Arkusz OSTRÓDA (173)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2012 Autorzy planszy A: Anita Gr ędysa*, Michał Rolka* Autorzy planszy B: Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Jerzy Król**, Małgorzata Marczak** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemi ńska* Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa * * – Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN

Copyright by PIG-PIB and M Ś, Warszawa 2012 Spis tre ści I. Wst ęp ( A. Gr ędysa)...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (M. Rolka)...... 4 III. Budowa geologiczna ( A. Gr ędysa)...... 8 IV. Zło Ŝa kopalin ( A. Gr ędysa) ...... 12 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin ( A. Gr ędysa) ...... 16 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin ( A. Gr ędysa) ...... 17 VII. Warunki wodne ( A. Gr ędysa)...... 20 1. Wody powierzchniowe...... 20 2. Wody podziemne...... 22 VIII. Geochemia środowiska ...... 25 1. Gleby (P. Kwecko) ...... 25 2. Osady (I. Bojakowska) ...... 27 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 31 IX. Składowanie odpadów (M. Marczak, J. Król) ...... 33 X. Warunki podło Ŝa budowlanego ( A. Gr ędysa)...... 39 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu ( A. Gr ędysa)...... 41 XII. Zabytki kultury (M. Rolka)...... 47 XIII. Podsumowanie ( A. Gr ędysa, M. Marczak, J. Król) ...... 49 XIV. Literatura ...... 50

I. Wst ęp

Arkusz Ostróda Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) został wyko- nany w latach 2011–2012 w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Sosnowcu (plansza A) oraz Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geo- logicznym Proxima SA we Wrocławiu (plansza B). Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Ostróda Mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (MGGP) (Kawulak, Nie ć, 2006). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski” (2005) na pod- kładzie topograficznym w układzie „1942”. Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz – plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Za- gro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do skła- dowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kie- runków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ących si ę zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści jest pomocna w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje b ędące tre ści ą mapy mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjogra- ficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy

3 wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Arkusz mapy opracowano na podstawie analizy materiałów archiwalnych, publikacji oraz konsultacji i uzgodnie ń dokonanych w Archiwum Geologicznym Urz ędu Marszałkow- skiego w Olsztynie, w starostwach powiatowych w Ostródzie, w gminie Ostróda, Miłomłyn i Łukta, w Nadle śnictwie Miłomłyn, Nadle śnictwie Stare Jabłonki, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Olsztynie oraz w Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowe- go Instytutu Geologicznego w Warszawie. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem tereno- wym przeprowadzonym we wrze śniu 2011 roku. Mapa wykonana jest w wersji cyfrowej. Dane dotycz ące złó Ŝ wyst ępuj ących na obszarze arkusza zestawiono w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Ostróda le Ŝy mi ędzy 19°45' a 20°00' długo ści geograficznej wschodniej oraz 53°40' a 53°50' szeroko ści geograficznej północnej. W układzie administracyjnym omawiany rejon poło Ŝony jest w zachodniej cz ęś ci wo- jewództwa warmi ńsko-mazurskiego, w obr ębie powiatów ostródzkiego i iławskiego. Na terenie arkusza do powiatu ostródzkiego naleŜą : miasto Ostróda (siedziba powiatu ziemskiego), północna cz ęść gminy wiejskiej Ostróda, wi ększa cz ęść obszaru gminy miejsko-wiejskiej Miłomłyn, cz ęś ci gmin Łukta, Mor ąg i Małdyty, a do powiatu iławskiego cz ęś ci gmin Iława i Zalewo. Osadnictwo skupione jest głównie w południowo-wschodniej oraz centralno-zachodniej cz ęś ci arkusza. Najwi ększym miastem jest Ostróda licz ąca 33187 mieszka ńców. Pozostał ą cz ęść zajmuj ą jeziora i lasy. Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2001) obszar arkusza znajduje si ę na granicy dwóch prowincji geograficznych – Ni Ŝu Środkowoeuropejskiego i Ni Ŝu Wschodniobałtycko-Białoruskiego (fig. 1). Cały północno-zachodni obszar arkusza poło Ŝony jest w obr ębie mezoregionu Pojezierza Iławskiego (makroregion – Pojezierze Iław- skie). Obszar w południowej cz ęś ci omawianego terenu nale Ŝy do Doliny Drw ęcy i Garbu Lubawskiego makroregionu Pojezierza Chełmi ńsko-Dobrzy ńskiego natomiast wschodnia cz ęść arkusza nale Ŝy do Pojezierza Olszty ńskiego makroregionu Pojezierza Mazurskiego.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Ostróda na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) Granica: 1 – prowincji, 2 – makroregionu, 3 – mezoregionu Prowincja: 31 – Ni Ŝ Środkowoeuropejski Podprowincja: 314-315 – Pojezierza Południowobałtyckie; Makroregion: 314.9 – Pojezierze Iławskie; mezoregion: 314.90 – Pojezierze Iławskie Makroregion: 315.1 – Pojezierze Chełmi ńsko-Dobrzy ńskie; mezoregiony:: 315.12 – Pojezierze Brodnickie; 315.13 – Dolina Drw ęcy; 315.15 – Garb Lubawski; 315.16 – Równina Urszulewska Prowincja: 84 – Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja: 842 – Pojezierza Wschodniobałtyckie Makroregion: 842.8 – Pojezierza Mazurskie; mezoregion: 842.81 – Pojezierze Olszty ńskie

Krajobraz całego obszaru ukształtowany został przez l ądolód zlodowace ń północno- polskich, fazy pomorskiej. Wyró Ŝni ć na nim mo Ŝna cztery jednostki morfologiczne. W cz ęś ci zachodniej arkusza wyst ępuje wysoczyzna moreny dennej o rze źbie falistej, z ci ągami moren czołowych. Zbudowana jest ona głównie z glin zwałowych, a podrz ędnie z piasków i Ŝwirów lodowcowych. Wysoko ści terenu wahaj ą si ę mi ędzy 105 a 135 m n.p.m. Młodoglacjalny charakter rze źby tego obszaru urozmaicony jest przez gł ęboko wci ęte jeziora rynnowe: Ruda Woda, Ili ńskie i Bart ęŜ ek. W cz ęś ci północno-wschodniej i centralnej terenu arkusza znajduje si ę sandr ostródzki, utworzony przez piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe na przedpolu wysoczyzny morenowej. Jest on nachylony z północnego zachodu w kierunku jezior Drw ęckich, a wysoko ści wzgl ędne

5 wynosz ą tu od 100 do 130 m n.p.m. Tereny sandru prawie w cało ści poro śni ęte s ą przez Lasy Taborskie. Kolejn ą jednostk ą geomorfologiczn ą jest dolina rzeki Drw ęcy i jeziora Drw ęckie- go, o szeroko ści od 2 do 2,5 km i gł ęboko ści do 20 m, wypełniona osadami rzecznymi i organicznymi, głównie piaskami i torfami. Oddziela ona pola sandrowe od Garbu Lubawskiego, rozpo ścierającego si ę na południe od Ostródy. Jest to wysoczyzna morenowa. Najwy Ŝsze wzniesienie – Góra Napoleona, ma wysoko ść 152,6 m n.p.m. Charakterystycznym elementem krajobrazu, oprócz licznych jezior, jest Kanał Elbl ąski, który stanowi o ś przecinaj ącą obszar arkusza od Ostródy w kierunku północno-zachodnim. Od Miłomłyna w kierunku jeziora Jeziorak biegnie jego odgał ęzienie nazywane Kanałem Iławskim. Zagospodarowanie terenu ma charakter rolniczo-le śny. U Ŝytki rolne zajmuj ą około 35% powierzchni obszaru arkusza i wyst ępuj ą w jego cz ęś ci zachodniej i południowej. S ą to głów- nie gleby brunatne, kompleksu pszennego dobrego i Ŝytniego dobrego o wysokich klasach bonitacyjnych, ale równie Ŝ kompleksy mniej urodzajne – Ŝytni słaby i Ŝytni łubinowy, wy- tworzone na glebach lekkich z piasków słabogliniastych. Uprawia si ę tutaj przede wszystkim zbo Ŝa (pszenicę, Ŝyto) oraz ziemniaki i rzepak, a tak Ŝe prowadzi hodowl ę bydła, trzody chlewnej i drobiu. Dominuj ą gospodarstwa indywidualne. Trwałe u Ŝytki zielone (ł ąki) na glebach pochodzenia organicznego (torfowych, murszowych) zalegaj ą w dolinach: Drw ęcy, Korbajny, Kanału Elbl ąskiego oraz mniejszych cieków. Udział lasów wynosi około 50%. Stanowi ą one cz ęść wielkiego kompleksu Lasów Ta- borskich, zajmuj ących wschodni ą oraz południowo-zachodni ą cz ęść terenu arkusza. Pozycj ę dominuj ącą zajmuj ą siedliska borowe, głównie bór świe Ŝy, a przewa Ŝaj ącym gatunkiem jest sosna. Wi ększo ść lasów jest zarz ądzana przez Nadle śnictwo Miłomłyn, a w cz ęś ci południo- wo-zachodniej przez Nadle śnictwo Iława. W lasach pa ństwowych jest prowadzona gospodarka zgodna z planem urz ądzenia lasu. Gminy poło Ŝone na omawianym terenie maj ą charakter rolniczo-przemysłowy oraz turystyczno-wypoczynkowy. Główne działy gospodarki to rolnictwo i produkcja Ŝywno ści (uprawa zbó Ŝ, rzepaku, ziemniaków, ro ślin pastewnych, hodowla zwierz ąt), przemysł drzewny oraz ekoturystyka. Zakłady produkcyjne zgrupowane s ą głównie w Ostródzie i jej okolicy. Do najwi ęk- szych zakładów nale Ŝą : ESCA FOOD SOLUTIONS Sp. z o.o., Zakład Produkcyjny Morliny, Zakłady Naprawcze Mechanizacji Rolnictwa Sp. z o. o., „MEBELLUX” Sp. z o. o., „Ostróda – Yacht” Sp. z o. o., „MAZUR – TECH” Sp. z o. o. Przedsi ębiorstwo Produkcji Laminatów, Zakład Naprawczy Taboru Kolejowego GATX Rail Poland Sp. z o. o., Gospodarstwo Rybac-

6 kie Ostróda Sp. z o.o. w Warlitach oraz gorzelnie w Ostródzie i Bart ęŜ ku. Na niewielk ą skal ę prowadzona jest eksploatacja piasków. Omawiany teren stanowi du Ŝą atrakcj ę turystyczn ą ze wzgl ędu na swoje walory przyrodnicze, krajobrazowe i kulturowe. Składaj ą si ę na nie: liczne jeziora, lasy, czyste powietrze, a tak Ŝe liczne zabytki. Istniej ą mo Ŝliwo ści uprawiania turystyki wodnej, pieszej, rowerowej czy konnej. Atrakcj ą dla ruchu turystycznego, w skali mi ędzynarodowej, jest czynny od 150 lat Kanał Elbl ąski. Istniej ąca baza noclegowa obejmuje hotele i pensjonaty w miastach oraz liczne gospodarstwa agroturystyczne na terenach wiejskich. Zaplecze gastronomiczne poza miastami jest mało rozwini ęte. Nad jeziorami funkcjonuje kilka o środków wypoczynkowych. Rozwija si ę budownictwo letniskowe. Klimat omawianego obszaru nale Ŝy do zró Ŝnicowanych, na co wpływ ma rze źba terenu oraz poło Ŝenie na pograniczu ścierania si ę wilgotnych mas powietrza znad Atlantyku z suchymi kontynentalnymi. Średnia roczna temperatura wynosi ponad 7°C. Najcieplejszym miesi ącem jest lipiec ze średni ą temperatur ą 17° C, a najchłodniejszym stycze ń (–3°C). Śred- nia roczna suma opadów wynosi 550–700 mm. Dni z opadem jest 160–170. Okres wegeta- cyjny trwa średnio 208 dni, średnia temperatura w tym czasie wynosi +12°C, jednak wyst ępu- ją cz ęsto przymrozki wczesne (na pocz ątku wrze śnia) i pó źne (w maju i w pocz ątkach czerwca). Przewa Ŝaj ą wiatry z kierunków zachodnich i północno-zachodnich. Wilgotno ść powietrza jest znaczna i wynosi około 85%. Cz ęste s ą gwałtowne zmiany pogody, du Ŝe zachmurzenie, silne wiatry. Du Ŝy wpływ na kształtowanie si ę klimatu wywiera niewielka odległo ść od Bał- tyku, wzniesienia, ukształtowanie terenu, du Ŝa liczba zbiorników wodnych, bagien oraz po- krycie znacznych połaci lasami (Raport..., 209). Przez cały teren arkusza z północnego zachodu na południowy wschód przebiega droga krajowa nr 7 z Gda ńska przez Warszaw ę i Kraków do przej ścia granicznego Chy Ŝne, naleŜą ca do trasy europejskiej E77. W ci ągu tej trasy budowana jest droga ekspresowa S7, w roku 2011 trwały prace na obszarze arkusza na odcinku Miłomłyn – Pasł ęk. Ponadto przez Ostród ę przebiega droga krajowa nr 16 z Grudzi ądza do granicy z Litw ą oraz ko ńczy si ę droga krajowa nr 15 biegn ąca z Trzebnicy. Pozostałe drogami są: droga wojewódzka nr 530 z Ostródy przez Łukt ę do Dobrego Miasta, drogi powiatowe, a tak Ŝe gminne – gruntowe i le śne. Przez południow ą cz ęść terenu arkusza przebiega linia kolejowa relacji Pozna ń-Olsztyn przez Ostród ę.

7 III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Ostróda przedstawiono na podstawie Szczegóło- wej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Ostróda (Pikies, 2009 a, b). Obszar odwzorowany w granicach arkusza znajduje si ę na obszarze obni Ŝenia nadbał- tyckiego, w granicach syneklizy perybałtyckiej, która stanowi cz ęść płyty wschodnioeuropej- skiej. Na powierzchni odsłaniaj ą si ę tylko utwory plejstoce ńskie i holoce ńskie. Osady starsze znane s ą jedynie z wierce ń. PodłoŜe krystaliczne (utwory metamorficzne prekambru) nawiercono w otworze wiert- niczym w miejscowo ści Bramka, zlokalizowanym na sąsiednim arkuszu Mor ąg (na gł ęboko- ści 2747,0 m). Na podło Ŝu krystalicznym zalega kompleks dolnopaleozoiczny reprezentowa- ny przez osady kambru, ordowiku i syluru. Mi ąŜ szo ść kompleksu dolnopaleozoicznego wynosi 592 m. Powy Ŝej zalegaj ą osady permu (cechsztynu), triasu, jury i kredy (kompleks cechszty ńsko-mezozoiczny). Strop kredy nawiercono na gł ęboko ści 260 m. Utworami kredy są piaski drobnoziarniste, wapienie, opoki i gezy oraz kreda pisz ąca i mułki. Profil ten ko ń- cz ą w stropie cienkie sekwencje zaliczane do paleocenu dolnego. Podło Ŝe czwartorz ędu na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci arkusza buduj ą osady paleogenu, reprezentowane przez margle piaszczyste, piaskowce i piaski kwarcowo-glaukonitowe paleocenu, ci ągn ące si ę pasem od Bart ęŜ ka przez Tard ę a Ŝ po Szel ąg. Wychodnie paleocenu otacza pas wychodni eocenu i oligocenu (iły, iłowce i piaski kwarcowo-glaukonitowe). Powierzchnia utworów przedplejstoceńskich jest urozmaicona. Poło Ŝona jest ona na wysoko ści od około -120 do +100 m n.p.m. Powoduje to, Ŝe najmłodsze utwory mioce ńskie pojawiaj ą si ę tylko na obszarze wyniesienia tej powierzchni w południowej cz ęś ci obszaru obj ętego arkuszem mapy. W środkowej jego cz ęś ci znajduje si ę gł ęboka rynna o kierunku NW-SE, której dno si ęga od 110 do 120 m p.p.m., a Ŝ do utworów eocenu. Osady czwartorz ędowe pokrywaj ą cał ą powierzchni ę omawianego obszaru (fig. 2). Ich mi ąŜ szo ść jest bardzo zró Ŝnicowana i zmienia si ę od 23 m w cz ęś ci południowo-wschodniej (wynik zaburze ń glacitektonicznych północnej cz ęś ci Garbu Lubawskiego) do ponad 215 m w nieprzewierconych otworach na północy arkusza. Profil plejstocenu obszaru arkusza jest zró Ŝnicowany, a w znacznym stopniu jest on równie Ŝ hipotetyczny. Dotyczy to szczególnie północno-wschodniej i centralnej cz ęś ci obszaru arkusza, gdzie zlokalizowanych jest sze ść wierce ń surowcowych za w ęglem brunatnym, których opracowanie stratygraficzne profili jest bardzo niepewne.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Ostróda na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; Plejstocen, zlodowacenia północnopolskie: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 - Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski . Zlodowacenia południowopolskie reprezentowane s ą przez utwory zlodowacenia narwi, nidy, sanu 1, 2, a tak Ŝe iły i mułki jeziorne oraz piaski rzeczne interglacjałów małopolskiego i ferdynandowskiego. W obr ębie osadów interglacjału wielkiego zostały wyró Ŝnione osady zlodowacenia liwca i interglacjału zbójna. W środkowej i wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza rozpoznano niewielk ą warstw ę gliny zwałowej zlodowacenia nidy. Utwory zlodowacenia narwi reprezentuj ą piaski i Ŝwiry wodno-

9 lodowcowe dolne, gliny zwałowe stadiału górnego oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe gór- ne. Osady zlodowacenia sanu 1 wyst ępuj ą w ró Ŝnych cz ęś ciach obszaru arkusza (Piławki, Pieszkowo, Miłomłyn). Profil osadów tego zlodowacenia reprezentuj ą gliny zwałowe i piaski wodnolodowcowe stadiału dolnego oraz dwie serie osadów wodnolodowcowych i poziom glin zwałowych stadiału górnego. Utwory zlodowacenia sanu 2 to piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe dolne, gliny zwałowe, iły i mułki zastoiskowe oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe górne, wyst ępuj ące głównie w centralnej cz ęś ci arkusza. Kompleks osadów zlodowace ń środkowopolskich jest rozprzestrzeniony na obszarze całego arkusza. Obecno ść osadów powstałych w czasie zlodowacenia odry jest przyjęta tylko warunkowo. W ich obr ębie wyró Ŝniono poziom osadów wodnolodowcowych o miąŜ szo ści 30–40 m poprzedzaj ący nasuni ęcie l ądolodu, poziom glin zwałowych oraz przykrywaj ący go lokalnie poziom osadów zastoiskowych. Utwory zlodowacenia warty reprezentuje jeden poziom morenowy pod ścielony i przykryty seriami utworów wodnolodowcowych i zastoiskowych, poprzedzaj ących nasuni ęcie l ądolodu oraz powstałych po jego wycofaniu. Osady inter- glacjału eemskiego na obszarze arkusza równie Ŝ nie maj ą dobrej dokumentacji. Piaski i Ŝwiry rzeczne, cz ęś ciowo wodnolodowcowe tego interglacjału, rozpoznano w południowej i zachodniej cz ęści arkusza. Na powierzchni obszaru arkusza wyst ępuj ą najmłodsze utwory plejstoce ńskie z okresu zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie), które tworz ą zró Ŝnicowany kompleks osadów stadiału środkowego, a przede wszystkim górnego. Wyró Ŝniono tutaj trzy odrębne poziomy morenowe – dolny utworzony w stadiale środkowym oraz środkowy i górny zwi ą- zane ze stadiałem górnym. Osady tego zlodowacenia tworz ą trzy poziomy glin zwałowych, przedzielone mi ąŜ szymi seriami piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych, iłów i mułków zastoiskowych oraz piasków i Ŝwirów lodowcowych . Najstarszymi osadami dolnego poziomu morenowego (stadiał środkowy) s ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe z etapu nasuwania si ę lądolodu, rozpoznane lokalnie w profilach kilku wierce ń archiwalnych w zachodniej i pół- nocno-zachodniej cz ęś ci arkusza. Główn ą sekwencj ę tego poziomu buduje seria piasków drobnoziarnistych z du Ŝą domieszk ą frakcji mułkowej o mi ąŜ szo ści 10 m. Mułki i piaski zastoiskowe zaobserwowano w środkowej cz ęś ci obszaru arkusza. Gliny zwałowe z przewarstwieniami piasków i Ŝwirów oraz mułków i iłów wyst ępuj ą w zachodniej, północno- zachodniej i środkowej cz ęś ci obszaru arkusza. W południowej cz ęś ci arkusza, w rejonie Ostródy i Tyrowa, gliny tego wieku posiadaj ą wi ększ ą mi ąŜ szo ść , co mo Ŝe by ć efektem glaci- tektonicznego spi ętrzenia tych osadów. W czasie stadiału górnego powstawał zró Ŝnicowany kompleks, wyst ępuj ący na obszarze całego arkusza. Rozpoczyna go seria piasków drobno-

10 ziarnistych o składzie mineralnym charakterystycznym dla akumulacji w spokojnych warunkach. Gliny zwałowe dolne, miejscami z brukiem i Ŝwirami lodowcowymi osi ągaj ą mi ąŜ szo ść od 3 do 20 m. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, mi ędzymorenowe, rozdzielaj ące oba poziomy glin stadiału górnego, odsłaniaj ą si ę lokalnie na powierzchni terenu, głównie na północ od Tyrowa oraz na zboczu stromej doliny rynnowej jeziora Morliny. Ich mi ąŜ szo ść waha si ę od 3 do 30 m. Gliny zwałowe z przewarstwieniami piasków ró Ŝnoziarnistych górne, wyst ępuj ą powszechnie, głównie w cz ęś ci południowo-wschodniej, gdzie buduj ą powierzchni ę moreny falistej oraz w cz ęś ci północno-zachodniej, gdzie tak Ŝe pojawiaj ą si ę na powierzchni denno- morenowej. Mi ąŜ szo ść tych glin jest bardzo ró Ŝna i waha si ę od 3 do 5 m do około 25 m w rejonie wysoczyzny morenowej. Gliny moren czołowych, przewa Ŝnie spi ętrzonych, buduj ą pojedyncze pagórki o rozci ą- gło ści prostopadłej do ruchu l ądolodu. Trzy takie pagórki wyst ępuj ą w południowej cz ęś ci arkusza, niedaleko Tyrowa, a wi ększy pagórek zlokalizowany jest na zachód od Liksajn. Po- jedyncze pagórki moren czołowych akumulacyjnych wyst ępuj ą przy północnej granicy arkusza, w s ąsiedztwie jeziora Ruda Woda. Wi ększe wzgórze znajduje si ę około 1 km na północ- ny wschód od Morlin, buduje go około 12 m seria Ŝwirów i piasków z wkładkami gliny zwa- łowej. Moreny martwego lodu wyst ępuj ą licznie w rejonie Miłomłyna oraz na południe i po- łudniowy zachód od tego miasta, nadbudowuj ąc łagodne przegł ębienia powierzchni denno- morenowej. Wysoko ść tych form waha si ę od 10 do 20 m, buduj ą je piaski i Ŝwiry, miejscami z płatami gliny spływowej. W dwóch rejonach obszaru arkusza wyst ępuj ą ozy. Najwi ększy system ozów ci ągnie si ę wzdłu Ŝ rynien subglacjalnych jezior: Ili ńska, Bart ęŜ ka i Korolewskiego. Drugi system ozów pojawia si ę mi ędzy jeziorem Morliny a Ornowem. Kemy i tarasy kemowe wyst ępuj ą w południowo-wschodniej i środkowo-zachodniej cz ęś ci arkusza. Tu Ŝ przy południowej granicy arkusza niewielkie pagórki kemowe nadbudowuj ą powierzchni ę wysoczyzny morenowej. Klasyczny kem zlokalizowany jest przy zachodniej granicy arkusza na południe od Tyrowa. Buduj ą go mi ąŜ sze warstwy drobnopiaszczysto- mułkowe, przykryte w stropie płatami gliny ablacyjnej. W rejonie Miłomłyna dwa kemy oraz dwa tarasy kemowe przylegaj ą do granicy rozległego poziomu sandrowego. Cał ą północno-wschodni ą oraz centraln ą cz ęść arkusza zajmuj ą równiny sandrowe (I poziom, 120–130 m n.p.m.). Najwy Ŝsza, prawie płaska powierzchnia sandrowa rozci ąga si ę w rejonie jeziora Szel ąg Wielki a Ŝ po północn ą granic ę arkusza. Jest to jednolity obszar urozmaicony miejscami zagł ębieniami po martwym lodzie. Na południe od miejscowo ści Liwa wyst ępuje izolowana „wyspa” omawianego poziomu sandrowego, całkowicie oderwana

11 od cało ści obszaru. Na obszarze arkusza wyró Ŝniono tak Ŝe mniejsze równiny sandrowe (poziomu 107–110 m n.p.m. oraz poziomu 98–100 m n.p.m.), głównie akumulacyjne i erozyjno- akumulacyjne. Z przełomem plejstocenu i holocenu zwi ązane s ą piaski pyłowate eluwialne oraz piaski mułki i gliny deluwialne zajmuj ące niewielkie powierzchnie w północnej cz ęś ci opisywanego obszaru. Piaski i Ŝwiry sto Ŝków napływowych wyst ępuj ą u wylotu licznych suchych dolin na południu arkusza. Najmłodszymi utworami w granicach arkusza s ą osady utworzone w holocenie. Stano- wi ą je namuły torfiaste, torfy, gytie i kreda jeziorna w obni Ŝeniach wytopiskowych na obszarze wysoczyzn polodowcowych.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na terenie arkusza Ostróda znajduje si ę pi ęć udokumentowanych złó Ŝ kopalin pospolitych. Jest to jedno zło Ŝe kredy jeziornej „Tarda” (Marciniak, 1976), zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Przejazd” (Kokoci ński, Zaprzelska, 1980) oraz trzy zło Ŝa piasków „Liwa” (Olszewski, 2001), „Liksajny I” (Gurz ęda, 2010) i „Liksajny II” (Gurz ęda, 2011b). Udokumentowane w 2011 roku zło Ŝe piasku „Liksajny II” nie figuruje w krajowym bilansie zasobów złó Ŝ kopalin (stan na 31.12.2010 r. – Szuflicki i in. red., 2011). Charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę złó Ŝ z uwagi na ich ochron ę i ochronę środowiska przedstawia tabela 1, a szczegółowe dane zestawiono w kartach informacyjnych złó Ŝ. Zło Ŝe iłów ceramiki budowlanej „Emilianów” (Mossakowski, 1955, Wyrwicki, 1961, Zembrzycka, 1963) oraz zło Ŝe piasku „Ornowo” (Zaprzelski, 1996, 2006, 2010) wykre ślono z bilansu zasobów złó Ŝ kopalin z powodu wyczerpania zasobów. Niewyeksploatowane zasoby zło Ŝa piasków „Liksajny” (Kokoci ński, 1994) – około 82% – zostały rozliczone Dodat- kiem nr 1 do dokumentacji (Gurz ęda, 2011a) i wł ączone do zasobów zło Ŝa „Liksajny I”, a zło Ŝe wykre ślono z krajowego rejestru zasobów. Udokumentowane zło Ŝa kopalin okruchowych zwi ązane s ą z akumulacj ą wodnolodowcow ą z okresu zlodowace ń północnopolskich (faza pomorska). Parametry geologiczno-gór- nicze złó Ŝ i parametry jako ściowe piasków i piasków ze Ŝwirem przedstawiono w tabeli 2.

12 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geolo- Numer Wiek kom- giczne bilan- Stan zagospo- Zastosowa- Kategoria Wydobycie Klasyfikacja Przyczyny zło Ŝa Rodzaj pleksu litolo- sowe darowania nie Nazwa zło Ŝa rozpoznania [tys. t] Złó Ŝ konfliktowo ści na ma- kopaliny giczno- [tys. t] zło Ŝa kopaliny zło Ŝa pie surowcowego wg stanu na 31.12.2010 rok (Szuflicki i in. red., 2011) Klasy 1-4 Klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

2 Tarda kj Q 425 C2 N - Sr 2 B G 3 Przejazd pŜ Q 233 C1* Z - Sb 4 A - 4 Liwa p Q 3 116 C1 N - Sb, Sd 4 A - 6 Liksajny I p Q 848 C1 N - Sb, Sd 4 A - 7 Liksajny II* p Q 1 898,1 C1 N - Sb, Sd 4 B K Emilianów i(ic) Q - - ZWB - - - - - Ornowo p Q - - ZWB - - - - - 13 Liksajny pŜ Q - - ZWB* - - - - -

Rubryka 2: * – zło Ŝe udokumentowane w 2011 r., zasoby według „Dokumentacji…” Rubryka 3: p – piaski, pŜ – piaski i Ŝwiry, kj – kreda jeziorna, i(ic) – iły ceramiki budowlanej Rubryka 4: Q – czwartorz ęd * Rubryka 6: C1 , C2 - kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych, C1 – zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: zło Ŝe: N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – wykre ślone z Bilansu ... (zlokalizowane na Mapie dokumentacyjnej, zamieszczonej w materiałach archiwalnych), * – skre ślone z bilansu w 2011 r. Rubryka 9: kopaliny skalne: Sr – rolnicze, Sb – budowlane, Sd – drogowe Rubryka 10: zło Ŝa: 2 – zło Ŝa skoncentrowane w okre ślonym regionie, 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝa: A – mało konfliktowe B – konfliktowe Rubryka 12: K – ochrona krajobrazu, G – ochrona gleb

Zło Ŝe piasków „Liksajny I” poło Ŝone jest w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza, przy drodze krajowej nr 7. Udokumentowano je w 2010 roku w obr ębie ozu, na obszarze wyrobisk wybilansowanego obecnie zło Ŝa piasku i Ŝwiru „Liksajny” (Gurz ęda, 2011a) oraz w niewiel- kiej cz ęś ci poza jego granicami. Zło Ŝe piasku „Liksajny I” zajmuje powierzchni ę 4,37 ha. Seria zło Ŝowa zalega w formie pokładu o prostej budowie, średniej mi ąŜ szo ści 13,7 m, i skła- da si ę z piasków drobno- i średnioziarnistych. Nadkład zło Ŝa stanowi gleba, piasek gliniasty i piasek pylasty. Seria zło Ŝowa pod ścielona jest glin ą piaszczyst ą, pylast ą i mułkiem. Jest to zło Ŝe cz ęś ciowo zawodnione (część południowa), poziom wodono śny wyst ępuje na gł ęboko- ści od 2,6 do 15,0 m p.p.t. Kopalina b ędzie wykorzystywana na potrzeby budownictwa ogól- nego i drogownictwa. Udokumentowane na pocz ątku 2011 roku zło Ŝe piasku „Liksajny II” zlokalizowane jest w odległo ści około 800 m na południowy-wschód od zło Ŝa „Liksajny I”. Zło Ŝe udokumentowano w obr ębie ozu. Seri ę zło Ŝow ą stanowi głównie piasek bardzo drobnoziarnisty, drobnoziarnisty i średnioziarnisty oraz miejscami piaski z domieszk ą Ŝwiru. Najwi ększe mi ąŜ szo ści piasków (do 19 m) wyst ępuj ą w szczytowych partiach ozu, a najmniejsze (4,7 m) na jego skłonie. Nadkład nad zło Ŝem stanowi gleba oraz piaski gliniaste. Dla zło Ŝa zostały zmienione kryteria bilansowo ści dla złó Ŝ piasków kwarcowo-skaleniowych w punkcie dotycz ącym mak- symalnego stosunku nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa N/Z. Stosunek ten na zło Ŝu „Liksajny II” wynosi 1,1. Zło Ŝe zalega w formie pokładu, na cz ęś ci obszaru jest suche, na cz ęś ci zawodnione. Swobodne zwierciadło wody nawiercono na gł ęboko ści 2,0–19,5 m p.p.t. Zgodnie z badaniami laboratoryjnymi piasek ze zło Ŝa mo Ŝe by ć wykorzystywany w drogownictwie i budownictwie. Zło Ŝe „Liksajny II” udokumentowano przede wszystkim na potrzeby budowy drogi ekspresowej S-7. W odległo ści około 2 km na południowy zachód od miasta Miłomłyn poło Ŝone jest zło- Ŝe piasków i Ŝwirów „Przejazd”. Udokumentowano je kart ą rejestracyjn ą w 1980 roku. Zaj- muje powierzchni ę 2,02 ha i obejmuje teren pagórka moreny czołowej. Jest to zło Ŝe o zabu- rzonej budowie i zaleganiu, o zmiennej jako ści surowca, cz ęsto z przerostami mułków i pia- sków pylastych. Seria zło Ŝowa zbudowana jest z piasków drobno- i ró Ŝnoziarnistych oraz piasków ze Ŝwirami i Ŝwirów drobno- i gruboziarnistych z wkładkami mułków oraz war- stwami otoczaków i bruku morenowego. Sp ąg serii zło Ŝowej stanowi ą mułki piaszczyste i ila- ste oraz gliny zwałowe. W wyniku przeprowadzonych dwóch dodatkowych wierceń kontrolnych, pod warstw ą glin zwałowych, stwierdzono zaleganie serii piaskowo-Ŝwirowej o mi ąŜ- szo ści 2,9–4,5 m, punkcie piaskowym 59–66,7%. Dla serii tej obliczono zasoby warunkowe –

14 wynosz ą one 44,03 tys. ton. Zło Ŝe „Przejazd” jest zło Ŝem suchym. Udokumentowane kruszywo mo Ŝe mie ć zastosowanie w budownictwie. Zło Ŝe piasku „Liwa” zlokalizowane jest po zachodniej stronie drogi lokalnej ł ącz ącej miejscowo ść Liwa i Miłomłyn. Udokumentowane jest w kategorii C1 na powierzchni 16,80 ha. Warstw ę zło Ŝow ą budują piaski drobno-, średnio- i ró Ŝnoziarniste oraz piaski ze Ŝwirami o zmiennej mi ąŜ szo ści. Nadkład, który stanowi gleba, a miejscami piaski gliniaste lub pylaste osi ąga grubo ść do 3,5 m. Zło Ŝe posiada zaburzon ą budow ę geologiczn ą, zmienn ą mi ąŜ szo ść i jako ść surowca, przez co zostało zaliczone do II grupy zmienno ści. Zło Ŝe „Liwa” zalega w formie pokładowej i jest cz ęś ciowo zawodnione. Piaski mog ą znale źć zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ i parametry jako ściowe piasków oraz piasków Ŝwirów Parametry geologiczno-górnicze Parametry jako ściowe złó Ŝ zawarto ść (%) ci ęŜ ar Nr zło Ŝa mi ąŜ szo ść zawarto ść (%) ziaren 3 Po- mi ąŜ szo ść nasypowy (T/m ) na ma- Nazwa zło Ŝa nadkładu pyłów mine- o średnicy wierzch zło Ŝa (m) w stanie pie (m) ralnych do 2 mm, nia od–do ę od–do od–do do 2,5 mm** utrz sionym (ha) średnio średnio średnio od–do od–do średnio średnio 1 2 3 4 5 6 7 8 0,7–1,1 3,2–8,4 2,2–2,8 55,68–64,90 1,89–1,89 3 Przejazd 2,02 0,9 6,5 2,45 59,87** 1,89 0,2–3,5 6,5–14,7 0,7–7,5 79,5–99,1 b.d. 4 Liwa 16,81 0,7 10,4 1,5 90,4 0,0–1,5 6,5–24,0 2,0–3,7 97,4–100,0 1,49–1,52 6 Liksajny I 4,35 0,6 13,7 3,3 98,2 1,50 0,7–5,5 4,7–19,1 3,7–9,9 95,6–99,0 1,49–1,55 7 Liksajny II 11,19 2,7 10,3 7,8 96,7 1,51 b.d. – brak danych

Na terenie Lasów Taborskich, w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza, udokumentowano w 1976 roku zło Ŝe kredy jeziornej „Tarda”. Le Ŝy ono w obr ębie północnej cz ęś ci sandru ostródzkiego i zajmuje powierzchni ę 7,35 ha. Nadkład zło Ŝa na całej powierzchni stanowi ą torfy, udokumentowane jako kopalina towarzysz ąca. Teren zło Ŝa jest prawie płaski, obejmuje jedno z kilku w tym rejonie torfowisk, które powstało w wyniku zarastania jeziora wytopi- skowego.

Kreda jeziorna charakteryzuje si ę zawarto ści ą CaCO 3 + MgCO 3 w ilo ści od 70,94% do 83,39% ( średnio 78,42%), CaO w ilo ści od 39,88% do 47,52% ( średnio 44,33%) oraz wilgotno ści ą naturaln ą od 61,2% do 75,3% ( średnio 69,13%), ci ęŜ arem obj ęto ściowym od 1,12 do 1,28 g/m 3 (średnio 1,20 g/m 3). Mi ąŜ szo ść zło Ŝa jest zró Ŝnicowana i wynosi od 1,5 do 9,0 m (średnio 4,81 m). Torfy wyst ępuj ące w nadkładzie to torfy turzycowe, typu głównie niskiego,

15 o popielno ści od 5,8 do 10,0% ( średnio 7,8%) i stopniu rozkładu do 25 do 40% ( średnio 34%). Mi ąŜ szo ść ich waha si ę od 0,65 do 2,0 m ( średnio 1,65 m). Powierzchni ę zło Ŝa pokrywaj ą ł ąki oraz przecinaj ą rowy odwadniaj ące. Zło Ŝe jest całkowicie zawodnione. Kreda jeziorna kwalifikuje si ę jako surowiec rolniczy – nawóz wapniowy. Torfy mogą by ć wykorzystane do celów rolniczych lub opałowych. Zło Ŝa poddano klasyfikacji sozologicznej w aspekcie ich ochrony oraz wpływu ich eksploatacji na środowisko (tabela 1). Wszystkie zło Ŝa piasków oraz piasków i Ŝwirów z punktu widzenia ich ochrony s ą zło Ŝami powszechnymi i łatwo dost ępnymi, natomiast zło Ŝe kredy jeziornej nale Ŝy do klasy 2 (skoncentrowane w okre ślonym regionie). Z punktu widzenia ochrony środowiska zło Ŝa „Tarda” i „Liksajny II” uznane zostały za konfliktowe (klasa B). W przypadku zło Ŝa kredy jeziornej, jego zagospodarowanie wymaga spełnienia warunków, wynikających z poło Ŝenia na terenach le śnych i ł ąkach pochodzenia organicznego. Zło Ŝe piasku „Liksajny II” poło Ŝone jest w obr ębie Obszaru Chronionego Krajobrazu Kanału Elbl ąskiego, gdzie istnieje zakaz wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcaj ących rze źbę terenu na zło Ŝach o powierzchni powy Ŝej 2 ha i udokumentowanych po 2 grudnia 2008 r. (tj. po wej ściu w Ŝycie Rozporz ądzenia nr 111 Wojewody Warmi ńsko-Mazurskiego z dnia 3 listopada 2008 r. w sprawie Obszaru Chronionego Krajobrazu Kanału Elbl ąskiego (DzU nr 176, poz. 2579). Koncesj ę na wydobywanie kopaliny mo Ŝna uzyska ć po uzgodnieniu z Wojewódzkim Konser- watorem Przyrody oraz po uzyskaniu decyzji środowiskowej. Zło Ŝa „Przejazd”, „Liwa” i „Lik- sajny I” równie Ŝ s ą zlokalizowane w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Kanału Elbl ą- skiego. Zło Ŝe „Przejazd” i „Liwa” udokumentowano przed wej ściem w Ŝycie powy Ŝszego rozporz ądzenia wojewody warmi ńsko-mazurskiego, w zwi ązku z czym zaliczono je do złó Ŝ mało- konfliktowych (klasa A) – mo Ŝliwych do zagospodarowania bez wi ększych ogranicze ń. Zło Ŝe „Liksajny I” tak Ŝe zaliczono do małokonfliktowych, w zwi ązku z zapisem w uchwale sejmiku województwa warmi ńsko-mazurskiego z 2011 r. o wył ączeniu z granic Obszaru Chronionego Krajobrazu Kanału Elbl ąskiego terenu działki, na której znajduje si ę zło Ŝe.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

śadne z udokumentowanych na obszarze arkusza Ostróda złó Ŝ nie jest obecnie zago- spodarowane. W ostatnich dwóch latach udokumentowano dwa zło Ŝa piasku „Liksajny I” i „Liksajny II” – przede wszystkim na potrzeby budowy drogi ekspresowej S-7. S ą to zło Ŝa rozpoznane szczegółowo i niezagospodarowane. Obecnie finansuj ący dokumentacje ubiegaj ą si ę o koncesj ę na eksploatacj ę kopaliny.

16 Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Przejazd” jest zło Ŝem zaniechanym od 1990 roku. U Ŝytkow- nikiem zło Ŝa był PGR, potem przej ęła go gmina Miłomłyn. Zło Ŝe wyeksploatowano dot ąd w około 25%. Za północn ą granic ą zło Ŝa znajdowało si ę wyrobisko, wykorzystywane dawniej jako składowisko odpadów, obecnie zrekultywowane. W obr ębie zło Ŝa, podczas wizji tere- nowej stwierdzono ślady okresowej eksploatacji surowca z niezrekultowanego wyrobiska. Zło Ŝe piasku „Liwa” jest zło Ŝem rozpoznanym szczegółowo i niezagospodarowanym. Planuje si ę eksploatacj ę spod wody, po jej zako ńczeniu powstanie zbiornik wodny. Zło Ŝe kredy jeziornej „Tarda” jest zło Ŝem rozpoznanym wst ępnie i niezagospodarowanym. Wykre ślone obecnie z Bilansu... zło Ŝe plejstoce ńskich iłów i mułków zastoiskowych do produkcji ceramiki budowlanej „Emilianów” eksploatowano do lat 80. XX w. Po uznaniu cegielni za nierentown ą zamkni ęto j ą i rozebrano. Zło Ŝe piasku „Ornowo” wybilansowano w 2010 roku w wyniku wyczerpania zasobów. Od północy do zło Ŝa przylega starsze niezrekultywowane wyrobisko o głęboko ści 18 m. Jego skarpa s ąsiaduje z zabytkowym grodziskiem i obsuwa si ę zagra Ŝaj ąc obiektowi. Zło Ŝe piasku i Ŝwiru „Liksajny” zostało wybilansowane w 2011 roku w zwi ązku z udo- kumentowaniem na jego obszarze zło Ŝa „Liksajny I”. Zło Ŝe zostało wyeksploatowane na oko- ło 25% jego powierzchni – pozostałe zasoby zostały wł ączone do zasobów zło Ŝa „Liksajny I” i rozliczone Dodatkiem nr 1 do dokumentacji (Gurz ęda 2011a). Podczas zwiadu terenowego na obszarze dawnego wyrobiska stwierdzono niekoncesjonowan ą eksploatacj ę piasku. Na obszarze arkusza nie ma zakładów pierwotnej przeróbki kopalin. W rejonie Ostródy wyst ępuje wiele wyrobisk b ędących świadectwem niekoncesjono- wanej eksploatacji piasku b ądź piasku i Ŝwiru. Na mapie zaznaczono je koło Bart ęŜ ka, nad jeziorem Ili ńsk, w Liwie, Rogowie, Boguszewie i Tyrowie na południu arkusza. Cz ęść z nich stopniowo zarasta ro ślinno ści ą. Koło Bart ęŜ ka pozostało wiele dołów ulegaj ących samorekul- tywacji, wypełnionych odpadami. Dla punktów tych sporz ądzono karty informacyjne. Na mapie zaznaczono tak Ŝe punkty bez karty gdzie piaski lub piaski i Ŝwiry odsłaniaj ą si ę na powierzchni.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Perspektywy powi ększenia bazy surowcowej na obszarze obj ętym arkuszem Ostróda s ą niewielkie. Kopalinami perspektywicznymi, o znaczeniu lokalnym, s ą: kreda jeziorna, torfy oraz piaski, piaski ze Ŝwirem. Postaw ą dla oceny perspektyw surowcowych była Szczegółowa Mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 (Pikies, 2009 a, b), inwentaryzacje złó Ŝ surowców

17 mineralnych w gminach znajduj ących si ę w granicach arkusza (Bujakowska, Parecka, 1996 a, b, c, d, Liwska, 1993), opracowania surowcowa (Kwa śniewska, 1983, Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996) oraz własne obserwacje w terenie. Obszary, w których prace poszukiwawcze nie przy- niosły oczekiwanego rezultatu lub w którym nawiercona kopalina nie spełnia obecnych kryte- riów bilansowo ści zaznaczono na mapie jako obszary negatywne. Cz ęść północno-wschodnia arkusza pokryta jest przez piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe sandru ostródzkiego. Obszar ten pokrywaj ą Lasy Taborskie, co wył ącza go z bada ń, ze wzgl ędu na wymagania ochrony kompleksów le śnych. Na podstawie materiałów archiwalnych wytypowano obszar perspektywiczny dla udokumentowania złó Ŝ piasków ze Ŝwirem (Muszy ńska, Kasprzyk, 1992). Jego wi ększa cz ęść znajduje si ę na granicz ącym od północy arkuszu Mor ąg. Jest to obszar wyst ępowania piasków i Ŝwirów wodnolodowcowego poziomu sandrowego. Mi ąŜ szo ść osadów osi ąga tu do 10 m. Kopalina wyst ępuje w formie soczewkowej i gniazdowej. Przypuszczalne zasoby kopaliny w tym obszarze wynosz ą 4 mln m 3. Za perspektywiczny mo Ŝna uzna ć obszar wyst ępowania piasków i Ŝwirów ozu w rejonie jeziora Korolowskiego w Liksajanch (Pikies, 2009 a). Jest to teren wyst ępowania najwi ększych systemów ozów towarzysz ących rynnom subglacjalnym jezior na obszarze arkusza. Oz ma długo ść 3,5 km i rozci ągło ść NW – SE. W jego granicach udokumentowano dwa zło Ŝa piasku „Liksajny I” i „Liksajny II”. Seria zło Ŝowa w udokumentowanych zło Ŝach wyst ępuje pod nadkładem glin zwałowych o grubo ści si ęgaj ącej 5,5 m, a jej mi ąŜ szo ść waha si ę od 4,7 do 24 m. Piaski charakteryzuj ą si ę zawarto ści ą ziaren o frakcji do 2 mm od 95,6% do 100%, zawarto ści ą pyłów mineralnych od 2,0 do 9,9% (Gurz ęda, 2010; Grz ęda, 2011 b). Znaczn ą cz ęść ozu pokrywaj ą lasy. Kolejny obszar perspektywiczny piasku i Ŝwiru wyznaczono w rejonie miejscowo ści Miłomłyn. Jest to obszar wyst ępowania piasków i Ŝwirów akumulacji szczelinowej (zlodowa- cenie wisły) (Pikies, 2009 a). Wyst ępowanie kopaliny o charakterze zło Ŝowym potwierdzone jest tu udokumentowanym zło Ŝem piasku i Ŝwiru „Przejazd”. Mi ąŜ szo ść kopaliny w zło Ŝu waha si ę od 3,2 do 8,4 m. Podstawowe parametry kopaliny s ą nast ępuj ące: zawarto ść ziaren o frakcji do 2,5 mm od 55,68 do 64,90%; zawarto ść pyłów mineralnych od 2,2 do 2,8% (Ko- koci ński, Zaprzelska, 1980). Poszukiwania kruszywa naturalnego ( Ŝwirów) w utworach sandrowych w okolicy Bar- tęŜ ka dały wynik negatywny (Bujakowska, Parecka, 1996 c). Sandry zbudowane s ą z pia- sków, zwykle z niewielk ą domieszk ą Ŝwirów. Mi ąŜ szo ść osadów waha si ę od 3,0 do 7,0 m.

18 Obszar ten uznano za perspektywiczny dla udokumentowania złó Ŝ piasków oraz piasków i Ŝwirów (Muszy ńska, Kasprzyk, 1992). Kreda jeziorna została stwierdzona w wielu rejonach. Cz ęsto wyst ępuje pod torfami. Na podstawie analizy materiałów archiwalnych (Kwa śniewska, 1983, Marciniak, 1976; Buja- kowska, Parecka 1996 a, b, c, d) oraz analizy Szczegółowej mapy geologicznej Polski, arkusz Ostróda (Pikies, 2009 a) wyznaczono kilka obszarów perspektywicznych dla udokumentowania jej złó Ŝ. Znajduj ą si ę one w rejonie Liksajn, Tardy, D ębinki oraz na południe od Miłomły- na. Obszary znajduj ące si ę na północ od Bart ęŜ ka, na wschód od Ostródy i koło jeziora Gil zostały uznane za negatywne, ze wzgl ędu na mał ą mi ąŜ szo ść (do 1,0 m) i nisk ą zasadowo ść kopaliny (Marciniak, 1976). Na obszarze arkusza wyst ępuj ą pospolicie torfowiska, głównie niskie, zlokalizowane na obszarach równin torfowych, w zagł ębieniach w otoczeniu niektórych jezior i wzdłu Ŝ Kanału Elbl ąskiego. Spo śród zinwentaryzowanych wyst ąpie ń torfów (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996) na mapie jako obszary perspektywiczne przedstawiono te, których dost ępno ść nie jest ograni- czona szczególnymi wymaganiami ochrony przyrody (wyst ępuj ą poza kompleksami le śnymi) i posiadaj ące powierzchni ę ponad 10 ha. W obszarach tych torf ma mi ąŜszo ści od 1,5 do 3,25 m, i popielno ść od 6,5 do 13,2%. Znajduj ą si ę one na południe od Miłomłyna, w okolicach Rogowa oraz na wschód od Ostródy. Największym obszarem perspektywicznym jest rejon Ostróda – Lubajny (obszar na dwóch arkuszach). Na powierzchni około 80 ha stwierdzono obecno ść torfu typu niskiego o średniej mi ąŜ szo ści 2,40 m, popielno ść 12,2% i stopniu rozkładu 45%. W latach 70. XX wieku, w rejonie Miłomłyna, przeprowadzono prace geologiczno- poszukiwawcze w celu znalezienia kopaliny ilastej dla działaj ącej wówczas cegielni „Emilia- nów” (Kabza, 1977). Zako ńczyły si ę one wynikiem negatywnym – kopalina była niskiej jako- ści i nie spełniał wymaganych parametrów jako ściowych. Na mapie zaznaczono trzy obszary negatywne dla wyst ąpienia iłów ceramiki budowlanej. W utworach neogenu i górnego paleogenu na terenie całego arkusza wyst ępuj ą prze- warstwienia w ęgla brunatnego. Z powodu du Ŝego stosunku grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści węgla (N/Z>20) perspektywiczno ść tego obszaru dla wyst ępowania złó Ŝ w ęgla brunatnego jest znikoma (Ciuk, Piwocki, 1990, Piwocki, 1970). Obszar arkusza Ostróda mo Ŝe by ć perspektywiczny dla wyst ępowania złó Ŝ niekonwen- cjonalnych gazu ziemnego. Potencjalna gazono śno ść osadów jest ści śle zwi ązana z zawarto- ści ą substancji organicznych, która powinna wynosi ć przynajmniej 1,0–2,0% Ro (Ro – reflek- syjno ść witrynitu). Najbogatsze w substancje organiczn ą s ą łupki dolnego syluru (landower)

19 (Poprawa, 2010). Koncesj ę na poszukiwanie i rozpoznanie złó Ŝ niekonwencjonalnego gazu ziemnego na obszarze omawianego arkusza uzyskały firmy „Strzelecki Energia” oraz „Joyce Invests” (Zalewska, 2010; Poprawa, 2010).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Ostróda w cało ści nale Ŝy do w zlewni rzeki Drw ęcy i jej dopływów – Kanału Elbl ąskiego i rzeki Iłgi. Rzeka Drw ęca przecina południow ą cz ęść arkusza ze wscho- du na południe. Jej dolina ma szeroko ść 2–2,5 km. Rzeka Iłga przecina południowo-zachodni fragment arkusza. Główn ą osi ą hydrograficzn ą na tym obszarze jest Kanał Elbl ąski, ł ącz ący zlewni ę Drw ęcy z Zalewem Wi ślanym. Na Kanale Elbl ąskim znajduj ą si ę 4 śluzy (wszystkie na obszarze arkusza) i 5 pochylni, pokonuj ących prawie 100-metrow ą ró Ŝnic ę poziomów pomi ędzy jeziorami. Wraz z odgał ęzieniami długo ść całej drogi wodnej wynosi 151,7 km. Na obszarze arkusza szlak wodny ma jedno odgał ęzienie – od śluzy w Miłomłynie do jeziora Jeziorak (za zachodni ą granic ą arkusza) i nosi nazw ę Kanału Iławskiego. Na południe od Miłomłyna, z zachodu na wschód przepływa rzeka Korbajna. Pozostała cz ęść obszaru odwadniana jest przez szereg drobnych cieków oraz rowów melioracyjnych, które drenuj ą tereny podmokłe. Na obszarze arkusza Ostróda znajduj ą si ę liczne jeziora, w wi ększo ści o charakterze rynnowym. Dominuj ącym systemem s ą jeziora zorientowane NW–SE, podrz ędna jest orien- tacja W–E. Gł ęboko ść niektórych jezior jest znaczna i si ęga 30 m w jeziorze Szel ąg Wielki. Gł ęboko ść jeziora Ruda Woda dochodzi do 28 m, jeziora Ili ńsk – do 27 m, jeziora Morliny – do 19,5 m. Najwi ększym jeziorem na obszarze arkusza jest jezioro Drwęckie o powierzchni około 880 ha i gł ęboko ści 22 m. Charakteryzuje si ę zło Ŝon ą hydrografi ą – jego dłu Ŝsze, 12 km rami ę o orientacji równole Ŝnikowej ma przeci ętnie 4–5 m gł ęboko ści, podczas gdy gł ęboko ść , krótszego, 5 km ramienia, zorientowanego NW–SE, dochodzi do 22,3 m. Innymi wi ększymi jeziorami s ą Gil Wielki, Bart ęŜ ek, Pauze ńskie, Gil. Jeziora Pauze ńskie i Iłgi nale- Ŝą do jezior płytkich – o gł ęboko ści do 2,0 m. Stan jako ści rzek badany jest w ramach monitoringu przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie. Od 2008 r. ocena jako ści wód prowadzona jest dla jednolitych cz ęś ci wód (JCWP). Ocen ę przeprowadzono zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Śro- dowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (DzU nr 162, poz. 1008). W 2009 roku kontrolowano jako ść wód rzeki Drw ęcy w 2 przekrojach pomiarowo-kontrolnych – w Samborowie na południu arkusza

20 i w Ostródzie. Na ocen ę stanu ogólnego rzek wpływa ocena ekologiczna i chemiczna. Bada- nia wód Drw ęcy na przekroju w Samborowie wykazały, Ŝe ich stan chemiczny jest dobry, a stan ekologiczny umiarkowany, głównie ze wzgl ędu na ChZT-Cr (chemiczne zapotrzebowanie tlenu oznaczone metod ą dwuchromianow ą) oraz niskie st ęŜ enie tlenu, co spowodowało uznanie stanu ogólnego JZWP „Drw ęca od pocz ątku do ko ńca Jeziora Drw ęckiego, bez Kana- łu Elbl ąskiego i Ostródzkiego” za zły. Na przekroju pomiarowo-kontrolnym w Ostródzie określono jedynie stan ekologiczny rzeki Drw ęcy (JCWP„Drw ęca do Jeziora Drw ęckiego z jeziorem Ostrowin”). Okre ślono go jako umiarkowany, głównie ze wzgl ędu na obni Ŝon ą koncentracj ę tlenu rozpuszczonego oraz warto ść stęŜ enia azotu Kjeldahla (Raport..., 2010). W 2007 r. dokonano oceny jako ści wód Drw ęcy na podstawie rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. Na przekroju zlokalizowanym w Ostródzie rzeka prowa- dziła wody III klasy. Wska źniki obni Ŝaj ące jako ść to: tlen rozpuszczony, BZT 5 (pi ęciodobo- we biochemiczne zapotrzebowanie tlenu) oraz stan sanitarny. Jako ść wód rzeki na przekroju w Samborowie wskazywała na IV klas ę. Wska źniki decyduj ącymi o tej klasie były BZT5 (IV) oraz ChZT-Cr (V). Jedynym punktowym źródłem zanieczyszczenia rzeki, odprowadzaj ącym ścieki powy Ŝej tych dwóch badanych punktów jest oczyszczalnia w Szydlaku (Raport..., 2008) . Jeziora le Ŝą ce w granicach arkusza badane były w ró Ŝnych okresach. Wyniki dla trzech najwi ększych zamieszczono w tabeli 3 (Raport..., 2009, 2011) i zaznaczono na mapie. Ostat- nie badania jezior: Gil Wielki, Ruda Woda i Szel ąg Wielki przeprowadzono na przełomie XX i XXI wieku. Tabela 3 Charakterystyka jezior obj ętych monitoringiem w latach 2005–2010 Po- Kategoria Nazwa wierzch- Gł ęboko ść Rok Klasa Stan podatno ści Lp. Stan ekologiczny jeziora nia max. (m) bada ń czysto ści chemiczny na degrada- (ha) cj ę 1 2 3 4 5 6 7 8 9 2007 NON – – III 1 Bart ęŜ ek 377,9 15,0 2010 – zły/V klasa jako- dobry – ści 2005 III – – III 2 Drw ęckie 870,0 22,3 2010 – umiarkowany/ dobry – IV klasa jakości 3 Pauze ńskie 211,8 2,0 2007 III nie badano – p. kat.

Rubryka 6: NON – pozaklasowe; Rubryka 9: II – podatne, III – bardzo podatne

21 W 2010 roku przeprowadzono badania monitoringowe jezior zgodnie z wytycznymi zawartymi w rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 13 maja 2009 roku w sprawie form i sposobu przeprowadzenia monitoringu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych i podziemnych (DzU nr 81, poz. 685). Na obszarze obj ętym granicami arkusza zbadano jeziora Bart ęŜ ek i Drw ęckie. Na podstawie przeprowadzonych bada ń biologicznych i fizykochemicz- nych stan ekologiczny jeziora Bart ęŜ ek okre ślono jako zły (głównie ze wzgl ędu na st ęŜ enie chlorofilu „a” – V klasa jako ści), a Jeziora Drw ęckiego jako umiarkowany (chlorofil „a” – IV klasa jako ści). Badania substancji szczególnie niebezpiecznych dla środowiska wodnego nie wykazały przekrocze ń dopuszczalnych norm w obydwóch jeziorach. Stan chemiczny jezior Bart ęŜek i Drw ęckiego okre ślono jako dobry (Raport..., 2011).

2. Wody podziemne Według regionalnego podziału zwykłych wód podziemnych Polski obszar arkusza

Ostróda poło Ŝony jest w cało ści w subregionie pojeziernym (II 2) regionu mazowiecko- mazursko-podlaskiego (II) (Paczy ński, red. 1993). Zgodnie z podziałem regionalnym zwy- kłych wód podziemnych Polski na tle jednolitych cz ęś ci wód podziemnych badany obszar poło Ŝony jest w cało ści w subregionie pojeziernym regionu dolnej Wisły (Prowincja Wisły) (Paczy ński, Sadurski red., 2007). W granicach arkusza rozpoznanie hydrogeologiczne obejmuje wył ącznie pi ętro czwartorz ędowe. Stanowi ą je piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe i rzeczne buduj ące dwa (w rejonie Ostródy) do czterech poziomów wodono śnych. Dwa z nich posiadaj ą znaczenie u Ŝytkowe (Orłowski, 2002b). Pierwszy (górny) poziom wyst ępuje w piaskach i Ŝwirach wodnolodowcowych, rozdzielaj ących gliny zwałowe fazy pomorskiej zlodowacenia wisły. Na obszarze sandru ostródzkiego i doliny jezior Drw ęcy poziom ten składa si ę z jednej lub dwu warstw wodono- śnych zbudowanych z ró Ŝnowiekowych serii piaszczystych. Wyst ępuje na gł ęboko ści od kilku metrów w dolinach, do około 40 m na obszarze wysoczyzny morenowej, na zachodzie obszaru. Mi ąŜszo ść tego poziomu wodono śnego wynosi od kilku metrów w północno- zachodniej cz ęś ci obszaru do ponad 40 m w rejonie Taborza. Zwierciadło ma charakter swo- bodny, a jedynie pod nadkładem glin zwałowych subartezyjski. Pierwszy (górny) poziom wodono śny ma podstawowe znaczenie dla zaopatrzenia w wod ę i jest ujmowany prawie na całym omawianym obszarze (Orłowski, 2002b). Drugi poziom wodono śny tworzy kilka ró Ŝnowiekowych piasków i Ŝwirów pochodzenia wodnolodowcowego i rzecznego. S ą to osady z okresów: starszego stadiału zlodowacenia

22 północnopolskiego, interglacjału eemskiego i zlodowace ń środkowopolskich (stadiału warty). Wyst ępuje on na gł ęboko ści od 30 do 70 m i osi ąga mi ąŜ szo ść od 10 do 40 m. Poziom ten jest ujmowany głównie w rejonie Tyrowa, Morlin i Ostródy, tam, gdzie pierwszy poziom wodono śny ma niekorzystne parametry hydrogeologiczne. Zwierciadło wody ma charakter napi ęty, subartezyjski (Orłowski, 2002b). Oprócz u Ŝytkowych poziomów wodono śnych, mo Ŝna wyró Ŝni ć dodatkowo jeden płytki poziom przypowierzchniowy, wyst ępuj ący lokalnie na obszarach wysoczyzn morenowych. Charakteryzuje si ę on niekorzystnymi parametrami hydrogeologicznymi i nie ma wi ększego znaczenia u Ŝytkowego. Poziomy wodono śne pozostaj ą ze sob ą w wi ęzi hydraulicznej. Zasilane s ą przez bezpo- średni ą infiltracj ę wód opadowych, a w cz ęś ci południowej równie Ŝ przez dopływ lateralny z obszarów poło Ŝonych na arkuszach s ąsiednich. Współczynniki filtracji utworów wodono śnych wahaj ą si ę od 2 do 10 m/24h na obszarach wysoczyzn morenowych, a 10 do 50 m/24h w granicach sandru ostródzkiego i wyj ątko- wo do 100 m/24h w rejonie Samborowa. Przewodno ść na obszarach wysoczyzn morenowych waha si ę od 10 do 100 m 2/d, niekiedy 200 do 300 m 2/d, z wyj ątkiem uj ęcia miejskiego „Kaj- kowo”, gdzie wynosi od 300 do 1000 m 2/d. Na obszarach sandrowych przewodno ść wynosi średnio od 300 do ponad 200 m 2/d, w niektórych rejonach przekracza 1000 m2/d (rejon Za- kątka i Rusi Małej), a w rejonie Samborowa nawet 3000 m 2/d (Orłowski, 2002b). Wody podziemne głównych poziomów wodono śnych charakteryzuj ą si ę średni ą jako- ści ą. Obni Ŝa j ą zawarto ść zwi ązków Ŝelaza i manganu (od 2 do 4 mgFe/dm 3 i od 0,15 do 0,25 mgMn/ dm 3), przekraczaj ąca dopuszczaln ą warto ść dla wód pitnych i gospodarczych, w szczególno ści na obszarze wysoczyzn morenowych. Wody wymagaj ą prostego uzdatniania (od Ŝelazienia). Okresowo pojawiaj ą si ę ponadnormatywne zawarto ści azotu amonowego + (NH 4 ), głównie na uj ęciu miejskim „Kajkowo” i uj ęciu Zakładów Mi ęsnych Morliny. Brak izolacji poziomów wodono śnych, w szczególno ści pierwszego poziomu u Ŝytko- wego powoduje, Ŝe mog ą by ć one podatne na zanieczyszczenie. Stopie ń ich zagro Ŝenia jest jednak średni na obszarach le śnych, a na terenie wysoczyzn morenowych, gdzie jest izolowany od powierzchni, mo Ŝe by ć uznany za niski. Wysoki stopie ń zagro Ŝenia wyst ępuje na san- drze ostródzkim, na terenach u Ŝytkowanych rolniczo oraz w s ąsiedztwie osiedli miejskich i wiejskich. W rejonie Ostródy wyra Ŝa si ę to zwi ększeniem zawarto ści jonu chlorkowego do nawet 100 mg/dm 3. Na prawie całym obszarze wyst ępuj ą wody klas IIb. Wody wy Ŝszych klas stwierdzono na niewielkim obszarze w rejonie Zak ątka i Szel ąga (Orłowski, 2002 b).

23 Zatwierdzone zasoby z głównych, u Ŝytkowych poziomów wodono śnych na obszarze arkusza wynosz ą 2810 m 3/h. Pobór wód odbywa si ę na uj ęciach, których wydajno ści wynosz ą od 3,6 do 450 m 3/h. Najwi ększe z nich (7-otworowe) o wydajno ści 450 m 3/h znajduje si ę w Kajkowie i zaopatruje w wod ę Ostród ę. Dwa du Ŝe uj ęcia wielootworowe (300 m 3/h i 170 m3/h) wykorzystują dla celów przemysłowych zakłady mi ęsne w Morlinach (Orłowski, 2002). Uj ęcia, których wydajno ść przekracza 50 m 3/h, zaznaczono na mapie. S ą to uj ęcia: miejskie w Miłomłynie, wiejskie w Liwie, Samborowie, Tyrowie, uj ęcie dla jednostki woj- skowej w Ostródzie, oraz uj ęcia przemysłowe dla kotłowni i gorzelni w Ostródzie. W granicach arkusza Ostróda wyznaczony został główny zbiornik wód podziemnych (GZWP) nr 211 – Samborowski (Kleczkowski, red., 1990) (fig. 3).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Ostróda na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) wymagaj ących szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – granica GZWP w o środku porowym

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 207 – zbiornik międzymorenowy Mor ąg, czwartorz ęd (Q), 209 – zbiornik m. morenowy Karsin, czwartorz ęd (Q), 210 – zbiornik m. morenowy Iława, czwartorz ęd (Q), 211 – sandr Sambrowo, czwartorz ęd (Q), 212 – zbiornik m. morenowy Olsztynek, czwartorz ęd (Q)

24 Po wykonywaniu prac dokumentacyjnych jego wyst ępowanie w podawanych granicach nie potwierdziło si ę. Jego zachodnia cz ęść została obj ęta granicami GZWP nr 210 – Iława, który powstał z poł ączenia zbiorników 209 i 210 (Lidzbarski i in., 1996). Po poł ączeniu, gra- nice Zbiornika Iława wyznaczone w dokumentacji hydrogeologicznej maj ą inny przebieg ni Ŝ przedstawia fig. 3 (Kleczkowski red., 1990). Zbiornik GZWP nr 210 – Iławski ujmuje wody górnego czwartorz ędowego poziomu wodono śnego i zajmuje powierzchni ę 1159 km 2. Jego niewielki fragment znajduje si ę w zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Jego zasoby dyspozy- cyjne szacuje si ę na 4900 m3/h, zasoby odnawialne 8900 m 3/h, a zasoby eksploatacyjne 6160 m3/h. Strefa ochronna zbiornika, w granicach arkusza, obejmuje cały jego obszar. Stref ę ochrony o zaostrzonym rygorze wyznaczono w rejonie przysiółków D ębinka i Wielimowo (Lidzbarski i in., 1996).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza Ostróda, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej

25 ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ęt- nych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wykazuje jedynie zawarto ść chromu i rt ęci. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

26 Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 173 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Ostróda bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 173 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Ostróda

Metale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 10–44 20 27 Cr Chrom 50 150 500 4–6 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 15–40 22 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–3 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–6 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–5 3 3 Pb Ołów 50 100 600 8–15 10 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 0,05–0,09 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 173 – Ostróda 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 6 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i grun tów pod Hg Rt ęć 6 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 173 – Ostróda do poszczególnych grup u Ŝytkowania zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych

27 oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfe- ry oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wyst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 2009; Albering i in., 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i bioche- micznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas trans- portu b ądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo trans- portowane w dół rzek (Gocht i in. 2001; Gabler, Schneider 2000; Weng, Chen, 2000). Prze- mieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska, 1995; Bojakowska i in., 1996; Miller i in., 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r.). Dla oceny jako ści osa- dów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków

28 oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Tabela 5. Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D. i in, 2000 *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amal- gamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, chryzenu, ben-

29 zo(a)antracenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3- cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osad jezior Drw ęckiego, Pauze ńskiego, Bart ęŜ ek, Gil i Ili ńsk (tab. 6). Osady jeziora Gil charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbli Ŝonymi do ich warto ści tła geochemicznego. Osady pozostałych jezior cechuje podwyŜszona zawarto ść pierwiastków śla- dowych, zwłaszcza jeziora Drw ęckiego. W osadach jeziora Drw ęckiego stwierdzono znacznie podwy Ŝszon ą zawarto ść cynku, miedzi, ołowiu i rt ęci. W osadach jezior Drw ęckiego i Pau- ze ńskiego odnotowano tak Ŝe podwy Ŝszon ą zawarto ść wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych w porównaniu do przeci ętnie spotykanych w osadach jezior. Jednak Ŝe stwier- dzone zawarto ści pierwiastków śladowych i WWA s ą niŜsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według rozporz ądzenia M Ś, s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla

30 odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego. Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Drw ęckie Pauze ńskie Bart ęŜ ek Gil Ili ńsk Parametr 2010 r. 2011 r. 1991 r. 1991 r. 1991 r. Arsen (As) 8 8 6 4 <3 Chrom (Cr) 18 9 9 4 17 Cynk (Zn) 169 80 110 68 105 Kadm (Cd) 0,9 0,8 1,1 0,6 0,6 Mied ź (Cu) 31 10 7 5 14 Nikiel (Ni) 19 6 7 3 12 Ołów (Pb) 74 40 52 38 46 Rt ęć (Hg) 0,351 0,114 0,01 0,01 0,02 * WWA 11 WWA 4,129 5,006 n.o. n.o. n.o. ** WWA 7 WWA 4,644 3,694 n.o. n.o. n.o. PCB *** 0,0029 0,0032 n.o. n.o. n.o. * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180 3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radio- ekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektro- metryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N–S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszo- nej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza.

31 173 W PROFIL ZACHODNI 173 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5967776 5963881 5964711 5961746 5962659 m 5960550 m 5960666 5958735 5957571 5956735 5956774 5952765 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 nGy/h nGy/h 32

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5967776 5963881 5964711 5961746 5962659 m 5960550 m 5960666 5958735 5957571 5956735 5956774 5952765 0 1 2 3 4 5 0 1 2 3 4 5 6 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Ostróda (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w prze- dziale od około 19 do około 40 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 20 nGy/h i jest ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 17 do około 47 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 31 nGy/h. W profilu zachodnim, dominuj ące wzdłu Ŝ tego profilu pomiarowego gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego charakteryzuj ą si ę nieco wy Ŝszymi dawkami promieniowania gamma (zazwyczaj 30–40 nGy/h) od piaszczysto-Ŝwirowych osadów wodnolodowcowych i rzecznych (20–25 nGy/h). W profilu wschodnim obserwuje si ę nieco wi ększe zró Ŝnicowanie pomierzonych dawek. Najwy Ŝsze zarejestrowane dawki promieniowania gamma s ą zwi ązane z torfami (ok. 35–47 nGy/h), po średnie (30–35 nGy/h) – z glinami zwałowymi i osadami rzecznymi (mułki, piaski i Ŝwiry) zlodowacenia północnopolskiego, a najni Ŝsze (17– 25 nGy/h) – z piaszczysto-Ŝwirowymi osadami wodnolodowcowymi z tego samego okresu zlodowacenia. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0,1 do 4,7 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0,1 do 5,6 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali

33 oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó ź- niejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako poten- cjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tab. 7). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 7; − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 7 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Współczynnik Mi ąŜ szo ść [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s]

N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1-5 ≤ 1 x 10 -9

O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 Gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne do- kumentuj ą obecno ść naturalnej bariery geologicznej (NBG) do gł ęboko ści 10 m.

34 Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Ostróda Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Orłowski, 2002a). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyzna- czonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagroŜeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Około 85% powierzchni arkusza Ostróda obj ęte jest bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wył ączenia bezwzgl ędne obejmuj ą: - tereny poło Ŝone w granicach obszarów Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Jest to obszar specjalnej ochrony siedlisk: PLH 280001 „Dolina Drw ęcy”; - tereny obj ęte ochron ą prawn ą w granicach rezerwatów przyrody: „Rzeka Drw ęca”, „Je- zioro Czarne” oraz „Jezioro Iłgi”; - zwarte kompleksy le śne, o powierzchni przekraczaj ącej 100 ha; - obszary poło Ŝone w odległo ści mniejszej ni Ŝ 250 m od mis jeziornych i ich stref kraw ę- dziowych (jeziora: Drw ęckie, Pouze ńskie, Morliny, Ili ńskie, Bart ęŜ ek, Gil, Gil Wielki, Ruskie, Szel ąg Wielki oraz kilku mniejszych); - obszary wyst ępowania utworów holoce ńskich, wykształconych jako: torfy, gytie, kreda jeziorna, namuły torfiasto-piaszczyste, piaski humusowe i torfiaste, piaski i mułki jeziorne, piaski eoliczne oraz utwory deluwialne, wyst ępuj ące w dolinach cieków i w licznych zagł ębieniach bezodpływowych; - tereny zabagnione i podmokłe oraz obszary wyst ępowania chronionych ł ąk na glebach pochodzenia organicznego (wraz ze stref ą 250 m), rozprzestrzenione w dnach dolin: Drw ęcy, Korbajny, Kanału Elbl ąskiego oraz mniejszych cieków i w obni Ŝeniach terenu o ró Ŝnej genezie;

35 - obszar obj ęty stref ą ochronn ą udokumentowanego, czwartorz ędowego głównego zbiornika wód podziemnych nr 210 – Zbiornik mi ędzymorenowy Iława (Lidzbarski red., 1996); - obszary bardzo płytkiego wyst ępowania zwierciadła wód podziemnych głównego u Ŝyt- kowego poziomu wodono śnego (Orłowski, 2002a). W ich obr ębie obecno ść pierwszego zwierciadła wód podziemnych stwierdzono na gł ęboko ści 0–5 metrów. Poziom ten wykazuje średni ą i wysok ą odporno ść na zanieczyszczenia antropogeniczne; - obszary zagro Ŝone podtopieniami w dolinie Drw ęcy, wskazane na „Mapie obszarów zagro Ŝonych podtopieniami w Polsce” (Nowicki red., 2007); - obszary nara Ŝone na ruchy osuwiskowe, obejmuj ące strome brzegi jezior: Ili ńsk, Drw ęckim, Smordy, Morliny, Kajkowo, Tarda, Dra ńskie i Szel ąg Wielki (Grabowski red., 2007); - tereny zwartej zabudowy i infrastruktury miasta Ostróda oraz miejscowo ści Miłomłyn (siedziby urz ędów gmin), a tak Ŝe teren zakładu produkcyjnego „Morliny”, zlokalizowa- nego na południowy zachód od Ostródy.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których dopuszczalna jest lokalizacja składowisk odpadów, zajmuj ą około 15% powierzchni arkusza. Dla bezpo średniego składowania odpadów preferowane s ą obszary posiadaj ące naturaln ą warstw ę izolacyjną, zgodn ą z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej (NBG) (tab. 7). W obr ębie wyznaczonych na mapie rejonów rol ę naturalnej bariery izolacyjnej spełniaj ą plejstoce ńskie gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie), których zasi ęg powierzchniowy okre ślono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Pikies, 2009a). S ą to gliny ciemnoszare, z głazikami. Ich mi ąŜ szo ść jest zmienna i waha si ę od 4–8 m (na południowy zachód od Lik- sajnów oraz na zachód od Miłomłyna), 5 m (Majdany Wielkie), 8 m (Bynowo), 10–14 m (Malinnik), 14 m (Suszyki Małe), do 20 m (Morliny). Niekiedy w sp ągu omawianych glin wyst ępuj ą starsze, mocniej skonsolidowane gliny zwałowe starszych zlodowace ń, b ądź ilasto- mułkowe osady zastoiskowe zlodowacenia wisły. Mi ąŜ szo ść takiego kompleksu utworów słabo przepuszczalnych osi ąga tam od 30 m (Morliny), 42 m (Malinnik), do 48 m (Bynowo). Warunki zmiennego wykształcenia naturalnej bariery izolacyjnej wyznaczono w rejonach, gdzie na powierzchni stropowej glin zwałowych tworz ących naturaln ą barier ę izolacyj- ną wyst ępuj ą piaszczysto-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe, lodowcowe oraz eluwialne

36 o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 2,5 m. Lokalizacja składowisk w tych rejonach będzie wymaga ć usuni ęcia 1–2 m nadkładu piaszczystego, zalegaj ącego w stropie osadów słabo przepuszczalnych. Obszary przypowierzchniowego wyst ępowania osadów piaszczysto-Ŝwirowych: wodnolodowcowych, jeziornych, morenowych (moreny czołowe i martwego lodu), ozów i ke- mów, oraz akumulacji szczelinowej, o mi ąŜ szo ści >2,5 m okre ślono jako pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowiska odpadów na tych terenach wi ąza ć si ę będzie z konieczno ści ą wykonania sztucznej bariery izolacyjnej jego dna i skarp. W zasi ęgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów oboj ętnych znajduje si ę czwartorz ędowe główne u Ŝytkowe pi ętro wodono śne (GPU), w obr ębie którego wyró Ŝniono dwa poziomy wodono śne (Orłowski, 2002a, b). Na obszarze wyst ępowania wyznaczonych POLS, strop warstwy wodono śnej pierwszego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego poło Ŝony jest na gł ęboko ści od 10 do 30 metrów. Cz ęś ciowo jest on izolowany od wpływów powierzchniowych poziomem glin zwałowych zlodowacenia wisły. Stopie ń zagro Ŝenia tego poziomu okre ślono jako średni (Surzyki Wielkie, Liksajny, Majdany Wielkie, Wólka Maj- da ńska, Malinnik, Bynowo, Wydmuch). Lokalnie, w rejonie Wi ńca, wskazano wysoki stopie ń zagro Ŝenia GPU. Drugi u Ŝytkowy poziom wodono śny, zwi ązany z seriami wodono śnymi zlodowacenia warty i wisły, wyst ępuje na gł ęboko ści od kilku do 90 m. W rejonie wsi Batr ę- Ŝek, Ornowo oraz na południe od Ostródy stopie ń jego zagro Ŝenia okre ślono jako niski. Na wschód od Jeziora Morliny stopie ń jego zagro Ŝenia jest bardzo niski, ze wzgl ędu na ponad 50-metrow ą izolacj ę. Jedynie w rejonie Tyrowa wskazano średni stopie ń zagro Ŝenia GPU. W rejonie Morlin brak jest głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU), wyró Ŝnione na podstawie ogranicze ń lokalizowania składowisk. Ograniczenia warunkowe ze wzgl ędu na ochron ę przyrody („p”) wyznaczono w zasi ęgu dwóch obszarów chronionego krajobrazu: „Lasów Taborskich” oraz „Kanału Elbl ąskiego”. Dla rejonów POLS wyznaczonych w okolicy Ostródy i Miłomłyna wskazano obszarowe ograniczenie warunkowe, wynikaj ące z s ąsiedztwa zwartej zabudowy miejscowo ści gminnej. Wymienione ograniczenia nie maj ą charakteru bezwzgl ędnych zakazów, lecz powinny by ć rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego skła- dowiska, a w dalszej procedurze – w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej.

37 Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Na terenie arkusza, w okolicy Morlin, wyznaczono niewielki obszar, spełniaj ący wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych), dla których wymagana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych o współ- czynniku wodoprzepuszczalno ści <1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści wi ększej od 1 m. Lokalne obni Ŝenie powierzchni stropowej glin zwałowych wypełniają odsłaniaj ące si ę na powierzchni iły i mułki zastoiskowe stadiału górnego zlodowacenia wisły, których mi ąŜ- szo ść osi ąga 15 m (Pikies, 2009b). Na obszarze tym zlokalizowano otwór hydrogeologiczny, który wskazuje, Ŝe mi ąŜ szo ść serii zastoiskowej mo Ŝe osi ąga ć tam nawet 22 metry. Utwory te nie s ą zaburzone glacitektonicznie. Ze wzgl ędu na niedostateczne rozpoznanie litologii i ich wła ściwo ści izolacyjnych, miejsce, w którym odsłaniaj ą si ę na powierzchni, wskazano jako obszar o zmiennych warunkach izolacyjnych podło Ŝa. W rejonie tym brak jest u Ŝytkowego poziomu wodono śnego (Orłowski, 2002a). Ponadto w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza (okolice Surzyków Małych i Miłomły- na), w profilach otworów hydrogeologicznych na gł ęboko ści 0,2 i 10,0 m, wyst ępuje warstwa ilastych osadów zastoiskowych o mi ąŜ szo ści 7,8 i 1,0 m. W rejonach tych mo Ŝna poszukiwa ć miejsc predysponowanych do bezpo średniego składowania odpadów komunalnych. W przypadku konieczno ści budowy składowiska tego typu odpadów na terenie arkusza, nale Ŝy przeprowadzi ć szczegółowe badania geologiczne umo Ŝliwiaj ące okre ślenie cech izolacyjnych, mi ąŜ szo ści i rozprzestrzenienia istniej ącej naturalnej bariery geologicznej. Budowa składowiska odpadów b ędzie si ę wi ąza ć z konieczno ści ą zastosowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych. Na obszarze arkusza Ostróda brak jest składowisk odpadów komunalnych.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Na waloryzowanej powierzchni arkusza wyst ępuj ą grunty spełniaj ące wymagania przy- jęte dla naturalnej bariery geologicznej odpowiedniej dla bezpo średniego lokalizowania skła- dowisk zarówno odpadów oboj ętnych, jak i komunalnych. Najkorzystniejsze wła ściwo ści izolacyjne wykazuje naturalna bariera geologiczna, potencjalnie spełniaj ąca kryteria pod lokalizowanie składowisk odpadów komunalnych, utwo- rzona z osadów o genezie zastoiskowej (iłów i mułków). W jej sp ągu wyst ępuj ą gliny zwa- łowe zlodowace ń środkowopolskich. Mi ąŜ szo ść tego typu osadów słabo przepuszczalnych

38 wyst ępuj ących w okolicach Morlin mo Ŝe osi ąga ć 15–22 m. Jako korzystne dla składowisk odpadów oboj ętnych wskaza ć nale Ŝy tereny poło Ŝone w rejonie miejscowo ści: Malinnik i Bynowo oraz Morliny (na południu), gdzie NBG zbudowana z ró Ŝnowiekowych glin zwa- łowych osi ąga mi ąŜ szo ść dochodz ącą nawet do 30–48 m. S ą to warto ści wielokrotnie przekraczaj ące wymagania wskazane w tabeli 7 Wyznaczone obszary znajduj ą si ę na terenie o średnim stopniu zagro Ŝenia GPU b ądź te Ŝ na obszarze pozbawionym u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Dla wskazanych terenów brak jest ogranicze ń warunkowych lokalizowania składowisk.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano trzy wyrobiska zwi ązane z niekoncesjonowan ą eksploatacj ą kopalin (kruszywa naturalnego), które mogłyby spełnia ć rol ę niszy umo Ŝliwiaj ącej składowanie odpadów. Zlokalizowane s ą one w rejonie miejscowo ści: Bart ęŜ ek, Tyrowo oraz Ornowo. Dwa wyrobiska znajduj ą si ę w granicach obszarów pozbawionych naturalnej bariery izolacyjnej. Jedno wyrobisko zlokalizowane jest na terenie z izolacj ą. Wszystkie wyrobiska posiadaj ą punktowe ograniczenia warunkowe składowania odpa- dów, zwi ązane z s ąsiedztwem zabudowy wiejskiej. Ponadto wyrobisko w rejonie wsi Batr ę- Ŝek znajduje si ę na obszarze obj ętym ochron ą przyrody. Lokalizacja składowiska w niszach poeksploatacyjnych wymaga ć b ędzie stworzenia sztucznych przesłon izolacyjnych jego dna i skarp.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Ostróda dokonano ogólnej oceny warunków podło Ŝa budowlanego z pomini ęciem obszarów złó Ŝ kopalin, terenów le śnych i rolnych w klasach I–IVa, łąk na glebach pochodzenia organicznego, rejony zwartej zabudowy miast Ostróda i Miłomłyn oraz niewielkie fragmenty nadbrze Ŝa Kanału Elbl ąskiego. Poniewa Ŝ połow ę powierzchni omawianego obszaru zajmuj ą zwarte kompleksy le śne, a gleby chronione s ą znacznie rozprzestrzenione w cz ęś ci północno-zachodniej i południowo-wschodniej, waloryzacj ą obj ęto tylko oko- ło 15 % powierzchni arkusza mapy. Na podstawie kryteriów przyj ętych w „Instrukcji…” (2005) wyró Ŝniono dwa podstawowe rodzaje warunków budowlanych – obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Obszary te wyznaczono na podstawie nast ępuj ących kryteriów: rodzaj gruntu, ukształtowanie po-

39 wierzchni terenu, stosunki wodne oraz wyst ępowanie procesów geodynamicznych. Infor- macje takie uzyskano na podstawie Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski (Pikies, 2009a, b), Mapy hydrogeologicznej Polski (Orłowski, 2002a, b) oraz mapy topograficznej w skali 1:50 000. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa charakteryzuj ą si ę wyst ępowaniem gruntów spoistych (w stanie półzwartym i twardoplastycznym) oraz gruntów niespoistych średniozag ęszczonych. S ą to obszary, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geodynamiczne, a zwierciadło wód gruntowych znajduje si ę na gł ęboko ści wi ększej ni Ŝ 2 m p.p.t. Do obsza- rów o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo, zaliczono tereny na gruntach słabono śnych (grunty organiczne, grunty spoiste w stanie miękkoplastycznym i plastycznym, grunty niespoiste lu źne), rejony, w obr ębie których zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m p.p.t., obszary podmokłe i zabagnione oraz rejony o spad- kach terenu powy Ŝej 12%. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa wyznaczone w cz ęś ci północno- wschodniej i centralnej arkusza, zwi ązane s ą głównie z rozległ ą równin ą wodnolodowcow ą zlodowace ń północnopolskich (sandr ostródzki). S ą to tereny wyst ępowania gruntów niespoistych, średniozag ęszczonych i zag ęszczonych. W cz ęś ci zachodniej i południowo-wschodniej arkusza warunki korzystne wyznaczono w rejonie falistych wysoczyzn polodowcowych, na których wyst ępuj ą mało skonsolidowane i nieskonsolidowane gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich. S ą to grunty spoiste, których stan z reguły okre śla si ę jako półzwarty lub twardoplastyczny. Nale Ŝy jednak mie ć na uwadze, Ŝe na obszarach wyst ępowania glin zwa- łowych warunki podło Ŝa budowlanego s ą zmienne, gdy Ŝ są one słabo skonsolidowane i wyst ępuj ą w s ąsiedztwie piasków wodnolodowcowych charakteryzuj ących si ę odmiennymi parametrami geotechnicznymi Obszary o niekorzystnych warunkach budowlanych zlokalizowane s ą głównie w dolinach Kanału Elbl ąskiego, Drw ęcy, Korbajny i innych cieków wodnych. W rejonach tych zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje płycej ni Ŝ 2,0 m p.p.t. Wspomniane dna dolin wypeł- niaj ą grunty małospoiste (piaski i mułki), oraz grunty niespoiste średniozag ęszczone (piaski i Ŝwiry rzeczne). Warunki niekorzystne dla budownictwa wyznaczono tak Ŝe w obni Ŝeniach wokół jezior, a tak Ŝe w obni Ŝeniach bezodpływowych wypełnionych najcz ęściej torfami i kred ą jeziorn ą. Wody wyst ępuj ące w obr ębie osadów organicznych mog ą wykazywa ć agre- sywno ść wzgl ędem betonu i stali. Niekorzystne warunki zabudowy obejmuj ą tak Ŝe strome brzegi jezior, dotyczy to szcze- gólnie niewielkich pasów gruntów nad jeziorem Ili ńsk, Drw ęckim, Smordy, Morliny i Kaj-

40 kowo. S ą to obszary nara Ŝone na ruchy osuwiskowe (Grabowski red., 2007). Wzgórza morenowe oraz strome zbocza jezior Tarda, Dra ńskie i Szel ąg Wielki znajduj ą si ę głównie na obszarach le śnych, wi ęc nie obj ęto ich waloryzacj ą. Niewielkie osuwiska rejestrowane były w Miłomłynie oraz w południowej cz ęś ci arkusza, w Ostródzie, Kajkowie, Ornowie i Morlinach (Grabowski red., 2007). Stromy spływ za- glinionych piasków zaobserwowano równie Ŝ w wyrobisku obok wybilansowanego ju Ŝ zło Ŝa w Ornowie (w s ąsiedztwie grodziska).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar arkusza Ostróda jest do ść zró Ŝnicowany pod wzgl ędem walorów przyrodni- czych i krajobrazowych. Obszary najcenniejsze pod wzgl ędem biologicznym i krajobrazo- wym zostały obj ęte ochron ą. W jego granicach, oprócz gruntów rolnych klas bonitacyjnych I–IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, lasów oraz zieleni urz ądzonej znajduj ą si ę rezerwaty przyrody, obszary chronionego krajobrazu, liczne u Ŝytki ekologiczne, oraz ostoja sieci Natura 2000. Ponadto utworzono na tym obszarze 31 pomników przyrody, chroni ąc za- bytkowe drzewa i głazy narzutowe (tab. 8). Gleby chronione znajduj ą si ę w zachodniej oraz południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza, zajmuj ąc około 15% jego powierzchni. S ą to gleby brunatne wła ściwe, z niewielkim udziałem brunatnych wyługowanych, utworzone na glinach zwałowych. Tworz ą raczej zwarte kompleksy. S ą to gleby kompleksu pszennego dobrego i pszenno-Ŝytniego. Gleby chronione organiczne wyst ępuj ą głównie w dolinach Drw ęcy, Kanału Elbl ą- skiego, Korbajny i mniejszych cieków oraz w formie rozproszonych płatów w zagł ębieniach polodowcowych. Zajmuj ą około 10% powierzchni arkusza. S ą to najcz ęś ciej torfowiska niskie. Lasy pokrywaj ą około 50% powierzchni obszaru obj ętego map ą. Północno-wschodni ą cz ęść pokrywaj ą lasy nale Ŝą ce do wielkiego kompleksu Lasów Taborskich. W cz ęś ci zachodniej kompleksy le śne s ą niewielkie i rozproszone o powierzchni do kilkunastu hekta- rów. Dominuj ą tutaj siedliska borowe, w których główny gatunkiem jest sosna. W lasach tych wyst ępuj ą tak Ŝe d ęby i buki. Lasy pełni ą funkcje klimatyczne, krajobrazowe, rekre- acyjne i zdrowotne. Cz ęść z nich uznana została za: wodochronne, glebochronne, ostoje zwierzyny i lasy nasienne. W Ostródzie, Morlinach i Tyrowie znajduj ą si ę skupiska ogród- ków działkowych. W cz ęś ci centralnej arkusza znajduje si ę fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu Kanału Elbl ąskiego, który obejmuje tu obni Ŝenie rynnowe z jeziorami Drw ęckim, Ili ńskim,

41 Ruda Woda, Bart ęŜ ek, Gil Wielki. Przebiega przez niego Kanał Elbl ąski – najciekawszy krajobrazowo i technicznie szlak wodny w Polsce. Całkowita powierzchnia obszaru wynosi 30 150 ha. Cz ęść północno-wschodnia poło Ŝona jest w granicach Obszaru Chronionego Krajobra- zu Lasów Taborskich. Obejmuje on tu fragment kompleksu Lasów Taborskich i kilka jezior. Lasy porastaj ą malowniczy, pagórkowaty teren ze wzgórzami morenowymi. Na południu arkusza znajduje si ę niewielki fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Dolnej Drw ęcy. Głównym przedmiotem ochrony jest klasyczna pradolina z rozwini ę- tym systemem powierzchni tarasowych. Na omawianym obszarze znajduj ą si ę trzy rezerwaty przyrody: „Rzeka Drw ęca”, „Je- zioro Czarne”, „Jezioro Iłgi” (tab. 8). Rezerwat wodny „Rzeka Drw ęca” stanowi jedyny rezerwat ichtiologiczny na terenie województwa warmińsko-mazurskiego. Obejmuje rzek ę Drw ęce i jej dopływy. Utworzony został w celu zachowania i ochrony środowiska wodnego i ryb w nim bytuj ących, a w szcze- gólno ści pstr ąga, łososia, troci i certy. Specyficzne poło Ŝenie rezerwatu sprzyjaj ą wyst ępowa- niu rzadkich gatunków ryb takich jak: głowacze białopłetwy i pr ęgopłetwy czy minogi. Na terenie arkusza obejmuje on całe Jezioro Drw ęckie oraz rzek ę Drw ęcę. Pomi ędzy odnogami Jeziora Drw ęckiego znajduje si ę niewielki rezerwat florystyczny „Jezioro Czarne” o powierzchni 9,28 ha. Powołany został on dla ochrony rzadko wyst ępuj ą- cego poryblinu jeziornego. Innymi gatunkami rosn ącymi na terenie rezerwatu są m.in. gr ąŜel drobny, grzybie ń biały, pałka w ąskolistna i mech wodny. Przy zachodniej granicy arkusza znajduje si ę fragment rezerwatu faunistycznego „Jezio- ro Iłgi”. Całkowita powierzchnia rezerwatu wynosi 90,46 ha. Powstał on w celu ochrony miejsc l ęgowych ptactwa wodnego i błotnego oraz zachowanie zespołów ro ślinno ści torfowi- skowej. Decyzj ą wojewody warmi ńsko-mazurskiego z 2009 roku utworzono trzy u Ŝytki ekologiczne – dwa niewielkie jeziorka śródle śne zlokalizowane mi ędzy Tard ą, a Pro śnem i jeden obszar wodno-błotny „ śurawisko” w Wałdowie. Na omawianym obszarze znajduj ą si ę 27 pomników przyrody Ŝywej. S ą to pojedyncze drzewa pomnikowe lub grupy drzew wyst ępuj ące głównie na terenach le śnych, a tak Ŝe na terenach miejskich w Ostródzie i Miłomłynie. Na południe od Tardy za pomnik uznano stanowisko Ŝółwia błotnego na bezodpływowych bagnach śródle śnych. Pomnikami przyrody nieo Ŝywionej s ą trzy granitowe głazy narzutowe zlokalizowane nad jeziorem Gil Wielki oraz na południe od Ostródy (tab. 8).

42 W opracowaniach planistycznych gminy Zalewo umieszczono propozycj ę utworzenia zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Ja śkowo”, którego niewielki fragment znajduje si ę przy północno-zachodniej granicy arkusza. Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, u Ŝytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych

Rok Nr obiektu Forma Gmina Rodzaj obiektu Miejscowo ść zatwier- na mapie ochrony Powiat (powierzchnia w ha) dzenia

1 2 3 4 5 6 Nadle śnictwo Miłomłyn Ostróda, Miłomłyn W – „Rzeka Drw ęca” 1 R 1961 Nadle śnictwo Iława ostródzki, iławski (1344,87) ** Nadle śnictwo Miłomłyn Ostróda Fl – „Jezioro Czarne” 2 R 1957 L. Jeziory, oddz. 167 ostródzki (9,28) Nadle śnictwo. Iława Miłomłyn Fn – „ Jezioro Iłgi” 3 R 1957 L. Mały Gil ostródzki (90,46)** Nadle śnictwo Miłomłyn Miłomłyn PŜ – drzewostan 4 P 1989 L. Śródjezierze oddz. 191h ostródzki modrzewiowo-bukowy (0,72) Nadle śnictwo Miłomłyn Miłomłyn 5 P 1952 PŜ – d ąb L. Śródjezierze oddz.197 ostródzki Nadle śnictwo Miłomłyn Zalewo 6 P 1991 PŜ – d ąb L. Piekło oddz. 207 a iławski Nadle śnictwo Miłomłyn Zalewo 7 P 1991 PŜ – 4 d ęby L. Piekło oddz. 207 d iławski Nadle śnictwo Miłomłyn Zalewo 8 P 1991 PŜ – 5 d ębów L. Piekło oddz. 207 h iławski Nadle śnictwo Miłomłyn Miłomłyn 9 P 1992 PŜ – 3 d ęby L. Tarda oddz. 100 g ostródzki Nadle śnictwo Miłomłyn Miłomłyn 10 P 1952 PŜ – d ąb L. Tarda oddz. 113 g ostródzki Nadle śnictwo Miłomłyn Miłomłyn 11 P 1978 PŜ – 2 buki L. Zak ątek oddz. 106 d ostródzki Nadle śnictwo Miłomłyn Zalewo 12 P 1984 PŜ – d ąb L. Piekło, oddz. 253 c iławski Nadle śnictwo Miłomłyn Zalewo 13 P 1989 PŜ – d ąb L. Piekło oddz. 253 a iławski Nadle śnictwo Miłomłyn Zalewo 14 P 1989 PŜ – 2 d ęby L. Piekło, oddz. 254 b iławski Miasto Miłomłyn Miłomłyn 15 P 1989 PŜ – kasztanowiec (koło siedziby nadle śnictwa) ostródzki Nadle śnictwo Miłomłyn Miłomłyn 16 P 1997 PŜ – kasztanowiec L. Bagie ńsko oddz. 278 r ostródzki Nadle śnictwo Miłomłyn Miłomłyn 17 P 1997 PŜ – d ąb L. Bagie ńsko oddz. 278 r ostródzki Nadle śnictwo Miłomły Miłomłyn 18 P 1997 PŜ – d ąb L. Bagie ńsko oddz. 278 r ostródzki Nadle śnictwo Miłomłyn Miłomłyn 19 P 1996 PŜ – 3 d ęby L. Śródjezierze, oddz. 205 ostródzki Ostróda 20 P Ziemaki 2 (za posesj ą) 1989 PŜ – lipa ostródzki Nadle śnictwo Miłomłyn Miłomłyn PŜ – stanowisko Ŝółwia 21 P L. Tarda oddz. 135h, 155f,h, 1970 ostródzki błotnego (13,5) 156 a,d

43 1 2 3 4 5 6 Nadle śnictwo Miłomłyn Miłomłyn 22 P 1984 PŜ – d ąb („Ucho Igielne”) L. Jeziory oddz. 83 ostródzki Nadle śnictwo Miłomłyn Ostróda 23 P 1992 PŜ – 2 d ęby L. Kaczory oddz. 76w ostródzki Nadle śnictwo Miłomłyn Ostróda 24 P 1992 PŜ – 3 d ęby L. Kaczory oddz. 76 w ostródzki Nadle śnictwo Miłomłyn Ostróda 25 P 1978 PŜ – d ąb L. Kaczory, oddz. 97 Af ostródzki Nadle śnictwo Iława Miłomłyn 26 P 1961 Pn – G (granit) L. Mały Gil, oddz. 2 Ab ostródzki Nadle śnictwo Miłomłyn L. Ba- Miłomłyn 27 P 1991 PŜ – 13 d ębów gie ńsko , oddz. 144 f, d, g, 145 b ostródzki Nadle śnictwo Iława Miłomłyn 28 P * PŜ – d ąb L. Mały Gil, oddz. 129j ostródzki Nadle śnictwo Iława Iława 29 P * PŜ – d ąb L. Drw ęca, oddz. 174 j iławski Ostróda (na skarpie szosy Ostróda 30 P 1952 PŜ – lipa do Iławy) ostródzki Nadle śnictwo Miłomłyn Ostróda 31 P 1952 Pn – G (granit) L. Zwierzewo oddz. 302 d ostródzki Nadle śnictwo Miłomłyn Ostróda 32 P 1952 PŜ – buk L. Zwierzewo oddz. 302 d ostródzki Nadle śnictwo Miłomłyn Ostróda 33 P 1991 Pn – G (granit) L. Zwierzewo oddz. 302 d ostródzki Ostróda (skrzy Ŝowanie ul. Ostróda 34 P 1992 PŜ – 2 d ęby 21 Stycznia i Pieni ęŜ nego) ostródzki Ostróda (skrzy Ŝowanie ul. Ostróda 35 P 1992 PŜ – d ąb Grunwaldzkiej i Czarnieckiego) ostródzki Ostróda (skrzy Ŝowanie ul. Ostróda 36 P 1992 PŜ – d ąb Grunwaldzkiej i Czarnieckiego) ostródzki Nadle śnictwo Miłomłyn Mor ąg 37 U 2009 Jezioro Gorze ń Du Ŝy (0,78) L. Tarda ostródzki Nadle śnictwo Miłomłyn Mor ąg 38 U 2009 Jezioro Gorze ń Mały (0,46) L. Tarda ostródzki Nadle śnictwo Miłomłyn Ostróda 39 U 2009 śurawisko (10,14) L. Kaczory, oddz. 97Af ostródzki Nadle śnictwo Miłomłyn Iława, Zalewo 40 Z * „Ja śkowo” (około 25 km 2)** Le śnictwo Piekło iławski

Rubryka 2: rodzaj obiektu:R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny, Z – zespół przyrodniczo- krajobrazowy Rubryka 5: * – obiekt projektowany Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: W – wodny, Fn – faunistyczny, Fl – florystyczny rodzaj pomnika: P Ŝ – przyrody Ŝywej, Pn – przyrody nieo Ŝywionej rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy ** – powierzchnia całego rezerwatu, obiekt kontynuuje si ę na innym arkuszu

Według systemu przyrodniczego Sieci Ekologicznych ECONET (Liro red., 1998) prawie cały obszar (za wyj ątkiem niewielkiego fragmentu przy południowej granicy arkusza) wchodzi w obr ęb mi ędzynarodowego obszaru w ęzłowego 13M o nazwie Obszar Zachodnio- mazurski (fig. 5). W granicach omawianego arkusza znajduje si ę fragment obszaru chronionego Europej- skiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 (tabela 9). Jest to obszar specjalnej ochrony siedlisk „Dolina Drw ęcy” i obejmuje rzek ę Drw ęcę wraz z dopływami. Jest to ostoja wa Ŝna dla ochro-

44 ny bogatej ichtiofauny i mozaiki siedlisk zwi ązanych z dolin ą rzeczn ą. Stwierdzono tu wyst ę- powanie 22 rodzajów siedlisk z Zał ącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Rzeka Drw ęca wraz z jej dopływami jest wa Ŝnym korytarzem ekologicznym o znaczeniu nie tylko lokalnym, ale i krajowym. Obszar spełnia kryteria dla obszarów o znaczeniu wspólnotowym (OZW) (natura2000.gdos.gov.pl).

Fig. 4. Poło Ŝenie arkusza Ostróda na tle mapy systemów ECONET (Liro red.,1998) 1 – obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 13M – Obszar Zachodniomazurski; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 6m – Pojezierza Iławskiego; 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym jego numer i nazwa: 11k – Kanału Elbl ąskiego, 12k – Pasł ęki.

45 Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego punktu Poło Ŝenie administracyjne obszaru obszaru w obr ębie arkusza Nazwa obszaru Powierzchnia Lp. Typ obszaru Kod obszaru i symbol oznaczenia obszaru Szeroko ść Kod Wojewódz- na mapie Długo ść geogr. (ha) Powiat Gmina geogr. NUTS two

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 warmi ńsko- ostródzki, Ostróda, Iława,

1 K PLH 280001 Dolina Drw ęcy (S) E 19° 26’ 34” N 53 ° 15’ 52” 12 561,5 PLOE mazurskie iławski Miłomłyn Rubryka 2: K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO Rubryka 4: S – specjalny obszar ochrony siedlisk

XII. Zabytki kultury

Obszar odwzorowany w granicach arkusza Ostróda naleŜy do rejonu ciekawego nie tylko pod wzgl ędem turystyczno-wypoczynkowym i przyrodniczym, ale równie Ŝ historycznym i zabytkowym. Pocz ątki osadnictwa, odkryte w Ostródzie, datowane s ą na neolit (kultura grzybkowo- dołkowa). Jego najwi ększe nasilenie przypada na schyłkowy okres late ński i okres wpływów rzymskich. Osadnictwo pradziejowe rozwijało si ę na dogodnych do tego terenach: na tarasach oraz wyizolowanych wzniesieniach w niecce Jeziora Drw ęckiego, a tak Ŝe w pradolinie Drw ę- cy i bli Ŝszych wodzie jezior partiach wysoczyzn. W X wieku okolice Jeziora Drw ęckiego zamieszkiwały plemiona Pomezan i Sasinów. W połowie XIII wieku rozpocz ęła si ę w Prusach intensywna ekspansja Zakonu Krzy Ŝackiego, który przetrwał na tych ziemiach do pocz ątku XVI wieku. Teren arkusza Ostróda nie posiada całkowitego pokrycia AZP (Archeologicznym Zdj ę- ciem Polski). Brakuje go w cz ęś ci północno-wschodniej (na terenie Lasów Taborskich) oraz na południe od Miłomłyna. Du Ŝym utrudnieniem dla rozpoznania archeologicznego jest du Ŝe zalesienie terenu, liczne bagna i mokradła oraz zabudowa Ostródy i Miłomłyna. W Samborowie i Tyrowie znajduj ą si ę grodziska wy Ŝynne, które wpisane zostały do rejestru zabytków. Interesuj ącymi zabytkami archeologicznymi s ą nawarstwienia kulturowe starego miasta w Ostródzie wraz z zamkiem oraz starego miasta w Miłomłynie. Na mapie naniesiono tylko stanowiska archeologiczne wpisane do rejestru oraz te, które posiadaj ą du Ŝą warto ść poznawcz ą. W pierwszej połowie XIV wieku powstały najstarsze wsie Tyrowo i Samborowo, a Ostróda i Miłomłyn otrzymały prawa miejskie. Na terenie arkusza Ostróda liczne zabytki zlokalizowane s ą głównie w Ostródzie i Mi- łomłynie. Do rejestru zabytków został wpisany: układ urbanistyczny miasta Ostródy lokowa- nego około 1270 roku, w którego obr ębie znalazł si ę zamek pokrzy Ŝacki, pierwotnie w stylu gotyckim, z XIV wieku, oraz ko ściół pw św. Dominika Savio z XIV wieku. Pozostałymi obiektami w Ostródzie, obj ętymi ochron ą konserwatorsk ą s ą: - ko ściół ewangelicko-metodystyczny, neogotycki z 1907 roku, ul. Sienkiewicza; - cmentarz (Polska Górka) z cz ęś ci ą grobów z I poł. XIX wieku, ul. Olszty ńska; - cmentarz rzymsko-katolicki, ul. Czarnieckiego; - plebania, ul Sienkiewicza; - wie Ŝa ci śnie ń, neogotycka z przełomu XIX i XX wieku, ul. Drw ęcka;

47 - wie Ŝa ci śnie ń kolejowa; - rogatka miejska , ul. Pieni ęŜ nego; - budynek szkoły z 1907 roku, ul. Drw ęcka; - zespół koszar artyleryjskich, ul. Czarnieckiego; - 54 kamienice m. in. przy ul: Mickiewicza, Sienkiewicza, Jana Pawła II, Czarniec- kiego, Słowackiego, 11 Listopada, Armii Krajowej oraz 2 wille. W Miłomłynie w rejestrze zabytków znalazły si ę: - układ urbanistyczny; - ko ściół parafialny pw. św. Bartłomieja Apostoła, neogotycki z 1901 roku; - dzwonnica gotycka z XIV wieku; - mury obronne z XIV wieku; - wie Ŝa obronna; - kaplica ewangelicka, ul. Twarda; - cmentarz ewangelicki, kaplica i brama cmentarna; - 24 domy, głównie przy ulicy Rynkowej i Ko ścielnej. W Boguszewie znajduje si ę cmentarz ewangelicki z XIX wieku, a w Bart ęŜ ku park podworski z XIX wieku. Najciekawszym jednak zabytkiem jest Kanał Elbl ąski, przechodz ący przez cały arkusz na północ od Ostródy, oraz jego odnoga prowadz ąca od Miłomłyna na zachód do jeziora Je- ziorak – Kanał Iławski. Jest to unikalna w skali światowej budowla techniczna wykonana w latach 1848–1876, z systemem śluz i pochylni, pokonuj ących ró Ŝnic ę poziomów 99,5 m. Kanał zbudowano do celów gospodarczych – przewozu towarów z okolicznych maj ątków ziemskich. Od 1912 roku słu Ŝy on do przewozu pasa Ŝerów (od lat 30. XX w. zaprzestano przewozów towarowych), stanowi ąc wielk ą atrakcj ę turystyczn ą. W 1978 roku został wpisany do rejestru zabytków, a w 2011 roku został uznany za pomnik historii (www.zabytek.pl). Poza wymienionymi obiektami zabytkowymi znajduje się jeszcze wiele innych wpisa- nych do ewidencji. S ą to przewa Ŝnie małe ewangelickie i rodowe cmentarzyki, których nie naniesiono na map ę. Nie uwzgl ędniono równie Ŝ na mapie, figuruj ących dotychczas w rejestrze zabytków drewnianej dzwonnicy w Boguszewie oraz spichlerza w Ostródzie, przy ulicy Słowackiego, które ju Ŝ nie istniej ą. W Ostródzie znajduje si ę pomnik upami ętniaj ący okres II wojny światowej oraz, uj ęty w rejestrze, cmentarz z I wojny światowej w okolicy jeziora Kajkowskiego.

48 XIII. Podsumowanie

Arkusz Ostróda poło Ŝony jest w zachodniej cz ęś ci województwa warmi ńsko-mazurskiego. Osadnictwo skupione jest głównie w południowo-wschodniej oraz centralno- zachodniej cz ęści arkusza, pozostał ą cz ęść zajmuj ą jeziora i lasy. Gospodarka przede wszystkim ma charakter rolniczy. śyzne gleby chronione wyst ępuj ą w cz ęś ci zachodniej i południowo-wschodniej. Niewielkie przedsi ębiorstwa skupiaj ą si ę głównie w mie ście Ostróda i jego okolicy. Najbardziej rozwini ęty jest tu przemysł mi ęsny, drzewny i hodowla drobiu. Na terenie arkusza znajduje si ę pi ęć udokumentowanych złó Ŝ kopalin pospolitych. Baz ę surowcow ą stanowi kruszywo naturalne (piaski i piaski ze Ŝwirem) i kreda jeziorna. Obecnie na omawianym terenie nie prowadzi si ę wydobycia. Finansuj ący dokumentacje złóŜ piasków „Liksajny I” i „Liksajny II ubiegaj ą si ę aktualnie o koncesje na eksploatacj ę kopaliny. Per- spektywy surowcowe mog ą by ć zwi ązane z piaskami i Ŝwirami, kred ą jeziorn ą i torfami. Znajduj ą si ę tu liczne jeziora, w wi ększo ści o charakterze rynnowym o dominuj ącym zorientowaniu NW–SE. Gł ęboko ść niektórych jezior jest znaczna i si ęga 30 m w jeziorze Sze- ląg Wielki. W 2010 roku przeprowadzono badania monitoringowe jezior Bart ęŜ ek i Drw ęc- kiego. Na ich podstawie stan ekologiczny jeziora Bart ęŜ ek okre ślono jako zły, a Jeziora Drw ęckiego jako umiarkowany. Ich stan chemiczny określono jako dobry. Obszar arkusza Ostróda w cało ści nale Ŝy do w zlewni rzeki Drw ęcy i jej dopływów – Kanału Elbl ąskiego i rzeki Iłgi. Od 2008 r. ocena jako ści wód prowadzona jest dla ich jednolitych cz ęś ci. Na omawianym arkuszu zlokalizowane s ą dwa punkty pomiarowo-kontrolne na rzece Drw ęca – w Samborowie na południu arkusza i w Ostródzie. Stan rzeki – od pocz ątku do ko ńca Jeziora Drw ęckiego, bez Kanału Elbl ąskiego i Ostródzkiego – okre ślono jako zły. Na przekroju pomiarowo-kontrolnym w Ostródzie zbadano jedynie stan ekologiczny rzeki (Drw ęca do Jeziora Drw ęckiego z jeziorem Ostrowin). Okre ślono go jako umiarkowany. Źródłem zaopatrzenia w wod ę są dwa poziomy wodono śne pi ętra czwartorz ędowego, wyst ępuj ące w piaskach i Ŝwirach wodnolodowcowych i rzecznych. Jako ść wód jest średnia. Wykazuj ą znaczn ą zawarto ść zwi ązków Ŝelaza i manganu i podczas eksploatacji wymagaj ą od Ŝelaziania. Wody wykorzystywane s ą do celów komunalnych, a w Ostródzie i Morlinach równie Ŝ do przemysłowych. Ocenie warunków pod zabudow ę poddane zostało około 15% terenu obj ętego arkuszem, ze wzgl ędu na ochron ę przyrody. Niekorzystne warunki panuj ą głównie w dolinach rzek, bezodpływowych obni Ŝeniach i na stromych stokach.

49 W granicach arkusza Ostróda wyznaczono rejony, w których mo Ŝliwe jest lokalizowanie składowisk odpadów zarówno oboj ętnych jak i komunalnych. W strefie przypowierzch- niowej przewa Ŝnie wyst ępuj ą tam gliny zwałowe zlodowacenia wisły, tworz ące lokalnie kompleksy słabo przepuszczalne z glinami starszych zlodowace ń o mi ąŜ szo ści dochodz ącej maksymalnie do prawie 50 metrów (Bynowo). Spełniaj ą one wymagania dla składowania odpadów obojętnych. W rejonie miejscowo ści Morliny odsłaniaj ą si ę zastoiskowe osady ilasto-mułkowe o mi ąŜ szo ści 15–22 m , mog ące stanowi ć korzystne podło Ŝe dla lokalizowania składowisk odpadów komunalnych. Wyznaczone POLS poło Ŝone s ą w wi ększo ści w strefach o średnim i niskim stopniu zagro Ŝenia głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Na planszy B zlokalizowano trzy wyrobiska, które po stworzeniu sztucznych przesłon izolacyjnych mogłyby stanowi ć nisz ę umo Ŝliwiaj ącą składowanie odpadów. Lokalizacja składowisk na wskazanych obszarach powinna by ć poprzedzona szczegó- łowymi badaniami geologiczno-in Ŝynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwol ą na do- kładne rozpoznanie parametrów okre ślaj ących wła ściwo ści izolacyjne glin zwałowych oraz ich mi ąŜ szo ść i rozprzestrzenienie. Najcenniejsze przyrodniczo i krajobrazowo rejony chronione są jako rezerwaty, obszary chronionego krajobrazu i u Ŝytki ekologiczne. Znajduj ą si ę tu fragmenty Obszarów Chronio- nego Krajobrazu: Lasów Taborskich, Kanału Elbl ąskiego i Doliny Dolnej Drw ęcy, oraz trzy rezerwaty przyrody „Rzeka Drw ęca”, „Jezioro Czarne” i „Jezioro Iłgi”. Utworzono tu obszar chroniony Europejsk ą Sieci ą Ekologiczn ą Natura 2000. Wzdłu Ŝ rzeki Drw ęcy i jeziora Drw ęckiego ci ągnie si ę fragment obszaru specjalnej ochrony siedlisk – „Dolina Drw ęcy”. Na omawianym terenie panują doskonałe warunki dla rozwoju ró Ŝnych form turystyki, wypoczynku i rekreacji. Jest tu wiele obiektów wartych zwiedzenia oraz miejsc zasługuj ących na zainteresowanie ze strony turystów. Warto ści przyrodnicze doliny Drw ęcy, zabytki archi- tektury sakralnej, architektonicznej i technicznej (Kanał Elbl ąski) s ą atrakcj ą turystyczn ą w skali europejskiej. Baz ę noclegow ą i zaplecze gastronomiczne zapewnia przede wszystkim miasto Ostróda. W mniejszych miasteczkach dobrze rozwija si ę agroturystyka.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993–1994. Envi- ronmental Health Perspectives 107 (1), 37–43.

50 BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1–2): 13–35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467–480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128:391–400. BUJAKOWSKA K., PARECKA K., 1996 a – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych województwa olszty ńskiego z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska. Gmina Małdyty. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BUJAKOWSKA K., PARECKA K., 1996 b – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych województwa olszty ńskiego z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska. Gmina Miłomłyn. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BUJAKOWSKA K., PARECKA K., 1996 c – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych województwa olszty ńskiego z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska. Gmina Morąg. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BUJAKOWSKA K., PARECKA K., 1996 d – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych województwa olszty ńskiego z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska. Gmina Ostróda. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CIUK E., PIWOCKI M., 1990 – Mapa złó Ŝ w ęgli brunatnych i perspektyw ich wyst ępowania w Polsce. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. En- vironmental Geology 39 (7): 774–781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA-SZWARC K., 2007 – Mapa osu- wisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w woje- wództwie warmi ńsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

51 GURZ ĘDA, 2010 – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Liksajny I”

w kat. C 1, Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GURZ ĘDA, 2011a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej – uproszczonej rozliczaj ący zasoby zło Ŝa kruszywa naturalnego piasku, piasku ze Ŝwirem „Liksajny” w miejscowo ści Liksajny. Arch. Urz. Marszałk. Olsztyn. GURZ ĘDA, 2011b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Liksajny II”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HOWSAM M., JONES K.,1998 – Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and related compounds . Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137–174. http://www.natura2000.gdos.gov.pl http://www.zabytek.pl Instrukcja opracowania mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 – 2005. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KABZA E., 1977 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych w celu zlokalizo- wania złó Ŝ iłów dla cegielni Emilianów. „Cergeo”, Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KAWULAK, NIE Ć M., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S., red., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony, 1:500 000. AGH, Kra- ków. KOKOCI ŃSKI M., 1994 – Dokumentacja geologiczna uproszczona zło Ŝa kruszywa naturalnego piasku, piasku ze Ŝwirem w miejscowo ści Liksajny w granicach działki ewi- dencyjnej nr 214. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KOKOCI ŃSKI M., ZAPRZELSKA M., 1980 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego (pospółki i piasku) „Przejazd”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KWA ŚNIEWSKA J. 1983 – Czwartorz ędowe surowce w ęglanowe województwa olszty ń- skiego. Przeds. Geol. Warszawa. LIDZBARSKI M., red., 1996 – Dokumentacja hydrogeologiczna głównych zbiorników wód podziemnych nr 209 – Karnicki, nr 210 – Iławski, nr 211 – Samborowski. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

52 LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3–4 p. 363–383. LIRO A., (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej, ECONET-Polska. Wyd. Fund. IUCN-Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A. LIAO B., 2005 – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1–3):153– 166, 2005. LIWSKA H., 1993 – Inwentaryzacja surowców mineralnych na obszarze gminy Iława woj. olszty ńskie. Arch. Urz. Marszałk. w Olsztynie. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31.

MARCINIAK A., 1976 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 zło Ŝa kredy jeziornej w rejonie miejscowo ści Tarda. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARCINIAK, 1983 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych kredy jeziornej w zachodniej cz ęś ci województwa olszty ńskiego. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., red., 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1–4 p 201– 230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw. Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411–428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2–3): 189–209.

53 MOSSAKOWSKI S., 1955 – Dokumentacja geologiczno-technologiczna surowców ilastych cegielni „Emilianów”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MUSZY ŃSKA E., KASPRZYK S., 1992 – Projekt bada ń geologicznych dla udokumentowa-

nia w kat. C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego w rejonie miejscowo ści Bo Ŝę cin. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NOWICKI Z. (red.), 2007 – Mapa obszarów zagro Ŝonych podtopieniami w Polsce. Informa- tor Pa ństwowej Słu Ŝby Hydrogeologicznej. Warszawa.

OLSZEWSKI J., 2001 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Liwa” w Liwie. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa ORŁOWSKI R., 2002a – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000. Arkusz Ostróda. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ORŁOWSKI R., 2002b – Obja śnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000. Arkusz Ostróda. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W. 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 − Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski, t. I – Wody słodkie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa PIKIES, 2009a – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Ostróda. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PIKIES, 2009b – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Ostróda, Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PIWOCKI M., 1970 – Sprawozdanie z poszukiwa ń złó Ŝ w ęgli brunatnych wykonanych w 1968 roku w rejonie Ostróda-Północ. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. POPRAWA P., 2010 – Potencjał wyst ępowania złó Ŝ gazu ziemnego w łupkach dolnego pale- ozoiku w basenie bałtyckim i lubelsko-podlaskim. Prz. Geol. (58) 3: 226. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L.,(2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649–1656

54 RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers. pp. 370. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2007 roku, 2008 – Wo- jewódzki Inspektorat Środowiska, Olsztyn. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2008 roku, 2009 – Wo- jewódzki Inspektorat Środowiska, Olsztyn. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2009 roku, 2010 – Wo- jewódzki Inspektorat Środowiska, Olsztyn. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2010 roku, 2011 – Wo- jewódzki Inspektorat Środowiska, Olsztyn. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101–113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159: 67–86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55, poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r., Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Dziennik Ustaw nr 32, poz. 284, z dnia 1 marca 2004 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 wrze śnia 2008 r.

55 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 13 maja 2009 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych i podziemnych Dziennik Ustaw nr 81, poz. 685 z dnia 2 czerwca 2009 r. Rozporz ądzenie Wojewody Warmi ńsko-Mazurskiego z dnia 3 listopada 2008 r. w sprawie Obszaru Chronionego Krajobrazu Kanału Elbl ąskiego. Dziennik Ustaw Nr 176, poz. 2579. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173–194. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M., (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BOR ŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r (tekst jednolity, z pó źniejszymi zmianami). Dziennik Ustaw Nr 185 poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519–527. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945–950.

56 WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PERROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Reservoirs: Research & Management 9 (1): 75–87. WYRWICKI R., 1961 – Aneks do dokumentacji geologicznej zło Ŝa surowców ceramiki budowlanej cegielni Emilianów, pow. Ostróda. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ZALEWSKA E., 2010 – Koncesje na poszukiwanie i rozpoznawanie złó Ŝ w ęglowodorów w Polsce w tym shale gas i tight gas. Prz. Geol. (58) 3: 213.

ZAPRZELSKI Z., 1996 – Dokumentacja geologiczna – uproszczona w kat. C 1 i C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ornowo”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

ZAPRZELSKI, 2006 – Dodatek nr 1 do dokumentacji uproszczonej w kat. C 1 i C 2 zło Ŝa kru-

szywa naturalnego „Ornowo ” w kat.C 1. Arch. Star. Pow., Ostróda. ZAPRZELSKI, 2010 – Dodatek nr 2 do dokumentacji złoŜa kruszywa naturalnego (piasek ze

Ŝwirem) „Ornowo ” w kat. C1. Arch. Star. Pow., Ostróda. ZEMBRZYCKA D., 1963 – Uzupełnienie aneksu do dokumentacji geologicznej zło Ŝa surow- ców ceramiki budowlanej cegielni Emilianów. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa.