant van het vegetarisme was voor De exploitatie van dieren heeft in deze hem weliswaar belangrijk, maar niet ongegeneerd doorgroeiende 'fabrieken' doorslaggevend. Doorslaggevend was zulke gruwelijke vormen aangenomen volgens hem toch de ethiek. Alleen uit dat dit de aandacht als het ware afleidt zelfbehoud was een mens gerechtigd van de onderliggende kwestie rond het een ander wezen te doden, zo was zijn al dan niet doden van dieren. Het leed overtuiging? dat deze dieren tijdens hun leven wordt Ik wil zelf graag leven, een dier wil dat aangedaan is volgens velen wellicht ook. Dat lijkt me reden genoeg dieren (nog) afschrikwekkender dan hun niet te willen doden. Elk levend wezen vroegtijdige dood. voelt de drang om zelf te beschikken Daarmee lijkt de dierenbeweging tege- over het eigen leven. Ook al is het soms, lijk politieker geworden. De strijd tegen in uitzonderlijke gevallen zo dat er de bio-industrie is onherroepelijk ook geen drang meer is om verder te leven, een strijd tegen het kapitalisme, en dit dan is er nog altijd wel de drang om zou wel eens een belangrijke reden daar zelf over te beslissen. kunnen zijn dat veganisme en dieren- strijd tegenwoordig ook binnen de Onuitgesproken lijken de meeste men- anarchistische beweging door meer sen er echter toch nog steeds vanuit te mensen als serieuze onderwerpen ge- gaan dat een moord op een dier minder zien worden. Voor veel 'nieuwe' anar- erg is dan een moord op een mens. Di& chisten is het vanzelfsprekend om vega- ren zitten niet in hun 'morele schema'.2 nist te zijn. Logisch, als je vrijheid voor Het vermoorden van dieren wordt dan

De AS 140 29 ook niet 'vermoorden' maar 'doden' ge- onderscheid tussen de menselijke soort en noemd, evenals overigens gebeurt in bij- andere soorten in stand te houden. "4 zondere omstandigheden tussen men- sen, zoals oorlogen. Dit verschil tussen ' HEER DER SCHEPPING' het doden van mensen en het doden Het uitgangspunt dat de mens de 'heer van dieren is een erfenis uit een ver ver- der schepping' is, is een handige theorie leden. De christelijke moraal heeft deze om het dieronderdrukkende gedrag praktik in onze streken eerder versterkt van mensen goed te praten. Daaronder dan dat het als 'kwaad' of 'zonde' werd ligt echter een diepere oorzaak waar- gezien, en in andere religies en in het door de mogelijkheid van mensen om humanistisch gedachtengoed is dit niet dieren te overheersen, uit te buiten en veel anders. De mens werd vanuit het anderszins te kwellen, tot in al zijn af- christendom gezien als heerser over de schuwelijke mogelijkheden benut wordt. rest van de 'schepping' en mocht dieren De niet-menselijke dieren, wezens die gebruiken voor zijn doeleinden. Dieren zo anders lijken dan 'wij', veel meer an- hebben volgens de christelijke leer geen ders dan vrouwen voor mannen zijn, ziel en kunnen niet het eeuwige leven witten voor zwarten en christenen voor verkrijgen. Een reden om des te zorg- moslims, deze wezens zijn zeer kwets- vuldiger met zo'n dierenleven om te baar. Ze kunnen in veel gevallen onge- gaan, zou je zeggen, maar Descartes straft gedood worden, ze komen meest- leidde er juist uit af dat dieren een soort al niet in opstand, nemen zelden wraak. automaten zijn en zodoende geen pijn Heel af en toe hoor je eens iets over een kunnen ervaren. Dus spijkerde hij met circusdirekteur die door een door hem- een gerust hart een hond aan een plank zelf afgerichte tijger doodgebeten werd vast; het gejammer was 'slechts een me- enzo, maar dergelijke verhalen blijven chanische reactie'. Deze manier van toch een zeldzaamheid. Vossen die be- denken heeft zich naast alle andere op- jaagd worden zijn de jagers vaak te slim vattingen over dieren in een groot deel af, maar ze beramen (helaas) samen van de universitaire wereld voortgezet. geen plan om jagers de stuipen op het Dieren worden als ding gezien. lijf te jagen. Massaprotest zoals ooit "Juist de processen van leven en sterven, vanuit de arbeidersbeweging, de antira- die zo essentieel zijn voor levende wezens cismebeweging en de vrouwenbewe- en juist niet typisch voor machines, vormen ging blijft uit. Als deze strijd op macht eigenlijk een sta-in-de-weg voor de moderne moet worden beslist, hebben dieren (de objektivistische, experimentele wetenschap- niet-menselijke dieren) geen schijn van per die, niet wetend hoe hij hiermee moet kans. omspringen, ervoor kiest deze processen te "De mens trok tegen de leeuw en de stier negeren. Liever probeert hij het levende om ten strijde en had na vele generaties die oor- te vormen tot iets niet-levends, tot een 'ding log definitief gewonnen. Tegenwoordig heb- met eigenschappen'. Erich Fromm heeft dit ben die schepsels geen macht meer. Dieren de necrofiele tendens in de moderne weten- hebben alleen nog hun stilte om ons mee te schap genoemd. "3 confronteren" 6 "Dieren worden gereduceerd tot "complexe Natuurlijk, er zijn veel dierenvrienden stukken laboratoriumgereedschap". Het af- die uit naam van de dieren willen strij- standelijke taalgebruik is erop gericht een den en dat heeft zeker invloed. Maar al-

30 De AS140 les staat of valt toch bij het inzicht van een minumum teruggebracht worden, een groeiende groep mensen dat 'dit onafhankelijk van het ras, het geslacht niet de wereld is die wij willen.' of de soort waartoe het wezen dat lijdt Het zou kunnen dat veel mensen den- behoort. (...) Het verkeerde van het do- ken dat het voor dieren niet of veel den van een wezen is ingewildcelder."7 minder erg is om dood te gaan dan Hierdoor begeeft Singer zich op ethisch voor mensen. Ik kwam deze gedachten- glad ijs, omdat hij consequent doorre- gang zelfs tegen bij Peter Singer, die denerend uitkomt bij de stellingname overigens tegenwoordig veganist is en dat het dus ook minder erg is een al jarenlang filosofisch onderbouwd zwaar gehandicapte of een pasgeboren pleit voor dierenbevrijding. Ook hij legt baby te doden dan een gezond kind of het accent op het lijden. Elk lijden moet gezonde volwassene die besef heeft van vermeden worden, van welk gevoelig de toekomst die hem of haar wordt af- wezen dan ook. Zijn ethische grens genomen. trekt hij niet tussen mens en dier, maar Singer is erg gekant tegen het christelij- tussen voelende en niet-voelende we- ke 'eerbied voor het leven', vooral ook zens. Met instemming haalt hij Jeremy doordat die eerbied voor de meesten al- Bentham aan: 'De vraag is niet 'kunnen leen geldt voor menselijk leven, en zijn zij redeneren' of 'kunnen zij spreken' nuchtere en logisch onderbouwde maar 'kunnen zij lijden'!' (Bentham be- denkbeelden hebben er toe bijgedragen dacht echter een smoes om toch vlees te dat de 'dierenbeweging' eindelijk be- kunnen blijven eten: 'De dood die (die- vrijd werd van het sentimentele 'hond- ren] ondergaan door onze handen is ge- je-poesje-ach-wat-lief-denken, zoals dat woonlijk, en dat zal waarschijnlijk altijd in het verleden onder invloed van zo zijn, sneller en daarom minder pijn- goedbedoelende dames en heren van lijk dan die hen te wachten zou staan de dierenbescherming gegroeid was, door de onvermijdelijke loop van de na- maar het is jammer dat hij zich zo een- tuur.' Een redenering die me sterk doet zijdig en getalsmatig op 'leed vermij- denken aan die van jagers die vinden den' richt. Als utilist probeert hij dingen dat ze goed werk doen door dieren een tegen elkaar af te wegen, het ene leed natuurlijke 'harde' dood te besparen.6 tegen het andere, terwijl die dingen vol- Dieren, en zeker gewervelde dieren, zo- gens mij vaak onweegbaar, en dus on- als zoogdieren, vogels, reptielen, amfi- vergelijkbaar zijn. biën en vissen, zijn voelende wezens, en Op de fiets onderweg van Steenwijk naar het lijden van zo'n dier is, aldus Singer, Appelscha, bij Wilhelminaoord komen we niet minder erg dan evenveel lijden van langs een kerlchof. Het blijkt een honden- een mens zou zijn. Ten aanzien van de kerkhof te zijn. Is het alleen voor begraven dood redeneert hij echter anders: een of wordt er ook gecremeerd? Zijn er ook mens heeft toekomstplannen terwijl een koeien-, varkens of kippenkerkhoven? Zijn dier meer in het hier en nu leeft. Een er laatste rustplaatsen voor paling en kabel- dier verliest door de dood voornamelijk jauw? het hier en nu, een mens verliest ook Dieren hebben wel degelijk besef van die toekomst, en daarmee is diens dood de dood. Van hun eigen naderende toch erger: "Pijn en lijden zijn op zich- dood, waarbij ze liefst wegkruipen in zelf slecht en moeten voorkomen of tot een holletje of een hoekje, maar ook van

De AS 140 31 de dood van verwanten. Bekend zijn de nen bijna een miljoen 'overbodige' stier- verhalen over olifanten die de botten kalfjes richting vleesindustrie - nota be- van overleden groepsgenoten herhaal- ne: dit is nodig voor de consumptie van delijk opzoeken en met hun slurf be- koemelk en andere zuivelprodukten snuffelen en betasten. Britse parkrunde- door mensen. Jaarlijks worden dertig ren, waarvan wordt aangenomen dat ze miljoen haantjes vergast of levend ver- dezelfde levenswijze hebben als oerrun- snipperd als bijprodukt van de eierpro- deren, begraven zelf hun doden.8 duktie. Vegetariërs werken dus, of ze Bekend is ook het verhaal over Flint, het nu beseffen of niet, wel degelijk mee een jonge in het wild levende chimpan- aan het laten lijden en doden van die- see die zijn dode moeder niet meer wil- ren.il de verlaten. Zoals dat ook wel eens in Nog wat getallen. Volgens Dirk Boon de mensenwereld gebeurt, was er bij worden er in Nederland 160 miljoen Flint iets misgegaan in de opvoeding. dieren gehouden, waarvan ongeveer Hij was een jaar of acht en had al jaren 130 miljoen produktiedieren. Con- geleden gespeend moeten zijn. Maar sumptievis in kwekerijen niet eens mee- het verwende joch had Flo, zijn moeder, gerekend. De rest leeft in particuliere keer op keer overgehaald om hem weer huishoudens, in opvangcentra en der- melk te geven. Toen Flo stierf was hij gelijke. Per jaar worden er 600.000 niet goed voorbereid om voor zichzelf proefdieren verbruikt. Er gaan in Ne- te zorgen, maar leek hij ook de wil niet derland naar schatting 600 miljoen die- te hebben om het te proberen, om zon- ren per jaar dood door toedoen van der zijn moeder verder te leven. Hij mensen. Het merendeel bestaat uit pro- bleef bij het dode lichaam van zijn moe- duktiedieren. Naar schatting worden der en leek in droef gepeins verzonken. meer dan 10 miljoen dieren overreden Zijn broer nam hem mee, maar na een in het verkeer. 12 Nederlandse automobi- paar dagen rende hij terug naar de listen rijden jaarlijks honderd tot drie- plaats waar zijn moeder gestorven was. honderdduizend egels dood, oftewel Ook zijn zusje slaagde er niet in hem op gemiddeld twee egels per kilometer te monteren. Hij at niet meer, werd ziek weg? en stierf.9 Een ander verhaal gaat over een moederchimpansee wier baby ge- 'KUNNEN ZIJ LIJDEN?' storven is. Ze blijft er dagen mee rond- Niet dat dieren zelf altijd zo meevoe- lopen, het duurt een tijd voordat ze de lend zijn. Roofdieren zijn voor hun dood van het kind accepteert. voortbestaan afhankelijk van het opja- " We hebben zelf maar één dood; we kunnen gen, verwonden en doden van andere de dood van anderen slechts met één tegelijk dieren. Leeuwenmannen hebben de bevatten. In theorie zijn we misschien in neiging de nakomelingen van een ande- staat om tot een miljoen te tellen, maar we re man te doden zodra ze diens vrou- kunnen niet tot een miljoen doden tellen. "1° wen 'overnemen'. Dat is duidelijk in het Per jaar worden in Nederland vierhon- voordeel van hun eigen genen. Bij spin- derd miljoen gewervelde dieren gefokt nen zoals de tarantula is het niet onge- voor menselijke consumptie en na ge- bruikelijk dat de vrouw de man opeet middeld een tiende van hun normale zodra de paring achter de rug is. Een ef- levensduur gedood. Jaarlijks verdwij- ficiënte benutting van voedingsstoffen,

32 De AS 140 vanuit die spinnevrouw bezien, en niet pijnloos te doden, vrij van angst en ten nadele van het nageslacht. Schorpi- stress, ik zou het niet willen. Daarbij oenen eten zelfs een deel van het eigen denk ik aan de vraag die John Cage kroost op voorzover de jonkies minder zich graag stelde bij het beoordelen van levensvatbaar blijken. Bij kikkers en muziek: 'Zou ik in zo'n wereld willen padden letten de volwassenen zo te leven?' Nee dus! De vraag die Bentham zien niet eens op van wie die lekkere zich stelde: 'Kunnen zij lijden?' gaat al kikkervishapjes zijn, ze eten er smake- uit van een wens tot ingrijpen, tot be- lijk van, er zijn er toch genoeg. Dan zijn lemmeren, tot toe-eigenen. Waarom er natuurlijk de oorlogvoerende mieren, zouden we dat doen? Waarom zou ik en zelfs groepen mensapen kunnen met dat willen? Ik wil juist vrijheid voor al- elkaar in een bloedige strijd verwikkeld len. Zo mogelijk ook planten, zeeën en raken, waarbij soms een hele groep één bergen. Ook al zullen er strikt gezien al- voor één uitgemoord wordt door een tijd dilemma's blijven bestaan, het anar- andere. Jonge roofdieren, die het vak chistische streven naar zo min mogelijk nog moeten leren, verspillen met hun belemmering en zoveel mogelijk vrij- spel een hoop levend 'materiaal'.14 heid zal altijd overeind kunnen blijven. In een debat tussen Peter Singer en Paul Aan het eind van de schitterende Mon- Cliteur (de huidige ambassadeur van ty Pythonfilm The life of Brian wordt er de stichting 'Varkens in Nood') kwam door een meute gekruizigden een liedje deze laatste met het gedachtenexperi- gezongen met de moraal: 'De dood is ment: stel je een machine voor die al- niks: je begint met niks, en je eindigt leen kan lijden, heb je daar dan medelij- weer zoals je begon: met niks. Je hebt den mee? Dat doet me denken aan een dus niets gewonnen, maar ook niets experiment waarin een robotje zielig verloren.' Een gedachte die me doet begint te piepen als je de stekker er uit denken aan ideeën van verstandige ou- wilt trekken. Ook al wisten de deelne- de grieken zoals Epicurus, en de stoïcij- mers dat het nep was, iedereen had er nen die ook bekend staan om hun on- toch moeite mee het robotje te 'doden'. verschrokkenheid en hoge graad van Een troostrijke gedachte nietwaar. Stel onthechting. dat iedereen zelf een dier moest doden "Het verschrilckelijkste kwaad dat er is, de om vlees te kunnen eten, en dan geen dood, raakt ons in het geheel niet, aangezien onbekend dier, nee, een dier dat jou de dood er niet is zolang wij bestaan en wij kent, dat je smekend aankijkt, dat jankt niet zodra de dood komt. "15 en piept... er zouden prompt veel meer veganisten zijn! Maar wat te denken Als de dood helemaal niets ergs is, van het omgekeerde: stel je een dier waarom zouden we ons dan druk ma- voor dat niet kan lijden, dat niet zielig ken om het doden van dieren, ja, zelfs piept, zou je dat dier dan (voor een om het doden van mensen? Opmerke- 'goed' doel) willen doodmaken? Helaas lijk genoeg trekken noch de Epicuristen was ik niet zo kien om het tweetal deze noch de oude stoïcijnen die conclusie, vraag voor te leggen, maar als ik Singer evenmin als allerlei andere nuchter r& letterlijk neem zou hij hier wel eens denerende mensen. Als er niets tegen doodkalm 'ja' op kunnen zeggen. het verschijnsel 'dood' is (er is in elk ge- Ook al was het mogelijk andere wezens val niets tegen te doen, en het is de to&

De AS 140 33 stand waarin we allemaal terecht zullen Ook Voltairine de Cleyre (1866-1912) hield komen, zonder dat zelf mee te maken) niet van dieren doodmaken. Kleine beestjes wil dat nog niet zeggen dat het allemaal liet ze zoveel mogelijk met rust, ze mochten niet uitmaakt. Want elk levend wezen vrijuit rondlopen in haar huis, werden ze wil graag leven, zolang dat leven niet wat al te lastig dan werden ze buiten gezet. ondraaglijk is. Daarbij gaat het om le- Die irritant zoemende mug die mijn nacht- ven in de meest brede zin: leven in alle rust verstoort doordat ze me probeert te ste- vrijheid, zodat er niet alleen niet of wei- ken zal ik, als ilc niet kortzichtig en boos nig geleden wordt maar ook met volle ben, behoedzaam vangen in een glaasje en teugen genoten kan worden. buiten vrijlaten.

NOTEN (1) Uit Leven, het blad van de Nederlandse Vegetariëisbond, maart/april 2002. - (2) Peter Sin- ger, Dierenbevrijding, Breda 1994. - (3) Barbara Noske, Mens en dier, vriend of vijand? Amster- dam 1988. - (4) H.Verhoog, 'Het dier als meetlat, dierproeven en proefdieren.' Uit: Dier of Ding, Objectivering van dieren door M.B.H. Visser en F.J. Grommers, Wageningen 1988. - (5) J.M. Coetzee, Dierenleven, Amsterdam 2001. - (6) zie noot 2. - (7) zie noot 2. - (8) F.H. van den Brink, Zoogdierengids, Amsterdam/Brussel 1978. - (9) Jane Goodhall, Oog in oog met chimpan- sees. 30 jaar in het oerwoud van Gombe, Amsterdam 1991. - (10) zie noot 5. - (11) Gegevens van de Nederlandse Vereniging voor Veganisme. - (12) Dirk Boon, 'Het gedachtegoed van Boon in korte stellingen', pamflet gebruikt bij het debat over een eventuele 'Universele Verklaring voor de Rechten van Levende Wezens', Studium Generale, Utrecht, 1 november 2000. - (13) Utrechts Nieuwsblad 27 maart 1999. - (14) Deels uit: Titus Rivas, 'Doden dieren alleen om te overleven?' Gezond Idee! (blad van de NVV) nr. 55, herfst 2002. - (15) Epicurus, Over het geluk, vertaling Hans Warren en Mario Molengraaf, Amsterdam 1995.

DURRUTI vervolg van pag. 27 NOTEN (1) Dit gedeelte van het boek bestaat voornamelijk uit delen van interviews. In de Spaanse tekst worden bij de noten alleen de namen van enkele sprekers weergegeven. Ik heb voor nieuwsgierige lezertjes de boeken opgezocht die door deze sprekers geschreven zijn en door de schrijver genoemd worden in zijn bibliografie. (HW) - Ariel, Cómo murió Durruti. (Uitg. CNT, Toulouse 1946) - (2) Cipriano Mera, Guerra, exilio y ofwel de un anarcosindicalista. Uitg. Ruedo Ibérico, Parijs 1975. - (3) Ariel, Cómo murió Durruti. - (4) Ricardo Sanz, El Sindicalismo y Ia Politica. Uitg. eigen beheer auteur, Toulouse 1967. - (5) Ariel, Cómo murió Durruti. - (6) Ri- cardo Sanz, El Sindicalisnzo y la Politica. Z. p. z.j. - (7) E. H. Kaminsky Ceux de Barcelone Uitg. Denoel, Parijs 1937. Duitse vertaling 1986 (edition Travia, Berlijn) - (8) Martinez Bande La marcha sobre Madrid Uitg. San Martin, Madrid 1968. -9. CNT, brochure van 20 november 1936. - (10) La Noche, een avondkrant van Barcelona, publiceerde op 24 november 1936 de brief die Durruti aan Liberto Callejas had gestuurd.

34 De AS 140 ANARCHISTEN EN DE LAATSTE EER Karl Max Kreuger: een begrafenis in zelfbeheer Yolanda Winkelhuyzen en Arie Hazekamp

De dood is onlosmakelijk met het leven verbonden. Toch lijkt de mens in onze westerse cul- tuur er maar moeilijk grip op te kunnen krijgen. Vaak wordt over de dood besmuikt gedaan of wordt hij weggestopt. Het verdriet is kennelijk moeilijk te hanteren en rituelen die rich- ting zouden kunnen geven, zijn verloren gegaan. Professionals worden ingehuurd om de zaak af te handelen. We zijn immers verzekerd. Dat de mens onsterfelijk is dankzij de herinneringen van hen die nog leven, hoort bij ons gedachtengoed. De anarchistische beweging in Nederland kent een rijke historie waarin de herinnering aan bepaalde geestverwanten levend wordt gehouden. Een van de tot de ver- beelding sprekende figuren was Karl Max Kreuger uit Den Haag. In maart 1999 kregen we onverwacht te horen dat Karl dood in zijn huis was gevonden (zie De AS 125). Nu, bijna vier jaar later, is zijn heengaan een verhaal geworden over een bijzonder mens waar op een bijzondere manier afscheid van kon worden genomen. Op gepaste wijze afscheid nemen van een dierbare is een bijzonder moeilijk proces waarin emoties niet kunnen voorkomen dat er ook gehandeld moet worden. Lijkt de tijd enerzijds even stil te staan omdat het leven nooit meer zal zijn als daarvoor, anderzijds raast de tijd voorbij. Binnen vijf dagen heeft er een hele ceremonie rondom de dode plaats gevonden.

met je in gesprek te blijven of uit aar- digheid. Karl Kreuger was sinds de jaren zestig Karl was ook de internationale secreta- actief in de anarchistische beweging. De ris. Hij correspondeerde met de hele gedaante waarin de meeste mensen wereld. Hij las alle bladen waar hij zijn hem kenden was die van boekhande- hand op wist te leggen en schreef ver- laar. Dit deed hij echter op volstrekt ei- volgens brieven naar adressen die hier- gen wijze, niet op commerciële basis, in gepubliceerd werden. Zodoende ver- want winst maken daar ging het hem kreeg hij veel onbekend materiaal uit niet om. Zelden hebben we een persoon oorden waarvan je niet vermoedde dat gezien die er zo'n sobere levensstijl op er anarchisten zouden leven. Zijn con- nahield. Karl bracht zijn boeken aan de tacten waren reuze handig voor de or- mens vanwege zijn anarchistische idea- ganisaties waarin hij werkzaam was en len. Velen van ons heeft hij aan boeken, de bladen waarbij hij betrokken was. brochures en artikelen geholpen. Per- Karl zou je ook als verteller kunnen soonlijk langs gebracht, speciaal voor je zien. Hij trok de wereld in, bezocht niet meegenomen of per post opgestuurd in alleen de mensen waar hij mee corres- een envelop die al vaker was gebruikt. pondeerde of die hij uit de beweging Dat scheelde porto! Uiteraard deed hij kende, maar praatte tegen iedereen die dat om je aan het denken te houden en hij op zijn pad ontmoette. En altijd

De AS 140 35 kwam hij terug bij dat ene, het anarchis- hem op zijn bed. Vredig ingeslapen op me. Op vergaderingen en in discussies zijn zij met een bakje yoghurt naast wilde hij altijd de andere zijde belichten zich. De doodsoorzaak kon ondanks en erbij betrekken. Dacht je eindelijk onderzoek officieel niet vastgesteld iets besloten te hebben, dan zette hij ie- worden. Het meest waarschijnlijk is dat dereen aan het twijfelen of bracht me- het een acute aanval van suikerziekte is nigeen tot wanhoop. Kiezen was voor geweest, gezien de klachten die hij her Karl een lastige materie. Maar door zijn en der kenbaar had gemaakt. jarenlange inzet en betrokkenheid bij de De vriend in kwestie sloeg alarm en in- anarchistische beweging kende hij veel formeerde andere vrienden van Karl. mensen en veel mensen kenden Karl. Binnen enkele uren was duidelijk dat wij als vrienden van Karl de verant- woordelijkheid voor zijn uitvaart op De dood en alles wat daar bij komt kij- ons zouden nemen. Daarbij speelde dat ken, valt niet of moeilijk te sturen. Er wij slechte ervaringen hadden opge- zijn veel elementen waar rekening mee daan en voorbeelden te over hadden moet worden gehouden. Allereerst gaat hoe het niet moest. We wisten dat Karl het erom, wie bepaalt wat er gebeurt en een slechte verhouding met zijn ouders hoe dat zal verlopen. Gewoonlijk is het had en deze bleken vervolgens niet bij de familie van de overledene die de machte enige rol van betekenis te spe- gang van zaken dicteert. Indien de rela- len. Wij zagen hier een mogelijkheid tie tussen familie en vrienden harmoni- ons verdriet te verwerken door afscheid eus is, dan zullen ook vrienden hun bij- te nemen van een geestverwant op een drage aan het afscheid kunnen leveren, manier die recht deed aan onze opvat- en wel zoals zij dat wensen. Je zou kun- tingen en die van Karl. Kortom, een af- nen zeggen dat het aan te bevelen is dat scheid in zelfbeheer waarbij er ruimte zowel vrienden als familie gezamenlijk voor alle betrokkenen is en er gespro- de juiste manier moeten vinden om af- ken kon worden van een collectief pro- scheid te nemen van een dierbare naas- ces. te. Daarbij uiteraard rekening houdend met de wensen van en in de geest van de overledene. De volgende kwestie die bij een uitvaart De ervaring leert dat hier reeds de aan de orde is, heet de begrafenisonder- schoen wringt. Ouders (maar ook kin- nemer. In Nederland kun je wettelijk deren) hebben nogal eens de neiging gezien niet om een begrafenisonderne- hun opvattingen en hun beeld centraal mer heen. Gelukkig is in de jaren ne- te stellen waarbij de wensen van de gentig de regelgeving dusdanig versoe- overledene en de betrokkenheid van peld dat er veel meer is toegestaan dan vrienden genegeerd worden. voorheen. We vonden er een in het tele- De dood van Karl Max Kreuger kwam foonboek. Het eerste dat wij wilden we- onverwachts. Een goede vriend was ten was voor welke geloof s- en levens- argwanend geworden, nadat hij een overtuiging de ondernemer in kwestie aantal dagen niet was gesignaleerd. uitvaarten verzorgde. "Alle", luidde het Karl woonde immers alleen. Deze antwoord. "Nou, de onze is een anar- vriend had een huissleutel en vond chistische, wat inhoudt dat wij zoveel

36 De AS140 mogelijk alles zelf willen organiseren." ring betrof de kwestie hoe de dag waar- Dat vond de ondernemer wel span- op Karl gecremeerd zou worden, moest nend. Het bleek een leuke, jonge vent te verlopen. Aangezien hij niet van auto's zijn die ons welwillend ter zijde heeft hield, kon van vervoer met een lijkwa- gestaan. In klein comité werd met hem gen uiteraard geen sprake zijn. Vandaar overleg gevoerd en kregen we inzicht dat het idee van vervoer met een bak- in onze mogelijkheden. De begrafenis- fiets weldra unaniem instemming ver- ondernemer verzorgde het vervoer van kreeg. Dat de dag van de uitvaart in de Karl (van het ziekenhuis naar het Blauwe Aanslag zou starten en dat het kraakpand de Blauwe Aanslag), de kist, lichaam van Karl naar dit kraakpand en het crematorium. Bekend was dat zou worden overgebracht, leek even- Karl gecremeerd wilde worden, overi- eens een logische keus. Vervolgens gens een oude gewoonte in de beweging. werd besloten dat iedereen zou worden gevraagd om zoveel mogelijk op de fiets te komen. De bus van Theater- Om direct betrokkenen de gelegenheid straat zou de ouderen en anderen kun- te bieden om in de uitvaart te kunnen nen vervoeren voor wie het fietsen geen participeren hielden we een algemene optie was. Zodoende werd de uitvaart vergadering in de Blauwe Aanslag te van Karl een bijzondere fietstocht die Den Haag, Veel grote en kleine zaken door een flink deel van Den Haag zou werden hier door de twintig aanwezi- voeren met voorop Karl zelf in zijn kist gen besproken, waarbij we veel steun op een bakfiets. De crematie zou name- aan elkaar hadden. Een belangrijke lijk plaatsvinden in Ockenburg, vlakbij kwestie was dat de hele wereld natuur- Kijkduin. Dat bood gelegenheid om na lijk moest weten dat Karl overleden de crematie bij de zee, een geliefde plek was. Alle aanwezigen waren het er over van Karl, uit te waaien, te bezinnen en eens dat de uitvaart een landelijke bij- na te praten. eenkomst moest worden, gezien de acti- viteiten van Karl. De Vrije Bond (Utrecht) verzorgde de tekst voor de rouwadver- Nadat de grote lijnen op deze vergade- tentie en de rouwkaart, en regelde ook ring waren uitgezet, stonden de dagen de plaatsing van de advertentie. voor de crematie van Karl in het teken De overige werkzaamheden vonden van de uitwerking. Duizend zaken noodgedwongen in Den Haag plaats. moesten geregeld worden. Het uitzoe- Het verzamelen van adressen uit de tal- ken van de kleren waarin Karl verast loze agenda's van Karl vergde een dag. zou worden, was emotioneel het meest Een mooie en passende portretfoto in akelige karwei. Sowieso gaf het betre- zijn immense fotoverzameling was den van zijn huis een beklemmend ge- evenwel snel gevonden. Drukkerij Ade- voel. Hartverwarmend was echter de lante drukte vervolgens een prachtige groeiende medewerking aan de uit- rouwkaart met op de voorkant deze fo- vaart van de hele Haagse scene. De to en binnenin het gedicht dat ook als bakfiets van de Blauwe Aanslag moest overlijdensadvertentie voor de krant opgeknapt worden. Stel je voor dat Karl gebruikt is. door een mankement eraf zou lazeren. Een belangrijke vraag op de vergade- Vandaar dat er ook een tweede bakfiets

De AS 140 37 in gereedheid werd gebracht. Bestuur- zonder problemen zou verlopen. Aldus ders voor deze zware klus meldden werd er overleg gevoerd met agenten zich spontaan. Er werden zwarte anar- waar in geval van demonstraties wel chistenvlaggetjes voor de fietsen ge- vaker contact mee was geweest, het- maakt. geen positief verliep. Van de diensten van het crematorium wensten we zo min mogelijk gebruik te maken. We plaatsten onze eigen 'koffie- De dag waarop Karl is gecremeerd ver- tafel' op het nabij gelegen parkeerter- liep volledig naar wens. Zelden hebben rein. Even alles laten bezinken en elkaar wij een anarchistische bijeenkomst mee- troosten... gemaakt waar de verbondenheid met De vele kinderen werden evenmin ver- elkaar zo sterk merkbaar en voelbaar geten. Om hen een plek te geven in de- was als die dag. Zo'n driehonderd men- ze bijzondere gebeurtenis werd beslo- sen verzamelden zich in alle vroegte in ten dat zij de blanco kist van Karl met de Blauwe Aanslag. Daar stond vanaf teksten en tekeningen mochten verluch- 8.00 uur 's ochtends de hele keuken- ten. Stiften kopen dus! Om de aanwe- ploeg van Water en Brood paraat die de zigheid van Karl tastbaar te maken ganse dag hard heeft moeten werken werd zijn vouwfiets en zijn rugzak vol om talloze dorstige kelen te lessen en met representatieve boeken naar de hongerige magen te vullen. Blauwe Aanslag overgebracht. Temidden van het emotionele weerzien Ondertussen vonden talloze telefoon- van alle vrienden, geestverwanten en tjes plaats, waaronder een aantal heel bekenden meldde zich opeens een ver- vervelende met de moeder van Karl. slaggever van de Haagsche Courant. Na- Deze namen we maar voor lief. Het dat duidelijk was geworden hoe dit had meest bizarre verzoek kwam evenwel kunnen plaatsvinden, werd de welwil- van TV West, de regionale zender, die lende joumalist te woord gestaan. Zo- lucht hadden gekregen van het bijzon- doende werd Karl daags na zijn crema- dere karakter van de uitvaart en daar tie voorpagina nieuws. een uitzending aan wilde wijden. In de De kinderen namen hun taak ernstig. In geest van Karl wezen we dit echter re- een mum van tijd was de kist van Karl soluut af. Aan publidteit hadden we nu een bont en kleurig geheel geworden, even geen behoefte, hoewel voor het ac- voorzien van lieve woorden en prachti- tieblad Ravage uiteraard wel meteen een ge tekeningen. Het formeren van de herdenkingsartikel werd geschreven. stoet nam enige tijd in beslag, want we Iedereen die de behoefte kenbaar maak- zijn langzaam als we met velen zijn. te om op de crematie het woord te voe- Voorop de bakfiets, gevolgd door een ren, werd op de sprekerslijst geplaatst. lange rij fietsers met aan het eind de Een heikel punt vormde de eventuele bus. De politie bewaarde een gepaste begeleiding door de politie. Het besef afstand en zorgde voor een soepele drong gaandeweg door dat er de nodi- voortgang van de stoet bij drukke ver- ge drukke verkeerspunten gekruist keerspunten. Onderweg veel bekijks moesten worden en dat het voor onze maar wel een respectvolle bejegening. veiligheid en een waardige gang van De grote zaal in Ockenburg bleek te zaken toch erg bevorderlijk was dat dit klein om alle aanwezigen een zitplaats

38 De AS 140 beciros' ONS VLEES IS :a Vo l-Kot-ten.' VEn 1-16!

,')P a42 1,4 :" tf4 1 1-vej

w • • i .. .4.-- . p'10)(1 ..,...., x ! r , r r.".n .<-; \ \`\

, l 'l "-"› ‘ '.--- ',4 L . .. c. -e __....5_) \

•- . . . . _ • , ••,• -" ------••. ••• ,

te kunnen bieden. De zeven sprekers houdelijke spullen waren bestemd voor waarvan er een zich ter plekke spon- Ernmaus. Het meest zorgvuldig moest taan meldde, belichtten verschillende uiteraard met zijn archief omgegaan hoedanigheden en periodes van Karl worden. Besloten was dat zijn immense zonder dat er sprake was van herhalin- bladencollectie en persoonlijke corres- gen. Iedereen zette zijn of haar beste pondentie voor het Internationaal Insti- beentje voor en dat leverde mooie ver- tuut voor Sociale Geschiedenis (IISG) in halen op over de man die met iedereen gereedheid moesten worden gebracht. een band had en met niemand in het Zijn omvangrijke boekenverzameling bijzonder. werd bestemd voor het anarchistisch Na afloop was er buiten een goed ver- archief in Appelscha. Het weghalen van zorgde catering. Een groep trok naar de vele tientallen dozen uit het huis van het strand, anderen keerden terug naar Karl was een heel karwei, het sorteren de Blauwe Aanslag waar het de rest daarna kostte ettelijke dagen. van de dag een drukte van belang bleef. De correspondentie met het buitenland vergde naderhand ook de nodige tijd en leverde behalve ontroerende brieven Met de crematie van Karl hield de zorg ook de toezending op van bladen waar- voor hem echter niet op. Naast de af- in Karl werd herdacht. Dit gebeurde tot handeling van allerlei zakelijke beslom- in Turks Koerdistan toe! meringen, moest zijn huurhuis ont- ruimd en zijn nalatenschap behartigd Afgelopen zomer vond het transport worden. Vooral het 'leeghalen' van zijn van zijn boeken naar Appelscha plaats. huis was een zwaar emotioneel gebeu- Wat thans rest, is het verstrooien van ren waar niet alle aanwezigen ter plek- zijn as in de zee. Het is de bedoeling dat ke of naderhand tegen bestand bleken. dit op een gegeven moment gaat gebeu- Het gaf het gevoel alsof je het leven van ren, maar wanneer weten we nog niet. iemand aan het slopen bent. Misschien in maart 2004, wanneer het Bruikbaar huisraad en geschikte huis- vijf jaar geleden is dat Karl overleed.

De AS 140 39 DE TAFELDANS EN HET SOCIALISME Spiritisme en anti-spiritisme ter linkerzijde André de Raaij

Het klinkt ongelooflijk, maar nog niet zo lang geleden werd de gedachte aan het voortbe- staan na de dood als wetenschap gekoesterd - een wetenschap die ook nog eens de zaak van het socialisme diende Geen geloof, al dan niet gesteund door wensdenken, maar een als we- ten gepresenteerde waarheid, ondersteund door dansende tafels, geschreven of doorgegeven boodschappen, diepe wijsheden geput uit 'wat de geesten ons vertellen'. Even wonderlijk ei- genlijk als het opkomen van deze wetenschap is het stille verdwijnen - het wegzinken van het spiritisme naar enerzijds een variant van godsdienst en anderzijds een bezigheid voor gewone mensen die door de spraakmakende gemeente niet serieus genomen wordt. Nogal wat vooraanstaande Nederlandse anarchisten en socialisten (sociaal-democraten) achtten de wetenschappelijke waarde van het spiritisme boven elke twijfel verheven. De duiding van het fenomeen kan het best door de voor- en tegenstanders zelf gegeven worden. Dat de voortbestaande overledenen tot begint het geklop en weten zij antwoor- de levenden kunnen spreken en dat dit den te krijgen van de zich manifesteren- gesprek in een laboratoriumachtige om- de intelligenties. Als een van hen later geving te organiseren is, is een teken zegt dat het geklop door henzelf (ze zijn van liberaal vooruitgangsgeloof - een nogal knokig, zeggen de kronieken) geloof waaraan de diverse socialistische werd uitgevoerd en dat ze de boel in de stromingen evenzeer 'leden' (en lijden) maling hebben genomen, is het te laat - als de liberalen. In de tijd van de revo- de bekentenis wordt trouwens herroe- luties in Europa, voorjaar 1848, en de pen. De geestenwereld zoekt contact, en verschijning van het Communistisch contact zal er zijn. Manifest ('Er waart een spook door Eu- Dat de zusjes, eenmaal kermisattractie ropa') ontdekken de zusjes Fox in Hy- geworden voor willige intellectuelen, desville, New York dat er systeem zit in de wereld die bedrogen wil worden in- de klopsignalen in hun huis. Het klop- derdaad bedrogen hebben, lijkt mij geluid blijkt antwoord te kunnen ge- voor de hand te liggen. Het vergt wel ven, en zegt marskramer Charles B. erg veel behoefte tot bedrog om als Rosma te zijn, vermoord door de vorige kind in het ouderlijk huis al met het bewoner van het huis, John Bell. Deze neppen begonnen te zijn, op je negende ontkent de beschuldiging van gene zij- respectievelijk twaalfde, toen die 31ste de, maar onder de kelder van het huis maart 1848 - maar misschien is dit naief worden wel resten van een mens ont- vertrouwen in kinderen. Tenslotte is dekt. Arthur Conan Doyle gefopt met zijn Was het Rosma? Bell emigreert maar, uitgeknipte elfjes, of heeft hij ons willen om er van af te zijn. De zusjes Fox daar- doen geloven dat ze echt waren - en entegen hebben hun beroep gevonden misschien dacht hij het wel echt, al is in het leven: medium. Waar zij komen dit bijna niet te geloven. Maar de meis-

40 De AS 140 jes die hem, en met hem menige goed- gaat, zegt vooral iets over menselijk gelovige, ertussen namen hebben van verstand en waarnemingsvermogen, en hun ontmoeting met de kinderboeken- helemaal niets over een individueel elfjes geen levensvervulling gemaakt - voortbestaan na de dood. Misschien zal en een van hen heeft in haar levens- die verklaring ooit komen, maar niet avond bekend wat iedereen meteen al via séances. Ik veeg het zweet van mijn kon opmaken uit de foto's. voorhoofd na mijn bekentenis: hier be- Laat u niet misleiden door de sceptische vind ik mij in het gezelschap van de toon die hierin doorklinkt. Ik sluit het vrijsocialistische voorman Gerhard bestaan van elven en spoken niet a Rijnders.2 priori uit. Ik heb zelf een keer te veel Spiritisten voerden als illustratie van een deurknop op en neer zien gaan in het wetenschappelijk gehalte van het een huis waarin ik zeker alleen was, om geloof een rij namen op van hoogge- maar iets te noemen (ik verwijs verder leerde mannen (vrouwen waren media naar mijn artikel Demonologie van de de- of gelovigen, niet wetenschapsperso- monologie). 1 Zeker, een bewegende nen) die erin geloofden of zich met ex- deurknop is een bewegende deurknop perimenten bezighielden. Nogal wat en verder niets, maar om te zeggen dat natuurkundigen, biologen en andere het een prettige gewaarwording is - nou beta's moesten door hun status het spi- nee, dus wie er een spook achter wil ritisme status verlenen. Merkwaardig zien als hij of zij ook zoiets leuks mee- onanarchistisch voert bijvoorbeeld Felix maakt zal ik niet als bijgelovige uitla- Ortt het gezag aan van deze onderzoe- chen. Maar een agnostische houding te- kers-tevens-gelovigen. Constandse zegt genover of geloof in, ervaring desnoods hier terecht op dat niemand iets ziet in met spoken, elven en andere - tja, ele- het katholicisme omdat Pasteur katho- mentalen? - is iets geheel anders dan liek was, of gereformeerd werd omdat het geloof dat je met zijn allen bij elkaar Van der Waals dat was - maar deze we- gaat zitten en een medium uitnodigt tenschapslieden hadden geen weten- een strijkijzer te laten vliegen of opa uit schappelijke of experimentele preten- het hiernamaals te laten spreken. ties met hun geloof. Dat gerenommeerde Toch is dit laatste precies wat er aan de natuurkundig-onderzoekers zich graag hand was en is met het spiritisme, al lieten foppen in het schemerduister dan niet in wetenschappelijke kledij - zegt iets over hun geloof of goedgelo- en dus ook wat er mis mee was en is. Er vigheid, niet iets over de waarde van is nogal wat verschil tussen een onge- het spiritisme. De meeste media zijn als vraagde en ongewenste confrontatie bedrieg(st)ers door de mand gevallen in met wat-niet-kan en een avondje achter de loop der tijd. Experimentele (na- het ouijabord, of met omgekeerde tuur)wetenschap symboliseerde de glaasjes op tafel. Of met een medium Vooruitgang een eeuw geleden, en het dat ectoplasma laat verschijnen, of flu- bewijs van het voortbestaan na de dood idum en wat er verder ter dansende ta- was dus ook een stap vooruit voor de fel kan komen. Om nog even op die mensheid (en het zij ten overvloede ge- deurknop terug te komen: een gebeur- zegd: als het kon, zou het voor velen tenis die zich aan causale verklaring een troost zijn, maar of zo'n bewijs de onttrekt of die ons verstand te boven mensheid vooruit zou helpen is maar

De AS 140 41 helemaal de vraag - u merkt ook in de- vooruitgang. De balk in het eigen oog ze tegenwerping een zeker geloof in ten aanzien van de zogenaamde wilde vooruitgang op, nietwaar?). zag hij niet - overigens, de spiritistische De grootste stap vooruit voor de mens- socialisten zagen de mensheid niet an- heid was (en is...) de overgang naar het ders: zij hadden de wetenschap achter socialisme. Dus heel wat vertegenwoor- zich, geen geloof. digers van een vroege generatie socia- Het sterkste argument - naast het be- listen in Nederland, parlementair of drog waartoe de spiritist uitnodigt - dat anarchistisch, hoorden geheel te goeder Constandse aanvoert is van filosofische trouw in hun geloof de geesten de ko- aard. Het spiritisme gold als een weer- mende broeder- en zusterschap van de legging van het materialisme, en waar- mensheid verkondigen (al dan niet als mee moest het materialisme weerlegd een algemeen-christelijke eenwording). worden? Dansende tafels, geestenfoto- Zo dichtbij nog en eigenlijk zo onbegrij- gjafie, ectoplasmata en allerlei andere pelijk - maar dit komt doordat het spiri- zeer tastbare of waarneembare zaken: tisme als bewezen wetenschap aan- de antimaterialisten ontpopten zich tot gaande het voortbestaan na de dood materialisten van de platste soort. 4 Ge- vervluchtigd is als een mistflard die loof in geesten is volstrekt onhoudbaar, men voor een spook had kunnen aan- en waar geen bedrog in het spel is "heb- zien... ben wij te doen met gewone verschijn- selen als hypnose, suggestie en telepa- CULTUURGOED thie:3 Zeg mij wat u gewoon vindt... Omdat met terugwerkende kracht so- Constandse staat als bestrijder heel cialisme en anarchisme tot atheïstisch dicht bij de bestredenen; heel sterk verklaard zijn laten we eerst het woord blijkt dit als hij de 'verlichting' van het aan een bijna professioneel godlooche- idool der theosofen, Krishnamurti, aan naar en 'dus' materialist en 'dus' bestrij- onanie wijt6 - de Rein Levenbeweging der van het spiritisme, Anton Con- was ook nog maar net ontbonden. standse. Gelovige in de vooruitgang Rijnders laat zich voorzichtiger uit, was hij zeker wel, maar daarbij kon hij maar hij ziet gevaar in het spiritisme. het spiritisme missen. De primitief, de Spiritisme eist geloof, zoals je vroeger wilde, die zo heel dicht bij het dier in spoken, heksen, duivels en engelen staat, gelooft in het onzienlijke en haalt moest geloven.7 Hiermee ziet hij, wel- daar zijn 'oorzaken' vandaan.3 Welnu, licht doordat hij het zich wetenschappe- de primitief in de beschaafde mens wil lijk wanend spiritisme als tijdgenoot be- maar niet dood, die mens wil helemaal ziet, over het hoofd dat een slikken- niet dood en bedenkt een individueel of-stikken-geloof een nieuw verschijn- voortbestaan. Een (klein)burgerlijk-in- sel was, ook alweer een gevolg van de dividualistisch idee, speciaal voor libe- vooruitgangsgedachte. Het is mij niet rale (klein)burgers die de toestand hier bekend dat men op de brandstapel kon en nu willen handhaven zoals hij is. De belanden als men niet in spoken of dui- socialisten van allerlei snit die iets za- vels geloofde - en de vervolging van gen in het spiritisme vielen buiten beeld heksen komt juist op in de tijd van de of noemt hij tactischerwijze niet - of hij Verlichting, als er wetenschappelijke schaart hen onder de vijanden van de middelen zijn om hekserij aan te tonen.

42 De AS 140 Er waren handboeken aan de hand nam en geloofde. Nog in een artikel in waarvan men heksen kon ontmaskeren, het Achtste Jaarboek Anarchisme in 2001 zoals er later séances waren en tafel- betreurde ik het dat Ortt zijn filosofie dansen. Spiritisme en heksenvervol- 'vervuilde' met het spiritisme - inmid- ging, het kan misschien niet vaak ge- dels betwijfel ik of zonder het geloof in noeg gezegd worden, zijn geen terugval deze dwaallicht-wetenschap Ortt zijn of opstand tegen de Rede, maar volle stelsel ontwikkeld had. In zijn laatste ja- producten hiervan.8 ren trad hij op als een soort voorganger Rijnde,rs ziet vier gevaren, verbonden bij de spiritistenvereniging 'Harmonia', aan het spiritisme: pathologische, psy- waarbij hij steeds verbanden legde met chologische, wetenschappelijke en so- het christendom en indien toepasselijk ciale. Hij weidt echter vooral uit over met zijn politieke opvattingen - zijn ge- het eerste, en vindt het een groot geluk loof in het voortbestaan was tegen zijn dat de eerste proefnemingen met elek- levenseinde in toenemende mate een triciteit plaatsvond in de eeuw toen de zekerheid geworden. Voorzover er nog goddelijke en andere dogmatiek alleen anarchisten voorradig waren in Neder- nog maar overwegend was voor vrou- land in de jaren vijftig van de vorige wen, de kinderen en de grote massa. eeuw, waren die zeker geen belijdend Uit het laboratorium was God verwij- spiritist. derd; heksen en spoken waren buiten Omstreeks deze tijd ligt ook het om- de deur gezet, slagpunt waarop het spiritisme gezon- ken cultuurgoed is geworden, dat voor Er waren vele, ook of vooral prominen- de culturele, wetenschappelijke of poli- te sociaal-democraten en (christen-)an- tieke elite buiten de orde is - het is goed archisten die het spiritisme zeer toege- voor niet of weinig geschoolde 'gewone negen waren. Zij konden zich op mensen' - geïmpliceerd is haast dat het Multatuli beroepen, maar wie deed dat vanzelf spreekt dat zij er tussengeno- ter linkerzijde niet? Bij Van Eeden lijkt, men worden. Merkwaardigerwijze wordt getuige Paul's ontwaken, de wens al heel - nu we het over geschoolde mensen sterk de vader van het geloof. Saffier hebben - het spiritisme nog wel serieus vond dat het spiritisme als vanzelfspre- genomen in kringen van zogenaamde kend bij hem als jongere, en dus radica- herboren of fundamentalistische chris- le modem-hervormde dominee hoorde. tenen; die zien er het oproepen van de Niet iedereen volgde hem hierin. Hij is duivel in, een ongeveer even groot er overigens opvallend terughoudend kwaad als het aanvaarden van de evo- over in hoeverre hij betrokken was bij lutietheorie. Het lijkt mij dat hiermee 'zittingen', zoals Emants ze noemde. het zinken van dit cultuurgoed alleen De bekendste (christen-)anarchistische maar verder onderstreept wordt." spiritist is natuurlijk Felix Ortt, die de Maar ging het speciaal de sociaal-de- tafeldansen en andere materiële ver- mocratische geïnteresseerden niet om schijnselen inpaste in zijn geloof en dus de arbeiders, die tot het socialisme ge- in zijn monistisch filosofisch stelsel. Het roepen werden via het spiritisme of om- dient gezegd dat hij zich op een enkele gekeerd? De spiritistische interesse van uitzondering na verre hield van experi- Van Kol en Troelstra was niet bedoeld menten, en dat hij dus op gezag aan- voor de massa - wonderlijk genoeg zal

De AS 140 43 deze interesse wel voor de goede con- spiritisme lopen hier zeer opmerkelijk tacten tussen christen-anarchisten en door elkaar. Jezus voorspelde de komst Henri van Kols echtgenote Nellie heb- van de geest der waarheid, met ander ben gezorgd, naast haar overgang tot woorden het spiritisme.13 Wat was het het Leger des Heils. Van een latere ge- uitstorten van de Heilige Geest na veer- neratie is C.H. Ketner, die evenals Ortt tig dagen (de schrijver bedoelde na- als een serieus onderzoeker van het spi- tuurlijk vijftig) anders dan een goede ritisme uit de tweede hand klinkt, met séance? overigens wel meer kritische zin over Dat wetenschap en socialisme met el- allerhande media. Op of over de rand kaar vereenzelvigd werden, was niet van het curieuze is de Rotterdamse spi- uniek voor Attema. Aan een dergelijke ritist L. Atte,ma, die er van overtuigd is vier-eenheid van wetenschap, christen- dat het spiritisme overtuigde strijders dom, socialisme en spiritisme heeft ech- voor het socialisme zal werven» Met ter verder niemand zich gewaagd. Er is Rosma, met wie het allemaal begonnen verder ook niets meer over te vernemen is, waren we nog maar bij een eenvou- geweest. Toen het spiritisme de arbei- dige marskramer, maar de geesten wer- ders eindelijk bereikte was het weer ge- den gaandeweg intelligenter en hadden woon bijgeloof waarvoor je je neus kunt steeds meer te melden. 12 Christendom, ophalen. Zou het daarom ook maar wetenschappelijk vooruitgangsgeloof en steeds niets worden met het socialisme?

NOTEN (1) André de Raaij, Demonologie van de demonologie, in Arcade nr. 5, Ravijn, Amsterdam 1995. Terwijl ik iets aan de voorgaande zin versleutel in de oorrectiefase begint de wisknop - dolgedraaid? - de gehele tekst op te eten, iets wat ik in bijna vijftien jaar omgang met tekst- verwerkers nog nooit gezien heb; wat heet spookachtig in dit ondermaanse? - (2) Gerhard Rijnders, Het spiritisme en zijn gevaren. Amsterdam: De Roode Bibliotheek, z.j., p. 13. - (3) AL. Constandse, Hedendaags bijgeloof - spiritisme en theosofie. Den Haag: Albatros, 1929, p. 3 resp. 10. - (4) idem, p. 7. - (5) idem, p. 32. - (6) idem, p. 21. - (7) Rijnders, o.c., p. 12. - (8) Een aller- aardigste aanval op het 'materialistische' vooruitgangsgeloof is Chestertons Orthodoxie, een van de bronnen van het christen-anarchisme van Peter Maurin. Natuurlijk ziet Chesterton de balken in de ogen van de roomse kerk niet, maar hij bestrijdt scherpzinnig en geestig het apriorigeloof van de materialist, die nog geen kabouter zou (willen) zien als hij er een tegen- kwam. - (9) Rijnders, o.c., p. 26. Dat Rijnders een historisch-onjuist beeld had van de rol van de godsdienst, is niet zo bijzonder. Zijn minachting voor het overgrote deel van de mensheid mag echter beslist schokkend heten, zelfs als je deze in haar 'eigen tijd' wilt zien. - (10) Het zou mij ontgaan zijn hoe in deze kringen indirect aan spiritisme geloof wordt, als er niet een advertentie had gestaan over 'geloof en geesten' in Trouw, voor een boek (in 2001 verschenen bij Kok, Kampen) getiteld Niet te geloven?! Bijna beroepshalve geïnteresseerd in het onder- werp kon ik mij bekocht voelen en tegelijk een onbekende en inderdaad duistere wereld zien opengaan - die van chirurgen en hoofden van academische ziekenhuizen die Darwin en om- gekeerde glaasjes des duivels achten - alleen bidden tot Jezus helpt. - (11) L. Attema, Niet han- den af maar handen op - socialisme en spiritisme, met een handleiding voor spiritistisch onderzoek. Rotterdam: Boekhandel 'Spiritisme', 1914, p. 9. Overigens heb ik de vermelde handleiding niet uit de tekst kunnen opmaken. - (12) Attema, o.c., p. 14. - (13) idem, p. 19.

44 De AS140 IS ER ANARCHISME NA DE DOOD? Wandelen langs graven van anarchisten en andere revolutionairen in Parijs Martin Smit*

Wie graven bezoekt van (prominente) anarchisten, treft graven en grafmonumenten aan in allerlei varianten. Dat loopt uiteen van een simpele steen zonder opsmuk tot protserige mo- numenten al dan niet met borstbeeld van de overledene, die meer lijken opgericht ten behoe- ve van hen die herinneren, dan aan de overledene zelf. Op het graf van Klaas Blaauw (1901-1924) in Wijnjewoude staat een eenvoudige ruwe steen met een naar de zon opkijkende man, maar vermeldt tegelijkertijd dat het graf is opge- richt door de kameraden. Het katholiek ogende monument voor de martelaren van Chicago op Waldheim Cemetery; de eenvoudige grafsteen van Emma Goldman daar niet ver van- daan; het monument op de camping Tot Vrijheidsbezinning in Appelscha met de (verdwe- nen) as van Jo de Haas; het graf van Durruti gelegen tussen dat van zijn kameraad Ascaso en Francisco Ferrer op de heuvel met uitzicht over Barcelona: het zijn voorbeelden waarvan niet altijd even duidelijk is met welke intentie het grafmonument is opgericht. Als laatste rustplaats voor de overledene zeker, maar hoever gaat de functie van het graf als eerbetoon? Is rekening gehouden met de wensen van de overledene? Is het een herdenkingsplek of een soort bedevaartsplaats voor geestverwanten, waar zonodig de gezamelijke strijd nog eens wordt bevestigd door het aanheffen van strijdliederen? In Europa is Parijs de stad waar zich in de geschiedenis de meeste revoluties en Als je bij een graf staat verkeer je even revolutionaire situaties hebben voorge- in de nabijheid van een overledene, ook daan. Frankrijk en met name Parijs al heb je deze niet persoonlijk gekend. bood voor anarchisten en socialisten Je kunt herinneringen ophalen aan mogelijk niet alleen een revolutionair diens leven en daden, of de verbonden- potentieel, het is ook altijd een toe- heid met de overledene bevestigen of vluchtsoord geweest voor velen die hun versterken. Daarnaast, zo blijkt, is het eigen land moesten ontvluchten. Veel bezoeken van dit soort graven een leer- Poolse bannelingen, Russische revolu- zame en prettige wijze van tijdsbeste- tionairen die gevlucht waren voor het ding. tsaristische regiem, maar ook Spanjaar-

* De foto's bij dit artikel zijn gemaakt door de schrijver. Deze bereidt de publicatie voor van een gids over graven van anarchisten en andere revolutionairen in Europa. Gegevens hier- voor - of foto's - waarover lezers van De AS mogelijk beschikken, worden zeer op prijs ge- steld. Mail naar [email protected] schrijf naar De AS. Op de foto's bij dit artikel zijn de laatste rustplaatsen afgebeeld van achtereenvolgens Louise Michel, Jules Vallès, Nestor Machno, gefusilleerde communards (Mur des Fédérés) en Pierre- Joseph Proudhon.

De AS 140 45 den en enkele Nederlanders (bijvoor- de revolutionaire geschiedenis van de beeld Alexander Cohen maar ook de stad en die van haar (tijdelijke) inwo- onbekende Rotterdamse anarchist Peter ners is terug te vinden. De graven en Honig in 1890) verbleven voor korte of monumenten zijn niet zomaar een illu- langere tijd in Parijs. Voor menigeen stratie van die geschiedenis, maar zijn werd Parijs zo ook de laatste rustplaats. vooral de laatste zichtbare en tastbare Het is dan ook niet verwonderlijk dat sporen van die geschiedenis. op de diverse begraafplaatsen in Parijs In reisgiden voor Parijs zijn gegevens

46 De AS140 over graven van anarchisten en revolu- roique combattant de la Commune de tionairen niet of nauwelijks te vinden. Paris', is op haar grijsmarmeren tombe Daarom deze korte reiswijzer. Het is gebeiteld, gevolgd door haar woorden: verder aan de bezoeker of deze zich bij 'Salut au reveil du peuple een graf wenst over te geven aan een et a ceux qui en tombant korte mijmering, een bescheiden eerbe- ont ouvert si grandes toon of aan ondubbelzinnige adoratie. les portes de l' Avenir' Of simpelweg het grafmonument in Ondanks de ernst van de zaak kijkt ogenschouw te nemen, een oordeel te haar borstbeeld je vriendelijk glimla- vellen en de wandeling te vervolgen. chend aan. 4 Ten westen van de périphérique, in de De begraafplaats Père Lachaise is één buitenwijk Levallois-Perret op de gelijk- van de toeristische trekpleisters van Pa- namige begraafplaats aan de oever van rijs. Het zijn vooral de graven van Jim de Seine, bevindt zich het graf van Morrison, Yves Montand, Simone Sig- Louise Michel (1830-1905). Oorspronke- noret, Edith Piaf en tientallen andere lijk was Louise Michel onderwijzeres en coryfeeën uit de muziek-, film- en lite- bekommerde zich om het lot van Parijse ratuurgeschiedenis waar de toeristische straatkinderen, ze gaf ze onderwijs en belangstelling naar uitgaat. Die publie- zorgde voor onderdak. Tijdens de Com- ke belangstelling geldt niet de graven mune van Parijs (1871) vocht ze op de van revolutionairen op deze begraaf- barricaden en was ze actief in de Union plaats. Bij verschillende bezoeken aan des Femmes, die tot doel had Parijs te Père Lachaise, heb ik bij de graven van verdedigen en de gewonden te verzor- bijvoorbeeld Jules Valles, Nestor Mach- gen. Voor haar rol tijdens de Commune no of aan de Mur des Fédérés - het mo- werd ze in 1873 tot levenslange verban- nument voor gevallen communards- ning veroordeeld en gedeporteerd naar nooit andere bezoekers aangetroffen. Nieuw Caledonië. Na een algehele am- Maar ik ken ook kameraden die als ze nestie voor communards in 1880 keerde in Parijs zijn, altijd een bezoek aan de ze naar Parijs terug. In de jaren daarna Mur des Fédérés brengen. werd ze overtuigd anarchiste. Tot het Jules Vallès (1832-1885) was journalist eind van haar leven bleef ze actief in de en uitgever van de revolutionaire krant arbeiders- en vrouwenstrijd. Le Cri du Peuple Namens het 15de ar- Ze overleed in 1905 in Marseille en rondissement werd hij in maart 1871 werd daar begraven. Enige weken later gekozen in de raad van de Commune werd ze in Parijs herbegraven. Naar van Parijs. In de aanloop tot en tijdens schatting honderdduizend mensen volg- de Commune had hij een vooraanstaan- den haar kist op de tocht van het Gare de rol. Hij was één van de verdedigers du Lyon naar het Cimetière Levallois- van de laatste barricades in Belleville. Perret. In 1946 werd haar graf ver- Na de Bloedige Week in mei 1871 slaag- plaatst naar de huidige plek aan het de hij er in naar Londen te vluchten en 'Rond-point des Victimes du Devoir', keerde pas in 1880 naar Parijs terug. halverwege het centrale middenpad Zijn jeugdherinneringen en zijn erva- vanaf de ingang. 'Louise Michel, l'He- ringen in de Commune beschreef hij in

De AS 140 47 zijn Jacques Vingtras-trilogie, in het Ne- paadje op en dan meteen naar links. derlands verschenen als Kind, Jongeman Op de graftombe is een borstbeeld van en Opstandeling. Zijn graf bevindt zich Vallès geplaatst, een stoere kop met rui- in division 66, halverwege de avenue ge baard en strijdbare blik. Vallès kijkt des Peupliers (paden op Père Lachaise over de bezoeker heen de verte in, alsof heten avenues), even naar rechts een daar de revolutie gloort. 'Vive la Com-

48 De AS140 mune', heeft iemand met stift op een de door zijn alcoholisme en de tuberco- nabijgelegen graf geschreven. Toch een lose waaraan hij leed. Anton Constand- teken dat het graf nog wel wordt be- se organiseerde in Nederland meerdere zocht. Soms liggen er ook verwelkte inzamelingsacties voor Machno en me- bloemen. Op het graf staat een uit- de dankzij de giften van Nederlandse spraak van Vallès: Ce qu'ils appelent mon anarchisten kon Nestor Machno zich in talent n'est fait que de ma conviction. zijn laatste jaren op de been houden. Volledig verscholen achter enkele bo- Bij het graf van Oscar Wilde is altijd be- men ligt langs de av. Carette, in div. 91, zoek. Op het stoepje voor zijn graf treft het graf van Louis-Auguste Blanqui men vaak groepjes mensen aan, er (1805-1881). Blanqui nam deel aan de worden briefjes op het graf achtergela- revoluties van 1830 en 1848 en bracht ten en er wordt druk gefotografeerd. De meer dan zesendertig jaar van zijn le- Iers-Engelse schrijver Oscar Wilde ven in gevangenissen door. Via een ver- (1854-1900) zei over zichzelf: "I think I bond van geheime genootschappen am rather more than a Socialist. I am trachtte hij te komen tot de vestiging something of an Anarchist, I believe." van een soort staatssocialisme. Welis- Zijn The Soul of Man Under Socialism, waar werd hij gekozen tot afgevaardig- waarin hij betoogde dat het socialisme de in de Commune, maar omdat hij niet een doel op zich was, maar een reeds van te voren door de republikein- middel om te komen tot volledige ont- se autoriteiten was gearresteerd, speel- plooiing van de mens, had grote in- de hij tijdens de Commune geen rol van vloed op revolutionairen aan het einde betekenis. Zijn ideeën echter waren wel van de negentiende eeuw. Emma Gold- degelijk van invloed op de wijze waar- man publiceerde het in Mother Earth en op men de Commune in de praktijk George Woodcock beschreef het later trachtte vorm te geven. Het graf van als 'the most ambitious contribution to lite- Blanqui mag gerust een praalgraf ge- rary anarchism.' Het grafmonument van noe,md worden: levensgroot in groen Wilde, gemaakt door de beeldhouwer graniet gehouwen ligt een stervende Jacob Epstein, heeft de status van be- Blanqui op de tombe. schermd monument en mag zelfs niet Niet ver van Blanqui bevindt zich het aangeraakt worden. Het is te vinden in columbarium. Dit is het vierkante ge- div. 89, langs de av. Carette. bouw rondom het crematorium waarin achter metalen platen of marmeren pla- vuizen duizenden urnen met as een Bij de Parijse bevolking groeide tijdens plaats hebben gekregen. Nummer 6686 de Frans-Duitse oorlog van 1870/1871, herbergt de resten van Nestor Machno de al jaren sudderende ontevredenheid (1889-1934), achter een koperen plaat met het keizerlijke bewind van Napolé- met zijn beeltenis en naam. Na een glo- on III. Uit patriottische kringen klonk rieuze periode als leider van een boe- steeds vaker de roep om een terugkeer renleger dat de Witten uit de Oekraïne naar de Franse republiek. In het najaar verdreef en ten strijde trok tegen het van 1870 leed het Franse leger meerdere Rode Leger van Trotski, moest Machno nederlagen en de Duitse legers slaag- vluchten en belandde hij in Parijs. Hij den er in Parijs te omsingelen. Nadat leidde daar een armoedig bestaan, me- de keizer door de Duitsers was gevan-

De AS 140 49 gen genomen en noodgedwongen het ontstane machtsvacuüm in de we- moest aftreden, vluchtte de Franse rege- ken na 27 januari 1871 zagen revolu- ring van Parijs naar Versailles. De bur- tionaire groepen een mogelijkheid hun gerij in Parijs voelde zich daardoor ver- idealen dichterbij te brengen. Intussen raden. In september 1870 vonden onder was met instemming van de Duitsers invloed van revolutionair gezinden de de conservatief Adolphe Thiers, ooit eerste demonstraties plaats die pleitten premier van 1836 tot 1840, benoemd tot voor een vrije, onafhankelijke Commu- regeringsleider van de Franse republiek. ne van Parijs. Door de toenemende Op 18 maart 1871 probeerden de troe- hongersnood werd de onvrede nog pen van Thiers met een militaire opera- eens aangewakkerd. Frankrijk capitu- tie Parijs in te nemen. Troepen van de leerde definitief op 27 januari 1871. Nationale Garde op Montmartre wei- De burgerlijke beweging in Parijs had gerden echter onder druk van de bevol- liever gezien dat de strijd tegen de king de aldaar verzamelde kanonnen te Duitsers was voortgezet in plaats van overhandigen. Vanaf dat moment ver- deze vernedering te moeten meemaken. keerde Parijs in wezen in oorlog met de Men was het volstrekt oneens met de regering van de republiek. Er werden regelingen die de Franse regering na de nieuwe verkiezingen uitgeschreven, capitulatie trof met Bismarck, zoals het waaruit de raad der Commune voort- afstaan van de Elzas en Lotharingen. In kwam, met 90 afgevaardigden, uit alle

50 De AS 140 arrondissementen. Op 27 maart 1871 ging. Sommige bronnen maken mel- werd de onafhankelijke Commune ge- ding van de dood van 140 commu- proclameerd. nards, andere van enkele honderden. De Commune streefde naar een federa- Na de executies werden de lichamen ter tie van communes die de staat zou ver- plekke begraven. Deze muur bestaat vangen. Men wilde onder meer leger en nog, al lijkt mij deze in de loop der ja- dienstplicht afschaffen, een hervorming ren wel gerestaureerd. Als de Mur des van het onderwijs, een absolute schei- Fédérés is het altijd een bedevaartsoord ding tussen kerk en 'staat' en de erken- gebleven ter herdenking van de Com- ning van niet-gewettigde huwelijken. mune. Ieder jaar vindt er op 28 mei een De afbetaling van schulden en achter- herdenking plaats en ook op 1 mei wor- stallige huren werd opgeschort en den er door velen rode bloemen gelegd. nachtwerk voor bakkers werd afge- Na de val van de Commune werden schaft. nog eens honderden doodvonnissen Op 21 mei voerden de troepen van voltrokken en duizenden mensen - Thiers een aanval uit die de inleiding mannen, vrouwen en kinderen - gede- was tot de Bloedige Week. De bevol- porteerd naar strafkoloniën. Vele duizen- king van Parijs wierp barricades op, be- den anderen gingen de gevangenis is. langrijke strategische of symbolische gebouwen als het l'Hôtel de Ville, het paleis der Tuilerieën, het Louvre en het Vlakbij de Mur bevinden zich veel gra- Palais-Royal werden in brand gestoken ven van personen die met de praktijk of en men verweerde zich heftig tegen de ideeën van de Commune een binding troepen van Thiers. In een brandend hebben, of die in bredere zin een link Parijs sneuvelden in die week naar met het socialisme of anarchisme heb- schatting 30.000 mensen. Vele duizen- ben. Langs de av. Circulaire in div. 97 den gevangengenomen communards vinden we een merkwaardige rij graven werden zonder pardon doodgeschoten. van politieke figuren: - het graf van de In die laatste dagen van de Commune schrijver Henri Barbusse, - de in stali- was er geen overleg meer mogelijk over nistische stijl vormgegeven graven van de te voeren strijd. Bij honderden barri- de kopstukken van de Franse commu- cades werd fel stijd geleverd. Nadat nistische partij PCF, - en een monument ook Belleville, het laatste bolwerk van voor de gevallenen van de Internationa- de communards, was gevallen, trokken le Brigades die in Spanje vochten. Even de laatste groepjes strijders zich terug verder het graf van Andrien Lejeune, in een hoek van Père Lachaise, bij de de laatste overleden communard. Le- muur die grenst aan de Villa Godin. jeune ging na 1917 naar de Sovjet Unie, Tussen de graven werd verschrikkelijk werd onder Stalin verbannen naar een gevochten. Op 28 mei 1871 gaven de kamp bij Novosibirsk en overleed daar laatste communards zich over. Tegen in 1942. In 1978 werden zijn resten door de muur van de begraafplaats werden een Sovjetdelegatie in Parijs afgeleverd. zij vervolgens door de troepen van Dichtbij de Mur (div. 76) liggen de gra- Thiers gefusilleerd. ven van Walery Wroblewski (1836- Niet helemaal duidelijk is om hoeveel 1908), Jean Baptiste Clement (1836- mannen, vrouwen en kinderen het hier 1903) en Benoit Malon (1841-1893).

De AS 140 51 Wroblewski speelde een vooraanstaan- chisme. Beiden benamen zich in 1911 de rol in de Poolse opstand van 1863 en het leven. In div. 95 bevindt zich het vertrok later naar Parijs. Tijdens de graf van Eugène Pottier, deelnemer aan Commune had hij het bevel over troe- de commune en schrijver van de Inter- pen die de Champs-Flysées en de But- nationale; in dezelfde division ook het te-aux-Cailles verdedigden. Clément graf van politiek tekenaar André Gill, in schreef onder meer voor Le Cri du Peu- 1871 lid van het uitvoerend comité van ple, was afgevaardigde in de Commune de federatie van kunstenaars, die de maar keerde zich in latere jaren tegen Commune ondersteunde. het anarchisme. Malon was afgevaar- Het graf van de revolutionair Félix Pyat digde van het 17de arr. in de raad van (1810-1889) bevindt zich in div. 46, de Commune. langs de av. Transversale No. 1. Helaas Enkele meters verder bevindt zich een is het niet mogelijk precies vast te stel- familiegraf van de familie Marx waarin len welk graf van Pyat is. Een aantal de stoffelijke resten van Paul Lafargue, graven daar is zo begooid met mos, dat auteur van Le droit â la paresse (Het recht de namen niet meer leesbaar zijn. Pyat op luiheid), en zijn vrouw Laura Marx was journalist, hij richtte het tijdschrift bijgezet zijn. Lafargue hing oorspronke- Le Combat op en nadat dit verboden lijk proudhonistische denkbeelden aan, werd, startte hij Le Vengeur. Namens maar keerde zich later tegen het anar- het 10de arrondissement werd hij geko-

52 De AS 140 zen in de raad van de Commune. Aan tijdschrift Vperjod! (Voorwaarts) uit, een de slotgevechten van de commune nam belangrijk populistisch tijdschrift. Hij hij niet deel. Hij was reeds naar het bui- stond een beweging voor van socialisti- tenland verdwenen en werd bij verstek sche opvoeding van het volk door radi- ter dood veroordeeld, keerde na de am- cale intelligentsia. Wie op Montparnas- nestie in 1880 terug en richtte de bladen se wandelt, zal niet meteen een asso- La Commune en La Commune libre op. ciatie leggen met Emiliano Zapata en Het is nogal wrang - maar de dood Pancho Villa, die in de Mexicaanse re- maakt allen gelijk - dat zich op Père La- volutie rond 1910 een belangrijk aan- chaise ook het graf bevindt van Adol- deel hadden. Toch is die link er. In een phe Thiers (div. 55), de republikeinse hoek van de begraafplaats (div. 20) be- regeringsleider na de Franse capitulatie vindt zich namelijk het graf van de op 28 januari 1871 en na het neerslaan Mexicaanse president en dictator Porfi- van de Commune enige tijd president rio Diaz. Na veertig jaar dictatuur moest van de republiek. Thiers was er op uit de Diaz tijdens de Mexicaanse revolutie, Commune te vernietigen, liet deze bloe- onder toenemende druk van de opstan- dig neerslaan en gaf persoonlijk opdracht den en de oprukkende legers van Zapa- de laatste communards te executeren. ta en Villa, het land spoorslags verlaten. Hij overleed in Parijs. Op de plattegrond die de portier van Op Cimetière Montparnasse is ook een Montpamasse verstrekt komt het gaf monument voor de gevallen commu- van Proudhon (1809-1865) niet voor. nards geplaatst, in div. 27. Niet hele- Zelfs met een plattegrondje uit een maal duidelijk is of het hier een massa- vooroorlogse reisgids, waarop het graf graf betreft. Het ongemaaide grasveldje vermeld staat, is het lastig te vinden. waarop het monument staat geeft wel Het familiegraf Proudhon bevindt zich die indruk. Op de achterzijde van het midden in div. 2 aan Le Petit Rond. Het monument is een reliëf met een op- is een onopvallend graf met een een- gaande zon gehouwen en aan de voor- voudige hoge witte steen, van een zijde een afbeelding van de bekende gangbaar model dat op veel graven te phrygische muts zoals de symbolische vinden is en vermeldt slechts de namen figuur Marianne die draagt en die in de van Proudhon, zijn vrouw en jong over- tijd van de Franse Revolutie door de be- leden dochter. In tegenstelling tot bij- volking veel werd gedragen. Dat de voorbeeld de graven van Louise Michel Commune door velen werd gezien als en Jules Vallès, is er geen enkele verwij- de voortzetting van de Franse Revolu- zing naar zijn anarchisme, werk of acti- tie, moet de reden zijn waarom op dit viteiten. Dat is opvallend gezien zijn monument de muts is afgebeeld. status als één der 'aartsvaders van het Langs de rand van dit grasveldje be- anarchisme'. Bij mijn laatste bezoek aan vindt zich het opvallende gaf van Pjotr het graf kon ik constateren dat het gaf Lavrov (1823-1900), een enorm brok niet geheel is vergeten. De ijzeren ket- rood graniet. Deze radicale Russische ting rond het graf was onlangs in de socialist vluchtte in 1870 naar Parijs. Tij- verf gezet, vermoedelijk door goedwil- dens de commune speelde hij geen rol lende geestverwanten. Helaas met een van betekenis. Vanaf 1873 gaf hij het iets te opvallend glimmende zilververf.

De AS 140 53 LITERATUUR Paul Avrich, Anarchist Portraits, Princeton University Press, Princeton 1988 - Jean Bruhat e.a., Die Pariser Kommune von 1871, VEB, Berlin 1971 - Anton Constandse, Anarchisme van de daad, Pamflet, Amsterdam 1980. - Judi Culbertson & Tom Randall, Permanent Parisians, An Illustra- ted Guide to the Cemeteries of Paris, Robson Books, London 1991 - Stewart Edwards (ed), Connnunards of Paris, 1871, Con-iell University Press, New York 1973 - Dick Gevers, Jules Val- lès en de Comƒmme van Parijs, Iris, Amsterdam 1995 - Le Guide Bleu: Paris (ed. 1926), Paris, 1 Ia- chette 1926 - Alistair Home, The Fall of Paris, Penguin Books Ltd., Harmondsworth 1981 - Edith Thomas, Louise Michel, Black Rose Books, Montréal 1980 - H.P.G. Quac.k, De Socialisten, P.N. van Kampen en zoon, Amsterdam 1923- Oscar Wilde, De menselijke ziel onder het socialis- me, Iris, Amsterdam 1992 - George Woodcoc.k, Anarchism, Penguin Books Ltd., Harmonds- worth 1963,

54 De AS 140 IN MEMORIAM HENK DE GROOT (1908-2002) Vlak na zijn 94ste verjaardag overleed op woensdag 30 oktober 2002 in Oosterwolde Henk de Groot aan een hartinfarct. Henk was inmiddels de nestor van de anarchistische beweging in ons land. Hij was zijn hele leven een actief libertair. Henk kwam uit een anarchistisch nest uit het dorp Woldendorp in het landbouwgebied Oldambt te Oost-Groningen. Een gebied waar landarbeiders veel strijd hebben geleverd. Zijn vader was een Domela-aanhanger, maar had wel een syndicalistische overtuiging. Hij was een lokale voorman die samenwerkte met de sociaal-anarchisten rond het weekblad De Arbeider. Zoon Henk was een van de radicale anar- chistische jongeren van de jaren twintig, die zo hun bedenkingen hadden bij het vrije socialis- me van hun ouders. Toch had Henk veel respect voor de mannen uit de oude beweging. Hij leerde ze kennen toen hij, piepjong nog, colporteerde met jongerenbladen uit de beweging. In de jaren negentig van de vorige eeuw publiceerde hij over deze figuren, zoals de individua- list Remco Tamminga, in De Kommunewaakers, een in het Gronings in eigen beheer uitgege- ven geschrift. Er zijn nog enkele niet gepubliceerde stukken over de belevenissen van deze Groningse pioniers van het anarchisme.

Henk sloot zich in 1926 aan bij het Verbond van Opstandige Jeugd, een afsplitsing van het Vrije Jeugd Verbond, rond het blad De Branding. Toen Henk zeventien jaar was, ondernam hij geheel conform de leefstijl van toen, een zwerftocht per fiets door Nederland met enkele geestverwanten. Slapend in hooibergen of bij geestverwanten, zingend en colporterend het kostje bij elkaar scharrelend, trok hij wekenlang door onbekende streken, tot ... zijn vader hem kwam halen. Die vond het toen mooi zat geweest. Toen de jeugdbeweging aan het einde van de jaren twintig verliep, zette Henk zich nadrukkelijk in voor het behoud ervan. In De Arbeider schreef hij daartoe revolutionaire stukjes proza. Hij pleitte voor een jongerenrubriek in die krant en leverde hier ook enige tijd de kopij voor. Hierdoor kwam hij in contact met een groep jongeren die later als Alarmisten bekend zou worden. Inmiddels was Henk verhuisd naar IJmuiden, waar hij dichter bij deze kern van anarchisten kwam te wonen. Daar hield hij zich bezig met anarchistische, dus onafhankelijke werklozen- strijd en leverde slag met de communisten die deze strijd trachtten te monopoliseren. Door zijn activiteiten was Henk zelf ook om de haverklap werkloos, maar dat deerde hem en zijn levensgezellin Riek Potjegort niet. Kinderen hadden ze immers nog niet. Toen ook de steun- uitkering eens werd stopgezet, besloten beiden te gaan zwerven. Bij de geestverwante druk- kerij Smit en Dontje in Sappemeer werden tegen een vriendenprijsje duizenden liedtekstjes betrokken. Na het zingen van de liedjes werden deze dan aan de man of vrouw gebracht. Hun zwerftocht voerde hen door half Nederland. Nooit hadden ze het financieel zo goed gehad. Henk was in de jaren dertig ook betrokken bij de Vereniging Anarchistische Uitgeverij. Na- dat zakelijk leider Henk Eikeboom was afgezet, werd hij lid van het comité dat de succesvolle uitgeverij (met op haar hoogtepunt zo'n 1300 leden) voortzette. Tijdens de Tweede Wereldoorlog woonden Henk en Riek, een dochter van de anarchist Pie- ter Potjegort uit Musselkanaal, eveneens een oude bekende uit de noordelijke beweging, in Hengelo. Daar werden hun kinderen geboren. Ze hielden zich die jaren gedeisd omdat ze be- kend stonden als anarchisten en in de gaten werden gehouden.

Na de Tweede Wereldoorlog verhuisden ze naar de stad Groningen. In de jaren vijftig zette Henk zich in voor het weekblad Recht voor Allen. Daarnaast was hij zeer actief in het Noorde- lijk Gewest van Vrije Socialisten; het na-oorlogse samenwerkingsverband van de zes Vrije Groepen in het noorden. Het middelpunt vormde het terrein 'Tot Vrijheidsbezinning' in Ap- pelscha, Henk werd bestuurslid van de beherende stichting.

De AS 140 55 De jaren vijftig waren hier de 'gouden jaren'. De voormalige jongeren brachten een talrijke kinderschare voort. Van Henk wordt verteld dat hij er niet voor terugschrok de tenten te con- troleren, opdat de jongens apart van de meisjes zouden slapen. Steeds meer werd het terrein het centrum van de noordelijke beweging. De beweging vergrijsde, de aanhang verminderde en de uitstraling naar buiten toe was minimaal. Eind jaren zestig kreeg de beweging contact met een nieuwe generatie jongeren die het anarchisme ontdekten. De Federatie van Vrije So- cialisten ontstond. Henk en zijn jongere broer Geert speelden er een belangrijke rol in. Van de oudere garde op het terrein was Henk steeds degene die het meest contact hield met deze jongere generatie, ze serieus nam, hen aanmoedigde actief te zijn en deelnam aan hun activiteiten. Ook zelf bleef hij volop bezig, onder meer als uitgever. Deze rol vervulde hij hal- verwege de jaren tachtig nog nadat een nieuwe generatie antimilitaristen en krakers hun in- trede in de beweging maakte. Uiteraard was het niet allemaal koek en ei tussen jong en oud. Opzien baarde Henk tijdens de Pinksterlanddagen in 1984, toen hij tijdens het oorverdovend optreden van de Amsterdamse punkband Krapuul de stekker er letterlip( uittrok. Een jaar later was Henk van het terrein verdwenen. Interne conflicten binnen het Noordelijk Gewest leidden tot een schisma. Henk had als secretaris van het Noordelijk Gewest getracht de statuten van de stichting waar hij inmiddels geen lid meer van was, te veranderen bij de notaris. Dat was olie op het vuur. Inzet was dat de leden van het stichtingsbestuur door het Gewest benoemd zouden gaan worden, maar de eventuele juistheid van dit standpunt sneeuwde volledig onder in de onderlinge strijd die het gevolg was en die tot op het bot werd gevoerd. Morrelen aan de rol van de stichting op het terrein wordt steeds in verband gebracht met een greep naar de macht. Henk betreurde de laatste jaren wel dat het nooit meer goed was gekomen. Hij was ook be- reid meer de hand in eigen boezem te steken. De tijd had hem milder gemaakt en hij was be- zig de balans van zijn leven op te maken. Een van zijn streken destijds betrof het inlijven van Recht voor Allen in 1985. Hij beschikte immers over de lijst van abonnees. Hij zette het blad tot in de jaren negentig voort. Toen hij dit werk fysiek niet meer aankon, werd in overleg beslo- ten het blad op te laten gaan in Buiten de Orde. Er kon uiteraard geen sprake van zijn dat het blad terug zou gaan naar de (andere) Recht voor Allen die vanuit het terrein werd uitgege- ven. Tussen Henk en zijn voormalige medestanders is het nooit meer goed gekomen. Alle be- middelingspogingen, zoals bijvoorbeeld die van de AS-redactie, leden schipbreuk Henk is zijn leven lang bij de beweging betrokken gebleven. Hij hield van mensen. Kletste graag en veel, maakte grapjes. Kon een stevig verhaal neerzetten en had lef. Heetgebakerd soms en dominant. Autodidact. Hij kende veel mensen en bezocht ze ook. Op de Pinkster- landdagen 2002 sprak ik hem voor het laatst Hij kwam plotseling en onaangekondigd aan- zetten. Het werd een gezellige middag. Hij genoot van de kinderen en was goed geluimd. We spraken als altijd ook over de oude beweging. (Hij heeft mij als geen ander geholpen in die speurtocht naar dat verleden.) Met de 'rikketik' ging het toen al niet goed, hij slikte de medi- cijnen braaf en voor de rest had hij het eigenlijk wel gezien. Henk, het is spijtig dat we niet in de gelegenheid zijn gesteld afscheid van jou te nemen. Jouw zoon meende je crematie slechts in het bijzijn van zijn gezin te moeten laten plaatsvinden en nam ook geen moeite kaarten te sturen. We hebben geen moment gehad om even waardig stil te staan bij jouw persoon en je verdiensten voor de beweging die je je leven lang trouw bent gebleven. Dat had je verdiend, terneer omdat je zelf op talloze begrafenissen en crema- ties van geestverwanten het woord hebt gevoerd. Arie Hazekanip

56 De AS 140 BLADSPIEGEL 8 sterdam), van oktober 2002, zegt zij over de- ze aanstelling: "Ik wil dat de stem van vrou- Ijsberen bood ook geen soelaas. Minutenlang wen meer gehoord gaat worden in het veld had ik reeds afwisselend naar het toetsen- van gentechnologie en risicogeneeskunde. bord en het beeldscherm zitten te kijken. Ik (...) Op alle niveaus waar nu wordt gedis- weet maar geen passende openingszin te be- cussieerd over de wenselijkheid van biotech- denken. Zodoende ontkom ik er niet aan om nologie zijn te weinig vrouwen die mee- met de deur in huis te vallen. praten, terwijl het juist voor hen zo veel con- Niet alleen in de anarchistische media werd sequenties heeft." aandacht besteed aan de op 2 augustus over- Om in AS-kringen te blijven, in Catholic Wor- leden Gerard W. Schut, ook het Rotterdams ker Nieuwsbrief (postbus 22141, 1100 CC Am- Dagblad memoreerde hem in 'De lastige sterdam, [email protected] ), oktober Vlaardinger overleden'. Gerard: "Je moet 2002, gaat huidig redactielid André de Raaij, mensen zelf in de gelegenheid stellen poli- hoopvol in op 'de rancune van de gemiddel- tiek te bedrijven. Niet meer afschuiven, poli- de Nederlander die zich tekort gedaan voelt tiek is van mij. Alle bestuursorganen moeten en opeens een stempel gekregen heeft'. "Het in dienst staan van de mensen, niet ander- is in ieder geval bij uitstek anarchistisch om som. Zoals het nu zit, zit het fout. Het moet niet pessimistisch te zijn. Wie gelooft in de geheel veranderen, een totale ommezwaai." natuurlijke goedheid van de mens kan niet Gerard, ook wel Gerard Knoflook genoemd volharden in het geloof dat mensen blijvend naar zijn gewoonte om rauwe teentjes kno- het slechte kiezen." Kolokol, voorheen CIS flook te verorberen, werd zestig jaar. Hij Newsletter, ([email protected]) is de overleed aan de gevolgen van alvleesklier- e-mail nieuwsbrief van een ander redac- kanker. tie(raads)lid, Bas Moreel. Met daarin onder Ook de bekende Noord-Nederlandse vrij so- andere een aankondiging van een Kropotkin- cialist Henk de Groot is niet meer, hij over- conferentie (www.kropotkin160.pochtamtru). leed op 30 oktober 2002 op 94-jarige leeftijd. Ik heb het misschien al vaker geschreven, Opmerkelijk genoeg werd dit feit pas tien maar één van de meest interessante anarchis- dagen later bekend op de 4de Anarchistische tische tijdschriften van het moment vind ik Boekenmarkt in Utrecht. Elders in dit num- De Nar (postbus 136, 3000 Leuven 3, narre- mer herdenkt Arie Hazekamp hem. [email protected]). Wat wel jammer is, is dat Over de antimilitarist en anarchist Kees Ko- de meeste artikelen wat mij betreft aan de te ning, die in 1996 overleed, zal binnenkort korte kant zijn. In nummer 174 staat het stuk een biografie verschijnen. Dat schrijft 't Kan 'George Orwell als Tory-anarchist': "De vol- Anders (postbus 10500, 2501 HM Den Haag), gende jaren, tot aan zijn (Orwell's, PL) dood, waarin vredesactivist Gerard van Alkemade behoorden (...) George Woodcock (de latere hem in 'De betekenis van Kees Koning (1931- anarchistische historicus) en Marie-Louise 19%)' herdenkt. "Vanuit zijn (Kees Koning, Berneri tot zijn intieme vriendenkring. Hij PL) anarchistische visie zei hij: 'Ik doe iets zou nooit een overtuigd anarchist worden niet omdat het geboden is, maar omdat het (...), maar hij gaf blijk van een 'geïnteresseer- goed is, zelfs als het desondanks verboden de verdraagzaamheid'. De inmiddels overle- is. Ik laat iets niet achterwege omdat het ver- den Nicolas Walter schreef daarover in 1998: boden is, maar omdat het slecht is, ook als 'George Orwell kan op zijn hoogst een 'anar- het desondanks geboden is'." chist fellow traveller' genoemd worden (...), Over naar de levenden. Voormalig AS-re- maar wel een van de besten die er zijn ge- dactielid Marli Huijer, filosofe en arts, is de weest'." nieuwe Opzij-hoogleraar geworden. In Filo- De Nar van 5 september gaat in op 'Anar- sofie Magazine (postbus 1528, 1000 BM Am- chisten en economie': "Als we als anarchis-

De AS140 57 ten een degelijk alternatief willen bieden dat van vijfhonderd Israëlische militairen, die toch een theoretische fundering heeft zullen weigeren nog langer mee te werken aan de we de economie wat meer moeten bestude- bezetting van de Palestijnse gebieden. "Je ren. (...) Wat eigenlijk belangrijkst van al is ziet duizenden en duizenden mensen die in een anarchistische economie, is communi- worden vernederd en arm gehouden en dan catie. De verschillende bedrijven en sectoren krijg je bevelen die ze nog meer vernederen moeten intern op een antiautoritaire manier en de mensen nog armer maken." Over deze werken, maar extern is er enkel nood aan dienstweigeraars, die overigens geen vredes- een goedwerkende communicatie en coördi- activisten zijn, is de brochure 'De moed om natie. Daar zijn geen bazen voor nodig. Ook te weigeren' uitgegeven. Stort 4,50 euro op vandaag gebeurt zo'n werk niet door bazen giro 6181625 van SIVMO, postbus 15823, of andere hiërarchische structuren." Het arti- 1001 NH Amsterdam. kel verwijst ook naar de internetsite NRC Handelsblad zorgde ook ditmaal weer www.parecon.org. voor voldoende kopij. Op 30 augustus plaat- Verderop kun je in dat nummer lezen: "De ste deze krant een artikel met de prachtige ti- Anarchist Ma tchmaker is niet meer dan een tel 'Anarchisten op het korfbalveld'. De on-line anarchistische datingservice, com- gemeente Leiden en het anarchistische col- pleet volgens de plaatselijke zeden. Wellicht lectief Eurodusnie hadden een overeenkomst kom je hier niet aan de bak zonder alle Ba- gesloten over een kampeerlocatie - een voor- koenins te hebben gelezen, maar dat kan al- malig korfbalveld op een bedrijveriterrein - leen maar een stimulans zijn om de boeken en over vergunningen om een eettent neer te van de man toch maar eens aan te kopen". zetten. Dit alles voor een conferentie van Pe- De 'Anarchist Matchmaker' is te vinden op ople's Global Action. Het NRC schrijft: "Het www.infoshop.org/matchmaker.html. Wil je is vergelijkbaar met een bijeenkomst van een echter beslagen ten ijs komen, dan biedt een studentenvereniging, zegt een woordvoer- 'anarchisties studiegroepje' mogelijk uit- der van de gemeente (...) waarbij de deelne- komst. In Utrecht startte er onlangs eentje: mers van 's ochtends vroeg tot 's avonds laat "Anarchisme gaat over samenleven zonder seminars hebben. De beloften van het anar- macht en (dus) met veel samenwerking. Het chistisch collectief dat de conferentiegangers verzaagt met logika stoelpoten van alle an- zich zullen gedragen, stemt de voorzitter dere politieke theorieën" ([email protected]). van Leefbaar Leiden (...) niet gelukkig. 'In In ZOZ (postbus 81, 5600 AB Eindhoven, het verleden is gebleken dat ze zich niet aan www.omslag.n1), november/december 2002, regels houden. Laat ze maar op het strand bij vindt je een artikel over Chumbawamba. De- Katwijk confereren'." Blijkbaar gelden daar ze band speelde dit jaar 's avonds op de Lon- volgens dit heerschap geen regels. Een ver- don Anarchist Bookfair. "De muziek heeft slag van de conferentie, waar vijfhonderd een kracht die niet te vergelijken is met an- mensen aan hebben deelgenomen, kun je le- dere groepen. De teksten zijn kritisch anar- zen in Ravage (van Ostadestraat 233n, 1073 chistisch en goed te verstaan." Het Duitse TN Amsterdam, www.antenna.nl/ravage) Graswurzeirevolution (Birkenheckerstrasse 11, nr. 12. Ook Dusnieuws (postbus 2228, 2301 D-53947 Nettensheim, www.graswurzel.net) CE Leiden) 3 besteedde er aandacht aan. schrijft ook over muziek en anarchisme, over Dan het NRC van 14 september: "Tekno: de chansonnier George Brassens: "Tot bijna gratis buiten feesten als verzet - de feestende het eind van zijn leven onderhield Brassens linkse subcultuur van Europa. (...) De harde contact met de Federation Anarchiste. (...) kern woont in kraakpanden; het favoriete Brassens, een vrijheidslievende geest, was huisdier is de hond. Geen Teknival is com- een anarchist op zijn manier." pleet zonder een roedel spelende honden, Graswurzelrevolution maakt verder melding waarnaar geen vinger uitgestoken mag wor-

58 De AS140 den, anders ben je een dierenbeul. (...) Eén tig, maar volgens mij weet de lezer eigenlijk (festivalganger, PL) vatte het misschien tref- niet zo goed wat hij wil en laat hij zich graag fender samen: "Tekno is creatieve anarchie. verrassen." Een opmerkelijk soort anarchisme! (...) De muziek is een meedogenloos snelle Ook de Utrechts Stadsschouwburg repte in vierkwartsmaat die als 'boinkeboink' klinkt. haar november maandfolder over anarchie. (...) Toch heerst er een politiek pessimisme De voorstelling 'Othello' van het Noord Ne- en een afkeer van consumentisme." Als derlands Toneel wordt als volgt omschreven: 'boinkeboirik' moet doorgaan voor creatieve "De voorstellingen van het NNT zijn nooit af anarchie, waarbij ook nog eens natuurgebie- of netjes, maar bruisen wel altijd van het le- den door deze politieke pessimisten van tak- ven. Ze zijn anarchistisch, energiek en amu- keherrie worden vergeven, dan hebben sant." De Groene Amsterdammer schreef anarchisten waarlijk nog heel veel werk te erover: "Anarchistisch huwelijk van hilarisch verzetten. 'De verloedering van het land- amusant en energieke tragiek, dat van en- schap', het vorige AS-nummer, als verplichte thousiasme uit de toneelkast barst." Het was lectuur dan maar?! Verder zouden tekno- nog waar ook! freaks eens naar Han Bennink moeten luiste- Ik sluit af met Filosofie Magazine. Nummer 7, ren. Wat hij uit zijn drumstel tovert is september 2002, gaat in 'Filosofie op de ba- namelijk pas echt creatieve anarchie. Over sisschool leidt tot kritischer gedrag' in op hem staat in NRC van 30 september: "Anar- een onderzoek van drie studenten peda- chistische krachtcentrale Han Bennink liet gogiek die pogen aan te tonen dat kinderen horen nog niets aan kracht te hebben inge- die op basisscholen regelmatig filosoferen boet." meer nadenken dan kinderen die dat niet Verrast was ik door de zin "Ik hoop op de te- doen. Meer nadenken kan alleen maar toege- rugkeer van het anarchisme" in de column juicht worden, lijkt mij. Wie weet leidt dat in NRC van Max Pam op 15 november. zelfs tot een fikse aanwas van nieuwe anar- Nooit geweten dat deze man met het anar- chisten. Dan hoeft het U-magazine, blad van chisme sympathiseert! Pam gaat in op de de Utrechtse universiteit, ook niet meer te overnameplannen rond de krant Het Parool, schrijven, zoals het op 7 november deed: en vervolgt met: "Alle bladen laten uitge- "Het leek een uitgestorven soort, maar ze breid lezersonderzoek doen om aan de weet zijn er nog: anarchisten." te komen wat de lezer wil. Allemaal erg nut- P'tje Lanser

REACTIES EN DISCUSSIES Kort na de grote aanslagen in de Verenigde DE POLITIEKE CRISIS DUURT VOORT Staten was het nieuws: als zodanig al ver- Plotseling was Nederland in een voortduren- dachte Noordafrikanen, illegaal bovendien, de politieke crisis beland, het land was inter- bij het reactorcentrum in Petten. Verdacht, nationaal nieuws en bleef dat enige tijd. Kok wat deden die lui daar? Het antwoord was was nauwelijks weg toen er al aanleiding even ontluisterend als voorspelbaar: het wa- was terug te verlangen naar de tijd toen Ne- ren de schoonmakers. De overheid laat als derland een saai en middelmatig land was. het even kan haar gebouwen schoonmaken door zogenaamde illegalen of in ieder geval Inmiddels kunnen we vaststellen dat ook mensen in een grijze zone van geaccepteerde een voortdurende crisis vervelend kan wor- aanwezigheid. Goedkoop, en zeker zo be- den, saai en middelmatig. De media van an- langrijk: je krijgt geen zogeheten autochtoon dere landen hebben zich er al van af gewend. meer voor dit soort werk. De onderkant van Is er een structuur achter dit alles en gloort de arbeidsmarkt wordt gevuld door mensen er licht aan het eind van de tunnel? die er eigenlijk niet zouden mogen zijn - of

De AS 140 59 het nu gaat om schoonmaakwerk, het bezor- zijn beperkt tot vijfjarenplanachtige cijfers gen van kranten en reclamefolders en alle die gehaald moeten worden. Aan de lopende andere mogelijke werk waarvoor je niet band wordt vooral wetgeving bedreven om doorgeleerd hoeft te hebben. U kunt aan de het aantal arbeidsongeschikten terug te drin- hand van de razzia's die er gehouden zijn de gen en het aantal asielzoekers. Het is alle- afgelopen maanden zelf wel bedenken welke maal één groot complot van die mensen, en werkzaamheden bedoeld worden. dus moet de instroom - veelzeggend woord - Nederland desindustrialiseert in een sneller van dat soort worden beperkt. Rea, pemba, tempo dan het geïndustrialiseerd is. De gre- poortwachter, uitzetcentrum, open kamp, tigheid van de heersende klasse bij het ver- opvang in de regio - 'managementinstru- huizen van de industriële productie naar menten' waarover men de wolven die mee- landen waar geen vakbonden of politieke huilen in het pasgeplante politiek-incorrecte partijen zijn en waar de bevolking dankzij de bos nooit zal horen - de Hemelrijken, Ephi- afgedwongen ontvolking van het platteland menco's en hoe dat volk ook verder mag he- beschikbaar is voor een grijpstuiver - deze ten. 'De burger' voelt wellicht rudimentaire gretigheid zal het steeds winnen van de be- onvrede over de zichtbare vruchteloosheid hoefte degenen die naar Nederland komen van alle beleid dat wordt uitgestort, maar voor een beter leven tegen te houden. Als het krijgt deze een andere vorm dan rancune? aan Philips ligt, importeert Nederland it-spe- Welnu, vergis u niet, er zijn ook hier sporen cialisten; omdat Philips er niet bij zegt dat de van een zich internationaal doorzettende 'autochtone' onderkant van de arbeidsmarkt tendens te bespeuren. Het is niet helemaal maar weer moet gaan schoonmaken, en ie- een tegenwicht tegen de xenofobie als over- mand de kantoren van die it-ers zal moeten heersend thema in de verkiezingsretoriek, schoonmaken (daar zijn ze zelf veel te goed maar opmerkelijk blijft het: voor het eerst in voor), zullen 'ze' blijven komen. Het was de geschiedenis van parlementair links lijkt nog wel Nawijn zelf die wees op de onhoud- 'links-van-de-sociaaldemocratie' zowat even baarheid van het illegalenbeleid in Neder- groot te worden als de sociaal-democratie. land kort voordat hij het zelf nog eens extra De PvdA zou zich om voort te kunnen be- hard zou gaan uitvoeren. In welke rol hij er staan linkser moeten profileren, maar demo- nog bij zal zijn als de definitieve discipline- gelijkheid hiertoe lijkt een voorgoed ring van de ingezetenen van Nederland zal gepasseerd station. Deze partij is allang op- plaatsvinden in de vorm van de legitimatie- genomen in de nationale eenheidspartij die plicht is al geen interessante vraag meer. De de modernisering van Nederland ter hand behoefte zich te weren tegen de aanwezig- neemt - naast de jacht op vreemdelingen heid van donkerder gekleurde mensen on- houdt dit nu vooral het uitkleden van de der de vlag van 'veiligheid' wint het van de laatste 'sociale' staatstaken van belang in. Er behoefte aan vrijheid. In het kader van de valt nog wat te halen voor de multinationals strijd tegen de onveiligheid weet iedere bij het onderwijs en in de gezondheidszorg. straatrover bij iedere braaf uitziende burger En terwijl de parlementaire democratie aldus binnenkort een paspoort te stelen - alleen langzaam en niet bepaald in schoonheid daarom al is het verhaal over veiligheid een sterft, krijgt parlementair links vooral in de leugen. vorm van actiepartij de SP alsnog vleugels. Maar vrijheid wil 'de burger' nu eenmaal Dit zie ik als pendant van wat zich interna- niet, veiligheid wil de burger - en omdat hij tionaal afspeelt, een ontwikkeling waarover of zij dat nog minder kan krijgen dan vrijhe- we het eerder in het kader van Globaal (de den in bepaalde mate zal de burger zich on- AS 137) hebben gehad. Er is een actiebewe- derwerpen aan de staat die ferme taal laat ging op gang gekomen die in haar omvang uitslaan. De politieke thema's in Nederland doet denken aan de opkomende arbeidersbe-

60 De AS 140 weging, en die alle mythes over 'de jaren salet... De heersers met hun bloedige listen zestig of zeventig' definitief naar de prullen- weten weinig meer dan angst, haat en oorlog mand verwijst. Een klein half miljoen de- te presenteren, maar er zijn steeds meer monstranten in Londen tegen de oorlog mensen die de rijen breken en een vrij be- tegen Irak, evenveel in Florence - en dat ter- staan verkiezen. Het is een proces met, zoals wijl de oorlog nog niet begonnen is - en het te verwachten, zijn tegenstrijdigheden en blijft buiten het mediaspektakel dat nog wel zelfs met donkere zijden maar het zou onzin- om de tophop-demonstraties was geweven. nig zijn het te negeren of zich er van af te ke- Een half miljoen demonstranten is in de we- ren. Bakoenin is misschien (nog) niet back in reld van na 11 september 2001 niet interes- town, het anarchisme wel, naast alles wat sant. Maar ze waren er, en waarom zullen ze verontrustend is zijn er ook kansen op de be- er niet verder zijn, en oli-oli-ola, groeien de- tere wereld die mogelijk is, bók, zelfs, in Ne- ze rangen niet geheel tegen wat wij kort ge- derland. De keuze tussen socialisme of leden nog verwachtten aan? Naarmate barbarij is nog niet beslist ten gunste van de vreedzame vastberaden actie meer geklei- laatste. neerd wordt zal zij belangrijker zijn, en mas- André de Raaij

BOEKBESPREKINGEN verd: een over landarbeiders en een over de watersnoodramp van 1953. Daar is nu Het DE SOCIALISTISCHE PARTIJ EN HET geheim van Oss bijgekomen dat de geschiede- GEHEIM VAN OSS nis van de Socialistische Partij vanaf de op- In Het geheim van Oss wordt veelvuldig ge- richting tot 2000 behandelt. Het is, mede bruik gemaakt van oral history. Bij oral his- door het gebruik van oral history, een met tory gaat het om ooggetuigenverslagen van vaart geschreven en boeiend boek geworden. mensen die historische gebeurtenissen heb- Als niet-SPer kreeg Kees Slager een redactie- ben meegemaakt. Daarbij draait het vooral commissie om zichheen waarin drie niet- om het geheugen. En we weten allemaal: het partijleden zitting hadden. Alle archieven geheugen kan ons soms dramatisch in de stonden ter beschikking. Ook kon hij uitge- steek laten, selectief zijn en foute conclusies breid spreken met de mannen en vrouwen opleveren. Mits de interviewer zich bewust van het eerste uur waarvan sommigen allang is van eigen actief-kritisch doorvragen en be- zijn afgehaakt. Kritiek op partijleider Jan seft dat zijn interview nooit objectief kan Marijnissen ging Kees Slager beslist niet uit zijn, is oral history een belangrijke histori- de weg. Ook belangrijke tegenstanders van sche bron. Bronnenkritiek en gebruik van andere politieke partijen kwamen aan het methoden en technieken blijven noodzake- woord. Dit alles om te vermijden dat er, vol- lijk om het subjectieve element zo veel moge- gens Kees Slager, "straks over stalinistische lijk terug te dringen. Een sterk punt van oral geschiedschrijving kan worden gescham- history is ongetwijfeld de levendigheid die perd." Zoals we weten hebben de stalinisten de mondelinge informatie voor het histori- hun hand er niet voor omgedraaid histori- sche verhaal oplevert. sche foto's te retoucheren, ja zelfs de (sov- Kees Slager - oprichter en oud-eindredacteur jet)historie totaal te herschrijven als dat in van Onvoltooid Verleden Tijd (OVT), het hun kraam te pas kwam. historische programma van de VPRO - is een In Het geheim van Oss probeert Kees Slager van de pioniers van oral history in Neder- achter de oorzaken van het succes van de SP land. Hij maakte er al vroeg gebruik van. Dat in Oss te komen. Hoe was het mogelijk dat heeft naast een groot aantal unieke radiopro- de slaperige provinciestad met wat industrie gramma's twee prachtige boeken opgele- (onder andere Bergoss tapijtindustrie) met

De AS 140 61 slechte arbeidsverhoudingen in toch betrek- had in het katholieke Oss nooit een poot aan kelijk korte tijd door de SP uit haar slaap kon de grond kunnen krijgen terwijl de PvdA worden gewekt? zich politiek tegen het CDA aanvleide. De Startpunt is het Titus Brandsma Lyceum. 'oude' politiek werd in ernstige verlegenheid Niet alleen herbergt dat een aantal jonge op- gebracht door deze jonge SP-ers die een op- standige, door de tijdgeest en opkomende recht mededogen met de bevolking uitstraal- jeugdcultuur aangeraakte 'kritische' leraren den. De elite waarvan de oude bestaande maar ook een aantal jongeren dat hun af- partijformaties deel uitmaakten had dat schuw van de oorlog in Vietnam in politieke nooit kunnen opbrengen. De tegenstanders, daden wil omzetten. Het zijn geen arbeiders- arrogant vaak en onmachtig een vuist te ma- kinderen maar kinderen uit middenstandsfa- ken tegen het linkse politieke actiegeweld, milies die naar links zijn opgeschoven en moesten machteloos toezien hoe de SP uit- zich daarbij ideologisch op de Volksrepu- groeide tot de grootste partij van Oss. SP- bliek China richten. Als geestelijk voedsel wethouders durfden het aan binnen de dienen de geschriften van Marx, Marcuse, grenzen van de parlementaire democratie Mao en Lenin. verantwoordelijkheid te dragen. Maar meer nog dan theorie is er de praktijk: Deze aansprekende resultaten werden door de wil om te weten wat er onder het volk de SP bevochten met een grote inzet en straf- leeft, met het volk te leven, misstanden op te fe discipline. Dit leidde tot een cultuur waar- sporen er daar dan daadwerkelijk wat aan te bij actieve partijleden ook in hun (schaarse) doen. Zo heeft huis-aan-huis-bezoek aan het vrije tijd met elkaar optrokken. Het nadeel licht gebracht dat de woningbouwcorpora- daarvan was dat er een min of meer afgeslo- ties in Oss een grote laksheid aan de dag leg- ten leefwereld ontstond met een eigen men- gen als het om reparaties aan en in de taliteit. Een aantal actieve leden benauwde woningen gaat. Succesvolle huuracties zijn dat zo dat ze afhaakten. Anderen knapten af het gevolg. De Bond van Huurders en Wo- op het dominante en autoritaire gedrag van ningzoekenden wordt het vehikel van direc- Jan Marijnissen, de onbetwiste leider binnen te belangenbehartiging waarmee de bewo- deze subcultuur. Illustratief is dat toen hij ners overtuigd worden van de bedoelingen een kleurentelevisie aanschafte ook de ande- van de SP. ren dat pas durfden te doen! Als de actievoerders van de SP merken dat De invloedrijke Rotterdamse SP-ideoloog het lange hippieachtige haar wat in die da- Daan Monjé die niks van dat 'katholieke' uit gen modern is, angst en schrik onder de be- het zuiden wil hebben, weet eerst nog de woners veroorzaakt, worden al snel die komst van de succesvolle Jan Marijnissen haren afgeknipt. Een strategische zet die uit- naar het partijbureau tegen te houden. Hoe stekend past in de 'massalijn' die voorzitter dat gebotst moet hebben vermeldt Kees Sla- Mao aanbeveelt bij het veroveren van de ger helaas niet. Als Monjé in het midden van massa. Mao en zijn rode boekje zijn verplich- de jaren tachtig sterft is de weg vrij voor Ma- te kost voor de jongeren die met een blind rijnissen die dan de later succesvolle schrij- fanatisme vaak dag en nacht aan het werk ver Koos van Zomeren al gedesillusioneerd zijn. Het privé-leven komt in het gedrang. de partij heeft zien verlaten. Jan Marijnissen Relaties sneuvelen. Ook dat gaat Kees Slager wordt niet alleen partijleider maar ook poli- gelukkig niet uit de weg. tiek leider. De SP weet met de huuracties, maar ook met Na de teleurstellend verlopen Tweede Ka- acties voor veiliger straten, woningverbete- merverkiezingen van 1989 waarbij de SP ring, een gezondheidscentrum en juridische voor de vijfde keer er niet in slaagt in de spreekuren de bevolking van Oss voor zich Tweede Kamer te komen, gaat het roer om. te winnen. Concurrentie was er niet: de CPN Het geheim van Oss, waarvan Jan Marijnissen

62 De AS140 een wezenlijk bestanddeel uitmaakt, wordt stand gekomen is door de inspiratie van het overgepoot op de landelijke politiek: lokale socialistisch ideaal. Dat is als het ware de acties krijgen dan een landelijk karakter. richtinggevende 'geur' waardoor de ver- Vanaf dat moment is Jan Marijnissen ook de schillende leden elkaar kunnen herkennen charismatische en dominante leider in de als leden van een en dezelfde ideële gemeen- landelijke SP-politiek. En dat heeft totnutoe schap. Het heeft er de schijn van dat de SP vruchten afgeworpen. Al is het maar dat zich steeds meer aanpast aan de smalle mar- sommige anarchisten - vaak wars van elke ges van de Nederlandse politiek. Volgens politiek - nu toch SP stemmen. Op het mo- 'realistische kenners' de grenzen waarbinnen ment dat ik dit schrijf staat de SP in de pei- zich de politieke analyse en praktijk dient te lingen voor de Tweede Kamer-verkiezingen bewegen. In Vrij Nederland (van 23-11-02) (van 22 januari 2003) op 22 zetels. Dat zal in merkt Jan Marijnissen op dat hij altijd al met de aanloop naar de verkiezingen misschien de PvdA heeft willen samenwerken "om het minder worden maar een verdubbeling van land socialer te maken". Is dit 'ideologie' of het huidige aantal zetels zit er zeker in. 'tactiek' met het oog op de komende verkie- Waarom kon de geschiedenis van de SP van zingen? (DdW) Oss twee jaar geleden geschreven worden? Kees Slager, Het geheim van Oss. Een geschiede- Het lijkt erop dat dat alles te maken heeft nis van de SP; 480 pag.; Atlas, Amsterdam 2001; met het afsluiten van een fase in de turbulen- 19.49 euro. te geschiedenis van de SP. Nadat al eerder het maoïsme en het marxisme-leninisme LIBERTAIRE CULTUUR overboord waren gezet, aanvaardde de partij Een luie, en ik kan ook gerust zeggen, slech- eind 1999 een nieuwe beginselprogramma. te collega-deejay uit de zogenaamde alterna- Meer ideologische veren werden daarin af- tieve radiowereld hoorde ik ooit op de radio geschud. Zo werd afgerekend met het leer- klagen over de ultrarechtse redneckpraatjes stuk 'nationalisatie van grote bedrijven' en van Steve Earle in Paradiso, toen-en-toen. werd de parlementaire democratie omarmd Nu mis ik zelf weinig concerten van Earle, "als beste middel om de wil van de bevol- en ik twijfelde ernstig aan de juistheid van king tot uitdrukking te brengen". En de eco- deze klacht. Al was het maar, omdat hij be- nomische democratie: hoe staat het daar- trokken was geweest bij de dienstweige- mee? In elk geval was volgens Jan Marijnis- ringsbeweging ten aanzien van de Vietnam- sen de fase van 'luis in de pels' voorbij. Het oorlog. Het bleek dan ook puur op het voor- socialistisch einddoel lijkt naar de politieke oordeel gebaseerd te zijn: countryzanger, horizon verdwenen. Trouwens, onder lei- dus rechts - daar hoef je niet eens naar te ding van Marijnissen neemt het ideologisch luisteren. gehalte van de SP, zo constateert Gerrit Het kan en mag je genre niet zijn, maar kom Voerman, hoofd van het Documentatiecen- niet aan met je eendimensionale beeld van trum Nederlandse Politieke Partijen, verder deze vorm van popular culture en al helemaal af. niet als het om Steve Earle gaat. Hopelijk kan Bij discussies over socialistische partijbegin- ik hier nog eens uitgebreid op ingaan (ik selen gaat het steeds weer om de verknoping wacht nog steeds op Martin Smits verhaal van de verweg liggende abstracte idealen, over Phil Ochs in Buiten de Orde, dit niet ge- analyses van de maatschappelijke werkelijk- heel terzijde). heid en praktische maatregelen die genomen Steve Earle riep in ieder geval live in Christ- moeten worden. Bart Tromp heeft er in zijn was time in Washington, het ging nog over het zojuist verschenen dissertatie Het sociaal-de- Clinton-bewind - dat zoals Michael Moore mocratisch programma op gewezen dat de vor- schrijft het meest geslaagde Republikeinse ming van een solide achterban altijd tot bewind uit de Amerikaanse geschiedenis

De AS 140 63 was -, de geest aan van Joe Hill en Emma ling van het boek van de internationale anar- Goldman tegen dit vakbondsvijandige regi- chist Mercier Vega uit, dit jaar is het de beurt me en tijdens een concert is dat extra indrin- aan de minstens zo bekende en minstens zo gend: daar staat zowaar een medestander! internationale anarchist Augustin Souchy. Bij zijn nieuwe album Jerusalem noemt Earle Waar Vega in zijn autobiografische Zonder als voorbeeldige Amerikanen onder anderen papieren verslag deed van de periode tussen Abbie Hoffman, Bobby Seale, Malcolm X, Spaanse Burgeroorlog en Tweede Wereld- Martin Luther King en... weer Emma Gold- oorlog, wordt in het werk Revolutie en Bur- man. Een opmerkelijke reeks voor iemand geroorlog. Spanje 1936-1939 de burgeroorlog die de bekende verwijten over zich heen zelf onder de loep genomen. Vega had geko- krijgt onpatriottisch te zijn omdat hij zich in zen voor een individuele geschiedenis en is John Walker's blues inleeft in de motieven van op een indringende wijze in geslaagd om de witte, middle class Amerikaanse Talibaan- een beeld van die tijd te schetsen. Souchy strijder. geeft ons in deze nieuwe uitgave een collec- Maar goed, deze powercountry hoeft niet tief verslag met een persoonlijke noot van naar uw smaak te zijn - misschien is de de- anarchisten in de Burgeroorlog, dat evenzeer buut-verhalenbundel van Earle wel iets, in meeslepend is. Beide auteurs noemden zich de wetenschap dat het 'polletiek okee' is: anarchosyndicalisten, maar over de rol van Doghouse roses. Echo's van Jack London, Tra- de anarchisten'leiders' tijdens die burgeroor- ven, Steinbed( en de beat generation, en toch log, zouden zij zeker op de vuist zijn ge- van de 21 ste eeuw. Met gezellige (een- gaan.' en)twintigste-eeuwse gebeurtenissen als een Voordat we nader ingaan op zijn boek eerst lynching, een uitvoering van een doodvon- een korte levensschets van de libertaire nis, op de loer zijn voor dope, het lot van 'il- wereldburger Augustin Souchy (1892-1984). legale' immigranten uit Mexico in de VS, Souchy heeft al vele jaren een zwervend be- zangers die het volgende week helemaal staan geleefd voor hij in 1936 in Spanje be- gaan maken maar nu nog even een borrel landt. Afkomstig uit Ratibor trekt hij naar de moeten hebben. Het is moeilijk verhalen stuk grote stad en leert in 1911 in Berlijn revolu- voor stuk te bespreken, een algemene karak- tionairen kennen als Karl Liebknecht, Clara teristiek moet volstaan. Als je de muziek er Zetkin en Gustav Landauer. Als dienstwei- niet bij kent of wilt kennen zul je Fearless he- geraar in Zweden schrijft hij in 1919, in het art niet op de achtergrond horen in je hoofd Zweeds, een boek over Landauer, die in dat- bij A well-tempered heart. Geen voorspelbare zelfde jaar wordt vermoord. In 1920 trekt politiek correcte verhalen, mocht u dat vre- Souchy naar Rusland waar hij onder meer zen, de vergelijking met de genoemde schrij- contact heeft met Victor Serge, Zinovjev en vers uit de Nieuwe Wereld moet voldoende Lenin, en waar hij getuige is van het neer- zijn. De road song in proza - waarmee we bij slaan van de opstand in Kronstadt. Ook van het uitgangspunt van de beoordeling van deze periode doet hij verslag. Als hij terug- popular culture terug zijn. De vrijheids- keert naar Berlijn is hij medeoprichter van de drang, kenmerkend beeld van de Verenigde Internationale Arbeiders Associatie, de anar- Staten - een beeld met een anarchistische chistische internationale, en wordt daarvan kern die bij Earle duidelijk uitkomt. (AdR) secretaris. In die hoedanigheid bezoekt hij al- Steve Earle, Doghouse roses; Londen: Vintage, le belangrijke congressen en vergaderingen. 2002; 207 pag.; 12,95 euro. Nadat direct na de Rijksdagbrand een jacht op revolutionairen wordt geopend, wijkt hij EEN LIBERTAIRE WERELDBURGER IN uit naar Parijs, trouwt een Parisienne en REVOLUTIONAIR SPANJE neemt de Spaanse (!) nationaliteit aan. Vorig jaar gaf de Kelderuitgeverij de verta- Souchy is 44 jaar als hij zijn nieuwe vader-

64 De AS 140 land bezoekt om op de 19e juli 1936 in Barce- bijeen in de lokalen van hun vakverenigin- lona te spreken bij een internationale demon- gen en wachten de parolen af. Hun geestver- stratie voor de wereldvrede. De vredesde- wanten in de kazernes hebben hun monstratie die nooit plaats zal vinden. In de meegedeeld, dat de tekenen er op wijzen dat nacht voorafgaande zijn in Barcelona, even- de generaals voor deze nacht iets in zin heb- als elders in Spanje, fascisten de straat opge- ben. Om 5 uur des ochtends weerklinken de komen om de democratische Republiek om eerste schoten. De strijd ontbrandt en dit zeep te helpen, en de republikeinen - in deze maal is het ernst. De fascisten zijn hun staats- stad voornamelijk anarchosyndicalisten - greep begonnen." (...) "Maar de arbeiders verdedigen zich en winnen. De Burgeroorlog wachtten niet tot ze door de militairen uit is uitgebroken. hun lokalen worden gehaald. Ze stelden zich Souchy is er bij, strijdt mee, kijkt er naar en op de straten tegen hen op. De aan de repu- doet verslag. Die eerste dagen in de stad, de bliek trouw gebleven politietroepen verbroe- volgende jaren in centraal en noordoostelijk derden zich met de arbeiders. Ieder betrok republikeins Spanje, totdat hij een dag voor- zijn post. Op de kruispunten werden barrica- dat de fascistische troepen op 26 januari 1939 des opgericht. Spoedig begon de aanval van Barcelona innemen, naar Frankrijk weet te de anarchistische strijdgroep. Onder de kreet uit te wijken. Deze Spanje periode vormt een 'leve de FAI' komt uit de zijstraat een met re- van de hoogtepunten van zijn leven en de volvers gewapende stoottroep tegenover een kern van zijn Revolutie en burgeroorlog. artilleriecolonne te staan." Maar de arbeiders Ontsnapt aan het Spaanse fascisme wacht winnen, natuurlijk, en weten zelfs kannonen Souchy ook in Frankrijk geen rustig bestaan. te veroveren, want ze worden gedreven door Al spoedig worden de Duitsers die er wonen hun idealisme. Tegen het fascisme streden geïnterneerd, maar daaraan ontkomt hij naar deze anarchistische arbeiders immers ook Mexico. In Frankrijk is hij actief in het anti- een sociale strijd, die het vrijheidslievend fascistische verzet en ook in Mexico sluit hij communisme tot doel had. Een strijd die eer- zich aan bij een anarchosyndicalistische or- lijk is, en heldhaftig. ganisatie. Hij heeft alleen zitvlees om verslag In dit boek neemt Souchy ons aan de hand te doen van zijn bezoeken aan linkse arbei- van ooggetuigenverslagen en persoonlijke dersorganisaties in den vreemde. Een greep belevenissen mee naar de haarden van anar- uit de vele landen die hij bezoekt tot hij op chosyndicalistische activiteiten in republi- 74 jarige leeftijd naar Frankrijk terugkeert: keins Spanje. We lezen hoe Barcelona wordt Cuba, Chili, de VS, Joegoslavië, Madagascar, bevrijd door georganiseerde arbeiders, die, Israël, Jamaica, Honduras, Venezuela, Uru- wanneer heel Catalonië van rebellen is ont- guay, Ethiopië. Met 71 jaar krijgt hij de eerste daan, hun comparleros in Aragon te hulp snel- vaste aanstelling in zijn leven. Als vormings- len om ze ook daar te bevrijden van de deskundige bij de ILO, International Labour opstandige fascisten. We zien dat anarchis- Organisation, blijft hij reizen. Portugal (An- ten niet alleen maar vechters zijn, maar ook jerrevolutie), Oostenrijk, Zweden, Canada en bouwers aan een nieuwe maatschappij. de VS en wederom doet hij er verslag van. In Waar zij triomferen, wappert de rood/zwar- 1977 ook van zijn leven in zijn autobiografie te banier van de vrijheid en worden land en Vorsicht Anarchist! Ein leben für die Freilreit. fabriek collectief bezit. Souchy neemt ons Politische Erinnerungen. Hij is 92 jaar als hij in mee langs dorpen en steden in Catalonië, een ziekenhuis in Duitsland overlijdt.2 Castilië, Aragon en de Levant waar hij col- lectieve bedrijven bezoekt en bewoners aan De eerste uren. "De nacht valt in. De burgers het woord laat. De sociale revolutie werpt leggen zich te ruste. Maar de arbeiders den- zijn vruchten af: opbrengsten in collectieven ken deze nacht niet aan slapen. Zij komen zijn hoger dan ooit tevoren met particulier

De AS 140 65 eigendom. Dit constateert hij ook wanneer in deze uitgave terechtgekomen. hij de kasboeken raadpleegt. Je zou zowaar Bij dit zeer aan te bevelen boek, vind ik het weer in een revolutie gaan geloven! Het lijkt jammer om een zo summiere inleiding te le- allemaal zo eenvoudig. zen (van Rudolf de Jong) over een man die Souchy verklaart het succes van de economi- zoveel te vertellen heeft gehad. Misschien is sche en sociale revolutie niet uit haar sponta- hij geen oorspronkelijk denker, misschien ne karakter, maar vooral vanuit de rijke geen groot literator, maar Souchy heeft ons traditie van het Spaanse anarchisme: mensen als een goede waarnemer een prachtig - en waren voorbereid en wisten wat ze te doen gekleurd - beeld gegeven van de tijd en de stond toen het uur U daar was. Hij verhaalt politieke omstandigheden waarin hij in ons de ontstaansgeschiedenis in een bredere Spanje leefde. (HW) context van de sociale ontwikkelingen in de geschiedenis van Spanje vanaf de grondwet Noten in Cádiz in 1812. Op zijn interpretaties valt (1)Augustin Souchy, Revolutie en Burgeroor- af en toe flink wat af te dingen, maar toch is log. Spanje 1936-1939 Utrecht 2001. Oorspr. ti- zijn historisch overzicht, met het zwaarte- tel: Nacht Ober Spanien; Verlag Die Freie punt op het anarchisme, zeer lezenswaardig. Gesellschaft, Darmstadt 1947. Vertaald uit Naarmate hij het heden - van anno 1936 - het Duits door Albert de Jong. Eerder in afle- dichter nadert willen de cijfers wel eens min- veringen verschenen in Anarcho-Syndicalisti- der kloppen. Zo is de overrompelende over- sche Persdienst nr. 77 t/m 89 (1955-1956) als winning van de linkse partijen bij de Licht over Spanje. verkiezingen van februari 1936 in werkelijk- Louis Mercier Vega, Zonder Papieren; Utrecht heid een krappe meerderheid. Maar goed, en Amsterdam (Iris) 2001. Vertaald uit het links moet van hem - en van de Spaanse Frans door Dick Gevers en Jaap van der anarchosyndicalisten - het gelijk nu eenmaal Laan. Oorspr. titel: La chevauchée Anonyme; aan haar kant zien te krijgen. Uitg. Noir, Genève 1978. Zie de bespreking Dit is des te begrijpelijker wanneer we weten in De AS 137. dat Souchy met een aantal hoofdstukken van Beide boeken zijn verkrijgbaar bij de betere dit boek de Franse Leon Blum en zijn rege- boekwinkels en te bestellen bij de Kelderuit- ring - tevergeefs - probeert over te halen om geverij, Breedstraat 9a 3512 TS Utrecht of via de Spaanse republiek daadwerkelijk - met [email protected] en kosten resp. 18 geld, wapens, mensen en hulpgoederen - te en 13,80 Euro. Een bespreking van beide steunen. Dit doet hij in de hoedanigheid van boeken verschijnt ook in Buiten de Orde. secretaris buitenland van de anarchosyndi- (2)Zie ook de videofilm en het begeleidende calistische vakcentrale CNT, een functie die boek, gemaakt door Medienwerkstatt Frei- hij vanaf de eerste Barcelona dagen vervult. burg, Die lange Hoffnung. Erinneringen an ein Het is dan ook niet helemaal toevallig dat anders Spanien mit Clara Thalmann und Augus- Souchy in zijn boek aan de hand loopt van tin Souchy (Freiburg 1985), waarin beiden de CNT-top, die medeverantwoordelijk is hoogbejaard, nog een keer terugkeren naar voor hun regeringsdeelname en later voor de 'hun' revolutionaire Spanje. Het boek, uitge- strijd tussen communisten en anarchisten in geven door Trotzdem Verlag, pf 1159, 71117 Barcelona. Volgens Souchy is deze regerings- Grafenau (Duitsland), is nog verkrijgbaar. deelname de enige mogelijkheid om aan een 'dictatuur van de CNT' te ontsnappen. Te- HOLLANDERS IN BERLIJN recht heeft de redactie van de oorspronkelij- Niet alleen voor lezers die goede herinnerin- ke vertaling van dit boek hierover een gen hebben aan het Berlijn-nummer van dit mening geformuleerd die een ander alterna- blad - De AS 80 (1987) - is de onlangs ver- tief biedt. Terecht ook is die verklaring ook schenen documentaire over Nederlanders

66 De AS 140 die in de jaren twintig en dertig in Berlijn ren Tijger (Breda) legt zijn prioriteit niet bij verbleven een prachtig boek. Het is fraai anarchisme. vormgegeven en niet in de laatste plaats Maar wie de (vierde) anarchistische boeken- boeiend vanwege de honderden - soms unie- markt in Utrecht bezocht, zal zich wellicht ke - illustraties. Zoals bekend was Berlijn toch over die vraag verbazen. Want buiten (althans tot 1933) het culturele centrum van nieuwe reprints - zoals Bart de Ligts Erasmus de wereld, een vrijhaven voor politiek, kunst - die De AS en de Jan Blirger Bibliotheek heb- en cultuur, waar ook libertairen zich thuis ben uitgebracht waren er weer aardig wat voelden. nieuwe titels van libertaire uitgeverijen als Berlijn was een magneet - zeker voor mensen Atalanta (Simon Bolivarstraat 95, Utrecht), met dwarse ideeën en idealen - en zo trok- Dolle Hond (le Schinkelstraat 14-16, Amster- ken vele Nederlandse journalisten, schilders, dam), Iris (Pres. Brandstraat 208, Amster- schrijvers, filmers, fotografen en andere dam), Baal Produkties (postbus 780, Sittard) kunstbroeders er voor korte of langere tijd en Kelder (Utrecht). naartoe. De jonge anarchosyndicalist Arthur Dolle Honds goedkope heruitgave van De Lehning bijvoorbeeld was een van hen en Spektalcelinaatschappij is inmiddels uitver- zijn Berlijnse jaren hebben onmiskenbaar kocht, maar mogelijk komt er een nieuwe hun stempel gezet op zijn verdere leven. druk. Ondertussen kan de lezer de tijd door- Met bewonderenswaardige ijver hebben de brengen met Nico Jassies' Marinus van der samenstellers van dit boek onder meer bio- Lubbe en de Rijksdagbrand, een doortimmerd grafieën, memoires, dagboeken en brieven essay dat oorspronkelijk in 1999 werd gepu- doorgespit om een beeld te kunnen geven bliceerd of anders met de herdruk van Ar- van al die Nederlandse kunstenaars, uiteen- nolds Rollers Direkte Aktie. Het boekje van lopend van Herman Gorter, Nico Rost, Mart Roller (pseudoniem van de in 1880 geboren Stam, en Joris Ivens tot Erich Wichmann, Ce- Weense elektrotechnicus Siegfried Nacht) sar Domela, Charley Toorop en Arthur kwam uit in 1903 en was direct een groot Lehning, die zich lieten inspireren door de succes in anarchistische en syndicalistische Berlijnse avant-garde en er ook vaak zelf kringen in Europa en Amerika. De Neder- deel van uitmaakten. landse uitgave van Gerhard Rijnders (die dus Een speciale boodschap hebben de samen- nu is herdrukt) dateert ook uit die tijd (1907). stellers niet of het zou moeten zijn dat de Roller riep het proletariaat op om met harde enorme invloed van die toenmalige culturele hand de strijd met staat en kapitaal aan te stromingen als constructivisme, kubisme, ex- gaan. Het arbeidersverzet (de directe actie) pressionisme, dadaïsme, nieuwe zakelijk- omvatte allerlei vormen: van kleinschalige heid enzovoorts nooit meer is geëvenaard. sabotage en obstructie tot grootschalige sta- (HR) king, waarbij Roller allesbehalve de geweld- August Hans den Boef & Sjoerd van Faassen, loosheid predikte. Vooral van 'de algemene 'Verrek waar is Berlijn gebleven?' Nederlandse werkstaking' koesterden de toenmalige re- schrijvers en hun kunstbroeders 1918-1945; Bas volutionairen grote verwachtingen. Ook Rol- Lubberhuizen/Letterkundig Museum, Amster- ler, die daar een apart geschrift aan wijdde dam/Den Haag 2002; 245 pag.; geïll.; 26,95 euro. (Nederlandse vertaling: De eindstrijd. De so- ciale, algemeene werkstaking) verwachtte net ANARCHISME-UITGAVEN als vele anderen dat zo'n staking het begin Gaat het anno 2002 slecht met het Neder- van de onvermijdelijke omwenteling zou landstalige anarchistische boek? Immers, uit- zijn. Zoals bekend marcheerde het proletari- geverij Ravijn (Amsterdam) heeft al weer een aat overigens niet veel later de loopgraven in paar jaar terug de deuren gesloten, Rode Em- om een vreselijke oorlog van staat en kapi- ma vertoont weinig activiteiten en de Papie- taal uit te vechten.

De AS 140 67 Uitgeverij Iris heeft haar serie Anarchistische hun juridische strijd een politieke dimensie. Teksten uitgebreid met twee brochures en De halve wereld demonstreert voor hun vrij- daarbij extra aandacht besteed aan de vorm- lating, maar tevergeefs. In 1927 worden ze geving ervan. Het ene deeltje is de vanouds ter dood gebracht. onder vrijdenkers en libertairen populaire Een halve eeuw nadien worden ze als gevolg 'dialoog tussen een priester en een sterven- van een actie van Sacco's kleinzoon en Noam de' van de Franse filosoof en schrijver D.A.F. Chomsky postuum gerehabiliteerd en wordt de Sade (1740-1814), die dateert van 1782. Sa- in Boston een gedenkteken geplaatst. Overi- de schrijft afwijkend (seksueel) gedrag toe gens zijn de aangrijpende brieven die Sacco aan de Natuur, die almachtig is. Hoe het zij, en Vanzetti in de dodencel schreven ook bij de priester geeft zich uiteindelijk gewonnen Iris verkrijgbaar (op diskette). (HR) en neemt deel aan de orgie. Dick Gevers Nico Jassies, Marinus van der Lubbe en de Rijks- schreef een uitgebreide toelichting bij deze dagbrand; Dolle Hond, Amsterdam 2002; 48 tekst. (Overigens heeft ook de Dolle Hond pag.; 1,50 euro. enkele jaren terug deze tekst en een andere Arnold Roller, Direkte Aktie; Dolle Hond, Am- van Sade uitgebracht die beide nog verkrijg- sterdam 2002; 48 pag.; 1,50 euro. baar zijn. Deze laatste brochure is getiteld D.A.F. de Sade, Fransen, de revolutie is moeilij- Fransen, de revolutie is moeilijker dan u denkt ker dan u denkt; Dolle Hond, Amsterdam 1999; waarin Sade onder meer zegt dat hij vrou- 64 pag. (klein formaat); 1,20 euro. wen geenszins beschouwt als bezit van de D.A.F. de Sade, Dialoog tussen een priester en man, maar dat hij wel recht heeft op alle (sek- een stervende; Dolle Hond, Amsterdam 1999; 32 suele) genietingen die ze te bieden hebben.) pag. (klein formaat); 0,60 euro. Het andere bij kis verschenen deeltje is een D.A.F. de Sade, God bestaat niet. Dialoog tussen door Gevers geschreven korte geschiedenis een priester en een stervende; ingeleid door Dick van de Sacco en Vanzetti-zaak. Het verhaal Gevers; Iris, Amsterdam 2002; 40 pag.; geïllu- is in grote lijnen bekend: de Italiaanse immi- streerd; 4,54 euro. granten Sacco en Vanzetti worden in 1921 tot Dick Gevers, Sacco en Vanzetti 1927-2002; Iris, de elektrische stoel veroordeeld omdat ze Amsterdam 2002: 40 pag.; geïllustreerd; 4,54 euro. een bloedige roofoverval gepleegd zouden Sacco en Vanzetti, Brieven. Met een inleiding en hebben. Zes jaar lang blijven de twee anar- een biografische schets door Dick Gevers; Iris, chisten getuigen van hun onschuld en krijgt Amsterdam; 2 diskettes; 6,81 euro.

IVAN ILLICH OVERLEDEN Onlangs overleed Ivan Illich. Hij werd 76 jaar. Illich - geboren in Wenen - was eerst pries- ter in New York, maar brak met de kerk in 1968. Hij werd daarna bekend door het CIDOC, een studiecentrum dat hij in Mexico oprichtte en - vooral - door de publicatie van zijn vele artikelen en boeken, die (deels) in Nederlandse vertaling bij uitgeverij Het Wereld- venster verschenen. Hoewel hij een groot bewonderaar was van de in 1972 overleden New Yorkse anarchist Paul Goodman en diens ideeën, noemde hij zich geen anarchist. Niettemin was de 'cultu- rele of institutionele revolutie' die hij beoogde overwegend libertair van karakter. Zijn beroemdste boek is Ontscholing van de maatschappij, dat naar zijn zeggen primair over economie gaat. Illich propageerde in zijn geschriften steeds weer een kleinschalige en ener- giezuinige economie, gebaseerd op zo autonoom mogelijke arbeid (Naar een nieuwe levens- stijl). Ook bekritiseerde hij de dominantie van deskundigen, bijvoorbeeld in de gezondheidszorg. (HR)

68 De AS 140 Beste lezer(es), * Met dit nummer over de dood sluiten we de dertigste jaargang van dit blad af. Maar het betekent niet het einde van De AS. Integendeel, redactie en redactieraad hebben allerlei plannen voor de toekomst, zoals allereerst het boekennummer dat in maart 2003 verschijnt. Vanaf dit nummer is Martin Smit toegetreden tot de redactieraad. * Omdat de abonnementsprijs slechts licht zal stijgen tot 18,90 euro, moe- ten we zoals gewoonlijk een dringend beroep doen op een extra financiële bijdrage van de lezers. Zeker ook omdat nogal wat abonnees laks zijn met betalen en de donaties in 2002 tot nog toe zijn teruggelopen, vragen we ieder om bovenop het abonnementsgeld royaal te storten op giro 4460315 ten name van het Steunfonds De AS te Moerkapelle. * Bovendien zijn uw bijdragen nodig om een klein feestje te kunnen vieren ter gelegenheid van het 30-jarig bestaan. Meer informatie daarover hopen we in nummer 141 te kunnen geven. * Alle afleveringen van De AS (deels originele uitgaven, deels herdrukt) zijn tegen gereduceerde prijzen leverbaar. De nummers zijn afzonderlijk te bestellen (zie elders in dit infokatern) maar zijn nog goedkoper als gebruik wordt gemaakt van een of meer van onderstaande aanbiedingen. AANBIEDING 1: dit pakket inclusief verzendkosten omvat alle tot nog toe verschenen nummers (origineel dan wel herdruk) plus het in 1994 apart verschenen Eerste Jaarboek Anarchisme alsmede de onmisbare Bibliografie van 26 jaargangen van De AS voor 95 euro. AANBIEDING 2: voor 36 euro (inclusief verzendkosten) sturen we alle nog leverbare originele nummers van De AS (zie het overzicht elders in dit infokatern). AANBIEDING 3: met uitzondering van het Eerste Jaarboek Anarchisme en de Bibliografie sturen we alle 17 boeken en brochures die De AS inmiddels heeft uitgebracht (zie het overzicht van de Reprintreeks en de Overige Uitgaven elders in dit infokatem) inclusief verzendkosten toe voor 42 euro. AANBIEDING 4: alle uitgaven zoals genoemd in aanbieding 3 plus het Eerste Jaarboek Anarchisme en de Bibliografie inclusief verzendkosten voor slechts 49 euro. Vanzelfsprekend gelden alle aanbiedingen voor zolang de voorraad strekt. Bestellen via postbanknummer 4460315 van De AS, postbus 43, 2750 AA Moerkapelle met vermelding van de gewenste aanbieding(en).

Redactie en administratie De AS LOSSE EXEMPLAREN Zolang de voorraad strekt zijn tegen gereduceerdeprijs losse exemplaren verkrijgbaar van een groot aantal eerder verschenen alleverrngen van De AS. Men kan deze nummers bestellen door storting/overmaking van 2 euro per exemplaar (inclusief verzendkosten) op postgiro 4460315 van De AS, postbus 43,2750 AA Moerkapelle. In verband met de verzendkosten moet voor tenminste 6 em .° besteld worden! Leverbaar zijn de volgende afleveringen: nr. 38 (Bedrog van het kapitaal), nr. 41 (Gezondheidszorg), nr. 42/43 (Proudhon), nr. 44/45 (Onkruit & Antimilitarisme), nr. 46 (USA), nr. 47 (Geweld), nr. 55/56 (Politieke vorming), nr. 59/60 (Anarchistische perspectieven), nr. 61 (Marx), nr. 64 (De crisis), nr. 65 (Nationalisme & bevrij- dingsbewegingen), nr. 66 (Een lbertaire staat?), nr. 67 (Arbeidsethos), nr. 68 (Anar- chisme & utopie), nr. 69 (Nieuwe sociale bewegingen), nr. 70 (Clara VVichrnann), nr. 71 (Staatskunst of straatcultuur), nr. 72 (Eigendom), nr. 73 (Technologie), nr. 74 (Spanje 1936-1986), nr. 75 (Macht), nr. 77 (De verwording van rechts), nr. 78 (Max Stirner), nr. 79 (Musica Anarchica), nr. 80 (Berlijn), nr. 81 (Onderdak), nr. 82 (Tegenethiek), nr. 84 (Oost-Europa), nr. 86 (Literatuur), nr. 87 (Domela Nieuwenhuis), nr. 88 (De staat van de ecologie), nr. 89 (Onder anarchisten), nr. 90 (De verlokking van rechts), nr. 91 (Murray Bookchin), nr. 92 (Menselijke natuur en anarchisme), nr. 93 (Stad, straat, federatie), nr. 94 (Het labyrint van de vrijheid), nr. 95 (Christen-anarchisme), nr. 96 (Buitenstaanders over anarchisme), nr. 97 (Israël), nr. 98 (Transport), nr. 99 (Sarajevo), nr. 100 (Beeldvorming), nr. 101 (Media), nr. 102 (Nederland immigratieland), nr. 103 (William Godwin), m. 104/105 (België), nr. 106 (Economie), m. 107 (Politiek), nr. 111 (Voorheen Sovjetunie), nr. 113 (Gustav Landauer), nr. 114 (Poëzie als ordeverstoring), nr. 115 (Latijns Amerika), nr. 117 (Domela als internationale figuur), nr. 118 (Italië), nr. 121 (Leren), nr. 124 (Dieren), nr. 125 (Disciplinering), nr. 128 (Armoede), nr. 129 (Frankrijk), nr. 132 (Afrika), nr. 133 (Tedm@), nr. 136 (Tolerantie), nr. 137 (Globaal). Sommige originele afleveringen, met name dubbelnummers, kosten 4 euro per stuk. Het betreft nr. 109/110 (De bevrijding van het anarchisme), nr. 112 (Tweede Jaarboek Anarchisme), nr. 116 (Derde jaarboek Anarchisme), nr. 119/120 (Vierde jaarboek Anarchisme), nr. 122/123 (Vijfde jaarboek Anarchisme), m. 126/127 (Zesde jaarboek Anarchisme/Anarchisme in Nederland), nr. 130/131 (Zevende Jaarboek Anarchis- me/Landbouw), nr. 134/135 (Achtste Jaarboek Anarchisme/ Guy Debord en het situationisme), nr. 138/139 (Negende Jaarboek Anarchisme/De verloedering van het landschap). Alle inmiddels uitverlcochte afleveringen van De AS zijn overigensherdrukt. Deze kosten zonder uitzondering 2 euro per exemplaar. Het gaat om de volgende afleveringen: nr. 1 (Syndicalisme), nr. 2 (Marxismekritiek), nr. 3 (Anarchisme vandaag), nr.4 (Vrouwen- bevrijding), nr. 5 (Zelfbeheer), nr. 6 (Registratie), nr. 7 (Energie), nr. 8 (Anarchisme & parlement), nr. 9/10 (Onderwijs, opvoeding, misvorming), nr. 11 (De vakbeweging in de krisis), nr. 12 (De Grote Depressie), nr. 13 (Terrorisme), nr. 14 (Godsdienst), nr. 15/16 (Fascisme), nr. 17 (Misdaad en straf, met teksten van Clara Widunann), nr. 18 (Arthur Lehning), nr. 19 (Antimilitarisme), nr. 20 (Monarchieen Oranje), nr. 21/22 (Bakoenin), nr. 23 (Duitsland), nr. 24 (Anarrhisme), nr. 25 (Organisatie), nr. 26 (Kiezen of delen), nr. 27 (Bouwen & wonen), nr. 28 (Kropotkin), nr. 29/30 (Veiligheid), nr. 31 (Milieu gi macht), nr. 32 (Ontwikkelingshulp?), nr. 33/34 (Sexualiteit), nr. 35 (Anarchisten en de staat), nr. 36 (Europa), nr. 37 (Anarchisme en wetenschap), nr. 39/40 (Anton Constand- se en het anarchisme), nr. 48 (Kunst & Anarchie), nr. 49 (Stembiljet of sociale aktie), nr. 50/51/52 (Anarchisme over de grenzen), nr. 53 (De Staat van verzorging), nr. 54 (Schijnanarchisme), nr. 57 (Tolstoj), nr. 58 (Coöperaties en collectieven), nr. 62 (Bart de Ligt), nr. 63 (Anarchie & avantgarde), nr. 76 (De sociocratie van Kees Boeke), nr. 83 (Provo), nr. 85 (Anarcha-feminisme), nr. 108 (Wim van Dooren - filosoof, humanist, anarchist). Ook voor deze herdrukte afleveringen geldt dat in verband met de ver- zendkosten voor tenminste 6 euro besteld moet worden. REPRINT REEKS De AS brengt naast het tijdschrift een serie reprints van (oudere) anarchistische pam- fletten en brochures. In deze reprint-reeks van (soms curieuze) geschriften zijn tot nog toe verschenen: -Anton Constandse, Anarchisme; een uit 1930 daterende, 14 p. omvattende beschou- wing die bij Constandse's eigen uitgeverij de Albatros verscheen (001); -R. Tamminga, Theorie en praktijk van het nemen; een begin deze eeuw door de schrijver in eigen beheer uitgegeven brochure van 16 p., waarin het neem- en eetrecht wordt verdedigd (002); - Henk Eikeboom, De anarchist en het huwelijk; een 24p. tellende, in 1921 bij Libertas (de drukkerij van Rijnders' Vrije Socialist) verschenen betoog van Henk Eikeboom dat veel stof deed opwaaien. Clara Wichmann sabelde Eikebooms pleidooi voor 'Stime- riaanse lustbeleving' fijntjes neer (003); -Anton Constandse, Heinrich Heine als dichter en denker; een uit 1928 daterende, 48p. tellende brochure van Constandse, opgenomen in de bundel Groote Persoonlijkheden, een uitgave van Orion (1928) die sindsdien nooit herdrukt is (004); - J. Bedeaux en K.A. Fraanje, Rhapsoden, zangen in modem gewaad; een bundel die in 1951 verscheen bij Het Rode Boek te Rotterdam. Met een inleiding van B. Damme. 64 p. (bestelnummer: 005); - Simon Radius, Proudhon over kerk en samenleving; een in 1981 bij de Vrije Gedachte verschenen essay. 42 p. (bestelnummer: 006); - Piet Kooijman, Heden, verleden en toekomst in zakformaat; een reprint van de in 1935 voor het eerst verschenen brochure over de voorhoedefunctie van de gedeklasseerden ('neem en eet'), aangevuld met een herdruk van het artikel De vooruitzichten der arbeidersbeweging uit datzelfde jaar en een biografische schets van Piet Kooijman door Hans Ramaer. 48 p. (bestelnr.: 007); - Spanje 1936-1966. Een '17p. tellende geillustreerde special van het anarchistisch tijd- schrift De Vrije (juli 1966) met een interview met een oud-Spanjestrijder en verder bijdragen van o.a. Rudolf de Jong, jose Peirats, Hem Day en Victor Garcia (bestelnr.: 008). Deze reprints kan men franco per post ontvangen door storting/overmaking op postgirorekening 4460315 van De AS in Moerkapelle met vermelding van bestelnum- mer(s). De prijs bedraagt 3 euro per exemplaar. Let op: de bestelnummers 001,002 en 003 zijn uitsluitend verkrijgbaar in één pakket, waarvoor de standaardprijs van 3 euro geldt.

OVERIGE UITGAVEN Behalve de reprint-reeks levert De AS diverse andere eigen uitgaven, zowel herdruk- ken als originele uitgaven. Deze boeken en brochures zijn te bestellen door stor- ting/overmaking op postgirorekening 4460315 van De AS te Moerkapelle. De prijzen zijn indusief verzendkosten. Bibliografie De AS , jaargangen 1972-1998; 105 p.; 6,90 arm. Paul Eltzbacher, Anarchisme; herdruk in paperback van de Nederlandse vertaling uit 1903; 293p.; 13,90 euro. Eerste jaarboek Anarchisme; in 1994 verschenen als aparte uitgave; 151 p.; 5,90 euro. Hans Ramaer, Het individualisme van Anton Constandse. Tekst van de achtste Anton Constandselezing (1994) voor De Vrije Gedachte in brochurevorm; 22p.; 1,90 euro. Anton Constandse, De zelf vernietiging van het prvtestantisme, een oorspronkelijk in 1926 verschenen kritische beschouwing van de godsdienst; herdruk in paperback; VIII + 120 pag.; 6,90 euro. Anton Constandse, De ellende der religie; herdruk van broduire uit 1923; 20 p.; 1,25 euro. Anton Constandse, God is het kwaad; herdruk van brochure uit 1924; 31 p.; 1,90 euro. Anton Constandse, Kan er een God zijn?; herdruk van brochure uit 1927; 16 p.; 1,25 euro. Anton Constandse, Godsdienst is opium voor het volk; herdruk van brochure uit 1929; 15 p.; 1,25 euro. Anton Constandse, Nederlamt God en Oranje, herdz van brochureuit 1932; 15 p.; 1,25 euro. Jos van Veen, De carrière der zeven Oranjes in de Nederlandsche gewesten 1544-1795; oorspronkelijk in 1929 (?) door Gerhard Rijnders (Bibliotheek voor Ontspanning en Ontwikkeling te Zaridvoort) uitgegeven kritische geschiedschrijving; herdruk in pa- perback; 190 p.; 9,50 euro.

Invullen en in gefrankeerde enveloppe opsturen naar adm. De AS, pb 43,2750 AA Moerkapelle • Ik word abonnee en stort een bedrag van 18,90 euro op postbank 4460315 van De AS in Moerkapelle voor het jaarabonnement 2003. • Ik geef een jaarabonnement op De AS cadeau aan: Naam...... Adres- Plaats/postcode: ...... Dit cadeau-abonnement betreft jaargang 2003.1k betaal daarvoor 18,90 euro via postbank 4460315 van De AS te Moerkapelle. Nieuwe abonnees, alsmede degenen die een cadeau-abo geven, ontvangen gratis een reprint van oude anarchistische brochures (zie hierboven), naar keuze 001-003, 004, 005, 006, 0070f 008. Naam...... Adres...... Plaats/postcode: ...... Ik kies reprint ...... Datum ...... Handtekening...... NIEUWE UITGAVE JAN BÖRGER-BIBLIOTHEEK FILOSOFIE Ann ^ AnA^A^A^^^^A^A^A^^^^A^^^^^^^^^^^^^A^^^^^^^^^^^^^^^

HET IK. SPLIJTZWAM VAN DE GEEST

Het grote belang van de rol die het IK speelt in de menselijke geest is het centrale thema van dit boek. het woord 'ik' is op het eerste gezicht een heel gewoon woord net als ieder ander woord dat op een of ander object staat. Het heeft echter wel een buitengewoon uitzonderlijk object op het oog, namelijk de persoon die het gebruikt. Dat maakt 'ik' tot een bijzonder - maar tevens problematisch - woord temidden van alle andere woorden. Ieder mens ervaart zichzelf permanent als een object. Men kan dat de IK-ervaring noemen. De IK-ervaring ligt op de grens van het natuurlijke en het geestelijke bestaan van de mens. Als gevolg daarvan speelt het IK een dubbelrol in de menselijke geest. Aan de andere kant is er de manipulerende rol. Het IK ontkomt niet aan de neiging om alle andere ervaringen aan zich ondergeschikt te maken. Men zegt toch 'ik heb een bewustzijn' vanuit het besef dat het IK de bezitter is van het bewustzijn. Aan de andere kant is het IK echter een ervaring en dus juist een creatie van het bewustzijn, Die creatie behelst de existentie van de mens. Daarom kan men ook zeggen 'ik ben mijn bewustzijn'. Die tweede uitspraak hoort men niet al te vaak. Toch vertegenwoordigt de tweede uitspraak een totaal ander mentaliteit dan de eerste. Over dat verschil in mentaliteit gaat dit boek. Maar tevens over een wetenschappelijke verantwoording van het begrip transcedentie, die Sartre verzuimd heeft te geven in zijn boek 'La transcendance de l'égo'. Het begrip transcendentie legt de verbinding tussen het bestaan - de existentie - en de ervaring van de dingen - het bewustzijn.

Hans de Heer; Het Ik. Splijtzwam van de Geest. Trefw.: Natuurkunde/Filosofie. Uitgave Moerkapelle 2002. ISBN 90-76033-14-5. 56 blz. 4,50 euro. Bestellingen rechtstreeks bij de uitgever (of via boekhandel). Jan Börger-Bibliotheek. Postbus 43, 2750 AA MOERKAPELLE. Postgironr. 77 0 36

Van dezelfde auteur verscheen reeds:

Oer-informatie. Een confrontatie van de moderne natuurkunde met de filosofie van Jan Börger. 1998, ISBN 90-76033-03. 50 blz. 4,50 euro.

Geest van stof De Mnemocratische Evolutie van het bewustwordingsproces. 2000, ISBN 90-76033-06-4. 93 blz. 7,00 euro.

Website: http:/www.ibizweb.nitborger - e-mail: [email protected]