Aardkundig excursiepunt 37
Eduard Koster
Departement Fysische Geografie, Faculteit Geowetenschappen, Universiteit Utrecht,
Heidelberglaan 2, 3584 CS Utrecht
Glaciale tongbekken
van steenwijk
90 GRONDBOOR & HAMER NR 3 - 2010 Algemeen hebben Natuurmonumenten, het Drentse Landschap Afbeelding1.
De NO-ZW georiënteerde stroomdalen van de (o.a, het 100 ha grote Uffelter Binnenveld en het 250 Zwerfstenen van
Tjonger, Linde en Steenwijker Aa zijn in ha landgoed Rheebruggen ter weerszijden van oorsprong grote het geologisch ontstaan door naar het zuidwesten oprukkend de Drentse Hoofdvaartl, Staatsbosbeheer, Ministerie monumentDe Wol-
landijs gedurendede voorlaatste ijstijd, het Saalien. van Defensie en de gemeenteSteenwijkerland terholten, gelegen Alleen ter weerszijden en aan de voorzijde van de gronden in eigendom. tussen de spoorlijn gletschertong in het dal van de SteenwijkerAa zijn Steenwijk-Heeren-
de stuwwallen bewaard gebleven in de vorm van Wat is er te zien veen en de A32na-
5 - 25 Dit de m hoge ruggen. zijn Havelterberg, De zuidelijke begrenzing van het Drentse plateau bij debuurtschap
Bisschopsberg, Steenwijker Kamp, Woldberg en wordt scherp gemarkeerd. Bijvoorbeeld de scherpe Witte Paarden ten
het Eeserveld (Afb. 2). Het de smalle glaciale tongbekken van overgang van langgerekte percelen NW van Steenwijk. één Steenwijk is van de fraaiste voorbeelden in in het veengebied van het Vechtdal en de grote
Nederland terreinvorm die ontstaan de het van een grote blokverkaveling op Steenwijker Kamp en
is door tussen opstuwing van lokaal materiaal door een hoogteverschil beide gebieden is goed te
zien geïsoleerde ijstong. langs de weg van Zuidveen naar Onna. Vanaf de
uitzichttoren de op Woldberg langs de A32 vlakbij
Naam het geologisch monument de Wolterholten heeft
Glaciale uitzicht de tongbekken van Steenwijk. men een prachtig op Steenwijker Kamp
en het tongbekken van Steenwijk. De noordwestzijde
Locatie van het tongbekken wordt gevormd door het grote
Kop van Overijssel en zuidwest Drenthe. bosgebied van de Woldberg en het aangrenzende
landgoed Eese. De Havelterberg direct ten zuiden
Bereikbaarheid (Afb. 3) van de hunebedden aan de Hunebeddenweg
Het zie Afb. fraai tongbekken van Steenwijk vormt de zuidweste- (locatie 3) biedt een uitzicht op het
lijke begrenzing van het Drentse grondmorene dal van de Steenwijker Aa. De zone Havelterberg
plateau. Het gebiedwordt doorsneden door de - Bisschopsberg - Het Schier - Holtingerzand
- snelweg A32 en de spoorlijn Meppel-Steenwijk- Uffelterzand - Wester en Oosten zand vormt een
Wolvega-Heerenveen. De zuidgrens wordt aaneenschakeling van natuurgebiedenvan grote
gevormd door het Vechtdal, terwijl als noordelijke landschappelijke en archeologische waarde. Direct
begrenzingen het verloop van de hoogtelijnen van ten zuiden hiervan liggen bovendien de goed bewaard
5 m +NAP wordt aangehouden. gebleven, ten dele Vroeg Middeleeuwse escomplexen
Toegankelijkheid
Het gebied is goed toegankelijk. In het gebied zijn Vanaf het station Steenwijk is een 17 km lange
diverse fiets- wandelroutes wandelroute en uitgezet (zie ANWB/ |nr. S4| langs geologische sporen
VW Fietsgids Drenthe en wandelroutes Steenwijk beschreven. De route is voor een luttel bedrag
WVl. Het geologisch monument De Wolterholten verkrijgbaar via de VW/ANWB Steenwijk
(Afb. 1) tussen de spoorlijn en de A32 (locatie zie (www.kopvanoverijssel.nl, tel. 0521-512010). In het
Afb. 3) is vrij toegankelijk. foldertje is de wandelroute weliswaar gedetailleerd
beschreven, maar er staat niets in over wat waar te
Eigenaar zien is.
Een groot deel van het gebied is particulier eigendom
(o.a. het 750 ha grote landgoed de Eesel; daarnaast
Geogenetische (of aardkundige) Afbeelding2. achtergrond Hoogteligging In de komen ondergrond overwegend grove grind- van de stuwwallen
houdende, fluviatiele zanden voor, zowel van rivieren rondom het van oostelijke herkomst (voorlopers van het Elbe/Weser glacialetong-
systeem), die gerekend worden tot de Formatie van bekken van
Appelscha (voorheen F. v. Enschede), als Rijnafzettingen Steenwijk. Bron: van de Formatie van Urk. In het waterwingebied de Ter Wee, 1962. wordt 30 60 uit Havelterberg op een diepte van a m
3 deze afzettingen jaarlijks ca 5 miljoen m grondwater
opgepompt. Tussen deze rivierafzettingen en de
het wordt echter grondmorenevan Saale-landijs nog
een pakket fijne, over het algemeen goed gesorteerde
zanden aangetroffen. Deze zanden behoren tot de
Formatie van Drachten (voorheen F. v. Eindhoven).
Ze worden toegeschreven aan een mix van
zoals lokaal onder andere de mineralen afzettingsfactoren sneeuwsmeltwater, op grond van zware en grind
afspoeling langs hellingen, en de wind. Lokaal kunnen associaties, dat ze hoofdzakelijk bestaan uit door water
deze vooral daar in afzettingen, waar ze opgestuwde en wind omgewerkt zanden van de fluviatiele formaties
posities voorkomen, diktes bereiken van circa 30 m, van Appelscha en Drachten gedurende de koude,
zoals te zien in de doorsnede door de de Havelterberg en periglaciale omstandigheden aan het begin van Saaie
Woldberg (Afb. 4|. De conclusie lijkt gerechtvaardigd, ijstijd.
GRONDBOOR & HAMER NR 3 - 2010 91 Afbeelding3.
Topografische kaart
van het tongbek-
ken van Steenwijk
met locaties van
de gefotografeerde
excursiepunten;
1 DeWolterholten,
2 Hunebed D53 bij de
Havelterberg,
3 Uffelter Binnenveld,
4 Westeres van Uffelte,
5 Holtingerzand,
6 Steenwijker Kamp.
Bron: Topografische
Dienst Emmen.
Afbeelding4.
Geologische door-
snede van het tong-
bekken van Steen-
wijk. Inhet dal van
de SteenwijkerAa en
op de flanken van
de heuvelruggen
komen, al dan niet
verspeelde, dunne
dekzandpakket-
die in de ten voor,
doorsnede niet zijn
aangegeven.
Bron: Ter Wee, 1983.
is te zien hoe de het Vecht- Tabel 1. bereikt, scherp overgang van
kwarts vuursteen kalksteen dal de is Grindassociaties in kristallijn naar zuidrand van het Drentse plateau (Afb.
ad. a: 8 15 43 - 5). Volgens Ter Wee (19661 hebben we in het Vechtdal eenkeileemprofiel
ad. b: 4-34 7- 18 22-36 maken de 22-34 te met een diep (ijslsmeltwaterdal oftewel op Bisschopsberg.
ad. c: 1 - 33 55 oerstroomdal [Tce-marginal voor het Bron: Ter Wee, 1966. valley’1 gelobde
front van de ijskap. Niettegenstaande het voorkomen van
fluvio-glaciale zanden en fluvio-lacustriene kleien in het
Ter Wee Volgens (1962, 1966, 1983) is het gelobde Vechtdal zijn latere auteurs (zie in Rappol, 19921 tot de
ijsfront gedurende de vierde vergletscheringsfase (de konklusie gekomen dat het Vechtdal primair beschouwd
fase dl het Saalien moet van verantwoordelijk voor de vorming worden als een erosiedalvan de Rijn, dat vervolgens
van de reeks heuvelruggen rondom het tongbekken. Of vooral met jongere Rijnafzettingen (laat Saalien, Eemien,
het dal van de Steenwijker Aa reeds voorgevormd was, Weichselien) is opgevuld. Al deze afzettingen behoren tot
als dal hetzij van een fluvio-periglaciaal bekensysteem de Formatie van Kreftenheye.
van vóór de landijsbedekking, hetzij als smeltwaterdal De heuvelruggen rondom Steenwijk bestaan uit gestuwde
eerdere b of is van vergletscheringsfasen (a, en c), afzettingen van keileem (Formatievan Drentel en zanden
thans niet meer uit te maken. Bovendien wordt de van de Formatie van Drachten. Plaatselijk zijn ook zanden
geschematiseerde vijfdeling in ijsuitbreidingsfasen in van de preglaciale rivierafzettingen (Formatie van Urk)
Nederland,ontwikkeld door Maarleveld en Ter Wee, meegestuwd. In de keileem in dit gebied worden drie
niet als reconstructie meer gangbare aanvaard. typen onderscheiden: a. grijze keileem met veel vuur-
steen en kristallijn gesteente; b. zwart- tot donkergrijze
wordt dat de reeks stuw- keileem met veel vuursteen Tegenwoordig aangenomen zandige en kalksteen; en c.
wallen Coevorden van naar Texel al in een vroeg stadium rode of schollenkeileem (ook wel Voorst-type genoemd)
van de ijsbedekking in Nederland gevormd is, waarna met veel kalksteen (Tab. 1).
het ijsfront oprukte naar midden Nederland waar het
maximale bereikte. Deze fase De die de de zijn uitbreiding vroege van schotlenkeileem, altijd aan bovenzijde van
staat thans bekend als het Gaasterland keileem is ijsbedekking grijze ligt, naar aangenomen wordt neergelegd
stadium. Daar waar de snelweg A32 de Havelterberg tijdens de laatste lokale vergletscheringsfase. Daar
92 - GRONDBOOR & HAMER NR 3 2010 Afbeelding5.
Geologische
doorsnede van de
overgang van het
Drentse plateau,
ter hoogtevan de
Bisschopsberg,
naarhet Vechtdal.
Bron: Ter Wee, 1966.
Afbeelding6.
Hunebed D 53 op
de noordflankvan
de Havelterberg
(het op één na
grootste hunebed
van Nederland),
gelegenlangs de
Hunebeddenweg
nabij de buurt-
schap Het Schier.
waar schollen of lenzen rode keileem ingeschakeld geologisch monument de Wolterholten (Afb. 1, locatie
in de keileem kan ditverklaard worden door zie Afb. 3). zijn grijze Een korte beschrijving van de gesteenten
het heen het is vinden in 159 - en weer bewegen van ijsfront. Tenslotte, te Rappol (1992, pp. 162) 1 . Genard
de relatief geringe hoogtes en gestroomlijnde vormen Gonggrijp (1994) heeft een belangrijke rol gespeeld bij van de heuvelruggen tezamen met de tamelijk ondiep de totstandkoming van dit monument.
gestuwde keileem en zandafzettingen in de stuwwallen
in ieder dat het In wijzen er geval op landijs op zijn weg naar het dal van Steenwijker Aa zelf (Afb. 4) bestaat de
Midden-Nederland het gebied van Steenwijk en omgeving opvulling uit achtereenvolgens afzettingen van (ijs)smelt-
overreden heeft. en lokale ('gedrumliniseerd'l water, kleiige zandige beekafzettingen van
het Eemien en Weichselien afgewisseld door dunne
de de A32 ten noorden die Tijdens aanleg van van inschakelingen van veenlaagjes, op grond van hun
Steenwijk parallel aan de spoorweginsnijding werd pollensamenstelling gedateerd zijn als Eem-veen
in 1987 de de doorsneden. zuidpunt van Woldberg en veen uit de Amersfoort-Brorup interstadialen. De
In de werd dan 15 dik Aa heeft wegdoorsnijding een meer m Steenwijker zich een weg gebaand door de
pakket keileem aangetroffen. Bovendien bleek uit de laagte tussen de Woldberg en de Steenwijker Kamp
aldaar geconstateerde stuwingsverschijnselen dat de mogelijk als een afvoergeul voor (ijs)smeltwater.
ijsdruk inderdaad uit het centrum van het tongbekken Praktisch het gehele gebied, zowel de dalen als de
van Steenwijk door een lokale gletschertong was flanken van de heuvelruggen zijn vervolgens bedekt
De is dus het uitgeoefend. Woldberg resultaat van geraakt met een deken van oudere en jongere
laterale de loodrecht staande dekzanden ijsdruk, terwijl daarop (niet aangegeven in Afb. 4). Tenslotte werd
restant Steenwijker Kamp het is van frontale stuwing.
Sleurverschijnselen aan de bovenzijde van de keileem
bovendien door het wijzen op een overrijdingsfase 1 Op internet is informatie te vinden op http://www.
landijs na de stuwing. Door zwerfsteenspecialisten aardkundigewaarden.nl/digitaalzwerfstenenmuseum/
is selectie de keien die de een gemaaktvan grote bij gesteentetuinen/tuinen.php?tuin_ID=94.Hier staat ook een
wegdoorsnijdingzijn gevonden; vlak langs de snelweg duidelijke verwijzing naar onderandere een te downloaden
stenen in zijn de vervolgens bijeengebracht een gesteentelijst op www.knnv.nl/noordwesthoek.
GRONDBOOR & HAMER NR 3-2010 93 onder invloed van de stijging van het grondwaterin Trechterbekercultuur (3400 - 2900 v. Chr.1. Van de
de loop van het Holoceen een veenpakket gevormd Trechterbekercultuur zijn veel nederzettingen bekend in
in de beekdalen. Nabij de stroomgeulen vormde zich Drenthe die getuigen van een flinke bevolkingstoename.
eutroof niveaus vormde de noordflank de riet-zeggeveen, op wat hogere Op van Havelterberg ter weerszijden
zich mesotroof elzenbroekveen, terwijl de oligotrofe van de Hunebeddenweg liggen twee na de Tweede
heide-mosvenen bijna geheel door latere ontginning Wereldoorlog mooi gereconstrueerde hunebedden ID53
verdwenen zijn. Oligotroof veen komt incidenteel nog en D54). In de oorlog zijn deze hunebedden namelijk
in niet het feit dat in de voor uitgegraven pingoruïnes (dobben); nabij begraven vanwege ze weg lagen bij
Willemsoord en De Pol ten NW van de Woldberg komen de aanleg van een militair vliegveld (Fliegerhorstl door
enkele dobben de Duitsers. Uit de Brons- - nog perfect cirkelvormige voor. en Ijzertijd (2000 0 v. Chr.)
zijn grafheuvels en urnenvelden gevonden; zo zijn er
Cultuurhistorische uit de bekend uit de achtergrond rijke grafvondsten vroege ijzertijd
Het gebied rondom Steenwijk is al heel vroeg bewoond Bisschopsberg bij Havelte en nabij Vledder.
geweest. De oudst-bekende vondsten zijn jong-
palaeolithisch, zij stammen uit de Vroege Dryas tijd. In het fraaie wandelgebied het Uffelter Binnenveld
Bewoningssporen en vuursteenartefacten van de (locatie zie Afb. 31, ook wel Schipperskamp genaamd, ligt
(circa Hamburger- en Federmesserculturen 12.700 een in de archeologie en oude volksverhalen beroemd
- 11.700 11.700 - 10.700 BP) in het het resp. zijn gevonden gewordenBronstijd-grafheuvel Eupenbarchien
Holtingerzand nabij Havelte en in Uffelte. Vuurstenen of Spoekbarchien. In dit stuifzandgebiedje komen
werktuigen en brandhaarden van mesolithische ook enkele prachtige vennen voor alwaar het
ouderdom in het de zijn veelvuldig aangetroffen gebied, oppervlaktewater stagneert op ondiep liggende
de in maar meest het oog springende restanten keileem in de ondergrond (Afb. 7). In weer een
de hunebedden latere treden de van prehistorie zijn natuurlijk bewoningsfase esdorpen op
nabij Havelte (Afb. 6) en Dieven uit de neolithische met hun kenmerkende centrale brink en de door
Afbeelding7.
Ven in het Uffelter
Binnenveld oftewel
de Schipperskamp
nabij Havelte.
Afbeelding8.
De grote Westeres
van Uffelte, die tot
5 m boven de
omgevinguitsteekt.
94 GRONDBOOR & HAMER NR 3 - 2010 plaggenbemesting geleidelijk opgehoogde es- of oude Rappol, M. (red.), 1992. In de bodem van Drenthe. bouwlandgronden daar omheen. Fraaie voorbeelden Geologische gids met excursies. Lingua Terrae, hiervan zijn nog te zien bij de esdorpen Havelte en Uffelte Amsterdam.
(Afb. 8, locatie zie Afb. 3). De weide- en hooilanden Ter Wee, M.W., 1962. The Saalian Glaciation in the
(madelanden)treffen we aan in de beekdalen. De Netherlands. Meded. Geologische Stichting NS
veel heidevelden 57 - 77. oorspronkelijk uitgestrektere zijn 15, pp. lokaal in verstuiving geraakt vooral door intensieve Ter Wee, M.W., 1966. Toelichting bij de geologische betreding en begrazing, afbranden en afplaggen sinds de kaart 1:50.000 Blad Steenwijk Oost (16 0|.
Late-Middeleeuwen. Grotendeels beboste stuifzanden Geologische Dienst, Haarlem. komen voor in een krans rondom de es van Uffelte in het Ter Wee, M.W., 1983. The Saalian Glaciation in the
Uffelterzand, Holtingerzand (Afb. 9, locatie zie Afb. 3), northern Netherlands. In: J. Ehlers led.)
Westerzand en Oosterzand, het de Glacial in North-West en Kamperzand op deposits Europe, pp.
Havelterberg. Enkele stuifzandterreinen zijn echter niet 605 - 612. Balkema, Rotterdam.
omdat steeds als militair oefen- of toegankelijk ze nog Verbers, A., Tuin, J. van der & Piek, H., 2003. opslagterrein in gebruik zijn. Landschappelijke waarden in de knel.
Stadsuitbreiding bedreigt Steenwijker Kamp. ‘waarden’ de De mei 22 - 26. van Steenwijker Kamp Geografie 2003, pp.
Niettegenstaande de evidente landschappelijke en
(Afb. aardkundige waarden van de Steenwijker Kamp Afbeelding9. 10) is de al in het voormalige gemeenteSteenwijk jaar Stuifzand- 2000 akkoord gegaan met een bebouwingsplan lomvang gebied van het
ca 500 woningen) voor het westelijk gedeelte van de Holtingerzand. kamp tussen Steenwijk en Zuidveen (Verbers et al.,
2003). Sinds die tijd wordt een verbeten strijd gevoerd tussen de gemeentelijke en provinciale overheden en belangenorganisaties en lokale bewoners (o.a. verenigd in de Stichting Behoud de Kamp).
2008 In is de provinciale goedkeuringvan het bestem- mingsplan Steenwijk de Schans vernietigd door de Raad
van State. Dit besluit is een gevolg van het feit dat naar haar oordeel eenpassende beoordeling van de effecten
het de in van bebouwingsplan op waterhuishouding
de omgeving ontbrak. Het ziet er overigens naar uit
dat de gemeente het er niet bij laat zitten; volgens
verwachting zal de gemeente in 2010 met een aangepast bestemmingsplan komen waardoor de discussie wel
of niet bebouwing op deze plaats ongetwijfeld weer zal oplaaien.
LITERATUUR
Gonggrijp, G.P., 1994. Two geotogical monuments in the
Netherlands: De Zandkoele and Wolterholten.
In: 0'Halloran, D. et al. (eds.) Geological
and 323 - 328. Landscape Conservation, pp.
Geological Society, London.
Afbeelding10.
Uitzicht op de
Steenwijker kamp
vanaf de weg Onna-
Zuidveen, de toren
van de Grote ofSt.
Clemenskerk van
Steenwijk steekt
net boven de akkers
uit.
GRONDBOOR & HAMER NR 3 - 2010 95