Leerkracht De IJzer: 9 varen tussen en Nieuwpoort

De IJzer

De IJzer ontspringt in Noord-Frankrijk en mondt 78 km verder, via het sluizencomplex de Ganzenpoot in Nieuwpoort, uit in de Noordzee. Omdat de IJzer uitmondt in de zee noemen we haar een stroom. Het is de kortste van de 3 stromen in België (de andere 2 stromen zijn de Maas en de Schelde) en de enige die op Belgisch grondgebied in de Noordzee uitmondt. De Schelde en de Maas monden beide in Nederland in de Noordzee uit.

Het brongebied van de IJzer bevindt zich ten westen van de stad Cassel in Noord-Frankrijk, waar de stroom twee officiële bronnen heeft in Buisscheure en in Lederzele. Tot aan de landgrens is de IJzer een grote, kronkelende beek. Naarmate er meer zijbeken uitmonden in de IJzer wordt de stroom breder en dieper. Stroomafwaarts Diksmuide monden er geen waterlopen meer uit in de IJzer. Vanaf Diksmuide tot De IJzer aan de Ganzenpoot in Nieuwpoort stroomt ze verder tussen twee dijken. De monding in de Noordzee wordt gevormd door een estuarium. Een estuarium is een trechter- monding van een stroom waarbij er zeewater De IJzer ontspringt in Frankrijk op een hoogte van landinwaarts dringt. Het zoete water van de 35 m boven de zeespiegel. Aan de Frans-Belgische grens stroomt ze al 30 m lager. In Frankrijk stroomt waterloop geraakt vermengd met het zoute water ze dus relatief snel. In België is haar verloop veel van de zee, waardoor een overgang van zoet naar trager, want daar legt ze een veel langer traject af brak naar zout ontstaat. Dit levert een unieke waarbij het verschil met de zeespiegel maar 5 m habitat op met typische planten- en diersoorten. bedraagt. De mariene invloed reikt tot ongeveer 2 km landinwaarts.

9-1

Op Sleeptouw 2018 | THEMA 9 - Varen tussen Diksmuide en Nieuwpoort IJzerloop

De IJzer is een typische laaglandrivier. Ongeveer twee derde van de totale lengte is gelegen in een gebied met nauwelijks verval. Bij dergelijke waterlopen worden de natuurlijke waterpeilschommelingen hoofdzakelijk bepaald door de hoeveelheid neerslag en de breedte van de vallei. De IJzer vertoont grote debietveranderingen waardoor naburige gebieden waterrijk zijn en onderhevig aan overstromingen. De winter- en de zomerbedding van de IJzer zijn heel verschillend van oppervlakte. In perioden met veel en langdurige neerslag of toevoer van smeltwater vertoont de stroom een brede winterbedding. De zomerbedding is veel smaller aangezien er in de zomer minder neerslag valt en de stroom minder wordt gevoed.

Zicht op IJzer en broeken in de zomer Zicht op IJzer en broeken in de winter

Sinds lang is de IJzer geen natuurlijke waterloop meer. Door bedijkingen, kanalisatie en sluizen heeft de mens de IJzervallei erg naar zijn hand gezet. Deze constructies werden aangelegd om de overstromingen van de IJzer te bedwingen en om bevaarbare routes naar de zee te creëren. Het water van de natuurlijke waterlopen in de buurt van de IJzer, stroomafwaarts van Diksmuide, komt door de indijking niet meer in de IJzer terecht. Al dat oppervlaktewater wordt verzameld in afwateringskanaaltjes en rechtstreeks naar de Ganzenpoot afgeleid.

Het IJzerbekken

Het stroomgebied van de IJzer of het IJzerbekken beslaat een totale oppervlakte van 1 112 km², waarvan 390 km² polders en 726 km² heuvelachtig zandleem- en leemgebied. Ongeveer een derde van het IJzerbekken ligt in Frankrijk.

De grootste oppervlakte van het stroomgebied strekt zich uit in de westelijke hoek van de provincie West- Vlaanderen. Een heuvelrug in Frankrijk vormt in het westen de waterscheidingslijn met het stroomgebied van de Aa. In het zuiden en het oosten vormt een keten van heuvels (de West-Vlaamse Heuvels en de Midden-West-Vlaamse Heuvelrug) de grens met het Leiebekken. In het noorden wordt het IJzerbekken begrensd door de strand- en duinstrook van de Noordzeekust. De IJzervlakte sluit tot diep in België landschappelijk aan op De Polders.

9-2

Op Sleeptouw 2018 | THEMA 9 - Varen tussen Diksmuide en Nieuwpoort Waterkwaliteit

Ondanks de algemene verbetering van de water- kwaliteit in Vlaanderen is de waterkwaliteit van de IJzer nog steeds niet goed. Ook de soortenverscheidenheid aan vissen en andere waterorganismen is er matig. Vooral stroomopwaarts ontvangt de IJzer vervuild water van haar zijrivieren. Net stroomafwaarts van het centrum van Diksmuide komt de laatste zijrivier in de IJzer uit. Het is de Handzamevaart, meteen ook haar meest vervuilde zijrivier. Verder stroomafwaarts zorgen grachten voor de afwatering van het gebied. Op deze manier Schotbalk voor afwatering naar de IJzer vertoont de IJzer iets minder vervuiling tussen Diksmuide naar Nieuwpoort. Pompgemalen in de broeken zorgen ervoor dat het waterpeil op een bepaald niveau blijft. Ze pompen Polders, broeken en getijden … het water uit de broeken naar de IJzer. het water beheersen Door de getijden op zee kan de IJzer niet altijd Polders en broeken zijn zeer drassige, laaggelegen water afvoeren naar zee. In afwachting van laagtij gebieden op minder dan 5 m boven de zeespiegel. kan het afstromende water van de IJzer tijdelijk De bodem is vruchtbaar maar verzadigd met worden verzameld in het waterspaarbekken in water. Om landbouw mogelijk te maken, werd Nieuwpoort. Het sterk wijzigende waterpeil op dit een netwerk van grachten en kanalen gegraven en bekken gedurende regenperioden bemoeilijkt de werden drainagebuizen aangelegd langs waar het scheepvaart op de IJzer. bodemwater kan afgevoerd worden naar de zee.

Tussen Haringe () en Diksmuide liggen vooral langs de onbedijkte rechteroever van de IJzer uitgestrekte weilanden, de IJzerbroeken. De IJzerbroeken beslaan ruim 4 000 ha weideland en behoren tot de natste gebieden. Bij sterke regenval kunnen duizenden hectaren onder water komen. Eeuwenlang werden de broeken door de boer op een bijna natuurlijke manier gebruikt. De hoge waterstand liet slechts korte graasperioden toe en één hooibeurt per jaar. De IJzerbroeken vormen een groot natuurgebied De grutto is ongetwijfeld met een enorme rijkdom aan watervogels en één van de opvallendste bloemenrijke weiden. broedvogels in de IJzerbroeken.

De IJzerbroeken

9-3

Op Sleeptouw 2018 | THEMA 9 - Varen tussen Diksmuide en Nieuwpoort Scheepvaart

Vanaf de 13de eeuw werd de IJzer een belangrijke scheepvaartroute voor de zuivel- en lakenhandel tussen Ieper, Diksmuide en Brugge. In de 16de eeuw vonden er omvangrijke kanaliseringswerken plaats onder het bewind van Filips de Schone. Op het einde van de 19de eeuw werden in de achterhaven van Nieuwpoort 6 waterwegen samengebracht in een uniek sluizencomplex. In overeen- stemming met de vorm wordt dit complex ‘De Ganzenpoot’ genoemd. Naast enkele kleine afwateringskanalen staan ook belangrijkere kanalen zoals het Kanaal Plassendale-Nieuwpoort, het Kanaal -Ambacht en het Kanaal Nieuwpoort-Duinkerke hier in De Ganzenpoot in Nieuwpoort: 1. Kanaal Plassendale-Nieuwpoort; 2. IJzer; 3. Kanaal Veurne-Ambacht; 4. Kanaal Nieuwpoort-Duinkerke (bron: google) verbinding met de IJzer.

Op de IJzer is er weinig beroepsvaart. De IJzer is vrij smal en ondiep, hier en daar een kronkelig verloop en vertoont schommelende debieten waardoor de rivier moeilijk bevaarbaar is voor vrachtschepen. Alleen kleine vrachtschepen tot 300 ton kunnen er varen. Het uitgestrekte, groene landschap rond de rivier en de inrichting van jachthavens en watersportinfrastructuur bevorderen de recreatie op en langs het water.

Recreatie

Het waterspaarbekken in Nieuwpoort speelt in de eerste plaats een belangrijke rol in het waterbeheer van de IJzer, maar biedt eveneens watersportplezier. De oevers van de rivier werden natuurvriendelijk ingericht met meerdere paaiplaatsen voor vissen. Her en der langs de waterloop genieten hengelaars van de rustige omgeving terwijl hun dobber op het water drijft. Langs de rivier is een veilig fiets- en wandelpad, omgeven door waterrijke natuur met tal van watervogels. In de schaduw van de IJzertoren bevindt zich de jachthaven Portus Dixmuda. Het waterspaarbekken in Nieuwpoort

De IJzervaarders (bron foto: www.ijzervaarders.be)

9-4

Op Sleeptouw 2018 | THEMA 9 - Varen tussen Diksmuide en Nieuwpoort Natuur

De IJzervallei en Natura 2000 In de IJzervallei en de Handzamevallei wisselen bloemrijke hooilanden en kleine moerasjes elkaar af. Talrijke rietkragen en slootjes vormen er een belangrijk broedgebied voor weide- en moerasvogels. Wanneer ’s winters de laaggelegen graslanden overstromen, komen er tienduizenden watervogels, in het bijzonder smienten en kolganzen, foerageren. Tijdens de voor- en najaarstrek is het ook een belangrijke stopplaats voor duizenden steltlopers. Het gebied ontvangt maar liefst 19 beschermde vogelsoorten.

Delen van de IJzervallei genieten Europese bescherming. Tussen en Diksmuide is een uitgestrekt vogelrichtlijngebied, Natura 2000. Ook de Handzamevallei is als Natura 2000 gebied ingekleurd, ondanks de slechte waterkwaliteit van de Handzamevaart. Centraal en op het laagste punt van de broeken ligt De Blankaart, een vogel- en plantenparadijs.

De IJzermonding vanaf de Ganzenpoot is habitatrichtlijngbied, met ook daar op de rechteroever een belangrijke beschermde zone voor vogels.

Bron: https://www.natura2000.vlaanderen.be/gebied/ijzervallei

Viconiakleiputten Op linkeroever tussen Stuivekenskerke en de IJzer bevinden zich de Viconiakleiputten. Dit natuurreservaat is 22 ha groot en staat vooral bekend voor haar grote vogelrijkdom. Vrij ondiepe plassen die ontstaan zijn door de ontginning van klei bieden een overwinteringsplaats, voedsel en nestgelegenheid aan tal van vogelsoorten. In de buurt van het reservaat staat de Viconia- kasteelhoeve, nu een vakantiehoeve. In de 12de en 13de eeuw was dat de abdijhoeve van de Norbertijnen van Vicoigne in Raismes (Noord- Frankrijk). In de hoge bomen rond de hoeve broeden jaarlijks verscheidene blauwe reigers. De Viconiakleiputten

Paaiplaatsen In het verleden werden de oevers van de IJzer rechtgetrokken en verstevigd om ze te beschermen voor de golfslag van voorbijvarende schepen. Hierdoor verdwenen de paaiplaatsen van de vissen. Om de vissen opnieuw een kans te geven zich voort te planten werden kunstmatige paaiplaatsen ingericht. Langs de oevers van de IJzer zie je vaak een rij met palen waartussen wilgentakken geweven zijn. Achter deze palenrijen zijn ondiepe plassen ingericht waar vissen kunnen paaien zonder verstoring van boten. De waterplanten zorgen voor beschutting en voedsel voor de vissen. De hogere temperatuur in de ondiepe plassen en de geur van planten trekt de vissen aan. Bij sterke stroming na een hevige regenbui dienen de paaiplaatsen ook als schuil- en rustplaats. Dergelijke initiatieven dragen bij tot het behoud en de uit- breiding van het visbestand op de IJzer. Veel voorkomende vissen zijn paling, brasem, kolblei, giebel, karper, riviergrondel, blauwbandgrondel, rietvoorn, blankvoorn, baars, snoek- baars en bot. Desondanks blijft het visbestand op de IJzer matig.

Paaiplaatsen

9-5

Op Sleeptouw 2018 | THEMA 9 - Varen tussen Diksmuide en Nieuwpoort Drinkwaterproductiecentrum en natuurreservaat ‘De Blankaart’

Het natuurreservaat ‘De Blankaart’ in Woumen is door eeuwenlange turfwinning het laagst gelegen gebied in de IJzervallei. Hier wordt drinkwater geproduceerd uit oppervlaktewater. Het waterspaarbekken, een achthoek van meer dan 60 ha groot, voorziet het grootste deel van West-Vlaanderen van drinkwater. Door de lage ligging kan het gebied niet afwateren naar de IJzer. Het peil in het Blankaartbekken is afhankelijk van het pompgemaal ter hoogte van de Stenensluisvaart, met uitzondering van de perioden waarin de IJzer overstroomt.

Met water vechten… WO I

De mens heeft gevochten tegen het water van de IJzer, maar het water van de IJzer werd ook ingezet als ‘geheim wapen’. Toen de Duitse troepen tijdens de Eerste Wereldoorlog opgerukt waren tot aan de IJzer kwam de sluiswachter Karel Cogge op het idee om de IJzervallei en de polders rond de IJzer te laten overstromen om hen tegen te houden. Karel Cogge en zijn kompanen openden gedurende een aantal opeenvolgende nachten de sluisdeuren zodat de zee de IJzervlakte kon binnendringen. De Duitse soldaten trokken zich terug achter de IJzer. Vanaf dan werd de oorlog aan beide zijden van de IJzer gevoerd. De Belgische strijdkrachten hoopten op die manier de Duitse opmars naar de Noordzeehavens Duinkerke en Calais te verhinderen. Bunkers en loopgraven langs de IJzer getuigen nog van de angstige dagen die onze grootvaders hier hebben meegemaakt. Als herdenking aan de Eerste Wereldoorlog vinden we nog vele monumenten terug. Oorlogsmonument

IJzertoren Dodengang

De IJzertoren in Diksmuide - het belangrijkste monument ter nagedachtenis van de gesneuvelden van WO I - valt meteen op in het landschap. De Dodengang is een reconstructie van het bovengrondse loopgravennetwerk. De Duitsers zaten verschanst op de rechteroever, de geallieerden op de linkeroever. De soldaten leefden in de loopgraven. Een gedenkplaat aan de leuning van de Schoorbakkebrug herinnert ons aan de bloedige strijd die hier tussen 16 en 24 oktober 1914 gevochten werd. Bij de Uniebrug staan twee oorlogsmonumenten als herinnering aan de slag aan de IJzer. Stroomafwaarts van de brug houdt op linkeroever een stoere soldaat de wacht. Ter hoogte van de brug staat tenslotte een gedenkteken voor het 14de regiment.

9-6

Op Sleeptouw 2018 | THEMA 9 - Varen tussen Diksmuide en Nieuwpoort