Aardkundig excursiepunt 37 Eduard Koster Departement Fysische Geografie, Faculteit Geowetenschappen, Universiteit Utrecht, Heidelberglaan 2, 3584 CS Utrecht [email protected] Glaciale tongbekken van steenwijk 90 GRONDBOOR & HAMER NR 3 - 2010 Algemeen hebben Natuurmonumenten, het Drentse Landschap Afbeelding1. De NO-ZW georiënteerde stroomdalen van de (o.a, het 100 ha grote Uffelter Binnenveld en het 250 Zwerfstenen van Tjonger, Linde en Steenwijker Aa zijn in ha landgoed Rheebruggen ter weerszijden van oorsprong grote het geologisch ontstaan door naar het zuidwesten oprukkend de Drentse Hoofdvaartl, Staatsbosbeheer, Ministerie monumentDe Wol- landijs gedurendede voorlaatste ijstijd, het Saalien. van Defensie en de gemeenteSteenwijkerland terholten, gelegen Alleen ter weerszijden en aan de voorzijde van de gronden in eigendom. tussen de spoorlijn gletschertong in het dal van de SteenwijkerAa zijn Steenwijk-Heeren- de stuwwallen bewaard gebleven in de vorm van Wat is er te zien veen en de A32na- 5 - 25 Dit de m hoge ruggen. zijn Havelterberg, De zuidelijke begrenzing van het Drentse plateau bij debuurtschap Bisschopsberg, Steenwijker Kamp, Woldberg en wordt scherp gemarkeerd. Bijvoorbeeld de scherpe Witte Paarden ten het Eeserveld (Afb. 2). Het de smalle glaciale tongbekken van overgang van langgerekte percelen NW van Steenwijk. één Steenwijk is van de fraaiste voorbeelden in in het veengebied van het Vechtdal en de grote Nederland terreinvorm die ontstaan de het van een grote blokverkaveling op Steenwijker Kamp en is door tussen opstuwing van lokaal materiaal door een hoogteverschil beide gebieden is goed te zien geïsoleerde ijstong. langs de weg van Zuidveen naar Onna. Vanaf de uitzichttoren de op Woldberg langs de A32 vlakbij Naam het geologisch monument de Wolterholten heeft Glaciale uitzicht de tongbekken van Steenwijk. men een prachtig op Steenwijker Kamp en het tongbekken van Steenwijk. De noordwestzijde Locatie van het tongbekken wordt gevormd door het grote Kop van Overijssel en zuidwest Drenthe. bosgebied van de Woldberg en het aangrenzende landgoed Eese. De Havelterberg direct ten zuiden Bereikbaarheid (Afb. 3) van de hunebedden aan de Hunebeddenweg Het zie Afb. fraai tongbekken van Steenwijk vormt de zuidweste- (locatie 3) biedt een uitzicht op het lijke begrenzing van het Drentse grondmorene dal van de Steenwijker Aa. De zone Havelterberg plateau. Het gebiedwordt doorsneden door de - Bisschopsberg - Het Schier - Holtingerzand - snelweg A32 en de spoorlijn Meppel-Steenwijk- Uffelterzand - Wester en Oosten zand vormt een Wolvega-Heerenveen. De zuidgrens wordt aaneenschakeling van natuurgebiedenvan grote gevormd door het Vechtdal, terwijl als noordelijke landschappelijke en archeologische waarde. Direct begrenzingen het verloop van de hoogtelijnen van ten zuiden hiervan liggen bovendien de goed bewaard 5 m +NAP wordt aangehouden. gebleven, ten dele Vroeg Middeleeuwse escomplexen van Darp, Havelte en Uffelte. Toegankelijkheid Het gebied is goed toegankelijk. In het gebied zijn Vanaf het station Steenwijk is een 17 km lange diverse fiets- wandelroutes wandelroute en uitgezet (zie ANWB/ |nr. S4| langs geologische sporen VW Fietsgids Drenthe en wandelroutes Steenwijk beschreven. De route is voor een luttel bedrag WVl. Het geologisch monument De Wolterholten verkrijgbaar via de VW/ANWB Steenwijk (Afb. 1) tussen de spoorlijn en de A32 (locatie zie (www.kopvanoverijssel.nl, tel. 0521-512010). In het Afb. 3) is vrij toegankelijk. foldertje is de wandelroute weliswaar gedetailleerd beschreven, maar er staat niets in over wat waar te Eigenaar zien is. Een groot deel van het gebied is particulier eigendom (o.a. het 750 ha grote landgoed de Eesel; daarnaast Geogenetische (of aardkundige) Afbeelding2. achtergrond Hoogteligging In de komen ondergrond overwegend grove grind- van de stuwwallen houdende, fluviatiele zanden voor, zowel van rivieren rondom het van oostelijke herkomst (voorlopers van het Elbe/Weser glacialetong- systeem), die gerekend worden tot de Formatie van bekken van Appelscha (voorheen F. v. Enschede), als Rijnafzettingen Steenwijk. Bron: van de Formatie van Urk. In het waterwingebied de Ter Wee, 1962. wordt 30 60 uit Havelterberg op een diepte van a m 3 deze afzettingen jaarlijks ca 5 miljoen m grondwater opgepompt. Tussen deze rivierafzettingen en de het wordt echter grondmorenevan Saale-landijs nog een pakket fijne, over het algemeen goed gesorteerde zanden aangetroffen. Deze zanden behoren tot de Formatie van Drachten (voorheen F. v. Eindhoven). Ze worden toegeschreven aan een mix van zoals lokaal onder andere de mineralen afzettingsfactoren sneeuwsmeltwater, op grond van zware en grind afspoeling langs hellingen, en de wind. Lokaal kunnen associaties, dat ze hoofdzakelijk bestaan uit door water deze vooral daar in afzettingen, waar ze opgestuwde en wind omgewerkt zanden van de fluviatiele formaties posities voorkomen, diktes bereiken van circa 30 m, van Appelscha en Drachten gedurende de koude, zoals te zien in de doorsnede door de de Havelterberg en periglaciale omstandigheden aan het begin van Saaie Woldberg (Afb. 4|. De conclusie lijkt gerechtvaardigd, ijstijd. GRONDBOOR & HAMER NR 3 - 2010 91 Afbeelding3. Topografische kaart van het tongbek- ken van Steenwijk met locaties van de gefotografeerde excursiepunten; 1 DeWolterholten, 2 Hunebed D53 bij de Havelterberg, 3 Uffelter Binnenveld, 4 Westeres van Uffelte, 5 Holtingerzand, 6 Steenwijker Kamp. Bron: Topografische Dienst Emmen. Afbeelding4. Geologische door- snede van het tong- bekken van Steen- wijk. Inhet dal van de SteenwijkerAa en op de flanken van de heuvelruggen komen, al dan niet verspeelde, dunne dekzandpakket- die in de ten voor, doorsnede niet zijn aangegeven. Bron: Ter Wee, 1983. is te zien hoe de het Vecht- Tabel 1. bereikt, scherp overgang van kwarts vuursteen kalksteen dal de is Grindassociaties in kristallijn naar zuidrand van het Drentse plateau (Afb. ad. a: 8 15 43 - 5). Volgens Ter Wee (19661 hebben we in het Vechtdal eenkeileemprofiel ad. b: 4-34 7- 18 22-36 maken de 22-34 te met een diep (ijslsmeltwaterdal oftewel op Bisschopsberg. ad. c: 1 - 33 55 oerstroomdal [Tce-marginal voor het Bron: Ter Wee, 1966. valley’1 gelobde front van de ijskap. Niettegenstaande het voorkomen van fluvio-glaciale zanden en fluvio-lacustriene kleien in het Ter Wee Volgens (1962, 1966, 1983) is het gelobde Vechtdal zijn latere auteurs (zie in Rappol, 19921 tot de ijsfront gedurende de vierde vergletscheringsfase (de konklusie gekomen dat het Vechtdal primair beschouwd fase dl het Saalien moet van verantwoordelijk voor de vorming worden als een erosiedalvan de Rijn, dat vervolgens van de reeks heuvelruggen rondom het tongbekken. Of vooral met jongere Rijnafzettingen (laat Saalien, Eemien, het dal van de Steenwijker Aa reeds voorgevormd was, Weichselien) is opgevuld. Al deze afzettingen behoren tot als dal hetzij van een fluvio-periglaciaal bekensysteem de Formatie van Kreftenheye. van vóór de landijsbedekking, hetzij als smeltwaterdal De heuvelruggen rondom Steenwijk bestaan uit gestuwde eerdere b of is van vergletscheringsfasen (a, en c), afzettingen van keileem (Formatievan Drentel en zanden thans niet meer uit te maken. Bovendien wordt de van de Formatie van Drachten. Plaatselijk zijn ook zanden geschematiseerde vijfdeling in ijsuitbreidingsfasen in van de preglaciale rivierafzettingen (Formatie van Urk) Nederland,ontwikkeld door Maarleveld en Ter Wee, meegestuwd. In de keileem in dit gebied worden drie niet als reconstructie meer gangbare aanvaard. typen onderscheiden: a. grijze keileem met veel vuur- steen en kristallijn gesteente; b. zwart- tot donkergrijze wordt dat de reeks stuw- keileem met veel vuursteen Tegenwoordig aangenomen zandige en kalksteen; en c. wallen Coevorden van naar Texel al in een vroeg stadium rode of schollenkeileem (ook wel Voorst-type genoemd) van de ijsbedekking in Nederland gevormd is, waarna met veel kalksteen (Tab. 1). het ijsfront oprukte naar midden Nederland waar het maximale bereikte. Deze fase De die de de zijn uitbreiding vroege van schotlenkeileem, altijd aan bovenzijde van staat thans bekend als het Gaasterland keileem is ijsbedekking grijze ligt, naar aangenomen wordt neergelegd stadium. Daar waar de snelweg A32 de Havelterberg tijdens de laatste lokale vergletscheringsfase. Daar 92 - GRONDBOOR & HAMER NR 3 2010 Afbeelding5. Geologische doorsnede van de overgang van het Drentse plateau, ter hoogtevan de Bisschopsberg, naarhet Vechtdal. Bron: Ter Wee, 1966. Afbeelding6. Hunebed D 53 op de noordflankvan de Havelterberg (het op één na grootste hunebed van Nederland), gelegenlangs de Hunebeddenweg nabij de buurt- schap Het Schier. waar schollen of lenzen rode keileem ingeschakeld geologisch monument de Wolterholten (Afb. 1, locatie in de keileem kan ditverklaard worden door zie Afb. 3). zijn grijze Een korte beschrijving van de gesteenten het heen het is vinden in 159 - en weer bewegen van ijsfront. Tenslotte, te Rappol (1992, pp. 162) 1 . Genard de relatief geringe hoogtes en gestroomlijnde vormen Gonggrijp (1994) heeft een belangrijke rol gespeeld bij van de heuvelruggen tezamen met de tamelijk ondiep de totstandkoming van dit monument. gestuwde keileem en zandafzettingen in de stuwwallen in ieder dat het In wijzen er geval op landijs op zijn weg naar het dal van Steenwijker Aa zelf (Afb. 4) bestaat de Midden-Nederland het gebied van Steenwijk en omgeving opvulling uit achtereenvolgens afzettingen van (ijs)smelt- overreden heeft. en lokale ('gedrumliniseerd'l water, kleiige zandige beekafzettingen van het Eemien