Aardkundig excursiepunt 37

Eduard Koster

Departement Fysische Geografie, Faculteit Geowetenschappen, Universiteit Utrecht,

Heidelberglaan 2, 3584 CS Utrecht

[email protected]

Glaciale tongbekken

van steenwijk

90 GRONDBOOR & HAMER NR 3 - 2010 Algemeen hebben Natuurmonumenten, het Drentse Landschap Afbeelding1.

De NO-ZW georiënteerde stroomdalen van de (o.a, het 100 ha grote Uffelter Binnenveld en het 250 Zwerfstenen van

Tjonger, Linde en Steenwijker Aa zijn in ha landgoed Rheebruggen ter weerszijden van oorsprong grote het geologisch ontstaan door naar het zuidwesten oprukkend de Drentse Hoofdvaartl, Staatsbosbeheer, Ministerie monumentDe Wol-

landijs gedurendede voorlaatste ijstijd, het Saalien. van Defensie en de gemeenteSteenwijkerland terholten, gelegen Alleen ter weerszijden en aan de voorzijde van de gronden in eigendom. tussen de spoorlijn gletschertong in het dal van de SteenwijkerAa zijn Steenwijk-Heeren-

de stuwwallen bewaard gebleven in de vorm van Wat is er te zien veen en de A32na-

5 - 25 Dit de m hoge ruggen. zijn , De zuidelijke begrenzing van het Drentse plateau bij debuurtschap

Bisschopsberg, Steenwijker Kamp, Woldberg en wordt scherp gemarkeerd. Bijvoorbeeld de scherpe Witte Paarden ten

het Eeserveld (Afb. 2). Het de smalle glaciale tongbekken van overgang van langgerekte percelen NW van Steenwijk. één Steenwijk is van de fraaiste voorbeelden in in het veengebied van het Vechtdal en de grote

Nederland terreinvorm die ontstaan de het van een grote blokverkaveling op Steenwijker Kamp en

is door tussen opstuwing van lokaal materiaal door een hoogteverschil beide gebieden is goed te

zien geïsoleerde ijstong. langs de weg van Zuidveen naar Onna. Vanaf de

uitzichttoren de op Woldberg langs de A32 vlakbij

Naam het geologisch monument de Wolterholten heeft

Glaciale uitzicht de tongbekken van Steenwijk. men een prachtig op Steenwijker Kamp

en het tongbekken van Steenwijk. De noordwestzijde

Locatie van het tongbekken wordt gevormd door het grote

Kop van Overijssel en zuidwest . bosgebied van de Woldberg en het aangrenzende

landgoed Eese. De Havelterberg direct ten zuiden

Bereikbaarheid (Afb. 3) van de hunebedden aan de Hunebeddenweg

Het zie Afb. fraai tongbekken van Steenwijk vormt de zuidweste- (locatie 3) biedt een uitzicht op het

lijke begrenzing van het Drentse grondmorene dal van de Steenwijker Aa. De zone Havelterberg

plateau. Het gebiedwordt doorsneden door de - Bisschopsberg - Het Schier - Holtingerzand

- snelweg A32 en de spoorlijn Meppel-Steenwijk- Uffelterzand - Wester en Oosten zand vormt een

Wolvega-Heerenveen. De zuidgrens wordt aaneenschakeling van natuurgebiedenvan grote

gevormd door het Vechtdal, terwijl als noordelijke landschappelijke en archeologische waarde. Direct

begrenzingen het verloop van de hoogtelijnen van ten zuiden hiervan liggen bovendien de goed bewaard

5 m +NAP wordt aangehouden. gebleven, ten dele Vroeg Middeleeuwse escomplexen

van , en Uffelte.

Toegankelijkheid

Het gebied is goed toegankelijk. In het gebied zijn Vanaf het station Steenwijk is een 17 km lange

diverse fiets- wandelroutes wandelroute en uitgezet (zie ANWB/ |nr. S4| langs geologische sporen

VW Fietsgids Drenthe en wandelroutes Steenwijk beschreven. De route is voor een luttel bedrag

WVl. Het geologisch monument De Wolterholten verkrijgbaar via de VW/ANWB Steenwijk

(Afb. 1) tussen de spoorlijn en de A32 (locatie zie (www.kopvanoverijssel.nl, tel. 0521-512010). In het

Afb. 3) is vrij toegankelijk. foldertje is de wandelroute weliswaar gedetailleerd

beschreven, maar er staat niets in over wat waar te

Eigenaar zien is.

Een groot deel van het gebied is particulier eigendom

(o.a. het 750 ha grote landgoed de Eesel; daarnaast

Geogenetische (of aardkundige) Afbeelding2. achtergrond Hoogteligging In de komen ondergrond overwegend grove grind- van de stuwwallen

houdende, fluviatiele zanden voor, zowel van rivieren rondom het van oostelijke herkomst (voorlopers van het Elbe/Weser glacialetong-

systeem), die gerekend worden tot de Formatie van bekken van

Appelscha (voorheen F. v. Enschede), als Rijnafzettingen Steenwijk. Bron: van de Formatie van Urk. In het waterwingebied de Ter Wee, 1962. wordt 30 60 uit Havelterberg op een diepte van a m

3 deze afzettingen jaarlijks ca 5 miljoen m grondwater

opgepompt. Tussen deze rivierafzettingen en de

het wordt echter grondmorenevan Saale-landijs nog

een pakket fijne, over het algemeen goed gesorteerde

zanden aangetroffen. Deze zanden behoren tot de

Formatie van Drachten (voorheen F. v. Eindhoven).

Ze worden toegeschreven aan een mix van

zoals lokaal onder andere de mineralen afzettingsfactoren sneeuwsmeltwater, op grond van zware en grind

afspoeling langs hellingen, en de wind. Lokaal kunnen associaties, dat ze hoofdzakelijk bestaan uit door water

deze vooral daar in afzettingen, waar ze opgestuwde en wind omgewerkt zanden van de fluviatiele formaties

posities voorkomen, diktes bereiken van circa 30 m, van Appelscha en Drachten gedurende de koude,

zoals te zien in de doorsnede door de de Havelterberg en periglaciale omstandigheden aan het begin van Saaie

Woldberg (Afb. 4|. De conclusie lijkt gerechtvaardigd, ijstijd.

GRONDBOOR & HAMER NR 3 - 2010 91 Afbeelding3.

Topografische kaart

van het tongbek-

ken van Steenwijk

met locaties van

de gefotografeerde

excursiepunten;

1 DeWolterholten,

2 Hunebed D53 bij de

Havelterberg,

3 Uffelter Binnenveld,

4 Westeres van Uffelte,

5 Holtingerzand,

6 Steenwijker Kamp.

Bron: Topografische

Dienst Emmen.

Afbeelding4.

Geologische door-

snede van het tong-

bekken van Steen-

wijk. Inhet dal van

de SteenwijkerAa en

op de flanken van

de heuvelruggen

komen, al dan niet

verspeelde, dunne

dekzandpakket-

die in de ten voor,

doorsnede niet zijn

aangegeven.

Bron: Ter Wee, 1983.

is te zien hoe de het Vecht- Tabel 1. bereikt, scherp overgang van

kwarts vuursteen kalksteen dal de is Grindassociaties in kristallijn naar zuidrand van het Drentse plateau (Afb.

ad. a: 8 15 43 - 5). Volgens Ter Wee (19661 hebben we in het Vechtdal eenkeileemprofiel

ad. b: 4-34 7- 18 22-36 maken de 22-34 te met een diep (ijslsmeltwaterdal oftewel op Bisschopsberg.

ad. c: 1 - 33 55 oerstroomdal [Tce-marginal voor het Bron: Ter Wee, 1966. valley’1 gelobde

front van de ijskap. Niettegenstaande het voorkomen van

fluvio-glaciale zanden en fluvio-lacustriene kleien in het

Ter Wee Volgens (1962, 1966, 1983) is het gelobde Vechtdal zijn latere auteurs (zie in Rappol, 19921 tot de

ijsfront gedurende de vierde vergletscheringsfase (de konklusie gekomen dat het Vechtdal primair beschouwd

fase dl het Saalien moet van verantwoordelijk voor de vorming worden als een erosiedalvan de Rijn, dat vervolgens

van de reeks heuvelruggen rondom het tongbekken. Of vooral met jongere Rijnafzettingen (laat Saalien, Eemien,

het dal van de Steenwijker Aa reeds voorgevormd was, Weichselien) is opgevuld. Al deze afzettingen behoren tot

als dal hetzij van een fluvio-periglaciaal bekensysteem de Formatie van Kreftenheye.

van vóór de landijsbedekking, hetzij als smeltwaterdal De heuvelruggen rondom Steenwijk bestaan uit gestuwde

eerdere b of is van vergletscheringsfasen (a, en c), afzettingen van keileem (Formatievan Drentel en zanden

thans niet meer uit te maken. Bovendien wordt de van de Formatie van Drachten. Plaatselijk zijn ook zanden

geschematiseerde vijfdeling in ijsuitbreidingsfasen in van de preglaciale rivierafzettingen (Formatie van Urk)

Nederland,ontwikkeld door Maarleveld en Ter Wee, meegestuwd. In de keileem in dit gebied worden drie

niet als reconstructie meer gangbare aanvaard. typen onderscheiden: a. grijze keileem met veel vuur-

steen en kristallijn gesteente; b. zwart- tot donkergrijze

wordt dat de reeks stuw- keileem met veel vuursteen Tegenwoordig aangenomen zandige en kalksteen; en c.

wallen Coevorden van naar Texel al in een vroeg stadium rode of schollenkeileem (ook wel Voorst-type genoemd)

van de ijsbedekking in Nederland gevormd is, waarna met veel kalksteen (Tab. 1).

het ijsfront oprukte naar midden Nederland waar het

maximale bereikte. Deze fase De die de de zijn uitbreiding vroege van schotlenkeileem, altijd aan bovenzijde van

staat thans bekend als het Gaasterland keileem is ijsbedekking grijze ligt, naar aangenomen wordt neergelegd

stadium. Daar waar de snelweg A32 de Havelterberg tijdens de laatste lokale vergletscheringsfase. Daar

92 - GRONDBOOR & HAMER NR 3 2010 Afbeelding5.

Geologische

doorsnede van de

overgang van het

Drentse plateau,

ter hoogtevan de

Bisschopsberg,

naarhet Vechtdal.

Bron: Ter Wee, 1966.

Afbeelding6.

Hunebed D 53 op

de noordflankvan

de Havelterberg

(het op één na

grootste hunebed

van Nederland),

gelegenlangs de

Hunebeddenweg

nabij de buurt-

schap Het Schier.

waar schollen of lenzen rode keileem ingeschakeld geologisch monument de Wolterholten (Afb. 1, locatie

in de keileem kan ditverklaard worden door zie Afb. 3). zijn grijze Een korte beschrijving van de gesteenten

het heen het is vinden in 159 - en weer bewegen van ijsfront. Tenslotte, te Rappol (1992, pp. 162) 1 . Genard

de relatief geringe hoogtes en gestroomlijnde vormen Gonggrijp (1994) heeft een belangrijke rol gespeeld bij van de heuvelruggen tezamen met de tamelijk ondiep de totstandkoming van dit monument.

gestuwde keileem en zandafzettingen in de stuwwallen

in ieder dat het In wijzen er geval op landijs op zijn weg naar het dal van Steenwijker Aa zelf (Afb. 4) bestaat de

Midden-Nederland het gebied van Steenwijk en omgeving opvulling uit achtereenvolgens afzettingen van (ijs)smelt-

overreden heeft. en lokale ('gedrumliniseerd'l water, kleiige zandige beekafzettingen van

het Eemien en Weichselien afgewisseld door dunne

de de A32 ten noorden die Tijdens aanleg van van inschakelingen van veenlaagjes, op grond van hun

Steenwijk parallel aan de spoorweginsnijding werd pollensamenstelling gedateerd zijn als Eem-veen

in 1987 de de doorsneden. zuidpunt van Woldberg en veen uit de Amersfoort-Brorup interstadialen. De

In de werd dan 15 dik Aa heeft wegdoorsnijding een meer m Steenwijker zich een weg gebaand door de

pakket keileem aangetroffen. Bovendien bleek uit de laagte tussen de Woldberg en de Steenwijker Kamp

aldaar geconstateerde stuwingsverschijnselen dat de mogelijk als een afvoergeul voor (ijs)smeltwater.

ijsdruk inderdaad uit het centrum van het tongbekken Praktisch het gehele gebied, zowel de dalen als de

van Steenwijk door een lokale gletschertong was flanken van de heuvelruggen zijn vervolgens bedekt

De is dus het uitgeoefend. Woldberg resultaat van geraakt met een deken van oudere en jongere

laterale de loodrecht staande dekzanden ijsdruk, terwijl daarop (niet aangegeven in Afb. 4). Tenslotte werd

restant Steenwijker Kamp het is van frontale stuwing.

Sleurverschijnselen aan de bovenzijde van de keileem

bovendien door het wijzen op een overrijdingsfase 1 Op internet is informatie te vinden op http://www.

landijs na de stuwing. Door zwerfsteenspecialisten aardkundigewaarden.nl/digitaalzwerfstenenmuseum/

is selectie de keien die de een gemaaktvan grote bij gesteentetuinen/tuinen.php?tuin_ID=94.Hier staat ook een

wegdoorsnijdingzijn gevonden; vlak langs de snelweg duidelijke verwijzing naar onderandere een te downloaden

stenen in zijn de vervolgens bijeengebracht een gesteentelijst op www.knnv.nl/noordwesthoek.

GRONDBOOR & HAMER NR 3-2010 93 onder invloed van de stijging van het grondwaterin Trechterbekercultuur (3400 - 2900 v. Chr.1. Van de

de loop van het Holoceen een veenpakket gevormd Trechterbekercultuur zijn veel nederzettingen bekend in

in de beekdalen. Nabij de stroomgeulen vormde zich Drenthe die getuigen van een flinke bevolkingstoename.

eutroof niveaus vormde de noordflank de riet-zeggeveen, op wat hogere Op van Havelterberg ter weerszijden

zich mesotroof elzenbroekveen, terwijl de oligotrofe van de Hunebeddenweg liggen twee na de Tweede

heide-mosvenen bijna geheel door latere ontginning Wereldoorlog mooi gereconstrueerde hunebedden ID53

verdwenen zijn. Oligotroof veen komt incidenteel nog en D54). In de oorlog zijn deze hunebedden namelijk

in niet het feit dat in de voor uitgegraven pingoruïnes (dobben); nabij begraven vanwege ze weg lagen bij

Willemsoord en De Pol ten NW van de Woldberg komen de aanleg van een militair vliegveld (Fliegerhorstl door

enkele dobben de Duitsers. Uit de Brons- - nog perfect cirkelvormige voor. en Ijzertijd (2000 0 v. Chr.)

zijn grafheuvels en urnenvelden gevonden; zo zijn er

Cultuurhistorische uit de bekend uit de achtergrond rijke grafvondsten vroege ijzertijd

Het gebied rondom Steenwijk is al heel vroeg bewoond Bisschopsberg bij Havelte en nabij .

geweest. De oudst-bekende vondsten zijn jong-

palaeolithisch, zij stammen uit de Vroege Dryas tijd. In het fraaie wandelgebied het Uffelter Binnenveld

Bewoningssporen en vuursteenartefacten van de (locatie zie Afb. 31, ook wel Schipperskamp genaamd, ligt

(circa Hamburger- en Federmesserculturen 12.700 een in de archeologie en oude volksverhalen beroemd

- 11.700 11.700 - 10.700 BP) in het het resp. zijn gevonden gewordenBronstijd-grafheuvel Eupenbarchien

Holtingerzand nabij Havelte en in Uffelte. Vuurstenen of Spoekbarchien. In dit stuifzandgebiedje komen

werktuigen en brandhaarden van mesolithische ook enkele prachtige vennen voor alwaar het

ouderdom in het de zijn veelvuldig aangetroffen gebied, oppervlaktewater stagneert op ondiep liggende

de in maar meest het oog springende restanten keileem in de ondergrond (Afb. 7). In weer een

de hunebedden latere treden de van prehistorie zijn natuurlijk bewoningsfase esdorpen op

nabij Havelte (Afb. 6) en Dieven uit de neolithische met hun kenmerkende centrale brink en de door

Afbeelding7.

Ven in het Uffelter

Binnenveld oftewel

de Schipperskamp

nabij Havelte.

Afbeelding8.

De grote Westeres

van Uffelte, die tot

5 m boven de

omgevinguitsteekt.

94 GRONDBOOR & HAMER NR 3 - 2010 plaggenbemesting geleidelijk opgehoogde es- of oude Rappol, M. (red.), 1992. In de bodem van Drenthe. bouwlandgronden daar omheen. Fraaie voorbeelden Geologische gids met excursies. Lingua Terrae, hiervan zijn nog te zien bij de esdorpen Havelte en Uffelte Amsterdam.

(Afb. 8, locatie zie Afb. 3). De weide- en hooilanden Ter Wee, M.W., 1962. The Saalian Glaciation in the

(madelanden)treffen we aan in de beekdalen. De Netherlands. Meded. Geologische Stichting NS

veel heidevelden 57 - 77. oorspronkelijk uitgestrektere zijn 15, pp. lokaal in verstuiving geraakt vooral door intensieve Ter Wee, M.W., 1966. Toelichting bij de geologische betreding en begrazing, afbranden en afplaggen sinds de kaart 1:50.000 Blad Steenwijk Oost (16 0|.

Late-Middeleeuwen. Grotendeels beboste stuifzanden Geologische Dienst, Haarlem. komen voor in een krans rondom de es van Uffelte in het Ter Wee, M.W., 1983. The Saalian Glaciation in the

Uffelterzand, Holtingerzand (Afb. 9, locatie zie Afb. 3), northern Netherlands. In: J. Ehlers led.)

Westerzand en Oosterzand, het de Glacial in North-West en Kamperzand op deposits Europe, pp.

Havelterberg. Enkele stuifzandterreinen zijn echter niet 605 - 612. Balkema, Rotterdam.

omdat steeds als militair oefen- of toegankelijk ze nog Verbers, A., Tuin, J. van der & Piek, H., 2003. opslagterrein in gebruik zijn. Landschappelijke waarden in de knel.

Stadsuitbreiding bedreigt Steenwijker Kamp. ‘waarden’ de De mei 22 - 26. van Steenwijker Kamp Geografie 2003, pp.

Niettegenstaande de evidente landschappelijke en

(Afb. aardkundige waarden van de Steenwijker Kamp Afbeelding9. 10) is de al in het voormalige gemeenteSteenwijk jaar Stuifzand- 2000 akkoord gegaan met een bebouwingsplan lomvang gebied van het

ca 500 woningen) voor het westelijk gedeelte van de Holtingerzand. kamp tussen Steenwijk en Zuidveen (Verbers et al.,

2003). Sinds die tijd wordt een verbeten strijd gevoerd tussen de gemeentelijke en provinciale overheden en belangenorganisaties en lokale bewoners (o.a. verenigd in de Stichting Behoud de Kamp).

2008 In is de provinciale goedkeuringvan het bestem- mingsplan Steenwijk de Schans vernietigd door de Raad

van State. Dit besluit is een gevolg van het feit dat naar haar oordeel eenpassende beoordeling van de effecten

het de in van bebouwingsplan op waterhuishouding

de omgeving ontbrak. Het ziet er overigens naar uit

dat de gemeente het er niet bij laat zitten; volgens

verwachting zal de gemeente in 2010 met een aangepast bestemmingsplan komen waardoor de discussie wel

of niet bebouwing op deze plaats ongetwijfeld weer zal oplaaien.

LITERATUUR

Gonggrijp, G.P., 1994. Two geotogical monuments in the

Netherlands: De Zandkoele and Wolterholten.

In: 0'Halloran, D. et al. (eds.) Geological

and 323 - 328. Landscape Conservation, pp.

Geological Society, London.

Afbeelding10.

Uitzicht op de

Steenwijker kamp

vanaf de weg Onna-

Zuidveen, de toren

van de Grote ofSt.

Clemenskerk van

Steenwijk steekt

net boven de akkers

uit.

GRONDBOOR & HAMER NR 3 - 2010 95