MENGELBERG EN · ZIJN TIJD

Ledenvergadering 2003 op 25 oktober f.0 Eduard van Beinum: dirigent in de schaduw van Mengelberg (?) f.0 Tilly Mengelberg: een leven lang edelmoedige toewijding f.0 Jan Toorop en de muziek

EEN UITGAVE VAN DE VERENIGING 16E JAARGANG NUMMER 66 SEPTEMBER 2003

OVER EDUARD, JAN, TILLY EN WILLEM

De zomer leek maar geen afscheid te willen nemen, maar zeker is dat we weer op de drempel staan van een van de meest zintuiglijke seizoenen die we kennen: de herfst. Is het immers geen genot om de milde temperaturen te voelen? Om te zien wat het licht doet met de transformerende natuur? Is het geen genot om buiten te ruiken wat de herfst met onze omgeving doet?

Het wordt weer wat frisser en de dagen In het laatste deel van het verslag van donkeren steeds sterker en na het buiten­ Mengelbergs Amerikaanse avontuur, vertelt seizoen zijn we meer aangewezen op de hij dat er bij zijn terugkeer niet alleen maar beschermende omgeving van onze ver­ gejuicht werd. trouwde huiselijke ambiance. Tijd weer voor Tot slot schetst Johan Krediet de sfeer in de een goed boek en vooral tijd ook voor de Jodenbreestraat tijdens het interbellum waar 3 eeuwig boeiende muziek. En misschien heeft u Mengelberg dagelijks 'over de tong' gaat op ook wel tijd om naar de tentoonstelling over een zeer Jiddisch-Amsterdamse manier. Jan Toorop te gaan in Nijmegen. Lees het Over de J odenbreestraat gesproken ... u artikel van Aarnout Coster en u leert hoe vergeet vast niet dat op zaterdag 25 oktober Toorop gefascineerd raakte van Mahler door de algemene ledenvergadering wordt uitvoeringen onder Mengelberg. gehouden in het stemmige Rembrandthuis In dit nummer herdenken wij Tilly (aan de Jodenbreestraat) in Amsterdam. Mengelberg; een edelmoedige vrouw die De redactie wenst u wederom veel leesplezier bewondering afdwingt. en een sfeervolle herfst. Een royale bijdrage van Johan Krediet in de serie 'Dirigenten om Mengelberg' gaat over Namens de redactie, Eduard van Beinum. Pieter J. Bogaers.

COLOFON 'Mengel berg en zijn Tijd' is een kwartaaluitgave van de Willem Mengelbetg Vereniging, opgericht op 13 februari 1987. Overname van de redactionele inhoud is alleen toegestaan na schriftelijke toestemming. Redactie: A van Kapel,]. Krediet, mr. AA Meurer en P.J. Bogaers (grafische vormgeving). (Redactie)Secretariaat: Mozartkade 14, 1077 DJ Amsterdam, telefoon (020) 6262550, e-mail: [email protected]. gironummer 155802 Bestuur van de Willem Mengelberg Vereniging. Voorzitter: prof. dr. W.AM. van der Kwast (023-5284361), vice-voorzitter: A van Kapel (071-5172562), secretaris-penningmeester: mr. AA Meurer (020-6262550), leden:]. Krediet (020-6991607) en R. Krüsemann (020-6687110). Jaarcontributie € 25,- (€ 30,- voor leden buiten Europa) Bestuurlijk

25 OKTOBER IN REMBRANDTHUIS LEDENVERGADERING 2003 IS AANSTAANDE

Zoals aangekondigd vindt de jaarlijkse worden aangenomen met ten minste algemene ledenvergadering dit jaar in tweederde van de uitgebrachte stemmen in Amsterdam plaats en wel op zaterdag een vergadering waarin ten minste tweederde 25 oktober 2003. van het totaal aantal leden aanwezig of vertegenwoordigd is. Indien het quorum op 25 oktober niet wordt 's Ochtends wordt de algemene gehaald, wordt een tweede ledenvergadering ledenvergadering gehouden met behalve de noodzakelijk. Deze zal dan plaatsvinden op gebruikelijke agendapunten een voorstel tot 15 november 2003 om 13.30 uur aan de statutenwijziging. Een van de voorgestelde Mozartkade 14 in Amsterdam. Voor deze wijzigingen is wijziging van het boekjaar, nu vergadering geldt wel de eis van de van 1 maart tot 1 maart, naar het kalenderjaar. gekwalificeerde meerderheid, maar niet meer Dat betekent wel dat de jaarlijkse algemene die van het quorum. ledenvergadering voortaan vóór 1 juli moet worden gehouden: het Burgerlijk Wetboek Middagprogramma 4 schrijft immers voor dat het bestuur aan de Op 25 oktober 's middags kunnen wij drie ledenvergadering verantwoording moet inleiders aanhoren die, ieder op eigen wijze, afleggen binnen zes maanden na afloop van ons met woord en geluid en deels met beeld het boekjaar. Onder de huidige statuten wordt zullen boeien. Het bestuur ziet een bijzonder deze termijn telkenmale met ongeveer twee interessante middag in het verschiet en roept maanden overschreden, onder de beoogde u op in grote getale naar Amsterdam te nieuwe statuten zou de overschrijding, met een komen. algemene ledenvergadering in het najaar, zelfs De uitnodiging, de agenda voor de zo'n vier maanden zijn. De algemene ledenvergadering en een overzicht van het ledenvergadering kan overigens ontheffing van middagprogramma vindt u elders in dit blad. deze termijn verlenen. Een voorstel tot statutenwijziging moet De Mahler-Mengelberg-penningen hebben gretig aftrek gevonden. De speciaal voor onze vereniging geslagen vijftig exemplaren hebben inmiddels een bestemming gevonden. We hadden zonder al te groot risico waarschijnlijk wel tien meer kunnen laten slaan, maar de beperkte oplage maakt ze alleen maar waardevoller!

Namens het bestuur, A/bert Meurer ~ WILLEM MENGELBERG VERENIGING

Algemene Ledenvergadering zaterdag 25 oktober 2003 te Amsterdam

Agenda huishoudelijk gedeelte Aanvang 10.30 uur

1. Opening 2. Verslag Algemene Ledenvergadering d.d. 2 november 2002 te Den Haag Het concept-verslag is opgenomen in MezT nr.63 van december 2002 3. Ingekomen stukken 4. Jaarverslag van de secretaris 5. Financiën a) Verslag kascommissie b) Financiëel verslag penningmeester c) Benoeming nieuwe kascommissie d) Vaststelling begroting 1-3-2003/31-12-2003 (zie ook agendapunt 6) 6. Statutenwijziging Het bestuur stelt twee wijzigingen voor. a) Het verenigingsjaar loopt nu van 1 maart tot 1 maart. Om praktische redenen stelt het bestuur voor om het verenigingsjaar parallel met het kalenderjaar te laten lopen. b) Mogelijkheid om iemand tot erelid te benoemen die zich bijzonder verdienstelijk heeft gemaakt voor de nagedachtenis van Mengelberg (en niet alleen voor de Vereniging). 5 De wijzigingsvoorstellen liggen tussen 15 en 26 oktober ter inzage bij de secretaris, Mozartkade 14 in Amsterdam. 7. Benoeming bestuur De heren Van Kapel, Krediet en Meurer treden volgens het rooster af. Zij stellen zich herkiesbaar. Het bestuur stelt voor de heren Van Kapel, Krediet en Meurer te herbenoemen. 8. P .R.- commissie 9. Activiteiten 2004 10. MezT 11. Wat verder ter tafel komt en rondvraag 12. Sluiting

Middagprogramma 12.00 broodjeslunch 13.15 Johan Maarsingh: "Verre van willekeur en opzet". Mengelberg en Mahler's retouches in de Negende van Beethoven. Twee eigenzinnige heren bekeken en beluisterd 13.50 Eveline Nikkels: "Hoe sprak Zarathustra?" Mengelberg als trait d'union tussen Mahler en Strauss. Met luistervoorbeelden en twee delen van Mahler's Derde op video. 14.50 Pauze 15.20 Johan Krediet: Tussen licht en duisternis. Mengelberg improviseert op bijbelse etsen van Rembrandt 16.20 Slotwoord door de Voorzitter 16.25 Borrel ( op eigen kosten, € 1,- per drankje). 17.00 Einde Dirigenten om Mengelberg

EOUARO VAN BEINUM (1900 .. 1959) IN DE SCHADUW VAN MENGELBERG (?)

Eduard van Beinum werd in 1945, na de verbanning van Willem Mengelberg, belast met de leiding van het Concertgebouworkest. De Mengelberg-aanhangers hadden het daar moeilijk mee. Zij verwachtten dat het maar een tijdelijke aanstelling zou zijn tot­ dat hun maestro zou terugkeren. Voor hen was Van Beinum, die zij vanaf 1931 als tweede en vanaf 1938 als eerste dirigent onder Mengelberg hadden meegemaakt, een dirigent die de tirannieke beheersing van het orkest miste.

Ondanks of misschien wel door het verschil in uiting te geven aan hun overtuiging, dat het een aard tussen de beide dirigenten was hun eminent Nederlandsch belang is, dat de naam Willem onderlinge verhouding goed. In 1933, tijdens Mengelberg worde onttrokken aan de sfeer van het herstel van een blindedarmoperatie, politieken strijd en politieke hartstochten, waarin hij ontving Van Beinum het volgende briefje van door tragische omstandigheden is geraakt en worde 6 Mengelberg: teruggegeven aan de kunst, waar ifjn historische plaats is. (Overgenomen uit 'Muziek in de Waarde vriend en collega. schaduw van het Derde Rijk' van Pauline U hebt de collegialiteit wel wat al te ver gedreven. Ik Micheels, uitgegeven bij Walburg Pers). lag met darmgriep te bed, en U overtreft mij nog door met blindedarmontsteking ook in bed te gaan liggen. De volle omvang van de wandaden van het Maar gelukkig hoor ik dat 't U goed gaat. Ik hoop nazi-regime tegen de mensheid in het dat U daarmee door zult gaan, en wensch U van harte algemeen en de joden in het bijzonder werd spoedige algeheele geneij·ng. na de bevrijding pas echt duidelijk. Dit (Overgenomen uit het boek dat Bart van maakte ons minder mild in onze beoordeling Beinum in samenwerking met Ton Braas en van hen die tijdens de bezetting voor de Odilia Vermeulen over zijn vader schreef: representanten van dit regime hadden 'EDUARD VAN BEINUM Over zijn leven gemusiceerd. Ter be- en veroordeling werd en werk', uitgegeven bij Thoth in Bussum) een Ereraad voor de Muziek ingesteld. Van deze raad kreeg Van Beinum voor zijn Ook stemde Mengelberg in 1938 volledig in optreden slechts een berisping, maar met de benoeming van Van Beinum tot eerste Mengelberg werd het voor de rest van zijn dirigent van het Concertgebouworkest. Daar leven verboden om in Nederland te dirigeren. tegenover staat dat Van Beinum de De Centrale Ereraad maakte daar later zes belangrijkste ondertekenaar was van een brief Jaar van. die de Centrale Ereraad voor de Kunst op 10 februari 1947 ontving, luidende: Na vijf jaar onder dictatuur te hebben Onderteekenaars, voelen :dch gedrongen op dit moment geleefd werd na de bevrijding in 1945 te getuigen van hun gevoelens van diepe erkentelijkheid dictatoriaal optreden niet meer geaccepteerd. voor alles wat Mengelberg voor het Nederlandsche Reeds op een repetitie in 1944 had een jonge mui/ek leven heeft gedaan. ZIJ veroorloven ij'eh slechts fagottist de euvele moed, met zijn instrument in de aanslag, tegen Mengelberg te roepen: Concertgebouworkest de buitenlandse podia "Meneer, wij willen u niet meer!" waar zijn voorganger zo overdadig was Van Beinum had geen aanleg om dictator te bejubeld. De ovaties waren soms misschien 7 zijn. Hij werd door de orkestleden collegiaal minder langdurig, maar ook nu werden geaccepteerd. Een oud-orkestlid, Piet dirigent en orkest zeer gewaardeerd en Heuwekemeijer, zei eens tijdens een lezing oogstten overal grote bijval. I voor de leden van onze vereniging: ''J e Bovendien leidde hij van 1949 tot 1952 het speelde onder Mengelberg, maar musiceerde London Philharmonic Orchestra en van 1956 met Van Beinum." tot 1959 het Orchestra. Langzamerhand gaven de Mengelberg­ fanaten onder het publiek zich aan Van Hoe beiden door hun omgeving werden Beinum over. Zij kregen waardering voor zijn tegemoetgetreden en hoe zij dit ondergingen Matthäus Passion-interpretatie, zijn Bruckner­ illustreren de volgende twee gebeurtenissen. uitvoeringen en zijn vertolkingen van de Bij zijn terugkomst op Schiphol in december Franse muziek. Bovendien beschikte hij over 1954, na een concertreis van twee maanden een sierlijke slagtechniek en hij straalde met het orkest naar de Verenigde Staten, beminnelijkheid uit. werd Van Beinum officieel begroet en Het overlijden van Mengelberg in 1951 was toegesproken door regeringsvertegenwoor­ de definitieve afsluiting van een periode in de digers die zijn prestaties met die van het Nederlandse muziek, die door een geweldige orkest prezen. Maar de spontane blijdschap muzikant en dirigent was beheerst. Hij had van zijn zwarte poedel David deed hem veel Nederland muzikaal een naam gegeven in de meer dan alle loftuitingen. wereld. Zijn naam en die van het Mengelberg werd daarentegen in 1934, na een Concertgebouworkest werden in het langdurig verblijf in Zwitserland voor herstel buitenland zeer geroemd. van een ziekte, door duizenden bewonderaars Van Beinum betrad na de oorlog met het op het Weesperpoortstation opgewacht, waarna hij zich onder escorte naar zijn suite HoogachtenÄ De Raad van Bestuur van het in het Amstel Hotel liet leiden. Concertgebouw N. V Mr. N.J.CM. Kappryne van de Coppello. Gezondheid Van Beinum werd in 1950 ziek en de Door interventie van Bart van Beinum en cardioloog voorspelde dat de ziekte het einde Rudolf Mengelberg ontving Van Beinum betekende van zijn loopbaan als dirigent. Het twee weken later de volgende brief: bestuur van het Concertgebouw, zuinig en voorzichtig, voorzag hem niet van een Verw!J'zend naar ons schrijven d.d. 29 JanuanjL ziekengelduitkering, maar stuurde een brief, hebben wij de eer U door dezen te laten berichten, da" luidende: mede geifen de ontwikkeling die moet leiden tot het opnemen van het orkest in een nieuwe stichting per 1 Weledelgeboren Heer, September 1951, het niet op onze weg ligt U voor het Tot iiJn spijt ifet de Raad van Bestuur van het volgende seizoen een engagement als dirigent van het Concertgebouw N. V ifch genoodzaakt U, geifen Concertgebouworkest aan te bieden, daar in de nieuwe Uw ifekte, welke thans bijna een jaar voortduur0 constructie het engageren van dirigent niet langer tot tegen 1 september e.k. op de meest eervolle wijze te onze competentie behoort. ontslag te verlenen uit Uw functie als eerste dirigent bij ons orkest. Behoudens Uw tegenberich" dat vóór Een groot sociaal onrecht was hiermede 15 juni in ons beil't Zou moeten ifin, nemen we aan, juridisch recht getrokken. dat U hiermede accoord gaat. In dankbare erkentel!Jkheid voor het zeer vele, hetwelk Gij tot de Van Beinum herstelde en in 1954 volgde de bloei onzer instelling hebt bijgedragen, spreken wij de grote reis naar Amerika. Het laatste optreden oprechte wens ui" dat in Uwe gezondheidstoestand een speelde zich af in New York in de Carnegie blijvende verbetering moge intreden. Hall. De pers was lovend en hij werd tot vijfmaal toe teruggeroepen. Lachend en zelf 8 mee applaudisserend lieten de orkestleden het succes geheel aan Van Beinum toekomen.

Maar Van Beinums hartproblemen waren niet voorbij. Na afloop van een concert kon hij soms met veel moeite de trap op komen. Bij de deuren stond men dan klaar met een handdoek, een glas water en de nodige pillen en werd hij ondersteund naar de dirigentenkamer gebracht. Na een diepe zucht trok vrij snel de grauwheid in zijn gezicht weg en stond hij eenieder weer vriendelijk te woord. Op de in 2000 uitgekomen dvd met de Derde Symfonie van Beethoven, opgenomen tijdens een concert op 5 mei 1957, kan men van zijn duidelijke en sierlijke slagtechniek genieten en zien hoe hij regelmatig, bijna ongemerkt, een nitrobaatje uit zijn vestzak haalt en naar zijn mond brengt. Deze manier van werken moest een keer mis gaan, dat wist hijzelf maar al te goed. Maar zijn publiek bleef eisen en Van Beinum bleef geven, totdat hij tijdens een repetitie in april 1959 in elkaar zakte en overleed. Er was een goed mens en een uitmuntende De jonge Van Beinum heift ifjn Bruckner-liefde dirigent gestorven. overgedragen op het ervaren orkes~ dat hem willig en enthousiast volg~ en Zoo kwam men gisteravond onder Recensies en meningen den indruk van een voortreffelijke uitvoerz·ng der Ik geef enkele recensies over de kunstenaar Derde Symfonie} een uitvoering, sterk van Van Beinum, vaak tevens een karakterisering gebondenheid, gacif en klaar van detai~ subliem en van de mens Eduard van Beinum. Ik heb ze suggestief van beifelden klank} voortdurend vol eveneens overgenomen uit het boek van zijn spanning door den levendmakenden gees~ boeiend zoon Bart. door het echte} zuivere musiceeren. In 1927 bij zijn aantreden als dirigent van de Haarlemse Orkest Vereniging schreefjos de Klerk, zelf componist en dirigent, in de 'Oprechte Haarlemse Courant': Ik ben er van overtuigd, dat Van Beinum zonder Van Beinum slag rif stoot de !Jmpathie der Haarlemmers gewonnen heeft zich direct he*, niet met het nastreven van een gemakkelijk succes} maar door het imponerende van zijn optreden} doen kennen door het stellen van een daad, die} zonder wikken rif als een dirigent wegen van de draagkracht van het woord, 'merkwaardig' mag heten. Wellicht hadden de van den bloede, meesten onder het publiek ifch den nieuwen dirigent als een beginner(je voorgesteld, waarmee men het met met het temperament alle welwillendheid nog eenigen tfJd Zou dienen aan te van den echten '{jen. Maar het bleek al heel gauw dat Van Beinum} al is hij nóg Zoo jong, absoluut geen consideratie van rasmuzikant een goedgunstig publiek noodig heift en dat hij de man is om direc~ zonder onderbreking, zonder weifelen rif 9 tasten} het verdienstelijk werk van Gerharz (de vorige dirigent, JK) voort te zetten en op een hooger plan te brengen. Tijdens de langdurige ziekte van Mengelberg in het seizoen 1933-1934 kreeg Van Beinum Van Beinum heift ifch direct doen kennen als een de kans de Tweede en Vierde Symfonie van dirigent van den bloede} met het temperament van den Mahler te dirigeren. echten rasmuzikan~ maar een} die de teugels van het Willem Landré schreef hierover in de NRC: enthousiasme niet hals over kop laat vieren. Een Welk een taak het is plaatsvervanger te moeten '-dJn aristocratische reserve} een '{j·n voor klaarheid en van één der grootste onder de grooten begrijpt men; dat evenwicht} een gedistingeerde smaak} staan hem ten Van Beinum die taak volbrengt op een wijze die dienste om uit zijn rzjken aanleg net zooveel te putten ieders bewondering cifdwing~ pleit wel zeer voor '-dJn als noodig is om het waarachtig schoone te dienen. groote gaven als dirzgen~ als volkomen musicus. Hoe meesterlijk is '-dJn leiding geweest in Mahlers 4e Bij zijn aanstelling als tweede dirigent van het Symfonie} hoe zuiver was het beeld dat van Beinum Concertgebouworkest in 1931 schreef een ifch uit de ':(}Vare partituur gevormd had en met welk recensent: een meesterschap en beheersching heift hij dit ons voor Deze jonge dirigent heift een uitstekend gebaar en is den geest weten te brengen. sober en zeer beheerscht in '-dJn bewegingen. Hij put zich geen oogenblik uit in overdreven krachtgebaren} In 1934 begint men zich zorgen te maken doch blijft daarentegen soepel en vlot. over de gevolgen van Mengelbergs gezondheidstoestand. Wat doen we als er niet In 1932 schreef Herman Rutters van de meer op hem kan worden gerekend? Is het NRC over Van Beinums directie van niet gewenst dat één man de volle Bruckners Derde Symfonie: verantwoording draagt voor de leiding? Wouter Paap komt in het maandblad 'De opsmuk en overpersoonlijke veranderingen en zonder Gemeenschap' met een pasklare oplossing en overbodige rubati. Eindelijk waren de temPi Zoo schrijft: gekozen als ze er staan en zooals de mu;dek in haar De intusschen gewij;dgde tijdgeest vraagt om een natuurlijke gang die eigenlijk dicteert. Zoo klonk de minder suijectieve figuu" wiens mu;dkale Zesde symfonie begrijpelijk en natuurlijk en het zal bewogenheid niettemin geworteld is in een gezonde voor velen een openbaring ;djn geweest, misschien ook persoonlijkheidscultuur. Men behofjtj dunkt mlt niet wel voor het orkest: dat het Zoo kan. Wel was het eens zoover te zoeken om den man te vinden, wiens merkbaa" dat Van Beinum nog niet alles gedaan mu;dkale educatie en vakkundigheid toereikend :dJn kreeg wat hij bedoelde, maar dat komt hierna om, wanneer hem de volledige bewegingsvrijheid wordt vanzelf, nu er klaarblijkelijk gebroken is met de verleend, Amsterdam mUiJ'kaal-geografisch weer op sleur. . :dJn plaats te brengen, Hij staat reeds in het Concertgebouw, maa" ;dende blind, heeft men hem nog niet ontdekt: het is Eduard van Beinum. Noodwettelijke sluipmoord Op deze lovende artikelen over vernieuwing Het heeft tot januari 1938 geduurd voor het van de vernieuwers, die na de bevrijding nog bestuur van het Concertgebouw hiertoe over feller werden, volgden artikelen van de gmg. behoudenden, de Mengelberg-fanaten. In december 1949 schreef L.M.G. Arntzenius in Elsevier: Willem Mengelberg is uit het huis verwijderd - ((De eerste fout waarop de volgens zeer velen door de hoogste wrekende gerechtigheid, volgens zeer vele anderen door de J'onge Van Beinum werd noodwettelijke sluipmoord - en men kan over die verwijdering denken hoe men wi~ doch vast staat dat de heer Van Beinum prrifiteur nummer één van de 10 betraP'0 was 'geen terechtstelling is geweest. Wanneer men thans vraagt Mengelberg' te iiJn" hoe de heer Van Beinum het hem in de schoot geworpen erfdeel beheert, dan heeft de onpartijdige toeschouwer door een blik in ;djn programma's reeds In januari 1939 introduceerde Van Beinum materiaal genoeg om vast te kunnen stellen dat hij een in het Concertgebouw de 'Gijsbrecht artistiek bewind zonder enig karakter voert: het is een Ouverture' van Badings. De recenscent van bewind dat - de kentekenen dragend van voor alles 'De Standaard' schrijft hierover: ingesteld te :dJn op persoonlijke succes - laveert tussen Daar komt Eduard van Beinum voor het orkest politieke groepen, grote recensentenmonden en staan en hij herinnert ons aan de roemrijke tijden van intimidaties, en dat derhalve machtigen - in één rif het verleden, toen Amsterdam werkelijk nog een ander verband - dient vóór kunstenaars. wereldmu;dekcentrum was, toen hier ieder concert een Vrijwel alle kranten verkondigden hun daad, een manifestatie was, waarover men sprak en verontwaardiging en afschuw over dit dat het Concertgebouw :dJn groote reputatie gaj Er is geschrijf van Arntzenius en verklaarden Van plotseling een frissche wind komen waaien, de Beinum tot één der groten, een dirigent van programma's iJ'en er heel anders uit en het wereldformaat. enthousiasme groeit. Arntzenius' visie werd bestempeld als verstard en van de oude garde. De oorlog veranderde ons denken, we Overladen met veel sympathie betuigingen gingen op zoek naar oorsprong der dingen en vertrok Van Beinum naar Londen voor het we wilden niets meer opgelegd krijgen. nakomen van zijn jaarlijkse verplichtingen. Willem Landré schreef in 1940 over de Beethoven-symfonieën onder leiding van Van Wouter Paap schreef bij het overlijden van Beinum: Van Beinum: Eindelijk hoorden wij dan deze mUiJ'ek zonder Toen hij op dertigjarige leeft!Jd het Concertgebouw binnenkwam, heersten daar andere opvattingen Gebeurtenissen en anekdotes omtrent de 'autoriteit' van een dirigent. Het vertolkingssuqectivisme vierde hoogtij;· het publiek Eduard was nog maar net zesentwintig jaar en beminde ;dchtbare tirannie; het vormde ;dch had met succes gesolliciteerd bij de (misschien nog aan;denl!;k sterker dan in Toonkunstafdeling in Zutphen. Daar was een werkelijkheid het geval was) in de dirigent het beeld oratoriumkoor en een amateur-orkest die er van de 'geweldenaar'. De eerste fout waarop de jonge naar streefden jaarlijks een gezamenlijke Van Beinum werd betrapt, was 'geen Mengelberg' te uitvoering te geven. :d}n. Aan Mengelbergs grootheid heift Van Beinum Inmiddels had hij zich verloofd met Sepha nimmer getornd, doch de hèm ingeschapen Jansen, een veelbelovende violiste bij het persoonlijkheid gebood hem, een andere weg te gaan. Concertgebouworkest. Sepha wilde wel eens een repetitie in Zutphen meemaken en zo Eduard van Beinum ging zijn eigen weg die togen zij gezamenlijk met het treintje naar de eindigde op maandagochtend 13 april 1959 Achterhoek. Na een korte begroeting vroeg temidden van zijn orkesdeden en in Eduard om stilte en gaf de hoboïst een teken aanwezigheid van zijn zoon Bart. Het ging om zijn A te laten horen. De hoboïst zoals hij het zich onuitgesproken had sabbelde wat aan zijn riet en een schorre, te gewenst. lage A was het resultaat. Aan een paar Mengelberg was acht jaar eerder op 22 maart strijkers, die een smalend lachje lieten horen, boven in de bergen in volkomen vroeg Eduard of zij wel eens op een koude eenzaamheid gestorven. hobo hadden geblazen? Tegen de hoboïst zei hij bemoedigend: we zullen hem spelend wat opwarmen en dan proberen we het nog een keer. Een heer die in de pauze een praatje met Sepha maakte, in de veronderstelling dat ze 11 zich als lid kwam aanmelden, vroeg of ze een hoboïste was. Toen zij vertelde dat ze alleen maar wat viool en piano speelde zei hij: jammer, want daar hebben we er genoeg van. Om het gesprek niet meteen te beëindigen vervolgde hij: "Ja, onze nieuwe leider is nog wat jong, maar we leren het hem wel". Terug in de trein vertelde ze aan Eduard wat het orkestlid had gezegd en voegde er aan toe: "Je bent veel te aardig voor de orkesdeden, zo krijg je nooit gezag!" "Misschien heb je wel gelijk" zei Eduard. "Maar dan moet ik mij anders voordoen dan ik ben en vandaag of morgen zou ik er toch mee door de mand vallen."

Zijn huwelijksaanzoek aan Sepha op een mooie dag in 1926 was geheel 'des Eduards'. Ze gingen met de Blauwe Tram vanaf de Spuistraat in Amsterdam naar Zandvoort om een wandeling langs de zee te maken. Hij was dol op honden en genoot er van toe te kijken hoe ze achter een weggegooide stok de zee in renden. Omdat hij nogal stil was vroeg Sepha: "Waar denk je aan?" Met een glimlach zei hij: "Aan een hond". Omdat Sepha voelde dat hij meer op z'n hart had, vervolgde ze: "En wat geen chalet waar hij zich als Imperator Rex 12 nog meer?" Hij keek haar aan en zei: "Aan door familie, vrienden en vereerders liet een huis voor ons tweeën, maar wel met een aanbidden. hond!" In 1957 was Van Beinum geestelijk zo Dat droomhuis stond niet hoog in de vermoeid dat hem dat niet meer lukte om tot Zwitserse Alpen, maar gewoon laag op de zichzelf te komen.Tijdens een heidewandeling Veluwe in Garderen. Hij droeg daar geen bekende hij aan Bart: "Als ik iets van anderen kniehose, maar een pilobroek en werd Van gedaan wil krijgen kan ik zeer geduldig zijn, Bienum genoemd. Door de geboorte van maar voor mijzelf kan ik geen geduld twee zoons waren ze uiteindelijk met z'n opbrengen. Ik kan vriendelijk zijn, terwijl ik vieren, hadden een hond, een paard, een paar inwendig zeer geïrriteerd ben. Uitwendig ben schapen, kippen en een beo. ik een toonbeeld van evenwicht, maar inwendig word ik door twijfels belaagd. Ik In 1961 bracht ik een bezoek aan Bart van geef veel, maar verlang nog meer terug. Op Beinum, die in Garderen het huis van zijn de repetities ga ik behoedzaam te werk, ouders bewoonde. Tijdens ons gesprek omdat ikbang ben niet aardig gevonden te hoorde ik ineens de stem van zijn vader worden. Ik ben geen dictator, maar ik probeer duidelijk zeggen: "Maar, dat meen je niet!" Ik wel met humor en list mijn zin te krijgen. Ik schrok! Een zwarte gekooide vogel met een kan driftig zijn, maar ook teder. Ik ben niet gele snavel, een beo, sprak dit zinnetje. Het gelukkig en ik heb een hekel aan mijzelf. Ik was hem door Eduard geleerd om zijn gasten heb er geen verklaring voor en ik vraag mij af: voor overdrijving te behoeden. zou mijn hartkwaal daarvan de oorzaak of het gevolg zijn?" Zijn landhuis droeg niet zijn naam, maar was Hij zocht antwoord bij zijn vriendin Phia gewoon zijn rustoord waar hij zich door Berghout, de harpiste van het orkest, en zelfanalyse trachtte terug te vinden. Het was stelde zich in verbinding met een psychiater. Slotakkoord dwingend opleggen, doch aan :djn eerlijke, gave, Op de herdenkingsbijeenkomst in het vriendschapuitstralende persoonlijkheid. Concertgebouw bij het overlijden van Willem Ik waag het dan ook niet, de drempel te overschrijden Mengelberg werd weinig gesproken. Onder van het :delsleven van deze door schoonheidsliefde leiding van speelde het gewonde, die aan die wonde is gestorven en ik Concertgebouworkest de Maurerische eerbiedig, ook na :dJn dood, Van Beinums levensstijl Trauermusik van Mozart en de 3e Symfonie van bescheidenheid en rijpe, in humor geklede van Beethoven. Het Toonkunstkoor zong als wijsheid, waarmee hij hulde en applaus aanvaardde. afscheid uit de Matthäus Passion: "Wenn ich Eén gedachte slechts wil ik uitspreken. De einmal soli scheiden, so scheide nicht von waarachtige kunstenaar raakt aan het absolute en mir". schenkt aan de mensen adeldom en ware vreugde. Hij Indrukwekkend was het laatste deel uit 'Das leidt ons binnen in het domein van de geest, dat het Lied von der Erde' van zijn vriend Gustav rijk is van de universaliteit, waarin de mens Mahler: "Ich geh'; ich wandre in die Berge". opgeheven wordt boven de verenging van het eigen individuele bestaan. Wel zs de kunst gebonden aan Op de herdenkingsbijeenkomst ter ~jntuiglijke middelen, aan het woord, de kleur en de nagedachtenis van Eduard van Beinum op klank, maar de werkelijk scheppende en zaterdag 18 april 1959 zong het herscheppende artiest ovenvint de stif en voert anderen Toonkunstkoor, met begeleiding van het mede naar de speelweide van het spirituele. Concertgebouworkest onder leiding van Zulk een waarachtig kunstenaar was Van Beinum. , het slotkoor van de De kunstenaar is op een bepaalde manier niet van Matthäus Passion, het welverdiende: 'Ruhe deze wereld, omdat hij :dch op de weg bevindt welke sanfte, sanfte Ruh" Hierna voerden namens naar God voert en hun de on:dchtbare dingen de stad Amsterdam Mr. A. de Roos en openbaart door de iJ·chtbare. Van Beinum was namens de stichting Het menselijk in :dJn kunstenaarsschap en leefde tevens Concertgebouworkest Mr. W.F. Schokking voor de kunst. het woord. Niet alleen Nederland rouwt. De dood van Eduard 13 Namens de Nederlandse regering sprak de van Beinum is ook mondiaal ge:den voor het staatssecretaris van onderwijs, kunsten en hedendaagse mu:dekleven een ~aar verlies zoals tal wetenschappen, mr. RG.A. Höppener het van persorganen in de oude en nieuwe wereld getuigen. volgende: De regering brengt, mede namens het Nederlandse volk, eerbiedig de meest oprechte hulde aan de Hier heift Van Beinum ge~oegd en :dch verteerd in nagedachtenis van deze grote vaderlander, deze trouwe dienst aan de schoonheid Hier sloeg de dood uitzonderlijk begaafde dirigent, deze gewetensvolle, toe, die wreed is, maar ditmaal ook mildheid heift :djn hoge roepingjegens :dJn naaste bewuste mens. getoond en de leider gunde te midden van :dJn geliefd orkest, te sterven. Hierna werd het Adagio uit de Achtste De rusteloze heift thans de zachte rust gevonden. In Symfonie van Bruckner gespeeld, de diepgevoeld medeleven met :dJn echtgenote en zonen en componist die hem zo lief was. De componist met de brede kring van :djn medewerkers, die tevens die als mens door twijfel werd achtervolgd, :dJn vrienden waren, herdenkt de Nederlandse maar als muzikant kathedralen van muziek regering van wie ik als staatssecretaris de heeft nagelaten. woordvoerder mag :dJn - in grote bewondering en waardering - weemoedig dankbaar de nobele mens, de Artikelen begenadigde kunstenaar, de grote Nederlander en de In augustus 1995 bezocht ik met twee ware wereldburger, die ons ontviel en wiens verscheiden bestuursleden van onze vereniging, Aarnout een Zo groot nationaal verlies betekent. Cos ter en Ab van Kapel, het landhuis in Garderen. Over dit bezoek en de ontmoeting Slechts aarzelend benader ik het wezen van deze met Bart van Beinum heeft Ab van Kapel een mens, die ze!! steeds blijk gaf van grote eerbied voor artikel geschreven dat in aflevering no. 36, :dJn medemensen, die :djn gezag niet ontleende aan december 1995, onder de titel 'Herinneringen ~ HANDEI~~ VAN MMNDA(; 11 ~, 1958 Xt.CM . :;w;:;:;;:e;w:~ U: ... i • A . , ; ga;;; XQ < i."...... ' -S "" ::C::::~.. =< _,_~-.

' r~-""'.' . _- '. '_, . _ ~ ' , '. 2 x: cs:: 4 Z'*'*",( · .v,' ~ ! OVERWELDIGEl\:lJ) SUCCES liV BET KAJ)l!JR VA..'\{ /JET JfOZ.,fR1l!:e7J.~f{P 1 . ;1'<--0'(-.... #f4t:4.. (~~~ >·~:?;~.,.;~ :;;:;; . ;' ~-T~~~=..... __ Concertgebouworkest triomfeert in Wenen met'Bruckner

aan Eduard van Beinum' werd gepubliceerd. G. Rossini: Vier Ouvertures; Voorts verwijs ik u naar de volgende artikelen J. Brahms: de vier Symfonieën, de Hqydn-variaties die, in de loop van de tijd, in ons blad over en de Altrhapsodie; Van Beinum zijn opgenomen: A. Bruckner: 4e,5e, 7e, 8e en ge Symfonie; Jaargang 1993/28 Herinneringen aan Eduard van G. Mahler: 4e Symfonie en ; Beinum door Marius Flothuis; C. Franck:P!Jché,' Jaargang 1995/35 Primus inter pares door Cl. Debussy: Images, La Mer, Trois Nocturnes, Truus de Leur; Marche Ecossaise, Berceuse héroique ; Jaargang 1997/44 Huil mee met Eduard van B. Bartók: Concert voor orkes~ MUijek voor Beinum door Erik Voermans; Strijkinstrumenten, celesta en slagwerk; Jaargang 2000/53 In memoriam Eduard van N. Rimski Korsakov: S heherazade; Beinum door Wouter Paap; Z. Kodály: Harry ]anossuite; B. Britten: Sea Interludes, Youngpersons guide to 14 Idem De levensloop van Eduard van Beinum door Gerard Werker; the Orchestra; Idem Een bovennatuurlijke overtuigingskracht door Igor Strawinsky:L'Oiseau de Feu en Chant du Truus de Leur; Rossignol; Idem The man who burnt himself up door M. Ravel: La Valse en Boléro ; Graham Silcock; A. Diepenbrock: Mar!Jas-muifek; Idem Contrasting van Beinum and Mengelberg W. Pijper: 3e Symfonie, Zes Epigrammen en door Robert P. Brouwer; Pianoconcert; Idem Van Beinum met concert, cd's en boek H. Henkemans: Vioolconcert. herdacht door Kasper J ansen. De box van Q-Disk uit 2000 die uit elf cd's Geluidsopnamen en de reeds genoemde dvd met de Eroica Onder meer de volgende geluidsopnamen bestaat, bevat naast enkele van zijn van Eduard van Beinum verschenen: bovengenoemde werken nog een schat aan live-opnamen. ~ J .S. Bach: Vier Orkestsuites; J. Haydn: Symfonieën 94, 96 en 97; ] ohan Krediet W.A. Mozart: Symfonieën KV 201 en 319, de Posthoornserenade, het Klarinetconcert en het Concert voor Fluit en Hap; L. van Beethoven: Tweede en Zevende Symfonie en het Vioolconcert; Fr, Schubert: Symfonieën 3A5,6 en 9 en de U nvollendete; F. Mendelssohn: Italiaanse !Jmfonie, Ouverture, Nocturne en Scherzo uit de Mitsommernachtstraum; MENGELBERG IN DE JODENBREESTRAAT

De Jodenbreestraat was voor de oorlog de Kalverstraat van de Jodenbuurt. Winkel aan winkel met dames- en herenkleding, lingerie, wild en gevogelte, comestibles, vis, fruit, banket en brood, slagerijen -uiteraard onder rabbinaal toezicht, O.R.T.-, snoep en chocolade, tabak en sigaren en tweedehands goederen.

Vermaard waren de warme gemberbolussen in lingerie die een aantal beha's boven z'n van banketbakkerij Snatager en het pekelvlees karretje had hangen "Voor een daalder kun je van slagerij Fontijn. Op straat stonden de ze niet laten hangen." Bijzonder was de roep karretjes met dezelfde koopwaar als in de van Sam Groenteman: "Alles voor de winkels, maar tegen lagere prijzen. Daar sjoppehendelemengele!" Dat 'Alles' bestond uit tussendoor krioelde het van kooplustigen en aardappelen, wortelen en uien voor 'Hutspot kijkers waar lijn 8 zich, luid bellend, met met klapstuk.' (Klapstuk was het ribbenvlees moeite doorheen baande. van een koe.) 's Ochtends vroeg alles tegelijk De winkeliers die dames- en herenkleding in een pan op het oliestelletje, de straat op verkochten maakten gebruik van zogenaamde voor de negotie en s'avonds bij thuiskomst, 'stoepjees' om gegadigden naar binnen te stampen en eten. De uitvinder van de naam lokken, de straatverkopers maakten gebruik 'Sjoppehendelemengele' moet een van hun stem. Het was een kakofonie van van muziekminnaar zijn geweest want, zoals het geluiden en kreten. Ik herinner me die van de mij is verteld, betekende het: 'Een muzikale haringman Moos Goudeketting: "Ze bennen potpourri van Chopin en Händel onder leiding 15 moddervet. Ik maak ze schoon en m'n vrouw van Mengelberg.' ~ doet er een uitje bij"; of van brutale Coba: "Trokkene scharre, trokkene scharre!" Johan Krediet (Gedroogde scharretjes.); of van de handelaar TiLLY MENGELBERG~WUBBE (1875~ 1943) EEN LEVEN LANG EDELMOEDIGE TOEWIJDING

Zestig jaar geleden, op 11 oktober 1943, overleed Tilly Mengelberg-Wubbe in het St. Anna-ziekenhuis te Luzern. Gedurende 43 jaar was zij de levensgezellin van Willem Mengelberg geweest.

16

Mathilde Augusta Elisabeth Maria Wubbe werd Op 5 juli 1900 traden Willem en Tilly in het geboren te Amsterdam op 5 september 1875. . huwelijk te Amsterdam en zij vestigden zich Zij was de dochter van Bernard Adriën in het huis aan de Van Eeghenstraat 105. Al Alphons Wubbe, directeur van een snel raakte Tilly betrokken bij het werk van textielgroothandel in de P.e. Hooftstraat, en haar man: zij regelde administratieve zaken en Elisabeth Johanna Huijsser. maakte afspraken en dergelijke; vaak was zij in verband daarmee in het Concertgebouw te Na een kloosterschool in Brussel te hebben vinden. Thuis was zij de charmante gevolgd woonde Tilly bij aar ouders in gastvrouw tijdens de vele ontvangsten. Zij en Amsterdam. Zij was muzikaal en beschikte haar echtgenoot namen actief deel aan het over een fraaie sopraanstem. Zij zong in het societyleven in Amsterdam. Toonkunstkoor en raakte daar in de ban van de jonge dirigent Willem Mengelberg, die het Leven naast een groot ego koor met straffe hand tot uitzonderlijke Het leven naast een man met een groot ego prestaties wist op te zwepen. als Mengelberg was niet altijd even makkelijk. Zomers konden zij even afstand nemen: bewonderenswaardige wijze heeft zij Willem ging naar zijn geliefde Chasa in gedurende vele jaren, vooral aan haar Zwitserland waar hij op dominante wijze zijn Echtgenoot haar edelmoedige toewijding (adorerende) gasten bezighield, terwijl Tilly getoond. Zonder zelf in het licht te treden dan de voorkeur gaf aan de rust van haar heeft zij hem gesteund en gesterkt in zijn buitenhuis op de Hülserberg bij Krefeld. opgang naar de schoonheid'. Haar verjaardag vierde zij echter meestal op de Chasa. Bijna zeveneneenhalf jaar later zou haar echtgenoot naast haar zijn laatste rustplaats Voor de buitenwereld trokken zij één lijn en vinden. .0 manifesteerden zij zich als het stralende paar Aarnout Coster van wereldberoemde dirigent/professor en zijn voorname echtgenote. Hun huwelijk is kinderloos gebleven.

In de oorlogsjaren week Tilly niet van de zijde van haar echtgenoot. De zomers op de Chasa waren beduidend stiller dan voorheen. Er kwamen slechts enkele bezoekers.

Mee op concertreis Op de meeste concertreizen door bezet Europa, hoe vermoeiend en gevaarlijk ze ook waren, ging Tilly met haar echtgenoot mee, al viel het haar steeds zwaarder. In de zomer van 1943 openbaarde zich bij haar een ernstige ziekte. Op 5 september vierde zij nog 17 haar verjaardag op de Chasa, maar een paar weken later werd zij in het St. Anna­ ziekenhuis in Luzern opgenomen. Haar toestand verergerde snel. Op haar sterfbed vroeg zij Ginette Elmiger, een trouwe Zwitserse vriendin van het echtpaar, de volgende uitspraak vast te leggen: "leh muss es vor Zeugen bekennen, mein Mann, Willem hat nie etwas Schlechtes getan. Er ist kein Verräter. Er liebt seine Königin und das holländische Volk". Op 11 oktober stierf zij, haar hand in die van Mengelberg. De begrafenis vond plaats op het kerkhof Friedental bij Luzern op 13 oktober 1943.

In Amsterdam werd in de St. Willibrordus­ kerk een requiemmis opgedragen; na een requiem van Perosi klonk het slotkoor uit de Matthäus Passion. Aanwezig waren leden van het Concertgebouworkest, een deputatie van Toonkunst en vrienden. Diverse Nederlandse bladen publiceerden een necrologie. Op het In memoriam-bidprentje lezen we: 'Op JAN TOOROP EN DE MUZIEK

In het voorjaar van 1915 dirigeerde Willem Mengelberg enige malen de Tweede Symfonie van Mahler. Het waren de eerste complete uitvoeringen sedert Mahler het werk zelf in 1904 in Amsterdam geïntroduceerd had. Bij een van deze concerten was de schilder Jan Toorop aanwezig en hij raakte diep onder de indruk.

J ~tn Toorop (1858-1928) was in die tijd een werd zijn volledige grafische werk uitgegeven. 18 beroemd kunstenaar. Hij had een groot oeuvre Tentoonstellingen werden aan hem gewijd op zijn naam staan. Hij stond open voor de onder meer in 1978 (Nijmegen), 1978/9 vele stromingen in de kunst uit zijn tijd: (Otterlo), 1985 (Katwijk) en 1989 (Den impressionisme, pointillisme, Jugendstil en Haag). vooral: symbolisme; later maakte hij, geïnspireerd door zijn bekering tot het Rooms Pianotrio spelen met Y saye en Cas als Katholieke geloof in 1905, voornamelijk Toorop was een groot muziekliefhebber. Hij religieuze kunst, volgens geometrische vormen speelde graag en goed piano. Dagelijks gestileerd. pianospelen was voor hem een voorwaarde Hij was tevens een begaafd portrettist: Toorop om een goed schilder te kunnen zijn. Toen hij heeft vele beroemde en minder beroemde eens over zijn symbolisme zou spreken, tijdgenoten vereeuwigd. Hij was een zeer raakte hij verward in zijn woorden, maar sociabel mens met veel vrienden in artistieke gelukkig stond er een vleugel op het podium. kringen: schilders, schrijvers en musici. Toorop zei dat hij op de piano beter kon Van de kunstenaarsgemeenschap die rond de laten horen wat hij te zeggen had: 'De muziek eeuwwisseling elke zomer in Domburg zal u mijn gevoelens aanzienlijk duidelijker neerstreek, vormde hij vanaf 1903 het maken'. Vervolgens improviseerde hij de artistieke middelpunt. Regelmatig exposeerde gehele avond op thema's van Fauré, Debussy, hij op belangrijke tentoonstellingen in binnen­ Franck, d'lndy en Duparc. Dat waren en buitenland. In de jaren na zijn dood raakte componisten die hem zeer aanspraken - hij hij enigszins op de achtergond. Thans geniet kende d'lndy persoonlijk. Ook Wagners Toorop weer de waardering die hij verdient. muziek maakte diepe indruk op hem; zo De laatste drie decennia is er een duidelijk genoot hij enorm van een opvoering van toegenomen belangstelling voor deze Parsifal in Berlijn in juni 1914. veelzijdige kunstenaar te constateren. In 1969 Casals. Later zou hij dit 'vluggeschilderd' irrHiooNÏütif~ :~ -- ~\ .~ -'-~li. f' 1 doek een van zijn beste portretten noemen. jo,- ...... - " lIP,.." . In deze tijd maakte hij ook een tekening van ;r;. VAN _~1' ~r:. ~ . - l\i .' . ~'&HILDERUE\I;., ·" . de pianist/ componist Dirk Schäfer aan de :~QUAR[lL[~I~ . vleugel (1905). ,,. ~ i~ •.~ .t ..l · EN .~ :8EEK[NINGf~~ ! i i·:' P(,Ht? + ~~ Jo Beukers-van Ogtrop ;JANToo~or~ Van 1904 tot 1908 woonde Toorop in ~!~ _v~:f'-- ;~ Amsterdam waar hij concerten van het ft B 'I~':.I· " l \ , ~)r~ ~!R . VIIr. W.'Jiiti\t. Concertgebouworkest bijwoonde, o.a. een ~'!; i~ Al""'E~>j~.M; ~i~ ;;, AMSïE R D.~ M 'i' Beethovencyclus onder leiding van Felix ~/~~t'\IlI I 11j: ij".:.;,?! ~~~ Weingartner en Willem Mengelberg in het ~ . ~~. ~~t, · !'1~ . *. voorjaar van 1904. Bij die gelegenheid zond hij beide dirigenten een ets van zijn hand: de schelpenvisser. Hij maakte persoonlijk kennis met Mengelberg en zijn vrouw Tilly; in hun huis was hij een graag geziene gast. De voor mystiek en religie gevoelige kunstenaar had grote waardering voor Zijn dochter Charley kreeg een muzikale Mengelbergs uitvoeringen van Bachs opvoeding. Toorop stuurde haar voor Matthäus Passion. Bij een van die vioollessen naar de 'Scola Cantorum' van uitvoeringen maakte hij kennis met Johanna Vincent d'Indy te Parijs. In enkele gevoelige Beukers-van Ogtrop (1865-1948). Zij was portretten van het vioolspelende meisje heeft presidente van het koor van de afdeling hij deze periode vastgelegd (afb. 1). Amsterdam van de Maatschappij ter Bevordering der Toonkunst, een Veel musici behoorden tot Toorops (amateur)koor waarmee Mengelberg werken persoonlijke kennissenkring; zo speelde hij te als de Matthäus Passion (afb. 2) en de 19 zijnen huize in 1904 pianotrio met 'koor'symfonieën van Mahler uitvoerde. In beroemdheden als de violist Eugène Y saye en 1920 had zij een belangrijk aandeel in de de cellist Pablo Cas als. In december van dat voorbereidingen van het Mahler-feest; ook jaar schilderde hij een prachtig portret van maakte zij deel uit van het comité dat de A~ . I... •• PUf_I,../:' " b'~ " 3 Museum Het Valkhof. De correspondentie vormt een belangrijke informatiebron over Toorops belangstelling voor Mahler en Mengelberg.

Diepenbroek; Nijmeegse musici Toorop verhuisde in 1908 van Amsterdam naar Nijmegen. Deze stad was een van de 'buitensteden' waar Mengelberg en het Concertgebouworkest met een zekere regelmaat kwamen concerteren. Meestal zocht Toorop na afloop de dirigent op om een praatje te maken. Er werd dan ook wel gesproken over de componist Alphons Diepenbrock, die hij in Amsterdam had leren kennen. Toorop nodigde in 1911 Diepenbrock uit naar Nijmegen te komen. 'Je moet weten, omdat ik zooveel van je werk houd en je niet meer zooals in Amsterdam nu en dan eens huldiging van Mengelberg bij zijn zilveren sprak, ik wou zoo graag, omdat ik je werk zoo jubileum voorbereidde. In 1929, bij het 100- hoog stel, je kop eens teekenen. Zou dat niet jarig bestaan van Toonkunst, vierde zij haar kunnen?'. Diepenbrock kwam en toen heeft 40-jarig jubileum en legde zij haar functie Toorop het bekende, zeer karakteristieke neer. Zij was Mengelberg zeer toegedaan en portret van Diepenbrock getekend (afb. 3). zij vormde een belangrijke trait d'union Merkwaardigerwijs was Diepenbrock zelf 20 tussen het koor en de veeleisende dirigent, die helemaal niet content met dit portret. Hij door intensieve training het koor tot grote oordeelde: 'Het is eenzijdig! Een zure prestaties wist op te zwepen. Na hun eerste Grübler!' ontmoeting raakte Toorop bevriend metJo Beukers en haar echtgenoot Jan. In Nijmegen had Toorop al snel een Voor dit artikel is gebruik gemaakt van de kennissen- en vriendenkring opgebouwd, verzameling brieven die Toorop in de jaren waarin natuurlijk ook muzikale mensen 1914-1927 aan Jo Beukers schreef; deze figureerden zoals de wijnhandelaar Anthony collectie bevindt zich in het Nijmeegs Nolet, amateur-cellist en Leon C. Bouman,

4 directeur van de Muziekschool - van hen maken, omdat gij en uw orkest, dat gij zoo maakte Toorop de tekening Het Kwartet, hoog en sterk en schoon hebt opgevoerd tot waarop beide vrienden te zien zijn (afb. 4). die volmaking, mij steeds inspireert. Ook de componist van RK kerkmuziek, Willem Heydt (die zijn dagelijks brood als Toorop voelde veel sympathiç en waardering vishandelaar verdiende) behoorde tot zijn voor Mengelberg en dat was wederzijds vriendenkring, Toorop heeft hem enkele volgens de dichteres Miek Janssen, malen geportretteerd. bewonderaarster en vriendin van Toorop. Zij Op·25 juni 1912 woonden Toorop en Heydt schreef over de relatie tussen de beide in de Stadsschouwburg te Amsterdam een mannen: voorstelling bij van Vondels Gysbreght van Een heel bizondere verhouding van Aemstel door het gezelschap 'Het Toneel' vriendschap en groote bewondering bestond onder leiding van Willem Royaards. Bij deze er tusschen Toorop en Mengelberg. Zoo vaak voorstelling, waarmee het (tweede) viel het mij op, wanneer we op een der groote Nederlandsch Muziekfeest geopend werd, uitvoeringen, bijvoorbeeld tijdens de Mahler­ klonk muziek van Diepenbroek, uitgevoerd feesten, in de dirigenten kamer van het door solisten en het Concertgebouworkest Concertgebouw te Amsterdam Mengelberg onder leiding van Willem Mengelberg. In de Nijmeegsche Courant schreef Heydt in de volgende dagen ingezonden stukken, waarin hij de mening van de recensent, B. Canter, dat de muziek 'Wagneriaans'en 'grof zinnelijk' was, bestreed; volgens Heydt was Diepenbrocks schepping 'niet alleen van een besliste oorspronkelijkheid en sterk sprekende Hollandschheid [.. ) maar daarbij tevens van .. een treffende innigheid en 21 verheffende zuiverheid van gevoel..' Toorop zal het ongetwij feld met zijn vriend eens geweest zijn.

Op twee oktober 1916 vond de première plaats van Diepenbrocks Missa in de kathedraal te Utrecht onder grote belangstelling van toonaangevende componisten en musici. Ook Toorop was ontmoetten, hoe zijn gezicht een geheeIe onder de aanwezigen. Hij volgde het werk verandering onderging. Er straalde iets van met de partituur, die hij sindsdien op een hem uit naar Toorop en van Toorop naar standaard naast zijn piano had staan. hem. Deze beide groote mannen, de een dirigent van orkesten, de ander van lijnen en Mahler en Mengelberg kleuren, begrepen elkaar en bewonderden Zoals gezegd, was Toorop in 1915 diep onder elkander wederzijds. Mengelberg hechtte veel de indruk van Mahlers Tweede symfonie. Het aan Toorops oordeel.over zijn uitvoeringen, was waarschijnlijk zijn eerste kennismaking aangezien hij de groote muzikaliteit van met de muziek van Mahler. Deze belevenis Toorop kende en wist, dat hij de door hem inspireerde hem terstond tot grootse plannen. geleide concerten in al de geniale détails naar Hij bezocht in juni 1915 Mengelberg in zijn waarde kon schatten. vakantieoord Zandvoort om er schetsen van de dirigent te maken voor een !,'foot doek In Zandvoort zijn in 1915 een tweetal portretten van Mengeiberg tot stand .. waarin ik van U en Uw orkest en koren gekomen (afb. 5 en 6). droom. Ik verlang hieraan een aanvang te Het onderwerp liet Toorop nie.t los; bijna een jaar later, in maart 1916 schreef hij aanJo en Jan Beukers:

Het orkest met Mengelberg in de Tweede van Mahler houdt mij steeds nog bezig maar [ik] ben nog niet tot een geheel gekomen. Ik hoop 't tegen de winter gereed te krijgen. Mengelberg inspireert mij steeds als dirigent. doe hem mijn hartelijke groeten en zeg hem hoe 't mij ontzettend spijt, door zoo'n lammigheid van mij, zijn Missa Solemnis niet te kunnen bijwonen.

Toorop had in toenemende mate last van verlamming in zijn linkerbeen en moest meer en meer gebruik maken van een rolstoel.

In november 1915 bezocht Toorop in Nijmegen samen met Nolet een uitvoering van Mahlers Derde symfonie door het Concertgebouworkest onder leiding van Mengelberg (zonder het koor, deel 5) met Meta Reidel als soliste. Toorop vond het een subliem werk, door Mengelberg 'alle nuances 22 fijn en pittig, rijk en machtig gedirigeerd tot Overweldigend genot zoo'n volmaakte uitdrukking'. Ik zal die VIIIe van Mahler niet spoedig In december verbleef Toorop als gast bij de vergeten. Voor mij zoo'n geestelijk Beukers in Amsterdam en beluisterde hij met overweldigend genot, wat zeer zeker zal hen de volledige uitvoering onder groeien als stuwing bij de uitingen mijner Mengelberg, wat hem sterkte in zijn inspiraties, want Mahler, vind ik, is een genie, bewondering voor dit werk. waarin zich de groote en reine Hoewel Toorop geen Strauss-liefhebber was, natuurstemmingen mengen met het genoot hij wel van diens nieuwe Universeel Katholicisme. En dat is heerlijk, Alpensymphonie die door Mengelberg op 3 weet je, in deze tijden juist, zoo'n vent zijn februari 1915 in Amsterdam geïntroduceerd ziel (de gemeenschap) te hooren en dan door werd. Mengelberg hoog opgestuwd, heerlijk.

In 1916 verhuisde Toorop van Nijmegen Ondanks zijn lichamelijke handicap kon naar Den Haag. Toorop voluit genieten van deze muziek, Begin december 1916 was hij weer de gast zoals blijkt uit zijn geëxalteerde commentaar. van de Beukers, waar hij ook het echtpaar Mengelberg schonk hij de tekening Dante aux Mengelberg ontmoette. Samen met Miek Enfers uit dankbaarheid 'voor al het heerlijk Janssen die zelf uit een muzikaal milieu genotene wat mijn hart en geest zoo goed kwam, en een aantal vrienden onder wie de heeft gedaan, wat gij, Mengelberg met uw auteur Arthur van Schendel, woonde Toorop enorme gaven en groote bezieling de wereld op 9 december in het Concertgebouw de en mijn persoontje onze harten en onze uitvoering van Mahlers Achtste symfonie innerlijken wist te begeesteren'. De onder leiding van Mengelberg bij. Hij wilde Mengelbergs dankten de schilder voor deze het werk nog een keer horen en hij ging ook gave, maar lieten wel doorschemeren dat de naar de uitvoering van 10 december. Op sombere Dante-kop in hun huiskamer een oudjaar 1916 schreef hij aan de Beukers: schrikeffect teweeg bracht! Feestzang Telegraaf [.. j. Ja, zoo'n mannetje van zoo Voor het zilveren huwelijksfeest van de weinig beteekenis zal daar eens de lakens Beukers op 18 februari 1917 had Mengelberg uitdeelen en vertellen wat men doen moet!!!? een Feestzang gecomponeerd. Dit stuk werd Kan je je nu begrijpen dat zulke kerels zoo op het feest uitgevoerd door de solisten stom koppig kunnen zijn en niet kunnen Aaltje Noordewier Reddingius en Tilly begrijpen of liever niet willen inzien de Mengelberg met leden van het kracht, energie en enorme arbeid en zich Toonkunstkoor en instrumentale begeleiding. In dit werk had Mengelberg Mahlerismen verwerkt. De eerste maten van het koor: 'Blijde jubeltonen' zijn gelijk aan de inzet van Le-___ _ "... , Feestzang.• Mahlers Achtste: 'Veni creator' (afb. 7). Die , ._ JI!.-. ~ __-:..L • \\1LUJI MENGELBlno. inleiding wordt gevolgd door een 'Toonkunstwals', geheel in de stijl van Johann Strauss, terwijl aan het slot de Mahlerklanken weer terugkeren. Toorop vond het een 'heerlijk' idee van Mengelberg om Mahlers Achtste er bij te halen. Hij kon het feest zelf niet bijwonen, maar hij leverde wel een bijdrage aan het album voor het bruidspaar in de vorm van een aquarel, voorstellende Jo en Jan Beukers in gezelschap van een (bescherm)engel, rozen en op de achtergrond trompetters.

Brutaal eigenzinnig mannetje In maart 1918 schreef Toorop aanJo Beukers 23 dat hij zich zeer verheugde op de komende uitvoering van Mahlers Achtste symfonie in mei in het Concertgebouw. 'Dan kom ik zeer zeker, want mijn brandend verlangen weer naar deze heerlijke Se te luisteren is zoo groot als de oneindigheid's expressie. Daar zit in MengeIberg's expressie van dirigeren ook die geven van een Mengelberg. Zoo'n dirigent expressie. ' zooals er geen één bestaat, en wat hij in Een kritisch artikel van muziekrecensent Holland de boel heerlijk en grandioos heeft in De Telegraaf van 4 gereleveerd. Die kerels, of zij willen of niet, maart 191 8 wekte grote verontwaardiging bij zij blijven altijd toch (zooals Mengelberg zegt hem. Vermeulen, zich ergerend aan de terdegen): 'parasieten der openbare meening'. buitensporige adoratie die Mengelberg in die Juist zóó, heel goed, zij zullen eens regelen dagen ten deel viel, oefende gepeperde kritiek wat Mengelberg doen moet!!!? Met de 2e en uit op de programmering van de dirigent en 8e van Mahler [.. j moet Mengelberg hen maar constateerde stilstand in zijn repertoirekeuze. te pletter zwijgen, die verwende Dat schoot bij Toorop geheel in het componeerende parasieten. verkeerde keelgat: Lourdes Ik was ontzettend geprikkeld heden en Op doktersadvies moest Toorop toch afzien allemachtig nijdig gestemd over dat brutaal van het concert met Mahlers Achtste eigenzinnig (alsof dat kereltje de heele wereld symfonie. Ook de Vierde symfonie, die in handen heeft, zoo pedant hatelijk) Mengelberg in het voorjaar van 1918 schrijven van Matthijs Vermeulen in de herhaaldelijk uitvoerde, kon hij niet bijwonen, evenmin als de eerste uitvoering in Nederland van Mahlers Negende symfonie (drie delen, zonder het Rondo Burleske) op 2 mei 1918, wat hem danig speet. Op zijn verzoek regelde Jo Beukers kaarten voor zijn dochter Charley en zijn vriendin Miek Janssen.

In oktober 1919 reisde Toorop in gezelschap van Arthur van Schendel en Miek Janssen naar Lourdes. Hoewel het verblijf aldaar geen enkele verbetering van zijn toestand bracht, genoot hij er toch van: 'Alles is wonder hier ... aangrijpend .. ' en in zijn religieuze bevlogenheid beleefde hij het positief: 'je wordt een ander mensch en [ik] voel mij veel beter'. Hij vond er de inspiratie voor onder andere de tekening: sopranen, harpspeelster en dirigent.

Mahler-feest In mei 1920 vond het Mahler-feest ter gelegenheid van Mengelebergs 25-jarig worden als een verbeelding van zijn religieuze dirigentenjubileum plaats. Voor die ervaring bij het beluisteren van de Achtste gelegenheid maakte Toorop een portret van symfonie (afb. 8). Mahler met een mystieke uitstraling en Voorafgaand aan het Mahler-feest werd evenals zijn religieuze voorstellingen in een Mengelberg op 24 april gehuldigd en werd 24 geometrische vormgeving. Het kan gezien hem een gedenkboek aangeboden, waarin een .,(. groot aantal bijdragen van prominenten van ) . diverse pluimage was opgenomen. Ook Toorop had een tweetal bijdragen geleverd: de Lourdes-tekening en een nieuw portret van Mengelberg, in de handelseditie afgedrukt tegenover de titelpagina. Deze tekening is vaak gereproduceerd en is een van de meest bekende portretten van Mengelberg (afb. 9). De flatterende afbeelding viel zeer in de smaak bij de ijdele dirigent: 'Vindt u dit portret van Toorop niet schitterend!' riep hij in een interview met 'onze reizende redacteur' van het Haarlemsch Dagblad en hij vervolgde:

Sterk nietwaar! Ik vind het 't sterkste, wat ik ooit van hem heb gezien. Op 't eerste oogenblik is 't of 't te sterk is, maar dan moet u er eens een poosje op blijven kijken, dan ziet u dat het begint te leven. Kijkt u eens, Toorop heeft er maar een stukje van den arm opgebracht, maar is het niet, of de arm aan 't zwaaien gaat. En dan 't gezicht! daarin ligt wel heel de spanning, die me op zoo'n oogenblik voor het orkest moet beheerschen. Och ja, ik Toorop in 1915 al in gedachten had, hecht niet aan wat men gelijkenissen noemt, voorstellende Mengelberg met koor en orkest je moet in een portret meer den geest, de ziel in de Tweede symfonie van Mahler. Als hebben. Maar dit is dan ook wel een heel Toorop dit project voltooid zou hebben, zou bijzonder portret, waar ik 0 zoo blij mee ben. dit ongetwijfeld een veel voorkomende illustratie in Mahler-boeken en bij Mahler-cd's Op 3 februari 1920 schreef Toorop aan Jo geworden zijn! Beukers: Hebt gij het portret van Willem Mengelberg Toorop kon de huldiging van Mengelberg thans gezien? Ik heb hem wat dikker in zijn niet bijwonen en hij stuurde hem een gezicht gemaakt. Ik geloof dat 't thans veel felicitatietelegram. Wel was hij in staat enkele beter is geworden. Heeft Mengelberg er van de concerten van het Mahler-feest bij te eenige noten muziek uit Mahler wonen, samen met zijn dochter Charley en bijgeschreven? [.. ] Ik ben blij dat 't zoo goed Miek Janssen, die hem hielpen bij het is geworden. Aan Betsy van Gorkom heb ik beklimmen van de trappen in het nog een teekening verzonden voor het Concertgebouw. Jo Beukers had geregeld dat Album [.. ]. Het was eerst bedoeld als hij in de solistenloge mocht plaatsnemen. Als fragment voor mijne groote 'Lourdes' het langdurig zitten door pijn in zijn been te teekening. Daar deze teekening toch los is lastig voor hem werd, kon hij even gaan staan van het geheel, vond ik 't leuk die ook aan en heen en weer lopen. Mengelberg te geven. Zo kon hij op 14 mei de Zesde symfonie en de Kindertotenlieder en op 17 mei een deel Het Gedenkboek-portret is mogelijk een van het Lied von der Erde bijwonen. bewerking van de meer schetsmatige Het speet hem enorm dat hij niet meer tekening: Willem Mengelberg dirigerend zijn concerten van het Mahler-feest kon orkest uit 1919 (afb. 10), die op zijn beurt een bezoeken. uitwerking is van de beide schetsen uit 1915. 25 De uitdrukking op de 1919 tekening is 10 strenger en bovendien zijn op de achtergrond een dirigerende figuur, orkesdeden en koorleden afgebeeld. Op het 1920 portret is deze achtergrond weer verdwenen, maar de 'strengere' uitdrukking op het nu 'dikkere' gelaat is hetzelfde. Het hoofd, dat in beide voorgaande tekeningen strikt en proftl is afgebeeld, is nu meer naar de toeschouwer toegewend, voorts is de tekening veel verder uitgewerkt en is het schetsmatige karakter verdwenen. De tekening uit 1919 zal bedoeld zijn als aanzet tot een 'groots doek' dat Laatste jaren Bronnen Als gevolg van de verlamming in zijn been was Toorop genoodzaakt vanaf 1920 een 1. Archieven rolstoel te gebruiken. Toorop-archief van het Museum Het Valkhof Hij bleef productief, vooral portretten: o.a. (eertijds Museum Commanderie van Sint van de componist Alexander Voormolen Jan), Nijmegen (1924), de dirigent/ componist Peter van Willem Mengelberg Archief, Nederlands Anrooy (1926) en de pianiste Aglaia von Muziekinstituut, Den Haag Zech (1927); een topstuk uit die periode was Rijksbureau voor Kunsthistorische zijn tekening van de Koningin-moeder Emma Documentatie, Den Haag (1923). Hij was nu de grand old man van de Met dank aan mw. Karin van Lieverloo voor Nederlandse kunst, die in één adem met van haar informaties betreffende enkele Gogh en Breitner werd genoemd. afbeeldingen De concerten van het Mahler-feest waren waarschijnlijk de laatste die hij heeft kunnen 2. Literatuur bezoeken. Zijn belangstelling voor muziek Victorine Hefting,Jan Toorop, een bleef onverflauwd. Bij Mengelberg zette hij kennismaking (Amsterdam 1969) zich in voor de componist J ac ob van A.H. Huussen jr., Jan Toorop en de Domselaer, die graag zijn symfonie dichteres-schilderes Miek Janssen', Juffrouw uitgevoerd zag, maar door Mengelberg aan Ida, 12:1 (1986) 1-39 het lijntje gehouden werd. Toorops inzet was MiekJanssen, Herinneringen aan Jan Toorop tevergeefs: de onfortuinlijke Van Domselaer (Amsterdam z.j. [1933]) viel niet in de smaak bij de dirigent (de Mengelberg zooals de teekenaar Georges esthetiek van De Stijl trouwens ook niet). Augsbourg hem ziet (Amsterdam 1937) Toorop hield zijn pianospel bij en hij was een William Rothuizen, Jan Toorop, een goed gastheer voor muzikale vrienden. Er schildersleven', Bijvoegsel Vrij Nederland 10 26 werd bij hem thuis gemusiceerd enJo (1989) 9-15 Beukers, Charley en Miek Janssen hielden Ton Braas, Door het geweld van zijn hem op de hoogte van het concertgebeuren. verlangen, een biografie van Matthijs Vermeulen (Amsterdam 1997) Eretentoonstelling Gedenkboek Willem Mengelberg (Den Haag Op 3 maart 1928 overleed Toorop. Kort na 1920) zijn dood werd door het Schilderkunstig Eduard Reeser (ed.), Alphons Diepenbrock, Genootschap in Pulchri Studio te Den Haag Brieven en Documenten, VI - IX een 'Eere-Tentoonstelling' aan hem gewijd (Amsterdam 1991-98) van 4 tot 26 aprill928, onder koninklijke bescherming. Willem Mengelberg maakte deel 3. Catalogi uit van het uitgebreide en illustere erecomité; Eere-TentoonstellingJan Toorop, Pulchri ook bevond hij zich in de door koningin Studio, Den Haag 1928. aangevoerde rij van leengevers. De catalogus De grafiek van Jan Toorop, telde 241 nummers, grotendeels afkomstig uit Rijksprentenkabinet, Amsterdam 1969. particulier bezit, waarvan nr 125 Dante in de Jan Toorop, de Nijmeegse Jaren, Nijmeegs Hel en nr 169 Portret van Willem Mengelberg Museum Commanderie van Sint Jan, 1978. door Mengelberg ter beschikking waren Jan Toorop in Katwijk aan Zee, Stichting gesteld. n Katwijks Museum, 1985. Jan Toorop, Haags Gemeentemuseum, 1989. Aarnout Coster Willem Mengelberg, dirigent, Haags Gemeentemuseum, 1995. LOGO VOOR DE MENGELBERG VERENIGING

Misschien is het u opgevallen, maar boven de uitnodiging voor de ledenvergadering en de agenda op bladzijde vijf staat plots een logo. Het logo is ontstaan tijdens de productie van een nog uit te brengen brochure over de vereniging. De pr-commissie achtte het van belang om de Mengelberg Vereniging ook grafisch een gezicht te geven. Het logo ondersteunt deze gedachte. Het beeldmerk is inmiddels aan het bestuur voorgelegd en geaccordeerd. Zoals u kunt zien is het logo een versmelting van de initialen van Willem Mengelberg, W M. Optisch levert dit drie letters op en dat komt in het geval van de Willem Mengelberg Vereniging erg goed uit. Tijdens de algemene ledenvergadering wordt meer verteld over de plannen van de pr-commissie .

. Namens de pr-commissie, Pieter]. Bogaers.

MUSEUM HET VALKHOF TOONT TOOROP 27 Museum Het Valkho/'in Nijmegen brengt vanaf 13 september de portretten van kunstenaar Jan Toorop (1858-1928) bijeen. Toorop staat te boek als een grootmeester in de portretkunst, maar niet eerder werden zijn portretten als groep tentoongesteld. Het Valkhof laat met ruim honderd tekeningen, prenten en schilderijen het talent van Jan Toorop zien. De kunstenaar legde beroemheden vast als Paul Verlaine, Pablo Casals, Arthur van Schend el, Gustav Mahler, koningin Emma en Willem Mengelberg. Hij portretteerde evenwel ook familieleden, kennissen en zichzelf. Dat deed hij in kleurrijke, expressieve schilderijen of ingetogen realistische tekeningen. Jan Toorop werd in 1858 op Java geboren. Op zijn veertiende komt hij naar Nederland, waar hij in 1886 trouwt met de Ierse Annie Hall. Zijn vrouw en hun dochter Charley staan vaak model voor zijn portretten. In de loop der jaren laat Toorop vele reproducties maken van zijn werken, die hij soms zelf achteraf inkleurde. Volgens Het Valkhof denken mensen die zo'n reproductie hebben, vaak dat ze een echte Toorop bezitten. De tentoonstelling in Nijmegen duurt tot en met 23 november. (ANP) Meer informatie? www.museumhetvalkhof.nl

Pablo Casals April 1921 Mengelberg na New Vork

FINALE MENGELBERGS REIS NAAR, AMERIKA 'VERSLAPT ORKEST NA TERUGKEER UIT AMERIKA

Dit is het laatste deel van de orkest was trouwens toen niet first-class. verslaggeving rond de succesvolle reis Boston stond aan de spits. Men werd kwaad; van 'de baas' naar Amerika in 1921. bood veel geld: 100.000 dollars! Maar de Amsterdamse correspondenten van De almighty dollar bleek ditmaal onmachtig. Mengelberg bleef weigeren; de muzikale Rotterdammer schrijven: toestand in Amerika lokte hem niet aan. Maar nu, zeide hij, is Amerika in dit opzicht April 1921 gegroeid van kind tot volwassen mensch; nu Gisterenavond, na afloop van het eerste geeft dat land den toon aan in de muziek­ concert, dat Mengelberg na zijn terugkomst uit wereld. In Carnegie Hall in New-York b.v. Amerika hier ter stede geleid heeft, hebben wij 28 worden iedere dag twee groote symphonie­ een onderhoud met hem gevraagd en concerten gegeven. En alle groote verkregen. Amerikaansche steden hebben prachtige Dat was een heele prestatie; niet voor ons orkesten; denk bijv. aan de Philadelphia maar voor hem! Want zoowel de Woensdag als Orchestra. Dat komt, omdat alle groote de Donderdag waren geheel aan musici (Mengelberg doelde niet speciaal op orkestrepetities gewijd geweest. Na zijn 'orkest-kunstenaars' zooals hij typerend zeide) maandenlange afwezigheid moet hij de uit Europa naar Amerika zijn getrokken. En behoefte gevoeld hebben duchtig de schaaf te omdat men daar op geen geld ziet, als men gebruiken, opdat alles tot in de puntjes iets wil hebben. Mijn eerste klarinettist, zoo verzorgd zou zijn; en daarna volgde voegde hij er ter illustratie aan toe, verdiende gisteravond het eerste concert met eene bijv. 500 dollars per week. Maar zulke musici overvolle zaal en de ontroering, wederzijds, spelen in Amerika dan ook overal, ook bijv. van den terugkeer. in de 'movies', de bioscopen. Zulke bioscooptheaters hebben uitstekende Tegen half twaalf, na de gebruikelijke receptie orkesten van 70 à 80 man. En men begrijpt in de solistenkamer schoof hij intusschen toch wel, dat New Vork, eene stad van zeven opgewekt naast ons op de sopha; heelemaal millioen inwoners, tal van theaters telt. niet het beeld gevend van een vermoeid mensch; integendeel: jong en stralend, als Beloften altijd; energiek en suggestief. En geanimeerd Zooals men weet zijn de National Symphony begon hij al dadelijk te vertellen. Hoe hij Orchestra en de Philharmonic Society thans vijftien jaar geleden voor het eerst de samengesmolten en Mengelberg heeft Philharmonic Society te New-York gedirigeerd daarvan, naast Stransky, de leiding aanvaard. heeft. Reeds toen wilde men hem daar Men heeft getracht hem tot een verbintenis engageren, maar hij bedankte. Het groote tot den tijd van 6 maanden te brengen en dat aanbod van de meest schitterende beloften vergezeld doen gaan. Mengelberg zou een "De muzikale toestand groot huis krijgen op de Fifth Avenue, benevens twee auto's. Zijn inkomen zou in Amerika lokte zeker 150.000 dollars per jaar hebben bedragen. Maar ik bedankte, omdat ik in de hem nietj eerste plaats artiest ben en hier in Amsterdam aan 'de zaak' wil blijven. Ook een maar nu geeft dat Amerikaansche verbintenis voor het volgende jaar is voor de tijd van drie maanden land den toon aan" aangegaan. Als voorwaarde heeft Mengelberg bedongen dat hij de "Philharmonic Society of New-York", zooals de fusie der twee een slecht instrument. Ik ben toen eerst alle orkesten blijft heeten, mag samenstellen naar andere orkesten gaan hooren en deed verder zijn eigen wensch. Ik heb gezegd, zeide hij, niets dan repeteeren. In de loop van de dat ik een benoeming alleen zou aannemen, tweede week heb ik toen een toespraak als ik het beste orkest van Amerika onder gehouden tot het orkest. Ik heb den leden mijn leiding zou krijgen. En aan dien eisch, toen medegedeeld, dat zij met de andere waarvan de inwilliging een meerdere uitgave orkesten niet concurreeren konden. "Jullie met zich brengt van een paar honderdduizend bent een tweede-hands orkest!" heb ik dollar, is inderdaad gevolg gegeven. Het gezegd. Het zelfde was toen trouwens orkest zal bestaan uit 20 eerste en 20 tweede openlijk in de courant gezegd van het toen violen, 14 alten, 12 cello's en 12 contra­ nog ongewijzigde National Symphony bassen. Alle concertmeesterplaatsen zijn Orchestra en ik vroeg: willen juUie met mij dubbel bezet en evenzoo de blazers. Einde studeeren; willen wij trachten een eerste klas Januari 1922 zal Mengelberg naar Amerika orkest te worden en willen wij probeeren vertrekken, om daar met het oude beter dan alle anderen te worden? 29 samengestelde orkest tot Mei een tournee te Men antwoordde met: Hoera's en dat willen gaan maken. wij. Goed, zeide ik, maar dan moet gij ook Mengelberg prees de kwaliteiten, nu reeds, door dik en dun met mij meegaan. Nooit van zijn Amerikaansch orkest. Toen ik er in moet u iets teveel zijn, al studeeren wij twaalf het begin van Januari kwam, zeide hij, was het uur per dag. Het orkest verklaarde als één man, dat het daartoe bereid was en toen zijn moesten wij toch al aan de orkestleden 5000 wij gaan studeeren, dat de stukken er af dollars per week uitbetalen. Het volgend jaar vlogen. kan ik echter maken wat ik wil en dan zal ik Daarvan moet gij niet gering denken, want in ongetwijfeld verschillende werken van de tien dagen gaven wij soms acht concerten en N ederlandsche toonkunst naar voren het is voorgekomen, dat wij b.v. 's morgens brengen. vier uur achtereen repeteerden en 's middags drie uur en dan 's avonds een programma met Bottenheim de Eroïca speelden. Op een laatste Tenslotte maakte Mengelberg nog eens met middagrepetitie bleek het zelfs noodig, met veel voldoening gewag van het hem door het de hoorns nog eens de moeilijke passage in Amerikaansche orkest aangeboden banket. het Scherzo door te nemen, en dat duurde Dat dit van de zijde der orkestlederi kwam weer bijna een uur. Zoodoende bleef er niet heeft hem zeer getroffen. Bijzonder nadruk veel tijd over voor het avondconcert. Maar legde hij op het groote succes, dat Schmuller het succes was dan ook prachtig. Men in Amerika heeft gehad, een succes, des te verzekerde als om strijd, dat men het trio van opmerkelijker, omdat er zooveel goede de hoorns nog nooit zoo mooi had gehoord. violisten in Amerika zijn. Tevens sprak hij Dat kwam, omdat men tot dusverre in zijn groote waardeering uit voor het werk van Amerika eigenlijk niets anders dan noten en de heer S. Bottenheim, van wien hij zeide teekens had gespeeld. Ik heb zoo mijn eigen voor 50 pct. den goeden gang van zaken te manier van muziek maken schertste danken te hebben. 's Morgens om vijf uur Mengelberg; en dan richt ik mij tot het kon ik hem uit zijn bed bellen, en heel mijn gemoed van de menschen en deze nieuwe reusachtige correspondentie, de wijze van spelen, verbonden met de beantwoording van stapels telegrammen en welverzorgde techniek, trof het hart van het brieven, met kleine uitzonderingen slechts, Amerikaansche publiek. Men schreeuwde, liet ik hem over. 30 huilde en lachte en bij het afscheidsconcert bestormde men zelfs, gelijk gij in uw eigen courant hebt kunnen lezen, het podium en deftleerde een ontzaggelijk publiek voorbij en "Geen wonder dat hij moest ik zooveel handen geven, dat mijn arm nu nog pijnlijk is en ik mij er voor moet laten op de thuisreis masseren. En toen wij hem ongeloovig een paar dagen aankeken zeide hij: Ja zeker, bij het handen geven worden andere spieren gebruikt dan bij in iijn kooi het dirigeeren. gelegen heeft; Van de Nederlandsche toondichters heeft Mengelberg alleen Wagenaar's Cyrano op het Zoo moe was hij" programma kunnen plaatsen en dit met succes. Aan zijn voornemen om ook van andere landgenooten o.a. Diepenbrock's Zoo heeft Mengelberg in Amerika veel werken uit te voeren, heeft hij tot zijn spijt succes gehad en ook hard gewerkt. Ik heb geen gevolg kunnen geven. Het geen minuut gerust, zoo verklaarde hij. Geen Amerikaansche bezoek verzocht hem wonder, dat hij op de thuisreis een paar dagen dringend om, met het oog op de Box-office, in zijn kooi gelegen heeft, zoo moe was hij, vooral Strauss, Wagner, Tschaikowski te maar daarna had hij al spoedig weer al zijn willen spelen. En ik kon dit moeilijk weigeren veerkracht en frischheid teruggekregen en omdat de kosten toch al zoo enorm hoog met opgewektheid sprak hij alweer over zijn waren, aldus de heer Mengelberg. Voor a.s. Spaansche en ltaliaansche reizen. Naar overtime, wegens de langdurige repetities, Spanje vertrekt hij 9 Mei a.s. om daar ter 31

gelegenheid van de Nederlandsche week interview, waardoor het bestuur steeds weer eenige concerten te dirigeeren en van eind zoveel mogelijk aan zijn eisen tegemoetkwam. Mei tot begin Juni zal hij in Italië vertoeven om daar zes concerten te geven. Verslapt orkest Herhaaldelijk heeft Mengelberg ons in den Ook waren het bestuur en het orkest minder loop van het gesprek verzekerd, dat hij er niet ontroerd door Mengelbergs terugkomst dan de aan denkt, zich voor goed in Amerika te beide verslaggevers, na het eerste concert vestigen, al is hij natuurlijk niet ongevoelig onder zijn leiding, constateerden. Het bestuur voor het klinkende argument, dat men daar werd overladen met klachten van de laat hooten. Hij blijft echter trouw aan het orkestleden over de Mengelbergse Concertgebouw. Steeds heeft hij ook in indianenverhalen tijdens de repetities. Het Amerika vooropgesteld dat hij is en blijft gevolg was dat de orkestleden demonstratief "The conductor of the Concert Gebouw hun zakhorloge raadpleegden en enkele Orchestra." orkestleden onder zijn oratie stiekem wegliepen. Veel repetitietijd ging op deze Toch leefde het bestuur van het manier verloren. Concertgebouw steeds in de vrees dat hij zich Mengelberg eiste van het bestuur disciplinaire door 'klinkende argumenten' zou laten maatregelen tegen orkestleden die zich zonder verleiden uit Nederland weg te gaan. zijn toestemming van de repetitie verwijderden Regelmatig liet hij dan ook de klank van die en verlangde extra repetitietijd om het orkest argumenten horen, zoals in bovenstaand weer op niveau te brengen. Vergeleken met zijn laatste uitvoering in december was het maar hem daags na Mengelbergs terugkeer, tijdens een 'verslapt' orkest geworden. zijn verkiezingscampagne op het · Het bestuur hoorde de klachten over en weer Rembrandtplein, opgepakte wegens openbare aan, nam geen maatregelen, maar genoot van dronkenschap. In de quarantaine-inrichting aan de muziek die het orkest onder leiding van de Zeeburgerdijk kreeg hij een grote Willem Mengelberg ten gehore bracht. schoonmaakbeurt en de rechter veroordeelde hem daarna tot een jaar verplichte opname in De financiële bewolking boven het bestuur een herstellingsoord. Op 30 november 1931 liet zo nu en dan wat zon door. De kwam hij als een net oud heertje bij een administrateur liet horen dat het verlies van verkeersongeluk op het Leidsebosje, om het het seizoen 1920/1921 zeker fl. 5.000,-lager leven. zou uitvallen dan begroot; van relaties uit regeringskringen vernam het bestuur dat de De oprichter van de Rapalje Partij, Erich subsidie eerder verhoogd dan verlaagd zou Wichman, vertrok zonder fortuin naar Italië: worden. Er waren leden in de Tweede Kamer Benito Mussolini was in opkomst en deze die er vóór waren om de subsidie voor verkondigde politieke ideologieën die Wichman serieuze muziek te verhogen om daarmee de wel aanstonden. Medio 1921 werd Mussolini orkesten die negermuziek speelden de wind samen met 21 partijgenoten in de Kamer van uit de zeilen te nemen. Ook van het Afgevaardigden gekozen. gemeentebestuur van Amsterdam ontving men dezelfde, maar nog onofficiële berichten. Mengelberg vertrok, nadat hij begin mei in Spanje enkele concerten had geleid, eind mei Hacfjememaar heeft op het verlenen van de naar Italië om daar in juni een aantal concerten extra subsidie geen invloed kunnen te dirigeren. Later verklaarde hij eens dat sinds uitoefenen ondanks dat hij bijna 14.000 Mussolini het bewind over Italië voerde de stemmen had veroverd; een aantal dat ruim treinen op tijd reden en dat zijn koffers niet 32 voldoende was voor een zetel in de raadzaal. gestolen werden. Voor een reizende "Tiktator" Bij het natellen van de stemmen bleek dat hij zoals hij, Willem Mengelberg, dirigent van het de meeste stemmen had gekregen van de Concertgebouworkest te Amsterdam en bewoners van de Concertgebouwbuurt, die wonend in Zwitserland, was dat een noodzaak waarschijnlijk daarmede hun onvrede met de om te kunnen functioneren. JJ toen heersende 'Kamertjespolitiek' tot uitdrukking brachten. (Overgenomen uit De Rotterdammer met commentaar Van het pluche van zijn zetel heeft hij nooit van Johan Krediet) gebruik kunnen maken want de politie had Opzoek naar de hoge C?

Begin eens met een proefrit in de C3 van Citroën.

volume du coffre boot capacity 3Ö5dm3

1---162.4-1

--r..--2460-~

Citroën Amsterdam Stadionplein 26-30 1076 CM Amsterdam telefoon 020-5701922