ATLAS HISTORYCZNY MIAST POLSKICH Redakcja naukowa ROMAN CZAJA TOM IV ŚLĄSK Redakcja naukowa MARTA MŁYNARSKA–KALETYNOWA ZESZYT 14 JELENIA GÓRA Redakcja naukowa DAGMARA ADAMSKA, RAFAŁ EYSYMONTT Opracowali DAGMARA ADAMSKA, MAŁGORZATA CHOROWSKA, RAFAŁ EYSYMONTT, STANISŁAW FIRSZT, RADOSŁAW GLIŃSKI, GRZEGORZ GRAJEWSKI, IVO ŁABOREWICZ, DARIUSZ WĘDZINA Wybór i opracowanie kartografii historycznej: Rafał Eysymontt Praca naukowa finansowana w ramach programu Recenzenci: Bogusław Krasnowolski, Zdzisław Noga Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą Tłumaczenie na język angielski: Jacek Słupski „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2014-2017 Opracowanie typograficzne: Marcin Siehankiewicz Projekt nr 11H 13 0215 82 Prace kartograficzne: Jarosław Połamarczuk, Marcin Siehankiewicz Opracowanie redakcyjne: Krzysztof Uściński Koordynator projektu i prac wydawniczych: Jadwiga Dunaj Prace techniczne: Lidia Nowacka Publikacja przygotowana we współpracy z Archiwum Państwowym we Wrocławiu Wydawca: Instytut Archeologii i Etnologii PAN ISBN 978-83-63760-83-0 Ośrodek Badań nad Kulturą Późnego Antyku i Wczesnego Średniowiecza © Autorzy, Redaktorzy i Wydawca 2017 50-118 Wrocław, ul. Więzienna 6 Wydrukowano w Drukarni Księży Werbistów, ul. Klasztorna 4, Górna Grupa, PL 86-134 Dragacz WROCŁAW 2017 THE HISTORICAL ATLAS OF POLISH TOWNS Academic editing ROMAN CZAJA VOLUME IV SILESIA Academic editing MARTA MŁYNARSKA–KALETYNOWA BOOK 14 JELENIA GÓRA Academic editing DAGMARA ADAMSKA, RAFAŁ EYSYMONTT Prepared by DAGMARA ADAMSKA, MAŁGORZATA CHOROWSKA, RAFAŁ EYSYMONTT, STANISŁAW FIRSZT, RADOSŁAW GLIŃSKI, GRZEGORZ GRAJEWSKI, IVO ŁABOREWICZ, DARIUSZ WĘDZINA Compilation and elaboration of historical cartography: Rafał Eysymontt Scientific work founded by the Ministry of Science and Higher Education Reviewers: Bogusław Krasnowolski, Zdzisław Noga as a part of a “National Program of Development of Humanities” Translation into English: Jacek Słupski project for the years 2014-2017 Typographic editing: Marcin Siehankiewicz Project number 11H 13 0215 82 Cartographic works: Jarosław Połamarczuk, Marcin Siehankiewicz Editing: Krzysztof Uściński Coordination of publishing works: Jadwiga Dunaj Technical works: Lidia Nowacka Publication prepared in cooperation with the State Archive in Wrocław Publisher: Institute of Archeology and Ethnology of the Polish Academy of Sciences, ISBN 978-83-63760-83-0 Department of Research on Culture of Late Antiquity and Early Middle Ages © Authors, Editors and Publisher 2017 50-118 Wrocław, ul. Więzienna 6 Printed in: Drukarni Księży Werbistów, ul. Klasztorna 4, Górna Grupa, PL 86-134 Dragacz WROCŁAW 2017 WPROWADZENIE Jelenia Góra usytuowana jest na ważnym szlaku (potwierdzonym od Wiek XIX to kolejne fazy rozbudowy przestrzennej Jeleniej Góry. Wtedy około połowy XIII w.) między Wrocławiem i Zgorzelcem, na jego odcinku bie- zaczęły powstawać domy czynszowe, łączące ideę mieszkalnictwa wiel- gnącym wzdłuż Bobru, stanowiącym jedną z odnóg arterii komunikacyjnej komiejskiego i budownictwa podgórskiego. Rozwój miasta warunkowa- ze Śląska w głąb Europy Zachodniej. Pas podgórski (320–400 m n.p.m.), ło uzyskanie w 1867 r. połączenia kolejowego ze stołecznym Wrocła- w którym powstała Jelenia Góra i także ośrodki, jak Kamienna Góra, Nowa wiem i największym z pobliskich ośrodków górniczych – Wałbrzychem. Ruda i Kłodzko, był od późnego średniowiecza zasiedlany szczególnie W 1. połowie XX w. ważne dla miasta stało się skomunikowanie z Berlinem, intensywnie. Sama Jelenia Góra to jedna z najdoskonalszych realizacji co umożliwiło rozwój turystyki i wypoczynku w Karkonoszach – najbliższych zespołu lokacyjnego na południu Śląska w końcu XIII i na początku XIV w. dla mieszkańców stolicy wysokich górach. W średniowieczu nie było to duże miasto – mury zamykały w kwadracie W 1975 r., po nowym podziale administracyjnym Polski, Jelenia Góra o wymiarach 500 na 500 m około 25 ha powierzchni. Ważnym elementem została na około dwadzieścia lat stolicą nowego województwa. Ten wzrost miasta był zamek – siedziba książąt świdnicko-jaworskich. znaczenia miasta, choć przejściowy, spowodował przyłączenie do niego Poza sukiennictwem, tradycyjną dziedziną wytwórczości wielu miast okolicznych miejscowości: Cieplic Śląskich Zdroju, Sobieszowa, Grabarów, strefy podgórskiej, Jelenia Góra w połowie XIV w. miała również (zgodnie Malinnika, Maciejowej i Goduszyna. Powstał w ten sposób największy ośro- z dokumentami, wydanymi przez Bolka II, księcia świdnicko-jaworskiego, dek miejski w Sudetach. Obecnie Jelenia Góra jest miastem na prawach w latach 1348 i 1355) monopol na eksploatację w okręgu miejskim rud powiatu grodzkiego. W ostatnich latach przyłączono doń Jagniątków, co żelaza oraz na ich przeróbkę w hutach i kuźniach. Te elementy przema- spowodowało przesunięcie granic administracyjnych miasta aż do granicy wiają za rzemieślniczym charakterem podgórskiego i śródleśnego miasta. Polski z Czechami. Obszar tak definiowanego „miasta” liczy ponad 105 km2. W 1392 r. przeszła Jelenia Góra pod bezpośrednie władanie monarchów czeskich. Od zasiadających na praskim tronie Jagiellonów otrzymała dużą Rafał Eysymontt samodzielność i prawo bicia własnej monety, a w 1519 r. ważny przywi- lej organizowania corocznych targów (jarmarków). W 2. połowie XVI w. Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkol- w mieście i okolicach rozpoczęto produkcję cenionych gatunków płócien, nictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki”. zwanych woalami. Charakterystycznym znakiem rozwoju ośrodka miejskiego w okresie nowożytnym jest podcieniowa zabudowa Rynku, ze słynnymi na Śląsku i obszarze Łużyc domami z tzw. wiatą, oraz Kościół Łaski, wzniesiony pod kierunkiem szwedzkiego architekta Martina Frantza. Miasto rozrosło się poza mury, w aglomerację z rozległymi i ludnymi przedmieściami. Po- wodzenie gospodarcze, związane z przeznaczoną na eksport produkcją płócienniczą, nie zostało przerwane przejściem pod panowanie pruskie w połowie wieku XVIII. INTRODUCTION Jelenia Góra is situated on an important route (confirmed approximately The 19th century saw successive stages of Jelenia Góra’s spatial in the mid-13th c.) between the cities of Wrocław and Zgorzelec, on the expansion. It was then that tenement houses, combining the idea of urban section along the Bóbr River, which is one of the branches of the arterial housing and submontane houses, started to be built. The town’s further thoroughfare from Silesia into Western Europe. The submontane belt development was ensured by the putting into operation in 1867 of a railway (320–400 MASL) in which Jelenia Góra and other urban centres, such as link with the capital Wrocław and Wałbrzych, the biggest of the nearby Kamienna Góra, Nowa Ruda or Kłodzko, were established, had been set- coal-mining centres. In the first half of the 20th c., Jelenia Góra acquired tled very intensively from the late Middle Ages. Jelenia Góra constitutes a transport link with Berlin, which boosted tourism and recreation in the one of the most successful implementations of the concept of a chartered Karkonosze Mountains – the high mountain range that was most easily town in the south of Silesia towards the end of the 13th c. and in the early accessible to the capital’s inhabitants. 14th c. In the Middle Ages, it was not a big town – the walls encircled an In 1975, following Poland’s new administrative division, Jelenia Góra area of about 24 ha within a square 500 m by 500 m. An important part of became the capital of a new province (voivodship) for about twenty years. the town was a castle – the seat of the dukes of Świdnica and Jawor. This growth in the town’s stature, although temporary, resulted in the incor- Apart from cloth making, a traditional manufacturing activity in many poration into it of the nearby settlements: Cieplice Śląskie Zdrój, Sobieszów, towns of the submontane region, in the mid-14th century (according to doc- Grabary, Malinnik, Maciejowa and Goduszyn. In this way, the biggest urban uments issued by Bolko II, Duke of Świdnica and Jawor, in 1348 and 1355), centre in the Sudeten Mountains was created. At present, Jelenia Góra is Jelenia Góra also had a monopoly on extracting iron ores in the urban officially an urban district powiat( grodzki). In recent years, Jagniątków was district and their processing in steelworks and smithies. These facts indicate incorporated into the town, which extended its administrative limits up to a predominantly craft-like nature of this submontane and mid-forest town. Poland’s border with the Czech Republic. As a result, at present the town’s In 1392, Jelenia Góra came under direct rule from Bohemian monarchs. area amounts to over 105 km2. The Jagiellonians on the throne in Prague granted the town considerable autonomy and the right to mint coins, and in 1519 – an important privilege Rafał Eysymontt to hold annual fairs (Jahrmarkt). In the 2nd half of the 16th c., manufacture of sought-after types of linen, referred to as ‘voiles’, started in the town Scientific work founded as a part of the “National Programme for the and its environs. Development of Humanities” project of the Ministry of Science and Higher A characteristic indication of the development of the urban centre in the Education. modern period are the arcades in Rynek Square, with houses equipped with a so-called roofing, and the Church of Grace, erected under the direction of Swedish architect Martin Frantz. The town grew, occupying more and more areas outside the walls, into an agglomeration with large, densely populated suburbs.