{~( ~ : , (. ( tc-3:

I

111'='-","'1 JIMllllf~N@rBLIbBR~ 1I~~1

BN ~IcJN GfIcJJID UJAARGANG: 1995 MAAND: december NO:36 11

Dit blad is een uitgave van de VERENIGING Opgericht 1 3 februari 1 987

SECRETARIAAT: Irislaan 287 2343 CN Oegstgeest 071-5175395 giro 155802

REDACTIE: Dr. A. Coster A. van Kapel J. Krediet Irislaan 287 Hofbrouckerlaan 66 Rijksstraatweg 71 2343 CN Oegstgeest 2343 HZ Oegstgeest 111 5 AJ Duivendrecht 071-5175395 071-5172562 020-6991607

BESTUUR: Voorzitter: O. Hamburg Vice-voorzitter Prof. Dr. W.A.M. van der kwast Secr./penningm. Or. A. Coster Leden: A. van Kapel J. Krediet Juridisch adviseur Mr. E.E.N. Krans

*********************.*.******** •• ********************------_.-._-*_._------_.-

INHOUD VAN DIT NUMMER:

01 = Van de redactie

02 = Jaarverslag

03-12 = Op de drempel van de roem Aarnout Coster

13-20 =Herinneringen aan Ab van Kapel

21-23 = Mengelberg 60 jaar geleden Johann Nieuwenhuis

24-33 =Willem Mengelberg 1895-1920 -Zingende stemmen-

34-35 = Mengelberg op de repetie C. Huigens

36 =Mengelberg terug van een ziekte J.P.J. Wierts

37 = Professor Dr. Willem Mengelberg 70 jaar -De wereld der muziek-

38 =Programma's 1922-23, Soc. Harmonie,

39 =Advertentie Mengelberg vleugel

40-41 =De tijd vliegt Ton Lelyveld , I I -1-

VAN DE REDACTIE 11 I1

Jaarvergadering

Op onze algemene jaarvergadering werd met genoegen geconstateerd dat het afgelopen jaar een goed Mengelbergjaar was. In het jaarverslag van de secretaris staat het allemaal nog eens op een rijtje. De opkomst van de leden viel tegen, maar er werden toch weer enthousiast plannen voor volgend jaar op tafel gelegd. Zo ligt het in het voornemen een platenmiddag met toelichting te houden, een bezoek aan het Pianolamuseum te brengen (het was er tot nu toe nog niet van gekomen) en een muziekmiddag te wijden aan Brahms en het Utrechts muziekleven (Mengel­ berg was geboren Utrechtenaar). In een volgend nummer hopen wij u nader over e.e.a. te informeren.

In dit nummer

Uit een archief diepte Pieter Vis voor ons enkele oude artikelen uit het tijdschrift 'Zingende Stemmen' op, waarin we o.m. de toespraken t.g.v. Mengelbergs 25-jarig jubileum in 1920 kunnen lezen. Ook vond hij een artikel uit 'De wereld der muziek' van maart 1941, waarin Dr. Bernet Kempers schreef n.a.v. Mengelbergs zeventigste verjaardag. Aandacht voor Mengelbergs opvolger bij het Concertgebouworkest: Eduard van Beinum. Ab van Kapel sprak met zijn zoon Bart van Beinum, haalde eigen herinneringen op en schreef een uitgebreid artikel. In 'Mens en Melodie' nov/dec 1995 verscheen een artikel over Mengelbergs eerste jaar bij het Concertgebouworkest, 100 jaar geleden, van de hand van Aarnout Coster. Een voorproefje van zijn boek over Mengelberg. Van het Wagner Genootschap ontvingen wij een artikel over Mengelberg 60 jaar geleden, geschreven door een lid van het toenmalige Toonkunstkoor , Johann Nieuwenhuis. Voorts een berichtje over het vliegtuig waarin de maestro zich indertijd voortbewoog en enkele oude programma's uit Rotterdam.

Wij hopen dat u veel plezier beleeft aan het lezen van dit blad onder de kerstboom en wensen u een goede kerst en een voorspoedig 1996!

, I -2-

JAARVERSLAG I1 11

Jaarverslag secretaris oktober 1995

Dit jaar was een bijzonder jaar voor Mengelbergianen want diverse evenementen vestigden de aandacht op Willem Mengelberg:

1 e Het Mahlerfeest in mei 1995 te , een herhaling van Mengelbergs Mahlerfeest in 1920. In Concertgebouw, tent op Museumplein of bij radio/TV kon men hiervan genieten. Het daarbij verschenen boek 'Gustav Mahler, the world listens' bevat interessante Mengelbergia­ na. 2e De tentoonstelling 'Mahier in Amsterdam' 22.3 t/m 11.6.95 in het Gemeentearchief te Amsterdam, waar naast Mengelberg ook zijn opvolgers bij het Concertgbouworkest aan bod kwamen. Naast het bekijken van documenten, portretten enz. kon men audio-opnamen belui­ steren. Het bij deze tentoonstelling verschenen boek+CD 'Mahier in Amsterdam; van Mengel­ berg tot Chailly' was een 'must' voor Mengelberg liefhebbers! 3e De tentoonstelling 'Willem Mengelberg dirigent' 3.5. t/m 25.6.95 in het Haags Gemeente­ museum, waar aan de hand van partituren, foto's, brieven, affiches e.d. een aantal thema's uit Mengelbergs leven werden belicht; voorts kon men er Mengelbergs 'Improvisationen nach eine Originalmelodie nach Radierungen von Rembrandt' uit 1906 in een videopresentatie beluis­ teren. Bij deze tentoonstelling verscheen een rijk geïllustreerde catalogus. == Zowel bij de opening van de tentoonstelling in Amsterdam (door Prins Claus) als die in Den Haag (door ) was de Mengelberg Vereniging vertegenwoordigd. 4e De TV-documentaire 'Afscheid'over Willem Mengelberg, door de AVRO uitgezonden op 17.5.95, waarin interviews met o.a. Haitink, Chailly, Solti, Koetsier en zelfs Conrad Hansen. \

Op 18 januari hield onze voorzitter, O.Hamburg, te zijnen huize een met beeld en geluid geïllustreerde lezing over dirigenten rondom Mengelberg, als complement op zijn interessante artikelenreeks in ons blad.

Op 25 maart werd de muziekmiddag 'Leden spelen voor leden' gehouden ten huize van de heer H.van Vliet. Een concert met een zeer afwisselend programma van Bach tot Bernstein!

Het Mededelingenblad 'Mengelberg en zijn tijd' verscheen elk kwartaal. Uiteraard werd veel aandacht geschonken aan bovengenoemde evenementen en was het verheugend melding te kunnen doen van nieuw verschenen COs van Mengelberg.

Een ledenwerfactie op beide bovengenoemde tentoonstellingen: in de museumwinkels waren opvallende informatiebladen over onze vereniging waren geplaatst, leverde een aantal nieuwe leden op. Ook zijn enkele nieuwe leden door leden aangemeld. -3-

Mengelbergs debuut bij het Concertgebouworkest r 1 Op de drempel van de roem Î

Mens & Melodie

In oktober 1995 was het 100 jaar geleden dat Willem Mengelberg zijn debuut maakte als dirigent van het Concertgebouworkest. Hij zou deze functie bijna 50 jaar lang veroullen. Hoe werd Mengelberg bij het orkest ontvangen? Wat waren zijn activiteiten in het eerste seizoen? Een overzicht.

door Aarnout (oster

, , Op 1 oktober 1895 trad Willem Mengel­ dag 27 oktober 1895. Voordat het concert berg aan als 'Muziekdirecteur' van de begon, hield Mengelberg een korte toe­ N. V. Het Concertgebouw te Amsterdam. spraak tot de orkestleden. Hierover be­ Hij was daar de opvolger van Willem richtte het Dagblad van Zuid Holland: 'Het Kes, die tijdens zijn zevenjarig directo­ waren woorden, niet voor het publiek be­ raat het orkest had gevormd tot een goed stemd. Wij vernamen alleen dit, dat hij spelend ensemble, een opvallend ver­ het vertrouwen uitsprak op zijn mannen schijnsel in die jaren in Nederland. te kunnen rekenen, gelijk zij op hem zou­ De ambitieuze Mengelberg presenteerde den kunnen rekenen. En wij weten niet, zich allereerst als pianist aan het Amster­ wat meer bewondering verdient, de damse publiek door op Kes' afscheids­ moed en het zelfvertrouwen van den concert de solopartij van het eerste piano­ heer Mengelberg om, na slechts één repe­ concert van Liszt te vertolken. Drie dagen titie, op zoo zelfstandige wijze de uitvoe­ later betrad hij wederom het podium van ring van elk der nummers van het pro­ het Concertgebouw om er zijn eerste or­ gramma te leiden, of de intelligentie van kestconcert te dirigeren. het orkest, dat aan zijn van vroeger ge­ Voortgaande op de goede basis die door volgde opvatting afwijkende intenties Kes gelegd was, wist Mengelberg onder gehoor gaf, met een stiptheid, een een­ het motto: 'Speel precies wat er staat, en heid, die niets te wenschen liet.' dat zoo goed mogelijk', met als doelstel­ Zoals dat gebruikelijk is wanneer een ling: '100 %', het Concertgebouworkest 'opvolger' zich presenteert, werden ver­ rond de eeuwwisseling tot een der beste gelijkingen tussen Kes en de nieuwe or­ orkesten van de wereld te maken. kestleider gemaakt. Zo schreef het Alge­ meen Handelsblad op 31 oktober: 'Hij geeft Mengelbergs eerste optreden als dirigent evenals deze, op zeer duidelijke, scherp in de Amsterdamse muziektempel vond afteekendende wijze maat, tempo en plaats op de 'Matinée MusicaIe' van zon- schakeeringen aan, maar is levendiger,

Dr. A. Coster is psycholoog en werkt aan een boek over leven en werk van Willem Mengelberglt. -4-

• , ; ~ . . , ' , " . . ,; r . ' ...... '<. ,' ~: ~: ' " ,: '~' ",':1l<' ~': ':';~ ~ . ' . ~" .'. ' : . " ,' ,: ',': .. :" Î

. ..

, ' .. .

" ,"

.. )' , " , "

I I I

\,

I I -5-

breeder in zijn gebaren en laat romp en Voorts werd gewezen op zijn originele linkerhand drukker dienst doen. Doch aanpak onder andere in de eerste symfo­ niet enkel in uiterlijkheden verschilt hij nie van Beethoven waar hij het andante in met den heer Kes. Er spreekt meer leven­ menuetbeweging nam en het menuet als digheid van temperament uit zijn opvat­ scherzo. De totaalindruk werd aldus ver­ tingen, hij gaat minder analyseerend te woord: 'Een kranige knappe, zuiver voe­ werk, maar wil toch geen schakeering lende en warmbloedige, enthousiaste verwaarloozen en legt er dan wel eens te jonge kunstenaar, die slechts meer erva­ veel nadruk op.' In de Amsterdammer van ring behoeft om een dirigent van hooge 3 november viel te lezen: 'Dat hij geheel beteekenis te worden.' anders voelt dan zijn voorganger bleek nu en dan duidelijk. Ik wijs o.a. op het Mengelbergs dubbele entree moet een tweede deel uit de symphonie [Beetho­ niet geringe inspanning van hem geëist vens vijfde]. Evenals Kes zette hij het the­ hebben. Het spelen van een toen nog ta­ ma rustig in, doch niet lang duurde het of melijk modem, technisch en fysiek veel­ er kwam een versnelling van tempo en al eisend pianoconcert voor een kritisch pu­ spoedig had hij het tempo zooals ik dit bliek én kort daarop, na een enkele repe­ het liefst hoor (... ) In andere opzichten titie, het leiden van een voor hem nieuw vond ik meer overeenstemming in beider orkest, dat weliswaar goed getraind en opvatting.' niet onbekend was met de te spelen wer­ , \ Op 19 november 1895 wijdde de Nieuwe ken, in een volledig concertprogramma is Rotterdamsche Courant een artikel aan Wil­ geen dagelijks werk. Daarbij dient men lemMengelberg, wellicht naar aanleiding ook de spanning van het debuut niet te t van zijn eerste optreden met het Concert­ vergeten. De jonge Mengelberg was ner­ gebouworkest te Rotterdam op 2 decem­ veus en moest nog vertrouwd raken met ber. Kes werd beschreven als een sterk op het orkest. het instructieve gerichte dirigent, die met strenge ongenaakbaarheid het orkest liet Koorts en aangezichtspijn studeren en bereikte dat het geacheveerd Vier dagen na de Matinee op de zondag speelde. Voor Mengelberg was het een dirigeerde Mengelberg tijdens het abon­ voordeel zulk een bekwame en wils­ nementsconcert op donderdag 31 okto­ krachtige wegbereider te hebben. 'Men­ ber weer een geheel ander programma. gelberg's persoonlijkheid? Zij is eene in 't Toen eisten de spanningen en inspannin­ oog vallende en aantrekkenlijke. Wie hem gen hun tol. Mengelberg had last van ziet staan tusschen zijne orkestleden, zelfs koorts en aangezichtspijn. Het bestuurs­ met een instrument in de hand ter mislei­ lid H.J. de Marez Oyens vroeg al op 26 ok­ ding, zegt aanstonds: Hij zal de dirigent tober de arts Dr. c.c. Delprat de volgen­ zijn! Wie hem onder 't vulgus in het open­ de morgen Mengelberg te bezoeken. Dit baar bemerkt, zal aanstonds vragen: Wie was de eerste kennismaking van Mengel­ is dat? Nu begrijpt men wel, dat hij eene berg met Delprat die later zijn vaste arts karakteristieke verschijning is. nporte ses zou blijven. Delprat bezocht zijn nieuwe vingt-quatre ans avec quelque fatigue; de patiënt nogmaals op 1 november. Dit be­ ernst kijkt uit zijn jong gezicht, dat man­ zoek was reden voor hem om de volgen­ nelijker geboetseerd is dan men van zijn de brief aan de Marez Oyens te schrijven: leeftijd verwacht. Nu, ernst wordt er dan , Amice Oyens, Zooeven zag ik den Heer ook van hem verlangd en wat zijn directie Mengelberg nog eens. Ik vind hem zeer [.. ] betreft, geeft hij dien ook in volle mate; overspannen en [het lijkt] mij niet verant­ maar men zou zeggen naïever, blijmoedi­ woord, indien ik hem op deze wijze laat ger, minder autoritair dan zijn voorgan­ doorgaan. Ik heb hem dan ook verboden ger.' aan het werk te blijven en aangeraden -6- morgen na afloop der ochtendrepetities stand van de patiënt, die snel verbeterde. voor een week verlof te vragen en onmid­ Mengelberg bleef anderhalve week in dellijk te vertrekken. Utrecht en keerde toen terug naar Am­ Natuurlijk heeft hij hiervoor de toestem­ sterdam om op 11 november zijn volgen­ ming van het Bestuur van het Concertge­ de concert te dirigeren. bouw nodig, maar ge kunt uw invloed De (in)spanningen waren de moeite zeker wel gebruiken om hem die te ver­ waard geweest. De eerste slag was ge­ schaffen. Ik acht het absoluut noodzake­ wonnen: publiek en pers reageerden po­ lijk. sitief. Mengelberg doorstond de vergelij­ Geloof mij, in haast, Uw c.c. Delprat.' king met zijn gewaardeerde voorganger en hij wist al snel een eigen signatuur aan Ook Willems Duitse vader Friedrich Wil­ de uitvoeringen te geven. Het bestuur helm Mengelberg verzocht op 1 novem­ van de Sociëteit de Harmonie te Rotter­ ber om enige dagen ziekteverlof voor zijn dam, waar het Concertgebouworkest zoon. Diplomatiek begon hij zijn lange jaarlijks vijf concerten gaf, maakte het brief aan de Marez Oyens: 'Gestem habe voorbehoud de overeenkomst op te zeg­ ich dem Conzert beigewohnt, die [eerste] gen als de uitvoeringen onder de nieuwe Symphonie von Brahms war wunder­ dirigent niet aan de verwachtingen zou­ schön, ob alle Willems Auffassung thei­ den beantwoorden. Het resultaat was zo­ len, wäre ein Wunder, doch kann man danig dat voor het seizoen 1896-1897 een seiner Wiedergabe tiefgefühlten Musika­ overeenkomst voor zes concerten geslo­ lischen Werth nicht absprechen, und mit tenwerd! welcher Sicherheit beherrschte er dass prachtvolle Orchester!' Als hij geheel ge­ Opvoeding van het publiek zond is, zo ging vader Mengelberg ver­ Hoewel ook door Kes reeds veel aan­ der, geeft het dirigeren van grote werken dacht was besteed aan de 'opvoeding' hem geen enkele moeite; het is voor hem van het publiek, liet de discipline van de een vreugde en een genot. Toch is Willem toehoorders nog veel te wensen over. erg ziek. Hij weet hoe zijn zoon met zijn 'Voor menigeen vormde de pauze het be­ gezondheid omgaat. Vorig jaar ging hij langrijkste gedeelte van het programma door bij een ernstige verkoudheid en en er waren aanvankelijk nog steeds laat­ stortte hij tijdens een repetitie in. Nu is hij komers. Mengelberg bleef dan rustig weer in dezelfde toestand: hij wil niet wachten tot deze hun plaatsen hadden ziek zijn. Om te voorkomen dat er weer ingenomen alvorens het aanvangssein te hetzelfde gebeurt is het het eenvoudigste geven. Sommige bezoekers namen hier­ als hij in Utrecht komt om weer onder aan aanstoot en vonden dit een bespotte­ moederlijke zorg te herstellen. Kunste­ lijk pedante houding van: wat-verbeeldt­ naars moeten hun gezondheid en zenu­ die-jonge-man-zich-wel, maar al spoedig wen zeer ontzien. Willem zal zeker na aanvaardde iedereen deze nieuwe rege­ enige rustige dagen in het ouderlijk huis ling. De toegangsdeuren werden tijdig herstellen. Hij kan enige symfonie-parti­ gesloten en weldra zou het merendeel turen meenemen om ze hier goed te be­ van het publiek zelf dergelijke storingen studeren.I niet meer dulden.'2 Het Nieuws van de Het Bestuur heeft gehoor gegeven aan Dag schreef op 12 december 1895 dat het deze verzoeken en Mengelberg vertrok publiek de nieuwe dirigent net als een naar zijn ouderlijk huis in Utrecht. De nieuwe meester op school uitprobeerde twee volgende concerten werden gediri­ door binnen te komen als de muziek al geerd door de tweede dirigent J.J.T. Re­ begonnen was, met deuren te slaan en nard. Oyens werd door Mengelbergs va­ met de (toen nog losse) stoelen te schui­ der op de hoogte gehouden over de toe- ven. De krant stelde voor een 'electrische -7-

..- _.._- --_._-- -- -_.._-_._ _.. - -.------=.:====100.D". Gld Ellg'hmd's Heeren . Mo.~ema ..~IJn 1'1" r I lUeedermakeraJ. .l; ' ~ ;; Dm" 6 hoek NUuI/HllwUk...... lM'dufli. ol! . ot I .'. ., ' ""00"' "'0. ·,on. ! . ào ! I ' -~~i,~ ~!i ';1 ,I :' : ti! _ F I.~ ~~'I I .:: '~ . W. JI~II::N • Co., I J"" .. ' . .... :":.1 1\lItRt 8 IOum . Hnw".tc cu rOlulc kC lI to In: fijuo T"f..,fIj~"u, 1' luuAHIU,tn, lJ ,.~ ... UJ/l" , JA})rl., Yo,. 1- rn, SdHJI'tn. A.url"alet., Z.Ir­ "'U""I , KIIt·bll'I'tlelr"., "~C o O,IJI,"f rwf" Pn,,_r •• 1 .,1 ; aOIl ,_/""'/4I',."", __" ,0"""""1 Ipon t" ,. 1,"(;0 "9 t ~nl .

NAAMLOOZE VENNOOTSCHAP ,,4ET CONCERTGEBOUW"

DOlHlm'clclg 12 DecemlJe1' lHY5 - 8 'UU1',' BUITENGEWOON ABONNEMENTS-CONCERT ontler I.itling .an tI.n Heor WILLEM MEN6ELBERO. 111ft IU:O.:w,:ttWllro 'UM Mejuff,. HELENE JORDAN, L• .,ar.. aan ti•• Königl . Hochochul. für Mu.ik" t. Berlijn (Zang) en tI.n He., "WILLY BURMESTER uit Hamburg ' (I'iool).

1. Ouftlrlurtl .... n de 01M.:fU .jJer niqe",Je I/ut/iitu/ll," . R. WAO"!:". 1o 2. Aria uil .A'rure. (met y""iDÛc. "lil 1.. PaJ! lI lI lI ) , I". e"V.I.I.I . yee, te 11'191 11 door IlitjutfrMlw HeI,ne Jordan. (ltjOI· Jlj10) 5. Co.t.r~ No. 7 (e kl. t.) ...... L. St'OIlIl. .. AU'(I1I, ~ . Adac1o. , . RoMQ An.reUo. ,oor Viool ",et Ork ..tbogeleirl iliK. "M' Ie drlgen door din Me, WiII)' BurOluhr.

• . Ow,el'lure No. 3 (V gr. q VIII cle Op~ra d.elJlfore" 1... v. Usuuonw. b. Lieder. n : •. 1110 laluochl (Op. ~ 8 Nu. ~) J. D k " HWS . 6. I". N... b nuUl (0l" ~~ N o. 5) Jl SonU.I.I."NH . •. We~i. (Op. ~b No. ~) . . . } '. S (J RUDP.UT. ti. "olee rMl' IIloIIUt . , . , • W. Jh;lIotil. mel l'ûLlmhcgd uilliui:;, Ulr te dragen door Ml idrouw Htlen. Jordiln. 611 . Arll\ (v vor Viool met ()rkcaLlH ~lI l u W1illi:;). • . • • • . J . S. H"OH. I' IJ. Nel cor plu tlO& mi Kf\UW . rl'heuta lUe'- VI ,i .Li ~ ) l lA.lhNIN I· HukIU:S'rEI: yoor Vioul..solo. _r Ie .r.u.n door •• n loter WIlly Burm ..'.r. 7. 1I0r 'l'aul ID 40r lIorf.. ho"k. ()lel,";"Io'.·W. I. ). (!!:tli""l. uil. L.•• u ·, .J.... I") . . }'. L,s.. . B.t pubUek dal. per ~tU i l "ertrekt wordt b.\eerd yonooht in de aaal op het .rroep.D d.r r1jtui l"DUmmeli ... wacht.D. _ UJtca111 yoor ."oei,aDsen bij yoorkeul' door de lijdeur.tI NOh'" (Jan wm.m Brou.er.I1.l"aaL).

Zo"rlog 15 Doettober 1~9b - 2 "",: MATINÉEl M:U'SIOALE. ""~.. . Ioidill, , •• ~•• H.. , IfJUCM MEIiGELlCf/6. waarop O. I . ui worde.u. ui1leVCHMd : 1j1"~~ODle N• . I Es gr. ~ (M..... ) ...... L . Y. UCETHOYlH. I cl!. ti Decellillet l110. luLrOfllKLie voor Vree&IIdt:liuKell f 1.- . Grootsle Sorl"ering FIJN BROOD. I _.- itookt altalaltoDd Vijualr;;'~ ~,~ ~~ ?~~~I.~!IIL~

schel' in te voeren en wachten bij de deu­ merendeel in Amsterdam en verder in de ren te plaatsen. Deze suggestie werd later 'buitensteden' Den Haag, Rotterdam, overgenomen want in januari 1897 was er Haarlem, , Utrecht en één in Til­ inderdaad een bel, waarvan de knop zich burg. Inventarisatie3 van de gespeelde op de lessenaar van de dirigent bevond, werken toont aan dat Wagner en Beetho­ waarmee hij het sein gaf dat verlate be­ ven favoriet waren: hun werken vorm­ zoekers niet meer mochten binnentre­ den respectievelijk 69 en 44 maal een pro­ den. gramma-onderdeel. Op 5 januari 1896 De klachten betroffen in het bijzonder het gaf Mengelberg voor de eerste keer een gedrag van het publiek op de zondag­ concert gewijd aan één componist: Ri­ middagconcerten die traditioneel diver­ chard Wagner. Dergelijke concerten zou terend van aard waren. Maar die traditie hij nog vele malen geven. Het repertoire doorbrak Mengelberg al snel; hij gaf de werd duidelijk gedomineerd door ne­ zondagse concerten een veel degelijker gentiende eeuwse componisten. Maar karakter. De 'lichtere' muziek werd voor­ ook werd aandacht geschonken aan de behouden aan de zogenaamde tuincon­ Weense klassieken Haydn (drie maal certen en de zomerconcerten die in de re­ symfonie nr. 95) en Mozart (onder andere gel door de concertmeester en tweede di­ de ouverture Die Zauberf1öte, symfonie rigent André Spoor geleid werden. KV 550 en symfonie KV 543). Zijn er he­ den ten dage orkesten en dirigenten te Hoe zagen de programma's er in die tijd vinden die hoofdzakelijk twintigste uit? Vergeleken met het gemiddelde con­ eeuwse componisten spelen en daar­ cert van tegenwoordig hadden ze vaak naast nog enkele negentiende eeuwse? een overladen karakter. Het was niet on­ (zie tabel 1 en 2). gewoon dat op een avond twee solisten optraden, met meer dan één stuk: elke so­ list speelde met het orkest en gaf ook een 69 of meer soli ten beste. Als het niet om een ;:""" 44 pianist(e) ging, werd de begeleiding - zo­ 21 als Kes dat voordien ook gedaan had - :19 verzorgd door Mengelberg die immers Berlioz' ~';~~:"/~:'. '. .~. 16 een uitstekend pianist was en ook als be­ " M~nde~h~i" " 15 geleider zeer positief beoordeeld werd in . Mozart 15 de pers. Een voorbeeld is het afgebeelde : Grieg* 14 programma van 12 december 1895 (vb. 1). Liszt 13

Op het programma staat niet vermeld dat . 'Schumann. 12 Mengelberg de begeleiding verzorgde, ,Brahms" 11 dat werd blijkbaar als vanzelfsprekend Bruch'" ". 9 beschouwd. Het opnemen van instru­ Schubert ' 9 mentale of vocale soli in de concertpro­ Händel 8 gramma' s - zodat de solisten zich nog ex­ Sinding'" 8 tra konden zeigen - heeft stand gehouden Bach 6 in de concerten van het Concertgebouw­ Cherubini 5 orkest tot ongeveer 1910. Daarna werd Haydn '5 het aanmerkelijk minder, om na 1920 vrij­ 'Smetana 5 wel te verdwijnen. Spohr 5

Het repertoire • =tijdgen()()t ", Mengelberg dirigeerde in het seizoen '. ~. .. 1895-1896 het orkest in 72 concerten; het Tabel 1: meest gespeelde componisten -9-

I ) I -10-

Grieg~ , Li~it ," . Sch~àrul Sinding" Wagner Wagner . Wagner .. Wagrier .. ~ . Wagner,.", Weber Weber . <: . .. =: tijdgenoot

Tabel 2: werken die 5 maal of meer werden uitgevoerd, in alfabetische volgorde van componist. Hier tekent zich al een deel van Mengelbergs 'kern repertoire , af: vrijwel al deze werken zou hij gedurende zijn gehe­ le loopbaan blijven dirigeren. Oe Symfonie op. 21 van Sin ding viel toentertijd blijkbaar zeer in de smaak, hij werd twee keer 'op verzoek' gespeeld. Ook in de komende jaren zou Mengelberg dit werk nog herhaaldelijk uitvoeren tot 1911, om het tenslotte in een van de historische concerten van het seizoen 1919-1920 voor het laatst te dirige­ ren.

In het eerste seizoen bij het Concertge­ de volgende jaren werkte Mengelberg ac­ bouworkest gaf Mengelberg eerste uit­ tief aan de verdere uitbreiding van het re­ voeringen van een zestal eigentijdse wer­ pertoire, niet alleen door zelf eigentijdse ken, waaronder de derde symfonie en de muziek te dirigeren maar ook door com­ Romance voor hobo en orkest van Richard ponisten in de gelegenheid te stellen als Hol (1825-1904) met R. Krüger als solist, dirigent of solist hun werken te introdu­ alsmede het pianoconcert in a van Char­ ceren. Een aantal van deze nieuwe wer­ les Smulders (1863-1934) met de compo­ ken werd in zijn 'kemrepertoire' opgeno­ nist achter de vleugel. Over Smulders' men. Hiertoe behoorde de Pathétique van werk schreef Elisabeth Diepenbroek naar Tsjaikovsky uit 1893. De beroemde Rus­ aanleiding van deze uitvoering: 'Het is sische dirigent Wassily Safonoff (1852- een geheel uniek en origineel werk en 1918) zou deze symfonie tijdens een Rus­ klinkt onbeschrijfelijk mooi, maar het is sisch concert op 9 januari 1896 in het Con­ somber en in zich-zelf gekeerd en Smul­ certgebouw introduceren. Dit ging niet ders was moe en niet gewoon aan de door omdat Mengelberg daar tegen was. Steinway met zwaren aanslag, zoodat Als reden werd opgegeven dat hij te laat misschien wat mat klonk de pianopartij. op de hoogte was gesteld en derhalve de Maar Fons [Diepenbroek ] was verrukt en voorbereidingstijd voor het orkest te kort wij hebben er genoten.'4 Het bleef overi­ was. Boze tongen beweerden dat er jalou­ gens bij deze ene uitvoering; dit werk à la sie de métier in het spel was. Safonoff was Franck en Grieg raakte in vergetelheid en echter al vanuit Moskou onderweg en werd pas onlangs weer tevoorschijn ge­ heeft toen in het Paleis voor Volksvlijt haald en uitgevoerd.5 met het orkest van de Nederlandse Ope­ Dit was wellicht een bescheiden begin. In ra op 14 januari 1896 de Nederlandse pre-

\ ' -11-

mière van deze zesde symfonie gegeven. en Wagner. Hij 'nam met genoegen waar Mengelberg dirigeerde op 9 januari een dat de heer Mengelberg de symphonieën concert met de begaafde 21-jarige Russi­ van Beethoven en bepaaldelijk de Eroïca, sche pianist Josef Lhevinne (een leerling dirigeert op een wijze, zoals dat door 1 van Safonoff). De eerste uitvoering van Wagner voorgeschreven en door Bülow de Pathetique door het Concertgebouwor­ en alle goede orkestdirecteuren gevolgd kest onder Mengelberg vond plaats op 24 is. De eerste afdeeling b.v. werd niet, september 1896 te Amsterdam. Het is een zooals de directeuren van den ouden van zijn belangrijkste paradepaardjes ge­ stempel doen, van de eerste tot de laatste bleven. Hij heeft er later twee grammo­ maat in hetzelfde tempo gespeeld, waar­ foonopnamen van gemaakt: in 1937 en in door dit Allegro een onding wordt, maar 1941. bij verschillende episoden werd de bewe­ ging gewijzigd, in het kort, de vereischte De 'vereischte elasticiteit van tempo' elasticiteit van tempo verkregen. Zowel van dit eerste jaar in Amsterdam Ook heeft de heer Mengelberg de goede als van latere jaren zijn er beschrijvingen gewoonte den klank van het koper te en beoordelingen van Mengelbergs ma­ temperen, hetgeen aan de uitvoering de­ nier van dirigeren. Wat het seizoen 1895- zer symphonie, waarin de hoorns en 1896 betreft, werden hierboven al zijn trompetten veelal slechts natuurtonen duidelijke en levendige bewegingen ge­ als aanvullingsnoten te spelen hebben, noemd alsmede zijn pittige tempi. Vol­ natuurlijk ten goede kwam, - vooral daar gens H. Viotta in De Telegraaf van 22 de­ het aantal strijkinstrumenten in het Con­ cember, behoorde Mengelberg tot de mo­ certgebouw voor dergelijke werken niet J derne dirigenten van de school van Liszt bijzonder groot is, en het koper in dat ge-

Willem Mengelberg en het Concertgebouworkest. -12- 1 bouw veel te luid klinkt.' gedacht. Schumann hield niet van dat ge­ Naar aanleiding van een uitvoering van jaag.' de eerste symfonie van Sinding schreef Uit het bovenstaande wordt duidelijk dat Daniël de Lange in het Nieuws van de Dag: de jonge Mengelberg zich in zijn eerste 1 'Evenals bij een vorige auditie trof mij het seizoen bij het Concertgebouworkest als pittige in de opvatting. Een weinig om­ een romantisch dirigent met het grote ge­ zichtigheid, wat betreft het rubato-spe­ baar manifesteerde. Hij was een kind van len, zij den Heer Mengelberg aanbevo­ zijn tijd: in de late negentiende eeuw was len; de herhaaldelijke veranderingen van de dirigeerstijl à la Liszt en Wagner in tempo maken zoo licht den indruk van zwang, waarbij groot belang werd ge­ affectatie. Overigens niets dan lof.' hecht aan de muzikale frase en een flexi­ De recensent van de Arnhemsche Courant bele maatvoering. Mengelberg bracht bo­ stelde bij een uitvoering van Webers ou­ vendien eigen accenten aan, waardoor hij verture Euryanthe de vraag: 'Hoe ver zul­ een nieuw geluid liet horen - iets waar­ len de moderne orchestdirfgenten (waar­ over de meningen uiteen liepen. Van be­ toe ook de talentvolle heer Mengelberg lang is hier vast te stellen dat de hem ken­ behoort) in hunne metrum modificatiën merkende dirigeerstijl, zoals die in latere nog kunnen gaan, eer men hunne inter­ jaren beschreven is en zoals we die ken­ pretatieën [.. ] als 'gemaniëreerd' heeft te nen van zijn geluidsopnamen, reeds in bestempelen?' dit eerste seizoen aanwezig was. .:. De recensent van de Amsterdamsche Cou­ 1 rant meende: 'Zoo vond ik de opvatting van het allegretto van de 7e des grooten meesters Beethoven te langzaam [.. ]. De I Heer M. maakte ervan: andante con mo­ to. Ook in het concert voor violoncel met orkestbegeleiding van Saint-Saëns, het­ welk de heer Mossel meesterlijk vertolk­ te, kwam het mij voor dat de solist een iet­ wat sneller tempo had gewenscht.' Joh. Brugman van De Telegeraaf dacht met weemoed terug aan de wijze waarop 1 VerhuIst Mendelssohn en Haydn ver­ tolkte. Hij vond Mengelbergs uitvoering van Haydns symfonie nr. 95 in c geaffec­ teerd en veel te vlug, vooral in het laatste deel. Noten Hugo Nolthenius schreef in het Utrechts 1. Beide geciteerde brieven zijn in het Gemeentear­ chief Amsterdam arch.1089 (CG) . Dagblad, aan het eind van het seizoen, dat 2. E. Bijsterus Heemskerk, Ot'er Willem Mellge/bcrg, het orkest er na Kes op was vooruitge­ Amsterdam 1971, p.32-33. gaan. 'En de leiding van Mengelberg! Ik 3. De inventarisatie is hoofdzakelijk gebaseerd op de programmaverzameling in het Mengelberg Archief begrijp dat enkelen de macht der ge­ van het Haags Gemeentemuseum. De persberichten woonte te sterk is om zich dadelijk neer te die in dit artikel vermeld worden zijn eveneens af­ komstig uit de knipselcollectie van genoemd archief. leggen bij de opvatting die Mengelberg De gegeven statistieken zijn inclusief de op 3 en 7 no­ dikwijls zeer sterk afwijkend heeft van de vember 1895 door Renard geleide concerten; aange­ zoogenaamde traditie. Misschien gaat hij nomen mag worden dat de programma's Mengel­ bergs fiat hadden. in de ritardandi wel eens wat ver, mij ech­ 4. E. Reeser, Alp/wns Diepenbroek, Brieven ell DOCllme1/­ ter waren o.a. de tempi in Schumanns 4e ten dl. Il, Den Haag 1967, p. 415: brief van Elisabeth symphonie geheel naar mijn hart. Zoo Diepenbrock-de Jong van Beek en Donk aan haar zusterCéciie dd. 2 mei 1896. heb ik ze mij zelf in mijn jonge jaren altijd 5. Door Ivo Janssen en het Radio Symfonie Orkest -13- J Î Herinneringen aan Eduard van 8einum

1 Een van onze leden verzocht ons, na de artikelen van Otto Hamburg over dirigenten rond Mengelberg, iets te schrijven over Eduard van Beinum.

1 In augustus van dit jaar zijn wij met drie redactieleden daarom een bezoek gaan brengen aan Bart van Beinum, de zoon van Eduard. We werden allerhartelijkst ontvangen en hebben uitgebreid gepraat over Eduard van Beinum en het wel en wee van het Concertgebouworkest. 1 Bart van Beinum, die zelf ook in het Concertgebouworkest gespeeld heeft, wist dan ook veel te vertellen en ontpopte zich als een aangenaam causeur. Vele anecdotes gingen over de tafel en de tijd vloog om. In de toekomst hoopt Bart van Beinum een boek over zijn vader te publiceren.

We waren onder de indruk van het prachtige landhuis in Garderen dat Eduard van Beinum als zomerhuis gebruikte en dat nu door zijn zoon en echtgenote permanent bewoond wordt. Bart heeft het laten verbouwen zodat het nu een waar lustoord is midden in de prachtige Veluwe. Toen Eduard van Beinum eens tijdens een concertreis met het Concertgebouworkest met een van de orkestleden een wandeling maakte in de bergen, was deze onder de indruk van de prachtige natuur. Van Beinum dacht daar anders over en reageerde: "Geef mij maar de Veluwe". Ja, na het drukke leven in Amsterdam, repetities, concerten enz. vond hij rust in Garderen. Hij hield van de Veluwe, ging af en toe op jacht, reed paard en was ook op en top een landman.

1 I

Bart van Beinum Johan Krediet Ab van Kapel maakte de foto Aarnout Coster -14-

Geboren in Arnhem, was hij al vroeg in contact gekomen met de charme van de Veluwe en dat heeft hem z'n hele leven begeleid. Bij zijn 25-jarig jubileum als dirigent van het Concertge- , I bouworkest nodigde hij het hele orkest uit voor een boerenmaaltijd in de Gouden Karper in Hummelo. Niet alleen de orkestleden, ook hun dames, het bureaupersoneel en de staf werden uitgenodigd. Liever dan een verfijnd restaurant in Amsterdam koos hij voor een hotel-restau- rant in een natuurgebied en met name de Achterhoek. Het jubileum werd natuurlijk ook in het ' 1 Concertgebouw gevierd. Als jublileumgeschenk ging zijn wens uit naar opdrachten aan Nederlandse componisten om werken te schrijven voor het orkest, met daarin solistische partijen voor prominente orkestleden. Drie componisten hadden zich van die taak gekweten. Hans Kox schreef Concertante Muziek voor drie koperblazers en orkest. vervulde zijn opdracht met Catena Musicale, waarin fluit, hobo, klarinet, fagot, viool, altviool en cello solieerden; doordat de sopraan Corrie Bijster ook een rol was toebedeeld, had het werk iets van een cantate. Tenslotte kreeg Phia Berghout nog een groot aandeel in het harpconcert van Henkemans. Vroeg Mengelberg als jubileumgeschenk de mogelijkheid de meesterwerken van Mahler uit te voeren in 1920, Eduard van Beinum had dus zijn keus laten vallen op Nederlandse composi­ ties, waarbij de solisten in het orkest ook een groot aandeel kregen in de uitvoering daarvan. Het hoogtepunt van het feest was het jubileumconcert op 7 december 1956, waarop het Te Deum van Diepenbrock uitgevoerd werd. Deze uitvoering is inmiddels op CD uitgebracht (Composers Voice CD 7). Natuurlijk waren er toespraken en van Beinum sloot zijn dankwoord met, zoals hij zei, een fijn stuk: Trumpet Voluntary van Jeremiah Clarke. Eveneens t.g.v. zijn 25-jarig jubileum vervaardigde Mari Andriessen een borstbeeld van de jubilaris. Het is bij- 1 zonder indrukwekkend: de gezichtsuitdrukking is zeer markant, het is alsof van Beinum in een andere wereld kijkt.

-

Zo indrukwekkend, met dezelfde verheven uitdrukking heb ik hem op 1 7 juni 1955 in de Pietsterskerk in Leiden voorbij zien gaan op weg naar het pOdium om die avond de achtste symfonie van Bruckner te dirigeren. De Brucknersymfonie klonk prachtig in de eeuwenoude kerk. Het jaar daarop werd er de vierde symfonie van Bruckner gespeeld. Er zou misschien een Bruckner-traditie ontstaan zijn, maar het overlijden van van Beinum in 1959 doorbrak dit. Haitink heeft het nog één jaar voortgezet met de tweede symfonie, maar daarna was Bruckner in de Pieterskerk voorbij. Ja, Eduard van Beinum en Bruckner. Elk jaar gaf hij één of twee symfonieën van deze componist. Zoals Mengelberg zich inzette voor Mahler, zo schonk van Beinum zijn aandacht aan Bruckner en hoe!! Prachtig wist hij de grote lijnen van deze werken te laten klinken. -15-

Zijn manier van dirigeren was bijzonder mooi. Ronde bewegingen en een rustig beheerste directie. Eugen Jochum, die in die tijd ook Bruckner met het Concertgebouworkest speelde, sloeg bijna iedere slag onderverdeeld, wat een zeer onrustige indruk maakte. De orkestleden vergeleken dit wel eens met poffertjes bakken. Niettemin was Jochum een groot Bruckner­ dirigent. Een voor mij onvergetelijke avond was toen van Beinum in Den Haag na de pauze de achtste van Bruckner gaf met vóór de pauze het vioolconcert van Beethoven met als soliste Ginette Neveu.

Toen Eduard van Beinum eens bij het dirigeren zijn dirigeerstokje verloor, dirigeerde hij zonder stok verder en zo is het gebleven. Met de vingers kon hij zeer expressief fijne nuances aangeven. Dat viel mij op toen ik hem het Scherzo van Bruckners achtste zag dirigeren. De violen zetten tremolo in en die hele lichte beweging leidde van Beinum met vingerbeweging om daarna de hand te gebruiken bij de intrede van het thema door altviolen en celli. Ook viel het me op dat hij dezelfde bewegingen maakte bij elke terugkeer naar het Scherzo-thema. Bij van Beinum voelde je altijd dat er waarachtig gemusiceerd werd. Zo dirigeerde Issay Dobrowen eens de Pathétique van Tschaikowksy met veel uiterlijk vertoon en effect en toch miste het diepte. Toen ik van Beinum hetzelfde stuk zag dirigeren op een rustige manier zonder effectbe­ jag, ontroerde mij dat veel meer. Een dirigent die eveneens totaal van hem verschilde was . Eenmaal maakte ik mee dat hij voor de pauze een symfonie van Stravinsky dirigeerde. Er werd bijna niet geap­ plaudisseerd. Het was in Den Haag. Na de pauze kwam hij te vroeg binnen, hij gaf de inzet terwijl de orkestleden en het publiek nog niet eens op hun plaatsen zaten. Als een razende dirigeerde hij de zevende symfonie van Beethoven, een stuk dat razernij wel gebruiken kan, zeker in het laatste deel. Toen het afgelopen was, liep hij weg, boog niet voor het publiek en kwam niet meer terug. Wij hielden tenslotte maar op met klappen en gingen naar de garderobe. Zo'n dirigent was van Beinum zeker niet. Rustig en beheerst stond hij voor het orkest. Eenmaal heb ik zijn stem in het Gebouw voor Kunsten en Wtenschappen in Den Haag horen klinken. Hij legde toen uit welke dieren door welke instrumenten uitgebeeld werden in 'Peter en de Wolf' van Prokofjev. Daarna kwam de sprookjeverteller binnen: Paul Huf met een enorm dik boek onder de arm: Grootmoeders Sprookjesboek. Hij ging voor het orkest zitten en deed het dikke boek open op een klein tafeltje, maar wat alleen de bezoekers op het balkon konden zien: in het grote boek lag een heel klein boekje met de tekst.

Een bijzonder concert was dat van enkele weken voor zijn overlijden op 14 maart 1959. Na de pauze speelde Robert Casadesus het vierde pianoconcert van Beethoven. Wat het was is moeilijk te verklaren. Maar een prachtige uitvoering was het, die de hele zaal in de ban hield. Later is er een LP verschenen van dit stuk met dezelfde uitvoerenden (CBS S 72200). Van Beinum en Casadesus waren goed met elkaar bevriend. Het laatste concert dat Eduard van Beinum dirigeerde was op 11 april 1959 in Den Haag. De eerste concertmeester Jacob Krachmalnick speelde het vioolconcert in G van Mozart en het concert werd besloten met de tweede suite uit 'Daphnis et Chloe' van Ravel. Bij het slotac­ coord strekte van Beinum zijn arm naat voren uit in een krachtig gebaar richting paukenist. Dat zou het einde van zijn muzikale loopbaan zijn. Die zaterdagavond was hij al erg ziek. Maandagochtend tijdens de repetitie van de eerste symfonie van Brahms overleed Eduard van Beinum te midden van zijn musici, 59 jaar oud. Van het Concertgebouw werd de vlag halfstok gehangen en heel muzikaal Nederland was versla­ gen. Wilhelm Kempff gaf die avond een concert in Arnhem, waar hij toevallig op zijn programma de sonate met de treurmars op.26 van Beethoven had staan. Hij speelde deze sonate aan het begin van het concert en begon met de treurmars. De radio zond enkele avonden gramofoon­ platen o.l.v. Van Beinum uit. o.a. de negende symfonie van Bruckner. De LP van deze symfonie werd in een speciaal 'In memoriam' album opnieuw uitgegeven (Philips L 09011 L). -16-

De zaterdag, volgend op de 13e apil werd een herdenkingsconcert gegeven in het Concertge­ bouw o.l.v. Bernard Haitink. Na 'Wir setzen uns mit Thränen nieder' uit de Matthäus Passion } van Bach met medewerking van het Toonkunstkoor spraken Mr. Hoppens, staatssecretaris van OK&W. Mr. Roos, wethouder van Kunstzaken in Amsterdam en Mr. Schokking, voorzitter van het Concertgebouw. De bijeenkomst werd besloten met het Adagio uit de achtste symfonie van Bruckner. Dit werk had van Beinum vele malen gedirigeerd en het was een goed afscheid 1 van de orkestleden van hun dirigent.

CONCERTGEBOUW-AMSTERDAM zaterdag 18 april 1959 - 15.30 uur

HERDENKING EDUARD VAN BEINUM 1900 - 1959

Con c ertge b o uwork es t - Toonkun s t koo r o. l. v. Bern a rd H a itink

Zaal Rij 11 Nr. 2 2

Tenue de ville Grote zaal

Er bestaan gelukkig een groot aantal opnamen van van Beinum, zodat we nog steeds van zijn kunst kunnen genieten. De laatste tijd is er weer een opleving van de interesse voor Eduard van Beinum. Zo zond de Concertzender opnamen van hem uit, zoals het eerste pianoconcert van Brahms met Clifford Curzon. De AVRO liet live-opnamen horen w.o. het vioolconcert van Bruch met Ferdinand Helmann en 'Der Hirt auf dem Felsen' van Schubert met en Rudolf Gall. De AVRO heeft aangekondigd in 'Toppers van toen' op zaterdag 9.00 uur op Radio 4 in het komende jaar nog andere live-opnemnen van van Beinum te laten horen. Helaas zijn er nog maar weinig COs van van Beinum verschenen. Van Mengelberg zijn de meeste opnamen nu op CD uitgebracht - het wordt dus tijd dat men nu het oog op zijn opvolger laat vallen! Het zou zeker de moeite waard zijn om zijn opname van Het Concert voor orkest van Bartok op CD uit te brengen. Het was van Beinum die dit werk indertijd met veel succes in ons land heeft geïntroduceerd. Ook zijn Bruckner uitvoeringen zouden op CD beschikbaar moeten zijn. Evenals de Franse muziek die van Beinum dirigeerde; ik denk aan de opnamen van Debussy' s La Mer en Iberia. Hier ligt een mooie taak voor Philips en Decca!

Als rivaal stond van Beinum minder tegenover Mengelberg dan wel tegenover Monteux, die eveneens in de Franse muziek doorkneed was. In Bruno Walter vond van Beinum zijn evenknie in de werken van Bruckner. -17-

Hoe is het leven van deze dirigent van het Concertgebouworkest begonnen? \ Eduard van Beinum werd geboren te Arnhem op 3 september 1900. Zijn vader speelde contrabas in de Arnhemse Orkestvereniging. Grootvader van Beinum was militair kapelmeester in Kampen. Eduard broer Co, die negen jaar ouder was, was een uitstekend violist, leerling van Louis Zimmermann. I Eduard leerde al vroeg piano en viool spelen en was zeer bedreven in het prima vista spel. Er werd in huize van Beinum veel gemusiceerd en de jonge Eduard kon op beide instrumenten dikwijls inspringen. Op aanraden van zijn vader ging hij ook altviool spelen, zodat hij als zestienjarige in de A.O.V. als altist meewerkte. Maar een gedegen muzikale vorming was toch te verkiezen boven dit grasduinen. Zo kwam hij op het Amsterdams Conservatorium waar hij les kreeg van J.B. de Pauw, Bernard Zweers en Sem Dresden. Na zijn eindexamen trad Eduard van Beinum als solist op bij de landelijke orkesten, waarbij zijn fijnzinnig musiceren alom opviel. Toch wilde hij zijn blikveld in de muzikale wereld verruimen. Zo werd hij al spoedig dirigent van de Toonkunstkoren in Schiedam en Zutphen. In Zutphen kreeg hij ook de leiding van een amateurorkest, waardoor hij zijn eerste vorming kreeg op het gebied van de orkestdirectie. Bij zo'n amateurorkest, waar de gezellige sfeer waarin gewerkt wordt, zeer belangrijk is, had van Beinum de gelegenheid z'n gaven op het gebied van tactisch met de mensen omgaan, op een prettige manier iets op te bouwen en toch goede resultaten te verkrijgen, in praktijk te brengen. Dit vormde hem zodanig, dat deze manier van met een orkest om te gaan later kenmerkend zou zijn voor zijn leiding van het Concertgebouworkest. Ook als kerkkoordirigent was hij werkzaam n.1. aan de St.Nicolaaskerk te Amsterdam. Als pianist trad hij op met het Concertgebouworkest in de Variations Symphoniques van Franck; ook eigentijdse werken hadden zijn aandacht: onder leiding van Jan van Gilse speelde hij diens Drie Dansschetsen voor piano en orkest. Als begeleider was Van Beinum zeer gezocht, zowel voor viool o.a. zijn broer Co als voor vocale solisten.

Inmiddels ontmoette hij een leerlinge van Alexander Schmuller, de violiste Sepha Jansen, die al zeer jong de Prix d'Excellence behaald had. Met haar verloofde hij zich. Zij was verschillende malen als soliste opgetreden o.a. onder Mengelberg en Karl Muck. Drie jaar lang was zij aanvoerster van de tweede violen van het Concertgebouworkest. Met Eduard van Beinum trad zij vele malen op in de kleine zaal. Zo was van Beinum op verschillende manieren met muziek bezig en leefde hij er zich vOlledig in uit. Maar op zekere dag gebeurde er iets dat zijn leven in een richting zou sturen die beslissend zou zijn voor zijn toekomst. Na een wandeling langs het strand belandden Sepha en hij in een café te Zandvoort, waar hij een krant inzag, waarin hij las dat er candidaten opgeroepen werden voor een dirigenten vacature bij de Haarlemse Orkest Vereniging. Hij solliciteerde en werd aangenomen. Hij gaf op 10 oktober 1927 met de H.O.V. zijn eerste concert. Hij wist het orkest tot grote prestaties te brengen in een ontspannen, bijna kameraadschappelijke sfeer. Een autoritaire houding, zoals toen vaak de gewoonte was, trok hem niet aan. Ook toen al boeide het Franse repertoire hem. Zo dirigeerde hij de Ouverture 'Le Carnaval Romain' van Berlioz en diens Symphonie Fantastique, de symfonie van Franck en 'La Mer' van Debussy. Daarnaast ging zijn aandacht uit naar Mahler, wiens eerste symfonie hij in Haarlem uitvoerde; zijn interesse voor Bruckner bleek uit de uitvoering van diens derde symfonie. Van de moderne Fransen bracht hij: Roussel, Pierné, Fauré, Caplet, Rabaud, Florent Schmitt en Roger Ducas­ se. Ook voor de moderne Nederlandse muziek stond hij op de bres: de H.O.V. werd in die tijd wel genoemd 'het proefstation van de Nederlandse muziek'. Toch kon hij de piano niet vergeten. Als solist én dirigent voerde hij eens het vijfde pianocon­ cert van Beethoven en de Variation Symphoniques van Franck uit.

In Amsterdam was het intussen bekend geworden dat er in Haarlem een bijzondere dirigent werkzaam was. Van Beinum werd diverse malen uitgenodigd om als gastdirigent op te treden en in 1931 volgde zijn benoeming als opvolger van Cornelis Dopper als tweede dirigent van het Concertgebouworkest. Zijn eerste concert in die functie bevatte twee achtste symfonieën n.1. van Beethoven en van Bruckner. Hij was zijn grote zelfstandigheid nu kwijt en verkeerde in de schaduw van Men­ gelberg die jaren lang zijn persoonlijke opvattingen in zijn vertolkingen had uitgedragen. -18-

Van Beinum benaderde de muiiek heel anders: minder persoonlijk, minder dramatisch. Hij liet a.h.w. de muziek zelf opbloeien en vormde die niet naar zijn persoonlijke smaak. Ook zijn ben­ adering van de orkestleden was meer collegiaal dan vanaf een hoog voetstuk. Aanvankelijk 1 werd hij dan ook door het Amsterdamse publiek met reserve ontvangen. De tegenstelling was te groot om spoedig te accepteren. Daar van Beinum vooral Franse muziek dirigeerde, was de vergelijking met Mengelberg minder voor de hand liggend, daar dit niet bepaald Mengelbergs repertoire was. Eerder werd hij vergeleken met de Frans georienteerde . Van I Beinum richtte zich op Bruckner, een componist die door Mangelberg of Monteux weinig of niet gespeeld werd. Evenals in Haarlem liet hij muziek van Nederlandse tijdgenoten klinken: Hendrik Andriessen, , Guilleaume Landré, Koos van de Griend, Henriette Bosmans en Robert de Roos.

Toch zou hij er de voorkeur aan geven baas in eigen huis te zijn. Toen hij dan ook in 1937 een aanbod kreeg om dirigent van het Utrechts Stedelijk Orkest te worden, had dit tot gevolg dat men alles in het werk stelde om hem voor het Concertgebouworkest te behouden. Korte tijd later wilde het Residentie Orkest, nadat Peter van Anrooy daar de dirigeerstok had neergelegd, van Beinum aan zich verbinden. Het bestuur van hewt Concertgebouw reageerde door van Beinum tot eerste dirigent naast Mengelberg te benoemen per 1 januari 1938.

Na Amsterdam had nu ook het buitenland interesse. Zo dirigeerde hij in Duitsland, Rusland, Polen, Genève en Parijs. In de tweede werldoorlog moest van Beinum werken met een orkest dat behoorlijk geschonden was, daar de joodse kunstenaars het orkest moesten verlaten. Na de oorlog stond hij er alleen voor het orkest weer op te bouwen. De Nazi leden waren eruit, onder wie zeer goede solisten. Niet alle joodse musici waren in het orkest terug. Toch wist van Beinum het orkest weer op een hoog peil te brengen, zodat concèrteizen volgden naar Denemarken, Zweden, België, Frankrijk en Engeland.

Toen hij voor het concert dat hij met het orkest in Londen zou geven in Hyde Park wandelde met Hein Jordans, de tweede dirigent, maakte Jordans hem attent op een hekje, waarover van Beinum bijna struikelde. HHuichelaar, jij had mij graag willen vervangen vanavond" was van Beinums studentikoze reactie.

Er was een goede verhouding tussen van Beinum en het orkest. Ook voor de solisten was hij erg prettig. Hij stelde hen op hun gemak. Zo miste Aafje Heynis bij een repetitie een toon en was daardoor van haar stuk gebracht. Van Beinum sloeg zijn armen om haar heen en zei: "We gaan samen een lekker kopje koffie drinkenH. Dirigenten die net als van Beinum een ont­ spannen sfeer wisten te scheppen waren bijv. Bruno Walter en Hans Rosbaud. Van Beinum was tactisch. De concertmeester Jan Damen had de neiging om te jagen. Van Beinum loste dit op door tegen hem te zeggen: "Jan, er zijn een paar mensen in je groep, die jagen. Houd dat een beetje in de gaten". Ja, van Beinum wist zo met zijn mensen te repeteren dat ze volgens hun eigen opvattingen speelden. Toch had Mengelberg ook wel zulke ideeën. Als de paukenist Cor Smit niet naar zijn zin speelde, zei hij bijv. dat dat niet Smit zijn schuld was, maar: "Het is het instrument meneer".

In de naoorlogse jaren ging van Beinum naast Bruckner ook Mahler dirigeren, Hij koos daarvoor de moeilijkste twee symfonieën, die Mengelberg omzeilde, namenlijk de zesde en de zevende.

In 1954 volgde de grote tournee door de Verenigde Staten, waar 45 concerten gegeven werden, 24 o.l.v. van Beinum en 21 o.l.v. Rafael Kubelik. Bijna twee maanden had de reis geduurd. Met roem overladen keerde het orkest terug. Een journalist vroeg aan van Beinum of hij succes had gehad. Van Beinum antwoordde: "Ja, dat vragen ze mij nu altijd! Had u soms wat anders gedacht? Wat wilt u nou: een prima orkest, mooie muziek en twee goede dirigenten. Dan moet je toch succes hebben". -1 9-

, 1 '1 ALLlED ARTS CORPORATION 1 HARRY ZELZER, Managing Director presents

United States Tour of the Concertgebouw Orchestra of Amsterdam under the High Patronage of Her Majesty the Queen of the

SATURDAY EVENING, OCTOBER 30, 1954 at 8:30 P.M. ORCHESTRA HALL CHICAGO

Opening Event on the 1954-55 ZELZER CONCERT SERIES -20-

Van Beinum wilde liever lange tijd aan één orkest verbonden zijn, dan overal als gastdirigent successen behalen. Toen hij eens uit Leningrad terug kwam, was het eerste wat hij opmerkte } niet dat hij zo'n succes had gehad, maar dat de hoboist zo'n prachtige solo had geblazen in een symfonie van Tschaikowsky. . Hij werd naast zijn werk bij het Concertgebouworkest benoemd van 1949 to 1952 bij het London Philharmonic Orchestra. In 1953 gaf hij concerten in Rio de Janeiro en Buenos Aires. In 1954 gaf hij, voorafgaand aan een tournee met het Concertgebouworkest, concerten in Philadelphia en New Vork. In 1956 werd hij benoemd in Los Angeles voor twee maanden per seizoen. In 1957 werkte het Concertgebouworkest mee aan de Sibeliusweek te Helsinki. De componist had zijn vijfde symfonie door de radio gehoord en stuurde een brief waarin hij zijn waardering uitsprak voor de vertolking. In 1959 kwam het einde.

Ab van Kapel - 21-

MENGELBERG 60 jaar geleden

I Het Mahlerfeest ligt ons allen nog vers in het geheugen. Niets dan respect voor deze unieke manifestatie. Jammer dat er zo nadrukkelijk moest worden gezegd, dat het vooral geen Mengelberg-herdenking mocht worden, hoewel Mengelberg toch honderd jaar geleden 1 dirigent werd van het Concertgebouworkest. Gelukkig werd er in Den Haag nog een tentoonstelling aan deze fameuze dirigent, die leefde van 1871-1951, gewijd. Maar Amsterdam wilde niets meer van hem weten. Mijn inziens onterecht!

In 1937 leerde ik Willem Mengelberg, die ik daarvoor alleen maar in de verte had gezien, van nabij kennen. Dat gebeurde nadat ik lid was geworden van het Toonkunstkoor, dat toentertijd nauw samenwerkte met het Concertgebouweorkest. Ik was een paar jaar lid geweest van een kerkkoor, dat wel mooie fragmenten uit oratoria uitvoerde, maar ik wilde zo graag met de grote muziekwereld kennismaken. Ik moest even voorzingen ten huize van de presidente, mejuffrouw Rahusen, op het Minerva­ plein en toen was ik lid. Zo eenvoudig ging dat toen! Ik was danig trots aangenomen te zijn, maar een vriend zei tegen me: • Ach joh, ze hebben vulstemmen nodig·. Misschien was dat ook wel zo, want het ledental liep al naar de driehonderd, allemaal amateurs hoewel er velen zangles hadden.

Men was al bezig met het slotkoor van Mahler's tweede. Wij repeteerden met het herenkoor in, wat nu heet de zuid-foyer, onder leiding van Hans Cleuver, een zeer muzikale zachtaardige man, die ons in korte tijd veel wist bij te brengen. De dames repeteerden op andere tijden, maar na verloop van een paar weken kwamen er ·ensembles-repetities· in de Spiegelzaal. Als dat een beetje naar behoren ging, begonnen de podiumrepetities en hier komt Mengelberg in beeld. Hij was toen al 42 jaar dirigent van het Concertgebouworkest voordat ik hem van nabij zag, en nog ongelooflijk vitaal.

Halverwege de zaal was een groot gordijn opgehangen om het effect van een volle zaal te krijgen. Gerard Hengeveld zat aan de vleugel. We begonnen de repetities alsof er nog niets was ingestudeerd! Mengelberg deed alles zeer grondig. Maat één zes keer over, maat twee idem, dan beide maten samen een paar keer en zo kropen we door de partituur. De inzet van het • Aufersteh'n, ja aufersteh'n wirst du, mein Staub· moest eindeloos over. Hoe zacht we het ook zongen, hij vond het nog steeds te luid. Op het laatst werd bedacht dat alleen de zangers op de eerste rij woorden zouden zingen en de anderen moesten maar de bromstem gebruiken. Ik heb Mengelberg in die tijd goed van nabij kunnen observeren. Niets ontging hem. Tenslotte kwam er één repetitie samen met het orkest. Daarbij moest ook weer eindeloos opnieuw worden ingezet, ook als het na mijn oordeel feilloos ging. Iedere inzet werd steeds voorafgegaan door twee felle, venijnige tikjes met de dirigeerstok tegen de rand van de lessenaar, wat wel eens irritant was als het zo vaak achter elkaar gebeurde. Voor de repetities een aanvang namen, moesten wij dikwijls lange verhalen van Willem aanhoren. Meestal ging het over het werk dat wij onderhanden hadden, maar ook praatte hij veel over zijn persoonlijke besognes. Ik herinner mij dat hij eens eindeloos doorzeurde over het feit, dat hij die middag naar de ·kiezendokter· was geweest: wij moesten hem dus wat ontzien. Het mooiste incident dat ik heb meegemaakt vond plaats in 1938. Kort voor de repetitie was Mengelberg teruggekomen van een tournee met een Oostenrijks koor; het was net in de tijd van de zogenaamde • Anschluss·. De Duitsers hadden Oostenrijk ·heim ins Reich· gebracht door een militaire coup. De Oostenrijkers hadden practisch geen verzet geboden.Mengelberg loofde de prestaties van dat koor: daar konden wij een voorbeeld aan nemen, vond hij. Toen riep één der heren van ons koor: ·Daarom hebben ze van hen maar Duitsers gemaakt·. Dat viel natuurlijk niet in goede aarde. Even was het doodstil. Toen begon Mengelberg wit van woede fel te tikken met zijn stokje en riep allerlei boze woorden; hij dreigde leden weg te sturen als ze zich niet wisten te gedragen. Hij alleen mocht het woord voeren en politiek was absoluut taboe! Het liep gelukkig met een sisser af en zowaar: de babbeltjes waren daarna aanmerkelijk korter. -22-

De repetitiès"waren vaak zeer vermoeiend, we moesten het grootste deel van de tijd staan. Er deed een aardige anecdote de ronde die dateerde vban lang voordat ik lid werd. Er was een lange vermoeiende repetitie aan de gang die één der sopranen ging vervelen. Zij verliet haar plaats en liep de trap op naar de uitgang, toen Mengelberg plotseling riep: "Wie gaat daar 1 weg?" De dame draaide zich om en zei waardig: "Ik, Jo Vincent". Dat was natuurlijk al lang geleden, wantin mijn tijd was Jo Vincent één van Mengeiberg's favoriete zangeressen.

De enorme inzet van Mengelberg kwam nog meer tot uiting bij het 50-jarig bestaan van het 1 Concertgebouworkest in mei 1938. Wij voerden toen de Achtste van Mahler uit. Als mijn geheugen mij niet bedriegt, deed hij het kalmer dan Haitink in 1973 en Chailly in 1995. In het programmaboekje stond een uitgebreide beschouwing over het werk, waarbij er op werd gewezen dat het eerste deel de sonatevorm heeft. Tijdens de repetities heb ik daar veel op zitten letten, maar vond het moeilijk dat vast te stellen. Opmerkelijk is het tweede deel, dat een heel ande~ karakter heeft, toch van dezelfde thema's gebruik maakt die in het ~erste deel een rol spelen. Het gaat om overeenkomstige begrippen. Je leert zo'n werk wel enorm goed .kennen door die repetities. . Of wij echtmet 1000 mensen op het uitgebouwde podium stonden, weet i~ niet meer. In ieder geval hadden we assistentie gekregen van een ander oratoriumkoor (ik meen HDe stem des Volks) en ook was er het zeer grote jongenskoor HZanglust" olv Willem Hespe. Totaal misschien wel 500 à 600 zangers. Ook het orkest was flink uitgebreid, zodanig dat het nodig_was alle solisten-partijen in het eerste deel te verdubbelen. Het mag een wonder genoemd worden dat men stemmen had gevonden die zo goed harmonieerden, dat het toch als één partij klonk. Liefst 14 solisten stonden daar aangetreden" achter het orkest. Mengelberg had al die uitvoerenden goed in de hand, tot in de kleinste details. Ik heb hem in die tijd enorm leren waarderen. Zijn vakmanschap, waarvan ik de volle omvang toen niet besefte, was zeer. groot. Zijn greep op het geheel was solide en niets kon hem ontgaan. In de delen waarin het koor niets te doen had en Mengelberg zich geheel op het orkest concentreerde, zag men hem nauwelijks bew~gen. Vóór hij begon maakte hij zijn vingers goed los, legde de stok na enkele maten neer en dirig~erde met de vingers. Het kleinste nuancetje gaf hij aan met even opheffen van een vingertop. Bij opwindende passages stond ik perplex van zijn beheerstheid. Bij ingewikkelde samenklanken wees hij met één hand naar zichzelf en dirigeerde met de andere. Als je goed naar zijn handen keek, leek het of hij de klanken kneedde, boetseerde, gestalte gaf. Maar bij de intrede van het koor gingen de armen omhoog en werd de stok gehanteerd. Als het heel erg extatisch werd, sprong hij bijna uit zijn dirigeerstoel. Verbazing­ wekkend vond ik altijd hoe hij de cresendo's en decresendo's, soms over vele maten aange­ houdenn, in de hand hield.

In de pauzes was Mengelberg heel ontspannen; wel bleef hij altijd in de buurt van zijn lesse­ naar. Verschillende koor- en orkestleden zochten hem dan op om de één of andere toelichting te vragen. Het ging daar altijd heel gemoedelijk toe; hij maakte graag een praatje.

Alles was tot in de puntjes in de partijen genoteerd. De tweede magistrale inzet van het "Veni . CreatorH komt bij de woorden: HAccende lumen sensibus" (ontsteek het licht voor onze zintuigen). Dat woord "Accende" moest zeer geprononceerd ten gehore worden gebracht; er stond in de partij bijgeschreven: "HAK-TSJENDE". Het was één van de foefjes van Mengel- . berg om voor een vocaal een "h" te laten zingen. Een ander foefje was om het koor als Ve'Ve'n man te laten opstaan bij een luide orkestpassage. In de HTweede" komt bijvoorbeeld een passage voor van 4 dalende kwarten sprongen en bij de vierde moesten wij opstaan, na drie "waarschuwingen"! De uitvoeringen waren een groot succes .

. Bij dat 50-jarig jubileum werd een revue. opgevoerd in Carré getiteld: "Van pierement tot Mengelberg" . Jo Vincent speelde daarin een sketchje van een debutante die komt voorzingen bij Johann Sebastian Bach. .

Ter gelegenheid van Mengeiberg's 40..., jarig dirigentschap van "ToonkunstH voerden wij op 18 december Joseph ,Haydn's "Die Jahreszeiten" uit. Ik weet nog hoe lang het duurde voor we het "voorslagje" in "Holder Lenz" te pakken hadden. Het "ha-ha-ha-ha-" in het antwoord op het lied van Hanne over de boze edelman, wilde steeds op hol slaan. -23-

We voerden ook daarna nog vele mooie werken uit zoals het "Requiem" van Verdi en natuurlijk ieder jaar de NMattheus Passion'" van Bach. Het slotkoor van de "Negende'" van Beethoven en het "'Halleluja" uit Händel's "Messiah" waren ook vaste repertoire-nummers.

1 Toen ik lid van het "Toonkunstkoor" werd was Mengelberg al professor. Ter gelegenheid van zijn 40-jarig dirigentschap van het Concertgebouworkest werd hem de positie van bijzonder hoogleraar aangeboden. Eigenlijk een ereprofessoraat: hij heeft nooit meer dan één college 1 gegeven. Dat geschiede op 3 decmber 1934, zijn inaugurale oratie. Hij benadrukte daarin de: "Vier geboden der vertolking H 1. elke noot, elk teken zo nauwkeurig mogelijk spelen, 2. elke noot, elk teken zo mooi mogelijk spelen, 3. opdiepen en bewust maken wat tussen de noten staat, 4. de vrijheid van voordracht, het improvisando, het herscheppen uit de ingeving van het ogenblik. Dat het belangrijkste van de muziek niet in de noten staat, werd ons op de repetities eindeloos bijgebracht!

Er gingen werelden voor mij open, aangezien wij ook gemakkelijk aan kaarten voor andere concerten konden komen. Daar waren er vele bij onder Eduard van Beinum. Hij werd in die tijd ook eerste dirigent naast Mengelberg, wat iedereen in het koor hem van harte gunde. Duidelijk staat mij nog voor de geest een opvoering van Shakespeare's "Midsummernight's dream"', met Albert van Dalsum en Charlotte Köhler in de hoofdrollen. Het concertgebouwor­ kest zat in de bak van de Stadsschouwburg en Mengelberg had de leiding. Dat waren mooie tijden! Helaas kwam daar al snel een einde aan. Eind 1 939 werd de mobilisatie afgekondigd. Ik herinner me dat we een kooruitvoering hadden onder Eduard van Beinum, die in legergroen voor het orkest stond. Het gaf een donderend applaus, dat minutenlang aanhield. Ik heb nog doorgezongen tot 1942; toen moesten wij ons melden bij de NCultuurkamer" en dus verliet ik het koor. "Toonkunst'" moet daarna behoorlijk uitgedund zijn. Manon woonde nog een Beethoven-cyclus bij van 23 april tot en met 7 mei olv Willem Mengelberg. Het HToonkunst­ koor" moest bij de Negende geassisteerd worden door het Nederlandse Omroepkoor.

Na de qorlog ontving ik een briefje met het verzoek om alsjeblieft weer terug te komen. Dat deed ik graag; onze eerste uitvoeringen vonden op 2 en 4 augustus plaats: opnieuw de "Auferstehungs-symphonie" van Gustav Mahler olv Eduard van Beinum, nu in rokkostuum.

Jammer, eeuwig jammer die tragische afgang van Willem Mengelberg! Ik heb hem nooit meer teruggezien.

Johann Nieuwenhuis.

Overgenomen uit het: WAGNER AFTER ALL, landelijke uitgave van het Wagner Genootschap Amsterdam. Jaargang 35 nummer 1, September 1995. -24-

, .. . . ~. . ~ . . 1 en 15 MEI' '1920 2E JAARGANG

\ J. ) . _ . "IN NEDERLAND NEDERLANDseH." ZINGENDE STEMMEN HALFM.AANDELIJKSCH ORGAAN; GEWIJD AAN KOORZANG, VOLKSZANG EN KINDERZANG, VOOR NEDERLANDSCHE ZANGERS EN ZANGVEREENIGINGEN. REDACTEUR: J . .f. J. WIERTS '".:'

Men abonneert zich bij vooruitbeta­ Adres van den' l{edacteur: AdvertentlSn: ling voor een geheelen jaargan/{. met Van 1-5 regels f 1.50. Elke regel meer elk nummer aan te vangen. Bij niet I. P. J. WIERTS, f 0.15. Groote letters naar plaatsruimte. opzegging wordt het abonnement ge­ 8EZUlDBNHOUT 84 :: 's-GRAVENHAGE. acht stilzwijgend door te gaan. Adreslijst CD HaDdelsndreilsen PRIJS PER JAARGANG ••• /3.­ A4mlnistratle-adres: Van 1-5 regels f 0.75: Elke regel Afzonderlijke Nummers '. • ...... 0.25 meer f 0.10. Uitsluitend bij gecontrac­ Collectieve abonnementen voor Zang­ P. ZA.NES, OosthaYen 34, T~1. 307, Gouda. teerde geregelde plaatsing. vereenigingen per 20 stuks à f 1,25, 'Bewijsnummer wordt alleen gezonden per 40 stuks à f 1.- per jaargang. Uitgave DRUKKElUllOn: MULDER, Gouda voor annonces van 10 of meer regels.

Nadruk der artikelen is verboden (Auteurswet 1912).

MEDEWERKENDEN. DAMES: Mevr. E. G. W. Bethe'van'E~cken, Baarn. Mej. Henrlette v. Bommel v. Vloten, Arnhem Antoinette Claessen den ,Haag. Eva van DantzlB, den Haag. Solle Deys-Draayer Rotterdam. A. G. Dyserlnck den Haag Wilh. Heijtze-ten Brummeler, Arnhem. AleUa Jansen, Rotterdam. Marle Koenen, Maastricht. A. I

WILLEM MENGELBERG 1895 -192Q. Duizenden en, duizenden gedenken heden Een kwart-eeuw staat Mengelberg ,aan het ,'dankbaar en erkentelijk al het heerlijke en hoofd van het Conce'rtgebouw-orkest: een kostbare dat zij middellijk of onmiddellijk merkwaardig jubileum~ , ' . :" Qoor ,de kunst van Mengelberg hebben ge- Mengelberg, de geniale leider,heeft door ' noten, want wel ' menigvuldig en kostbaar zijn buitengewone talenten en gaven, maar zijn de geestelijke gaven die de Meester niet minder door zijn stoere en volhardende steeds met milde hand rondstrooide en waar­ werkkracht, het orkest gemaakt en opgevoerd ' van Amsterdam in de eerste plaats, maar tot een kunst-instituut van Europeesehe ver- ook heel Nederland in zoo ruime mate heeft maardheid. mogen geniet~n. Zoo kan hij heden terugblikken op den Groot is het aandeel dat Mengelberg aan triomf van zijn werk: de .faam van het ver- de cultuurontwikkeling op muzikaal gebied maarde en onvolprezen kunst-instituut is van - en daardoor van zelf ook op menig ander uit Amsterdam doorgedrongen door Neder-, gebied - van ons volk heeft gehad, en land, door Europa, door Amerika, door heel daarvoor kan hem Nederland nooit dankbaar de wereld. genoeg wezen. Zoo staat de geëerde en gevierde jubilaris De weldadige invloed die van zijn maeh- thans op het hoogtepunt van zijn glansrijke tig talent zoowel op leek als op vakman uit­ loopbaan: Mengelberg triomfeert en Neder- straalt en doorwerkt is van buitengewoon land met hem. - 25-

groote waarde geweest voor onze cultuur- ;aanspraak, als er het Nederlandsche vOlk ontwikkeling. . behoefte aan had zich in dezen vonn zijn Met ijzeren wil, eri stoere werkkracht heeft. ' hulde en dankbaarheid te uiten. hij zijn idealen nagestreefd en ook bereikt De eerste was, als immer, onze geëerbie­ en voor niemand en niets . liet hij zich ooit digde Koningin, die bij monde van Haar van den door ,hem gekozen weg verdringen. Gemaal, Prins Henkrik, den jubilaris geluk Gelukkig dat het bestuur van het Con- wenschte en een kort woord, maar e:en certgebouworkest zijn groote gaven en ta- woord, dat door heel ons land weerklank lenten vanaf het begin van zijn leiderschap zal vinden, liet overbrengen: "Nederland, en heeft begrepen eri gewaardeerd, zijn inge- in de eerste plaats de Koningin, is trotSich slagen richting steeds als juist heeft erkend, op Willem Mengelberg". zijn onverzettelijke wilskracht , en werken Moge deze, voor ons land buitengewo,on aldoor heeft . gesteund en geschraagd. grootsche huldebetooging, voor Mengelberg Zoodoende werd iedere geheime of open- een bewijs te meer zijn van de groote .er­ lijke tegenwerking gemakkelijk onderdrukt kentelijkheid . en dankbaarheid, die duizemde en bedwongen. , landgenooten hem toedragen, opdat hij da:3r- Zooals het immer geweest is zal ieder door nog gemakkelijker de meest aanloklee­ groot talent door minderwaardigen worden lijke buitenlandsche aanbiedingen, die hiem benijd en belasterd, maar daarom niet min- zeker zullen bereiken, kan afwijzen. der slagen en zoo bleef ook Mengelberg Nederland heeft getoond zijn grooten meces­ niet zonder bedillers, benijders en lasteraars ter op ~aardige wijze te kunnen huldig.en, en·..... slaagde volkomen. dat Mengelberg nu toone deze hulde en Men fluisterde zelfs van concurrentie-vrees vereering op prijs te stellen door zich voor , 1 en andere kleinzielige gebreken, maar die immer aan Nederland te verbinden. vrees bestond slechts in het brein van de Deze verbintenis zal hem tot voldoeni.ng jaloerschen, die tot dergelijke kleine strijd- en vreugde strekken en ons land tot on­ middelen hun toevlucht moesten nemen, . schatbaar heil. 1 Immers als orkest-leider heeft Mengelberg J. P. j. WIERTS. in ons land zijns gelijken niet. dus ook geen concurrenten. Hij is niet de primus inter pares, maar de primus inter omnes. BIOGRAFIE. Zoo wordt Mengelberg thans ook door josef Willem Mengelberg, geboren 28 gansch intellect Nederland als jubilaris ge- Ma:art 1871 te Utrecht, ontving het eerste huldigd. muziekonderwijs van Umlaut (piano) en Heeft men minister Thorbecke een ver- . daarna aan de muziekschool van M. W. Petri, wijt gemaakt van het harde door hem ge- . van der Wurff en Richard Hol. sproken woord: "Kunst is geen regeerings- Daarna kwam hij aan het Conservatorium zaak", dan moeten , wij onzen minister van te Keulen onder leiding van Franz Wüll:ner Onderwijs, Ki\nsten en Wetenschappen· De voor Compositie en direétie, Seiss (piano) Visser, de eer toekennen als de eerste te jensen (theoriè en contrapunt) en Stock­ zijn geweest, die met dit systeem heeft ge-, hausen (zang). Na in 1892 het einddiploma, broken. benevens een ' eerste prijs voor piano, di- Ook nu weer heeft minister De Visser rectie en compositie te hebben behaald, dit officie~1 erkend in zijn prachtige toe- bleef hij voorloopig te Keulen en werd kort spraak, waarmede hij den jubilaris heeft ge- daarna benoemd tot stedelijk muziekdirecteur huldigd. te Luzern. Wij herinneren ons nog levendig En is het niet van buitengewone beteekenis de eerste kennismaking met Mengelberg als zoowel voor Mengelberg zelf als voor het pianist. Het is reeds dertig jaar geleden, dat ,I Nederlandsche volk, dat ook de minister hij op bezoek kwam bij Prof. de Sonnaville van Buitenlandsche zaken bij de huldiging aan het gymnasium te Katwijk a.d. Rijn, waar tegenwoordig .wilde zijn, waardoor zelfs de hij ons door zijn prachtig pianospel verraste internationale beteekenis van het Concert- en verblufte. gebouw-Orkest en zijn leider in het licht In 1895 kwam hij te Amsterdam als di- gesteld en erkend werd. , recteur van het Concertgebouw-orkest in Als een Koning der Toonkunst is .Mengel- _. deplaats van ; spoedig daarna berg gehuldigd __en o~ _d~ze . gr~o~~_he hul-. . y~!g~e _ hij Hen~i Viotta op als dirigent der diging had de jubilaris evenveel recht van Caecilia-Concerten te Amsterdam. - ' . -26-

Met het Concertgebouw.orkest. 'gaf ' hij , De Utrechtenaren waren Mengeiberg's ont- velebuitenlandsche concerten o.a. te: Luik" wikkeling met klimmende belangstelling blij­

Brussel, Bergen, L<>riderièn Frankfort. I " ven volgen,' de ,Amsterdammers .. '.. hadden ,Hij dirigeerde jaarlijks' een aantal coneer· nooit van hem' gehoord, behalve dan de heer ten te Milaan, Rome, Moskou en St. Peters- en mevr. Van Riemsdijk, die slechts den raad burg. Te Frankfort werd hij benoemd ' tot behoefden te geven, dadelijk aan Prof. WUll­ dirigent 'der "Museum-Konzerte" en van den n'er te schrijven" om naar aanleiding van Caecilien:-Verein., waarvan hij thans ontslag diens schitterende aanbeveling de vertegen­ nam. ' woordigers van het Concertgebouw-bestuur, Te Berlijn leidde hij 'in 1912 eene uitvoe- ter kennismaking met Willem Mengelberg ring van Mahler's' achtste Symphonie. , ' en zijn werk, naar Luzern te zien optrekken. Mengelberg is, componist van een Mis, Hij was daar in '92 na een zwaar examen, een - piano-concert, ouvertures, strijk·kwar- uit een honderdtal sollicitanten benoemd tot tetten, een Symphonie, en een ,feestcantate, stedelijk muziekdirecteur. Ook hier deed puur die werd uitgevoerd bij gelegenheid van het toeval hem aanvankelijk in aanmerking komen huwelijk onzer Koningin. en zorgden zijne buitengewone bekwaarn- 'W. heden voor de rest. Zijn oom Heyer namelijk, fabrikant te Keulen, had hem mee op reis genomen, ter belooning voor al de inspan- OP DEN VOORAVOND. ning, die de knappe neef zich had getroost, om eerst een prachtig eindexamen te kunnen In , 1895, toen het vaststond, dat Willem afleggen en daarna verschillende éclatante Kes, de grondlegger van den roem van het successen te kunnen behalen op de Keulsche Concertgebouw.orkest, heen zou gaan, maakte "GUrzenich" -concerten. Eerst ging het ter het toeval op zekeren avond jhr. B. W. F. bedevaart naar Bayreuth; voorts werd heel van Riemsdijk, den hoofd-directeur van het Zwitserland doorkruist. En het was daar, dat Rijksmuseum, en mevr. De Marez Dyens, ' . Mengelberg ergens zekeren EibenschUtz, en tevens den heer H. j. de , Marei Dyens, piano-Ieeraar te Keulen, tegen 't lijf liep, \ penningmeester derN.V. "Het Concertge. die - wellicht belust op Mengeiberg's goed­ bouw" en mevr. Van Riemsdijk tot tafelburen. betaalde lessen aldaar! - hem vroeg, of hij Na afloop van den maaltijd bleek, dat de al wist, dat te Luzern de muziekdirecteurs­ } beide gesprekken hadden geloopen over de plaats vacant was. Mengelberg bedacht zich moeilijkheid, om voor Kes een zijner waar- niet lang, en liep bij een muziekhandel aan, dig opvolger te vinden, ,en dat èn de heer, om nader te informeeren. Dat er wel een èn mevrouw Van Riemsdijk zonder aarzelen honderd sollicitanten waren, leek hem vol­ hetzelfde advies hadden gegeven: "Neem ' strekt geen bezwaar. Allereerst werd de in- Mengelberg !" zending van een getuigschrift verlangd. , Het is een goed advies geweest. Spoedig werd er ' een van Prof. WUllner Het steunde allereerst op wat het echtpaar ontvangen, dat klonk als een klok. Nu begon Van Riemsdijk ' wist van wijlen jhr. Mr. het examineeren van de gansche schaar van J. C. M. van Riemsdijk (broeder van B. W. F.) sollicitanten. Proeven moesten afgelegd wor­ den bekenden' · Utrechtschen ,musicus, die, den in orgelspel: op een gegeven thema na bij den zevenjarigen Jozef ' Willem Men- fantaseeren, een fuga a prima vista spelen 'gelberg een zeldzaam-sterken muzikalen aan- en een stuk van eigen keuze voordragen. leg te hebben ontdekt, hem was gaan on- Daarna orkest-dirigeeren; de orkestleden, ' derwijzen in de theorie der muziek, aldus wordt gemeld, maakten het den dirigent aIles­ op degelijke wijze de lessen prepareerend, behalve aangenaam en trachtten hem nu en die aan de Utrechtse he muziekschool door dan er in te laten loopen. Vervolgens piano­ Richard Hol naast M. W. Petri en Van der spel; weer stukken a prima vista en zelf­ Wurff aan den even ijverigen als begaafden gekozene. Toen Mengelberg reeds eenige jongen zouden worden gegeven, - lessen, nummers (o.m. de "Etudes symphoniques" die op haar beurt weer de studie aan het van Schumann) had gespeeld, vroeg hij: I Keulsche conservatorium voorbereidden, waar "Wünschen Sie noch . etwas?" - men Seiss (piano), jensen (theorie en contrapunt) h66rt het hem zeggèn! - en droeg toen, rad en Dr. WUllner (compositie en directie) in en glad, eene "Freischütz"-fantasie van Mor­ 1 den jeugdigenWiIlem Mengelberg een leer- tier de Fontaine voor, een werk vol duize­ ling hadden, om wel zéér trotsch op te iijn. liniWekkende moeilijkheden . Nu kwamen - 27-

twee zangeressen om. te worden geacco~;" meesters ~ is van .internationaal en histo­ . pagneerd; doch hare stukken moesten ge:" risch gewicht; wat hij overdroeg o"p zijn land, transponeèrd .begeleid worden, en wel een , op' de stad zijner inwoning, beteekent naast terts of een kwart hooger of lager. Nog een waardevol element van ideaal cultuur­ \ volgde een examen in zang en zang-onder­ leven een .blinkende aureool van kunstzin wijs; Mengelberg had. daarin les gehad van en kunstvaardigheid. niemand minder dan Stockhausen. En toen . Wij gaan hem nu vieren met de uitbun­ eindelijk aan alle eiséhenrijkelijk voldaan digheid, waartoe ons hart ons dwingt, doch 1 was, zei een der commissieleden met een als wij hem daar v66r ons zullen zien in bedenkelijk gezicht: "Sie sind wohl noch den donder der toejuichingen, zullen wij niet sehr jung; wie alt sind Sie eigentlich?" nalaten, onze gedachten mede te laten uit­ Mengelberg had reeds . zooveel moeten iran­ gaan naar hen, die hem 't naast hebben ge­ sponeeren, dat hij zich permitteerde dit ook staan in zijn rijke leven: zijn Vrouw,die vol nu te doen en hij antwoordde: 24 jaar, - liefde en toewijding den last zijner beroeps­ hoewel hij nog niet ouder was dan 21. Hij beslommeringen verlicht, zijn overleden Vader, kreeg de begeerde aanstelling, en al spöedig die zijn wezen van waarachtig kunstenaar was hij werkzaam als dirigent van een or­ stempelde op het milieu, waarin Willem Men­ kest, een gemengd en een mannenkoor, als gelberg is opgegroeid, en zijn Moeder, die directeur der stedelijke muziekschool, als hem in zijn kinderjaren met al de innigheid privaat-leeraar en dilçwerf als solist. van haar intiem-muzikalen aanleg de zoete Na ruim drie jaar zijn de Amsterdammers melodiet!n voorzong, die hem nu nog door hem komen halen, een kwart:"eeuw vervloog, 't hoofd mogen spelen, als'hij aan 't ma­ en thans staat heel onze Hoofdstad, staat gistraal ensemble .der orkest-instrumenten heel Nederland gereed, hem te huldigen als . cantilene op cantilene ontlokt .... een vorst. En vele, talloos-vele zullen de H. J. DEN HERTOG. 'itemmen zijn, die van heinde en ver in het (De Amsterdammer). buitenland zich mede komen voegen in deze luid-opklinkende hymne van lof en dank. Wat wij in den jubilaris bovenal moeten prijzen, is, vind ik, zijn nimmer verflauwende HULDEBETOOGING. ijver. Het is hard, heel hard werken, wat hij Kunstlievend Nederland heeft Willem deze vijf-en-twintig jaar door gedaan heeft. Mengelberg hedenavond ter gelegenheid van Consequent-voortgezette. partituren-studie, zijn vijf en twintig-jarig jubileum als diri­ met ijzeren volharding en streng-methodisch gent van het Amsterdamsche Concert-ge­ repeteeren, het onderhouden van de meest ' bouw-orkest als een vorst, als een koning intensieve spanning op de concerten, het der klanken, op schitterende wijze gehuldigd. heeft alles veel van zijn lichamelijke krachten De zaal' en het podium leverden een stra­ gevergd, en het . is een groot geluk, vo.or lenden aanblik op. Het ·zwart van rok en hemzelf en voor ons, dat zijn lichaam al die smoking wisselde er af met de kleurige kracht bij voortduring . en volop beschikbaar toiletten der dames. . heeft kunnen houden. En zijn geestelijke Achter een bloeiende haag rond het po­ energie was steeds z66 groot dat hij ook in dium waren orkest en Toonkunst-koor op­ perioden van gestoorden gezondheidstoestand gesteld. In de zaal merkten we naast den zijn werk heeft kunnen doen, als deerde zetel van· Willem Mengelberg o.a. op Z. K. H. hem niets. . Prins Hendrik en H. H. Exc. de Ministers Dankbaar, onuitsprekelijk dankbaar zijn de Visser, Heell1skerk en Van Karnebeek en we hem voor het onnoemelijk-vele, dat hij, den oud-Minister Cort van der Linden, lid al maar puttend uit de weelde zijner schit­ van den Raad van State. terendetalenten, al maar bouwend op zijn Even over negen trad de jubilaris de .I omvangrijke; degelijke en steeds nog weer stampvolle zaal binnen onder een bloeiende beter · geconsolideerde kennis, en gesteund eereboog van bloemtakken, welke jonge da­ door de technische superioriteit en den ar-' mes ophielden. Zoo werd de heer Mengel­ tistieken zin der 'onder hem arbeidende berg naar het midden der zaal geleid, waar musici, heeft gedaan voor'de Muziek, en voor op een Perzisch tapijt een zetel voor hem Nederland, en Amsterdam in 't bijzonder. was geplaatst · in een schitterendeR kring van Wat hij tot stand bracht voor de Muziek dames en heeren, ter zijde gezeten door - ik noem geen werken, ik noem geen Z. K. H. Prins Hendrik en jhr. Rot!ll. - 28-

Nadat de jubilaris had plaats genomen~1 I doen wedervaren aan de volle warmte der zetten koor en orkest .onder directie van gevoelens van eerbied en dankbaarheid en mevr. Catharina van· Rennes een Jubelcan­ bewondering en geestdrift, die u door uwe tate der dirigente in, getiteld : "Ruim baan vereerders van allerlei gading, hier in zoo voor den Jubilaris I", welke cantate door groote getale vertegenwoordigd, worden toe- Co melis Dopper was geïnstrumenteerd. . gedragen. . Na de auditie hiervan trad Z. K. H. Prins En al stond het mij vrij te trachten die Hendrik naar voren en zeide het volgende: gevoelens onder woorden te brengen, dan zou · ik ongetwijfeld te kort schieten in de Toespraak Prins Hendrik ·schatting van de velen, die na mij zullen Waarde heer Mengèlberg, komen en die, beter en welsprekender dan Ontvang uit mijn mond als vertegenwoor­ ik het kan doen, uiting zullen weten te ge­ diger van H. M. de Koningin Haar. harte­ ven aan hetgeen op het oogenblik in hun lijken gelukwensch met Uw zilveren jubileum. gemoed omgaat. Het is Haar vurigste wensch, dat U nog En eindelijk ben ik huiverig om, waar lange jaren voor het hoogstaand en beroemd het . uwe nooit volprezen kunst en uwe uni­ orkest van Amsterdam moge gespaard blijven. verseele beteekenis als kunstenaar geldt, Nederland en in de eerste plaats H.M. de naar woorden te zoeken, die u zouden kun­ Koningin is trots op Willem Menge.lberg. . nen bevredigen, omdat ik, die nog niet eens Deze woorden lokten opnieuw een dave­ een dilettant ben, bij voorbaat weet daarin rend applaus uit. niet te zullen slagen bij dezen "Koning der Hierna nam de Commissaris der Koningin . klanken", die een afkeer heeft van dilet­ in de provincie · Noord-Holland, jhr mr. dr. tantisme. A. Ro~m het woord. Indien ik niettemin het woord vat en het een zeldzaam voorrecht noem de eerste te . Rede jhr. Roi!lI. mogen zijn, die u bij het voleindigen van jhr. mr. dr. A. Roi!1I als voorzitter der uw vijfentwintigste concert jaar dank mag feestcommissie sprak de volgende rede uit: zeggen voor al hetgeen door u in dien lan­ 24 April-Huldiging van Willem Mengel- gen · tijd voor de verheffing van de toonkunst berg. . . in ons vaderland is gedaan, dan is het omdat Dien datum hebben velen sedert geruimen mij het even groote voorrecht te beurt viel tijd in hunne agenda·aangeteekend, de mees­ mij aan het hoofd te mogen stellen van hen, ten ·onzer reeds lang in het hoofd geprent. die gemeend hebben, dat aan uw zilveren En allen hebben zich met groote vreugde feest als dirigent van het Concertgebouw­ verheugd bij her vooruitzicht om als.dan, orkest zooveel mogelijk luister moest worden hooggeachte jubilaris, u den tol hunner hul- ' bijgezet en omdat ik alle hoop heb, dat de de en vereering te betalen. pogingen om hiertoe te geraken, niet het En nu de dag is gekomen en wij u, na minst ook dank zij de bezieling, die van u korte afwezigheid, weder in ons midden uitgaat, met schitterenden uitslag zullen wor­ mogen zien, stijgt de vreugde ten .top, om­ den bekroond. dat ge van uwe rustpoos kennelijk met De hoop . is in de eerste plaats gegrond nieuwen moed en noeste krachten zijt te­ op den weerklank, die het door enkelen uwer ruggekeerd, naar wij hopen volkomen toe­ bekenden genomen initiatief alom in den gerust voor de komende weken, die zooveel lande heeft gevonden, en die eene commissie van uw persoon en van uwe krachten zul­ te zamen bracht, bestaande uit vrouwen en len vergen. mannen uit alle deel en des lands, door welke Voor mij is het een ongemeene eer de de feestelijke viering van uw jubileum werd eerste te mogen zijn, diè aan die vreugde voorbereid, maar vooral niet minder op den uitdrukking geeft en u, namens alle hier krachtigen steun, die deze commissie in zoo aanwezigen, te mogen complimenteeren met ruime mate heeft mogen ondervinden. Z. K. H. de viering van uw zilveren feest, dat he­ de Prins der Nederlanden werd bereid be­ denavond wordt ingeluid. vonden als beschermheer der commissie op Die eer .vergt echter meer van mijn te treden en zet, door zijne tegenwoordig­ zwakke krachten, dan ik vermag te geven. heid aan uwe zijde op dezen avond, aan dit Want het zal mij ondoenlijk zijn in de kor­ samenzijn meer dan gewonen glans bij, glans, te spanne tijds, die mij voor dit welkomst­ die nog wordt verhoogd door het feit, dat woord kan worden toegemeten, recht te Hoogstdezelve niet slechts uit eigen hoofde, -29-

maar ook aJsvertegenwoordiger van' H~ M. ' "op ge nog lange jaren met dankbaarheid zult de Koningin ' van de belangstelling 'van ons 'mogen terugzien. " , vorstenhuis persoonlijk komt getuigenis af- ' "Wij komen met bloemen en kransen be­ leggen - ' laat mij aan Z.K.H. den eerbiedi- ' laden." Laat mij dezen eersten krans namens , gen , dank der commissie mogen vertolken de feestcommissie aan uw voeten mogen voor dit zeldzaam blijk van sympathie en nederleggen met de zegenbede, die nog dik- , 1 , Hoogstdenzelven mogen verzoeken dien dank wijls moge worden herhaald: "Lang leve ook aan H. M. de Koningin te willen over- Willem Mengelberg I" brengen 1 Z. E. de minister van onderwijs, Vervolgens besteeg min i st e r D e V i s­ kunsten en wetenschappen, wiens aanwezig- , ser het spreekgestoelte, om als vertegen­ heid alhier met eenigen zijner ambtgenooten woordiger der regeering, het woord tot den mede op den hoogsten prijs wordt gesteld, jubilaris te richten: ' trad als eere-voorzitter der commissie op en Het is voor mij een groot voorrecht, aldus gaf daarmede een hooggewaardeerd bewijs de minister, u, waarde heer Mengelberg, ook van de medewerking der regeering aan deze in tegenwoordigheid van mijn ambtgenoot feestviering; zelf naamt ge de reuzentáak op van buitenlandsche zaken, op dezen gedenk­ u om, door het op touw zetten van het dag mede te mogen huldigen als kunstenaar Mahlerfeest, een wereldgebeurtenis op mu- en dirigent. De tijd is gelukkig voorbij, dat zikaalgebied voor te bereiden, die haars de kunst, in welken vorm ook, buiten den gelijke in de Oude en in de Nieuwe Werel~ kring der regeeringsbemoeienis werd gelaten, nog niet heeft gevonden. omdat zij meer als een particulier amusement Voorzeker, er is alle reden van blijdschap dan w,el als noodzakelijk element van volks­ voor den voorzitter der feestcommissie, om ontwikkeling en als completeering van den een eerste woord te mogen spreken bij een individueelen mensch werd beschouwd. In dit feestviering, die zich onder zoo gunstige opzicht is de titulatuur van mijn nieuwe ,I voorteekenen inzet departement, als departement van onderwijs, En nu wil ik nietvooruitloopen op den kunsten en wetenschappen de meest offici­ uitslag van het feest, hoe hoopvol ik daar- eele uiting van den nieuwen geest; en achtte omtrent ook ben 'gestemd; er zal, naar ik ik het mijn plicht, in overeenstemming daar­ mij vlei, aan , het einde daarvan, als ge met mede, u hier openlijk te danken voor het de negen Mahler-concerten de kroon zult machtig aandeel, dat gij aan de cultuuront­ hebben gezet op het werk, waaraan ge vijf- wikkeling van ons volk, op muzikaal gebied, en-twintig jaren lang niet alleen uw schitte- hebt gehad. rende talenten en gaven, maar ook de volle Ik zeg niet te veel. De grootheid van uw maat uwer toewijding en krachtinspanning , opvattingsvermogen, waardoor gij de onder hebt gegeven, nog gelegenheid voor mij zijn ,uwe leiding spelende kunstenaars - want u geluk te wenschen met dit "monilmentum zó6 immers kunnen de leden van het Am­ aereperennius" en dan nog eens te wijzen sterdamsch orkest worden gekwalificeerd­ op de geheel eenige plaats, die ge in de altijd opnieuw opvoert en fascineert; de Nederlandsche toonkunst inneemt en op den buitengewone elastici,teit van uw rijken, mu­ plicht, die daaruit voortvloeit om u op die . zikalen geest, die uwe in zichzelf stil ge­ plaats te bevestigen en in eere te houden. worden hoorders, het genot der kunstwerken, Maat wat ' ik, waarde jubilaris! wel wil zoowel in hun geheel als in al hunne onder­ doen, om mij hiertoe voorloopig te bepalen, deelen, doet smaken; de spontaneïteit en is u, met uw hooggeschatte echtgenoote en bezieling, die niet ophouden van u uit te verdere familie, aan dezen vooravond van gaan, zoodat in de meest verschillende ge­ uw feest een oprecht gemeend en hartelijk ledingen der maatschappij uw invloed merk­ welkom toe te roepen in den kring uwer baar is; de macht van uw artistieke wils­ medewerkers, vrienden en vereerders; u tie kracht, waarmede gij uwe opvatting der uit I verzekering _te geven van het enthusiasme, te voeren kunstwerken, onverschillig of het waarmede allen, die daartoe hun steentje ouderen als Beethoven en Bach of modernen konden bijdragen, aan het welslagen daarvan als Mahler en Strauss geldt, op allen, zoowel I hebben medegewerkt en zullen blijven mede- uitvoerders als hoorders, weet over te bren­ werken; den wensch uit te spreken, dat, ook gen; uwe volkomen beheersching van de door die medewerking, de viering vall uw muzikale elementen "illelodie, harmonie en zilveren jubileum voor u een bron moge zijn rhythme", - in één woord: de universali­ van onverdeelde voldoening, een feest, waar- teit van uw talent op dit terrein van kunst, -30-

,doen het, Nederlandsehe! volk met liefde en , ,trotsche gevoel, 'nu het' den man huldigt, ~erbied tot u ' opzien als iijn' grootmeèster . ::die 25 jaar lang zijn kunstenaarsleiding heeft op muzikaal , gebied. Door ,u is het Amster,. " gegeven aan het' orkest van het Amsterdem- . damsch Concertgebouw een centraalpunt vansche . Concertgebouw en die zijn prestaties nationaal verlangen naar veredeling en ver- , heeft opgevoerd tot een hoogte, die zelden heffing van zang en muziek geworden; door wordt bereikt en allicht nooit overtroffen. u golft van hier uit een machtige stroom van Wij geven er ons rekenschap van, dat kunstzin en kunstgenot te midden van ons wat in binnen- en buitenland aan Amsterdam volk; door u is de Nederlandsche cultuur moge worden gegund - wij nemen aan al­ op een hooger en breeder ' peil gebracht. In leen het goede - Mengelberg aan Amsterdam zooverre staat uw naam niet alleen met on- door velen wordt benijdt. uitwischbare letteren in het boek der kunst- Willem , Mengelberg, gij weet beter dan historie, maar ook in dat der vaderlandsche wie ook wat gij voor het muziekleven van geschiedenis geschreven. Erite meer waar- ,Amsterdam zijt. Gij weet beter dan wie ook, deeren wij het, dat gij uw machtige gaven hoe uwe mooie toewijding van de Volks­ ten dienste van ons volk bleeft stellen, nu concerten in Amsterdam iets hoogs en heer­ herhaaldelijk het buitenland pogingen- deed lijks heeft gemaakt. Wij zeggen u daarvoor en doet en in de toekomst zal blijven doen, geen dank, want dank zou zijn het misken­ om onzen Mengelberg tot zich te trekken. nen . van de gebiedende behoefte, die elk Want wat Rembrandt voor het buitenland is ,waar kunstenaar drijft om het beste, wat hij op het gebied der schilderkunst, zijt gij voor heeft, te geven in den grootst mogelijken Europa en .Amerika als or~estleider. Even, kring. Geen dank dus, maar hooge waar­ beroemd, even gewild. Maar wij weten ge- .deering. lukkig, dat gij u met sterke banden aan uw .Wij hebben gezocht naar het middel om vaderland gebonden gevoelt, ook om de ,op uw feestdag aan deze voorbijgaande roeping, die voor u hier kennelijk op kunst- woorden een duurzamer blijk van waardee­ gebied weggelegd was en is. Dubbel beseffen ring te verbinden. Wij hebben gedacht aan wij dit in dezen, in zoo menig opzicht m,a- het Eereburgerschap. Dat was in onze ge­ 1 terialistischen tijd. Ieder, wien talenten zijn meente een nieuw instituut en dat zou geschonken op idei!el gebied en door deze moeten worden geschapen. Niet echter de gaven ons volk geestelijk vormt, ja hervormt; afkeer van het nieuwe heeft ' ons daarvan allen die in ons volkswezen krachten doen weerhouden. Het was de overweging, dat de J invloeien, waardoor wat goed en schoon en . burger van Amsterdam naast de lusten, die hij waar is wordt aangewakkerd, is zijn volks- geniet, ook zijn lasten heeft te dragen en leider in den besten en hoogsten zin van de wensch om iedere mogelijkheid te voor­ het woord, en in onzen tijd tot een dubbelen komen, dat van een Eereburger, een dub­ zegen. En nu is mijn hartelijke wensch, dat beIen burger, een dubbel aandeel in de . gij, geachte heer Mengelberg, zulk een volks- lasten zou worden verwacht. leider, zulk een leider van ons volk nog vele Wij bieden U dus als aandenken wat wij jaren blijven moogt. Duizenden begeeren 'u reeds hadden, de medaille van verdiensten: op dit terrein als zoodanig. Dit feest levert .Ingenio arti virtuti, aan het geniale talent, aan daarvan een welsprekend bewijs. Het is ge- den grooten kunstenaar, aan de burgerdeugd, groeid tot een nationale betooging. En in die zich aan anderen geeft. die betooging uit zich een bede. Gij kent Wij hebben op Uw zilveren feest toch en verstaat haar. Blijf nog lang onze groot- het goud als metaal voor den penning ge­ meester der kunst, die in de talloos velen, kozen, want wij wilden U vandaag reeds die aan uw voeten zijn gezeten, iets indraagt het beste geven, wat wij hadden. Wij be­ van het hoogere, dat aan het lagere ontvoert. loven echter, dat wij tegen Uw gouden feest Dan zijt gij één der eerste en hoogste die- iets nieuws zullen bedenken. naren van het vaderland. Wij hebben steeds sceptisch gestaan ten Daarna trad wet' hou der W i b a u t opzichte van geruchten, dat Mengelberg naar voren als vertegenwoordiger van het Amsterdam zou verlaten. Want wij weten, gemeentebestuur van Amsterdam: dat een kunstenaar geen betere omgeving I Het is niet eiken dag, dat het dagelijksch zoekt dan één, waai' hij het hoogst wordt bestuur van de gemeente Amsterdam zich . gewaardeerd. Amsterdam waardeert Mengel­ in een bevoorrechte positie gevoelt, aldus . berg ' en wij maken ons sterk, dat Amster­ I , deze spreker. Maar vandaag heeft het dit dam Mengelberg steeds zal waardeeren zoo - 31-

hoog als ' zijn groote oeteekenis voor het ven heeft u heden, het 'gedenkboek aan te Amsterdamsche leven dat verdient. bieden, voel ik mij gedrongen namens onze . Wij wenschen u de kracht om uw heer­ commissie, hieraan enkele woorden te laten lijk werk tot vreugde van zooveel duizenden voorafgaan. nog lan'g onverminderd , en met ,de .zelfde Wij voelen ten volle de verantwoordelijk­ geniale voortreffelijkheid te verrichten. ' ' heid op dezen dag en op deze plaats tot Spr. bood vervolgens den jubilaris de u te spreken, maar tegelijk vervult het ons gouden medaille der,gemeente ' met dankbare voldoening, dat wij in staat A m s ter dam aan. zijn, u deze verzameling te kunnen over­ Mr. R. van Ree s, sprekende namens het ' handigen, Concertgebouw-bestuur, wees met nadruk Want dat dit juist door jongere mellschen op de innig-hartelijke verhouding, welke geschiedt is geen toeval. gedurende de afgeloopen 25 jarig bestaan Het is nu bijna 2 jaar geleden, dat het heeft tusschen Mengelberg en het bestuur. plan rijpte, om een beeld te geven van uw - V66r 25 jaren had het bestuur hem ont­ persoonlijkheid en van uw werk. Wij meenden dekt en 'den ,moed gehad hem . van Luzern dit , plan te kunnen verwezelijken in den naar hier over te plaatsen. Zonder die over­ vorm eener gemeenschappelijke beschrijving plaatsing ware Menge,lberg voor ons land waaraan ieder, die tot u en uwe kunst verloren geweest. Die overplaatsing viel den rechtstreeks in betrekking heeft gestaan, over­ jongen kunstenaar in de eerste jaren zwaar, eenkomstig zijn individueelen aanleg zou ontwend als hij was aan het· Hollan~sch medewerken. Hierdoor hoopten wij in de klimaat; doch het bestuur wist door harte­ eerste plaats het resultaaat van uw werk lijke toewijding hem het leven aangenaam voor tijdgenooten en nageslacht in het licht te maken en in dit opzicht zullen de over­ te stellen en vast te leggen. leden bestuurders P. A. L. van Ogtrop en Maar dit plan had nog een dieperen oor­ H. J. de Marez Oyens, waar de , jubilaris sprong. Tegenover de maatschappelijke en als kind aan huis verkeerde, hem onverge­ artistieke vervormingen, die wij thans beleven, telijk blijven. Deze omgang bracht echter hadder wij behoefte aan een ethische macht, een soort van bemoediging mede, waardoor Me wij als leidster van ons leven konden de ware beteekenis in Mengelberg eerst aanvaarden. gaandeweg ten volle werd . ingezien. Vooral In uw werk hebben wij deze macht ge­ finantieël is hij door het altijd noodlijdende vonden en erkend: Gij hebt door de uitingen Concertgebouw al te lang erg krap gehouden. ' van . uw kunst een gemeenschap geschapen, Van den aanvang af is Mengelberg de die blijvend is en geen grenzen kent; gij hebt trots, de glorie en de rijkdom van het Con­ ons doen voelen, dat geestelijke tucht en orde certgebouw geweest. Eigenaardig kon hij duurzamer zijn dan de bekoring van oproer wezen en bewerkelijk, gelijk bij geniale na- en sensatie. ' turen meer voorkomt, doch hij is het Con­ Wij jongeren hebben onze overtuiging en certgebouw steeds getrouw gebleven niette­ geloof, maar wij missen de ervaring. Daarom genstaande de verlokkingen van het buiten­ is onze voldoening zoo groot, dat allen, die land. Hier 'was zijn vaste werkkring. Wij aan dit boek hebben meegewerkt - waar­ zullen hopen 'en gelooven, dat Mengelberg, onder de meest bevoegden uit alle landen - niettegenstaande het rijke Amerika zijn ar­ bevestigd hebben, waarvan wij overtuigd men naar hem uitstrekt, ook in het vervolg waren en in uw werk die macht erkend trouw zal blijven aan zijn vaderland, aan hebben, waarnaar wij verlangden. zijn stad, aan het Concertgebouwen last Wij hopen van harte, dat ook voor u deze not laest aan zijn orkest, dat hij en dat bevestiging een bewijs en een belofte zal hem niet missen kan. zijn. Een bewijs van den weerklank, dien Daarna was het . woord aan dr. P a u I uw werk gevonden heeft, een belofte voor C ron h ei m, die met de heeren H. J de de toekomst onzer beschaving. Marez Oyens en R. A. D. Cort van der U zult in alle bijdragen, hoe verscheiden , Linden, de sub-commissie voor het gedenk­ op zichzelf, steeds deze zelfde idee vinden boek heeft gevormd tot het aanbieden van en uit het geheel zult u den dank vernemen . Het Gedenkboek. Hij sprak als volgt: van allen, dien gij richting en onvergankelijke schoonheid ge~chonken hebt. Hooggeachte meester en jubilaris. Wij weten ,met hoeveel liefde en toewijding Nu men mij de vereerde opdracht gege-, allen, wien ' tot de verwezelijking van ons - 32-

plan hebben bijgedragen, gedurende 2 jaar ' leeraren van ,het Conservatorium; de heer hun kracht en hunne medewerking hebben S. van Milligen voor de Nederlandsche verleend en daarom, hoezeer wij onze ver- . Toonkunstenaarsvereeniging; de heer P. van antwoording ook voelen: Wij leggen met een der Ent' voor de Vereeniging tot verbete­ gerust geweten dit boek in · uwe handen. ' tering van Volkszang. Daarop volgden de Vergun mij thans, u namens onze com­ vertegenwoordigers der èoncertbesturen van missie het gedenkboek alsmede d~ verzame­ buiten Amsterdam, o.a. de heer C. de Monchy ling van alle oorspronkelijke bijdragen aan voor de Sociëteit de Harmonie en de heer te bieden. E. S. Çóhen voor de Schouwburgconcerten , te Rotterdam. De heer Alexander Schmuller Het Gedenkboek bood een gouden dirigeerstaf aan uit naam met oorspronkelijke bijdragen van kunstenaars van een elftal buitènlandsche solisten, t.w. : (in de eerste plaats toonkunstenaars, maar IIona Durigo, Myra H~ss, Wanda Landows­ daarnaast schilders, letterkundigen, tooneel­ ka, Berth Seroen, Adolf Busch, Carl Flesch, kunstenaars, architecten, enz.) van geleerden, . Leonid Kreutzer, Frédéric Lamond, Marix staatslieden enz., bestaat uit zeven deelen, Loevensohn, Alexander , Schmuller, Artur namelijk zes deelen met manuscripten en Schnabel. 'De stok is de getrouwe copie van één deel met graphische bijdragen. De kapi­ Mengeiberg's traditioneelen staf. De namen tale boekwerken zijn door C. J. Mensing te der gevers zijn, mèt het Nederlandsche wa­ Bussum in Levantijnsch Marokijn gebonden; pen en Mengeiberg's initialen op den staf op den rug prijken gouden stempels, die gegravaard. door Mensing in koper gesneden zijn, en En nog meer sprekers volgden. O.a. de aan den voet ziet men den aanvang van den ' heer , R. Kruger, namens de Maatschappij energischen aanhef van de Derde Symphonie Caecilia; een woordvoerder van de R.-K. van Gustav Mahler, als karakteristiek van Oratoriumvereeniging; de heer M. J. VeIt­ den persoon van Mengelberg ("Krftäig und kamp, namens de Kon. Liedertafel "Apollo"; entschiedend"). De zeven deelen zijn gebor­ de heer BaIthazar Verhagen voor de Too- gen in een fraai kastje, vervaardigd door de -neelschool en het Tooneelverbond. Alle N. V. Meubelfabriek v. h. Le Cointre en Co. sprekers voerden kransen mede. te 's-Gravenhage. De avond werd besloten met het Halleluja Het gedenkboek wordt geopend met de van G. F. Händel, voorgedragen op het orgel handteekening van de,Koningin, de Koningin­ door den heer Louis Robert. Moeder en den Prins. ~ • ® De Cantate. Daarna volgde de uitvoering van eene DANKWOORD VAN MENGELBERG. Mengelberghymne van Corn. Dopper, ge­ Willem Mengelberg, langdurig toegejuicht, titeld "Zegepraal", waaraan medewerkte het betrad het platvorm en sprak als volgt: Concertgebouw-orkest, het koor van Toon..; Geen woorden vind ik van dank, over­ kunst te Amsterdam en als solisten: de da­ weldigd ben ik en diep ontroerd. Ik kan u mes A. Noordewier~Reddingius en P. de niet allen afzonderlijk danken, maar toch Haan-Manifarges en de heeren Jac Urlus moet ik Uwe Koninklijke Hoogheid met een en Thom Denijs. ' ' . enkel woord zeggen, hoe dankbaar ik ben, Vervolgens sprak Mr. D. Fock, als voor­ dat Uwe Koninklijke Hoogheid uit Den Haag zitter van het hoofdbestuur van de Maat­ naar Amsterdam heeft willen komen om mij schappij tot Bevordering der Toonkunst, geluk te wenschen. En vooral moet ik mijne onder aanbieding van een grooten krans. innige dankbaarheid uiten, dat Hare Majesteit De heer Dudok van Heel vertolkte de ge­ onze geëerbiedigde Koningin Uwe Koninklijke voelens van de afdeeling Amsterdam der Hoogheid hier als Haren vertegenwoordiger Maatschappij en van het bestuur van het heeft willen beschouwen. Conservatorium. De heer H. Stips was de Verder dank ik onzen commissaris der woordvoerder van het Concertgebouw-orkest , Koningin, voor alles wat ,hij voor mij en ons dat zijn genialen mentor huldigt met een Mahlerfeest reeds heeft gedaan. Indien dit kostbaar geschenk, een bronzen Boeddha­ muziekfeest goed zal slagen, is dit voor een beeld en oorkonde, Mev. Beukers-van Og:­ groot gedeelte aan zijnen arbeid te danken. tlOp sprak namens het Toonkunst-koor; de Diep geroerd hebben mij ook de woorden heer Julius Röntgen voor het college van van Ziine Excellentie minister De Visser. Ik , 1 - 33-

dank hem en · de geheele regeering hartelijk wustzijn aanvaarden, dat u niet mij als per­ 1 ·voor de mij bewezen .hulde .. soon, . maar in mij 'de muziek en de toon­ , Ook mijn diepgevoelden dank aan het col­ kunstenaars . als gewiChtige en waarlijk op­ lege van .' burgemeester en wethouders voor voedende kracht in onze gemeenschap huldigt. de mij bewezen groote eer. En aan alle be­ Mijn diepe en oprechte wensch is,. daUn I sturen en corporaties, die mij heden zoo warm Nederland de muziek en hare beoefening hebben gehuldigd. . . .. altijd een eereplaats blijve behouden, gesteund Bijzonder erkentelijk· ben .ik natuurlijk ook door de liefde van het volk en de sympathie . 1 voor de vriendelijke wenschen der ' buiten­ en middelen van regeering en stadsbestuur. landsche solisten, welke de heer Schmuller Muziek is een bezit, dat geen macht ter mij overbracht. . . wereld aan een volk kan ontnemen. In het 1 Mijn streven is altijd geweest en zal in de bezit van muziek, van de kunst, zal Neder­ toekomst steeds blijven, het aan mij door land nooit arm kunnen worden . . God gegeven talent te ontwikkelen en te Dat Uwe Koninklijke Hoogheid ook uit gebruiken in het belang van onze hee.rlijke naam van onze Koningin hedenavond in het kunst, welke een zoo groote factor is ter Concertgebouw is verschenen, is voor mij veredeling van onze samenleving. Ik heb ge­ een bewijs, dat ook ' Hare Majesteit van het tracht aan de muziek in mijn vaderland die bewustzijn der groote beteekenis van de plaats te geven, die haar toekomt. Als mij muziek is doordrongen. .dit, in samenwerking met mijn collega's en Moge het heele Nederlandsche volk zich hierin eens heeten met onze vereerde en be­ , ) medestrijders, die mij ~teeds hebben ge­ steund, ten deele gelukt is, zoo is dit voor minde Koningin tot heil van de kunst in mij een' diepe en groote voldoening. En al ons dierbaar vaderland en . van al wat groot die e~rebewijzen kan ik alleen in het be- en goed in ons volk is.

Î

)

I I I

I

J -34-

-ZINGENDE STEMMEN- 3e. Jaargang no. 6, 16 februari 1921.

Mengelbergop de Repetitie.' De ,redacteur, Dr. ' C.Huigens, · sohrijft in het gedaohte te vertolken en te dienen. Het is de taa'k St. Gregorius-Mad " oon. .serie 'artikJellen'Over de van d'en dirigent 'hu'u dat l'€Jven mede te dlOOlen, die Maholer-foosten te Amsoord;am,walllrvllln wij OM gedaCihte duidelijk te m:aken, alvorens zij .ze in veroor l'Oven 'OnderBtaan.d'gedool té ovoer te" nemen, 'tonen ,kun.ri~n t-ebloeien wtten. Hoe M. zijn spelers omdat het().i; 'VoOi' d~ " dir~cteui~n ' va.n zangver. . diehoet i1deinste foutje opmerkt, al spelen en zingen ooni.gingen een opw.ekking en aanmocld.iging, mllar 'ook llI11oe.n. tegelijk. Hijokan net !:10mB' ongezouten voorBil een looriame leS kan zijn, hoe zij op hunne wggen; m.aar meil. i,s 'e'r d.ankbaar voor, men weet. heurt.dlezwn,grepetities kun,nen en moeten inrichten. dat het ,om de zawk gaat. A,l is het wel eens een hard WooI'd, -mEm vergeeft het gaal'lneen de kwink· "Ret· is nietm'Ogelijk h~er doe veelzijdigheid v'au sllllg, die gewoonlijk op volgt, bewijst dat het niet M.'s , taloell't~ dat vooral op de repetities tot uiting er kwam, ai,aar alle koanten te belichten. Van zij'n diri· ui,t :bit-terheid gesproken werd. of de bedoeling had om ,te kw.ebsen.Zoo hoorscht er maar één, spreekt geer'kunst, een oomplex van gen~'8ile eigenschappen, willen we ter onJderdchting en aa,nmoedioging onzer en ' wH en voort er maar één: ,de dirigent. Deze directeurs slechts -een paar punten naàr voren ,ooI1s,gezi,n.dheiJd en 'bereidwilligheid in het aanvaar­ den.ya,n opmerk.ingen, in' het gehoorzamen aan den brengen. , " De dririgent hooft op doe eerste plaats te dirigeeren. Ini,nsten woCllIk, zOnrder protest, zonder ooit te vragen '.I.'och ·' is voan dri,rigeeren .het maatslaan oeen zeer ll'aar het waarom: het maalkteop al~en een overwel­ geri,ng ' ondlBooeel. Voordat de .(l·irecteur op de digendenin'd,ruk en de>ed een Ibuitenlander schrijven: repetitie met de uitvoering 'begint, behoort heel "Mit Neid erfüllen würde manQhoen Chorleit-er die Diszipl.ien und Proben-freudigkle>Ï't, d,ie in diesem wat té zijn voorafgegaan. V ooroorst moet 'hij zelf het werk :grondig bestudoord hebben. In zijn geest Ohor her-rscht". moet het loeven. Hij moet het b e l>e:ven en door· Hoe ,leeft daar ,ieder mee:! men ' (,liet het OOD. ~gelaa;t voelen; hij moet het innerlijk hooren, zoolllishet doe en: houding. --...: Koog werd' de dicipli.ell van Ikoor eÎi ('omponist hoorde en voelde, - ün zijn 'g€iheel en Qrkest geprezen. Een-erilkel soollltje.Als het koor in al zijnondoerd,eelen. Door mondeli'l1~ uiteenzet­ ,'heef.t ~itgezongen en een langen tijd ,rust heeft, tingen moet hij vervolgens doen inhoud verkla.ren, gaan allen zitten, - maar ,. als één ,man. Daar .ligt '10 uitvoerenden ,binnenleiden in Iden geest v·an het precIes één s&conde van onhoor.bare beweging tus­ werk, van den componist. De . re~titie mag d'ilarom schen een onbewegeliJk 6ta·an en een even onbe­ n:iet .een mechlllnisch afspelen of afûngen doel' par­ we.gelijk zitten 'van heel het koor. Om~ekeerdhet­ tijen wezen, .een doorspelen 'Of doorzin,gen van het ool:fldie. En' I/lIlàM.: ~iet, dat ~r éénniei op ' tijd ,is. begin -tot het einde. Maat voor maat, m'Otief voor of één na het rgaan staan of ~itten r.lÎch n'Og een 'mootief, noot V'OOr noot, zoo noodig partij voor partij oogenMik lbeweegt, of met zijn papier' draait, hij moet in studi.e genomen worden. Er moet een geest laat op de xepetitie (Ie hoole m.anoeuvre op' nieuw uitgaa>uspreken, een leven uH gaan opbloeien. De doM.. Velen hegrepen nief hoe ·zulk een tucM ltitvoemnden zuHe.n in rl,iiJ schijnhaar dorre nooten­ .moogelijk ,is,en men heeft· gevraagd, 'of dat gaan l"OOkflen een dool van hun eigen ziel hebben neer staan en zitten v.an honderden personen ~ tegelijk, to leggen en uit te zi,n.gen. De. muziek moet gaan ou'hoorhaar, in een miruimum van tijd, zonde!' voor­ spreken, en al is hare taal voor het verstandelijk en n:abewegingen :.....-~,elootrisch ging". - Als de begrip onduidelij!ker d'll;'n odiÎe voan het gesproken of dirigent ondel'lbre.ekt, - ·en d!3.:t· gebeurt nog al gesc'hrreven woord en dikwijls niet orud,er woorden een'B, - 'Zwijgt men; hooft een par,tij een pauoo, te brengen,: een taal moet het worden, Ze moet iets men zwij.gten blijft opletten. Zie, hoe ook gedurende zeggen, iets uitdrukken en gedaohten weergeven .. dien,rusbtijd a.,uer oQgen aoan de maatstok -hailigen en al verstaa.t het aUeen het ha.rt. Ze .moet leven, al hoor, hoe de rueeleui,tv~ring een zU1,verboold is voelen we dl/lt leven meoe:r dl/ln dat we het zien aer directie. Maar hoor en zie ook de stilte I Bij of begrij,pen: er' moet een ziel in trillen, en de Mahler Ihooft ooms heel 'het .orh.st €U het koor wa,rmte en ·aandoening va.nhet hart mogen niet een pauze v:oan één of twee ma;ten. M. noemt ze on.tbreken. z.onder in,nerlijk ,leven js a.lle muzi>eij( Ma:hlersche stilte le,n hij maa'kt wtót ont.?,ettend doodsch en loog. AHe uitvoerenden hebben deze.lfde aoangrîjpende muzikale 'hoogepunten. \Doch d~n -35-

vorder>t hij niet alleen, dat· al,len mui·sstil .zijn, doqh het hoofd: wilJ ' , , de lerlen roffi'en h.et uit. Z-e hebben oak rl·at oIl.'ÎOOland O!p hooI het pt van d.en dirigJen,t g.est"eld, die' ,zich op zijn sp rookt en het og.ebeurt. Sbee<1s hooft men het pot­ ·bem·t weer loaa.t loeiden door den geest yan den loodje ,bij de hanrl om het v€l"langde' in zijn partij componist, feitelijk' de eenige, die het woord vo.ert te illoteer.enen 11ld-llil h~t v.er.ge:ten te ,voorkomen, eLe eerui~e, die r.eciht van spr.eken heeft, Zoo schij nt heel het pooümi. één groot ;lichaam: wa t We Ibewonderen~ deopmerkingsgave van den leider,

. J -36-

'ZINGENDE STEMMEN' 3e. Jaargang no. 4, 16 december 1920.

Mengelberg. Eirudelijik is onz.e loor{)emde dirigent 'van de Zwit· 'Elke ,p'hro,se, ,iecUere zi!ll <1erver&chillend:e {)rkest­ ser,sche lbergen a:flg~da'a1d 'lliRal' doe .lage landen aan groûpen of ieder imMumen.t in het Ibijwnder is in de ·we. · ,technisch opzicht volmaa'k:t afgerond:; idle kl-ei..n;ste op Zi.emte was de oorUlak van zijn vel1traagde thnis den IVQor;gI1onÛi 'vl'edl6l1ld'6 mQÛi'ev>en of sollo-vr.ekj€iS1ro- . k{)mst; Het wederzien was ,er des te hartelijker om. m en :steeds nlawr voren' door <1e voLgz.ame onderge­ Bij zijn eeDSte betreden van het podium op hel sch~kthei , d der ov'erig-espel-ers; bij d-e minitieuse ver­ tweed,e: a:bonnemen,ts-oonce11t, ~rie B., Ite Den Haag, zol ~ gi'1lg ,a,er ildein'ste détails wordt . to'ch nooit de stond zoowel het {)rk~t a1shool het auditorium als groot.e lijn, i(:1j.e idl()o~ het werlc loopt, uit het oog ver­ één .man·recht 00 wero! de la'ng verwachte met spon· lor,en; ten slotte worM heel d:e Iteohlliek (lool'd'l'ookt ltaaill applaus hegroot en verwelkomd. 'Va,n de'll ,zuiver mU'zik!ahm 'g'oost, tcJ.~e :Mifm!gelheTg de , Als er nogen!JreIen. geweest zijn, die ooitl de bui· ,macht bezit op zij'Ill uirtvoerdleTS ov·er te brengen. . :tengewone ,di-rigenttalenten van Merugelibergg-e­ Het w&s da,n ook ,een: 'buitengewoon {5Ie'not voor twij,feld Ihe-bOOn, dm 'Zullen. ·zij nu wel ibekeerd zijn. OGr ,en 'haait, wat 000 Men;g'e~berg 'heeft gewh{)nlk-en Gedurende zijn al te la'DJge afw,ezi:gheid is het dui­ bij die ui tv oer.i,ng vlIJn die "Leono!"e Ouveclur.e" No. delijk en.zonne'klaJar -beweren, wat Mengelberg als 3, en "De p.astora.le" ,vam Boothoven: als bi("Lc5 dirigent , 'beitookent. P'l'elud,8JS" vlam Liazt. Immers, al13 zijn ;plawtsvel'v'alllgerszijn i.ntusscheon ,Z:aHs I~ sol'O-ll in zij'Th macht gengen{)em.d wotdi()in, w:.aarva,n de eerste drie met - wat e~m: voorbeeldige ,tucht en toowijdiong Wag 'er 'buiterulandsëher€putàtie, was h~tvel'Schil -toch we] merIDbaar - maar w,istheei ,het auditorium on· voor

"DE WERELD DER MUZIEK" maart 1941

J PROF. DR: WILLEM MENGELBERG 70 JAAR r Daar wij vernomen hadden dat Prof. Dr. Willem Mengelberg zijn 70sten ver­ I Jaardag in alle stilte wilde vieren, ver van huldigingen en wereldsch gerucht, zonder feestconcerten en lofredenen, meenden wij aanvankelijk dezen wensch ook onzerzijds te moeten eerbiedigen. Nu echter verschillende dagbladen het feit herdachten, meenen ook wij hieraan eenige aandacht te mogen besteden. Want al heeft Mengel­ ,berg zich steeds afzijdig van het Vereenigingsleven gehouden, zoodat van banden , met Federatie of Toonkunstenaarsvereeniging geen sprake is, een kunstenaar van ' ~~ , !ormaat heeft zoo grooten invloed gehad op het Nederlandsche muziekleven in al zijn geledingen, dat ook ineen Vereenigingsorgaan als het onze aan zijn zeventigsten verjaardag aandacht besteed mag worden. Het is onnoodig te herinneren aan zijn groote verdiensten, die in Nederland erken­ ning gevonden hebben op een wijze, zooals zelden vóór hem iemand te beurt gevallen is. De hoogste onderscheidingen waren voor hem nauwelijks hoog genoeg, officieele figuren noemden hem een "gezant in buitengewonen dienst", zelfs de in Nederland geheel ongebruikelijke figuur van een professoraat honoris causa - wat zijn Utrechtsche leerstoel in feite is - werd voor hem aanvaard. Een leven lang heeft men den genialen dirigent op de handen gedragen. Men was hem dankbaar, dat hij het door Kes reeds voortreffelijk geschoolde orkest tot een der beroemdste instellingen ter wereld heeft gemaakt. Men bewonderde hem om f I het doorzettingsvermogen, waarmee hij de kunst van Gustav Mahler, aanvankelijk tegen den smaak van het publiek in, propageerde en populair maakte. De bekroning van dit streven was het groote Mahlerfeest te Amsterdam bij Mengelbergs vijftigsten verjaardag. Mengelberg had Amsterdam tot een Mahler-Bayreuth gemaakt. Vele zijn de schoone herinneringen, die het Nederlandsche volk aan zijn grooten dirigent bewaart. Het schoonste wat hij daaraan schonk was het volmaakt mooie ensemble van zijn orkest. Hierin richtte hij zichzelf een monument op, waarvan wij hopen, dat het onvergankelijk is. Het ongerept bewaren van dit ensemble zou het schoonste loon zijn voor een kunstenaar, wiens daden, hoe groot ook, gedoemd zijn te verdwijnen met den laatsten toon der reproductie of hoogstens: met de laatste herinnering daaraan. R T(

J tJ n--: I -- I; é J ( ~.. - - - tir , ., ~,- - --- , , , ~ J J /îf]) SJ '"~ ...-::::::.. 1=. ,2fl -c:::::::.. --;::::-I ~ --- ~ SOOIETEIT HARMONIE. SOOIETEIT HARMONIE. _...... _------.-_ ...... _ ~ ... _...... -.. -----_ .. _~------. ------...... -_ .. _ -----~. _---. -- ~ ------.. _----_ ...... ~ ~ - -- CONCERT, CONCERT, UIT H; VUKREN DOOR üIT TR VORREN DOOR het Orkest van het Concertgebouw te Amsterdam, het Orkest van het Concertgebouw te AnJ.sterdam, onder leiding van den Heer W. MENGELBERG, onder leiding van den Heer W. MENGELeJERG. op WOENSDAG 4 OCTOBER 1922. op WOENSDAG 19 DECEMBER 1923.

OUVERTURE "OBERON" c. M. '·ON WEBER. (1786-1826.) EGLOGUE HE1'lRI RABAUD. ZEVENDE SYMPHONIE GUSTAV MAHLER. (Geb. 1873.) (1860-1911). LA VALSE ...... MAURICE RAvEL. . Adagio. Allegro con fuoco. I (Geb. 1875.) W PAUZE. Nachfmusik. co Scherzo.· I .EERSTE SYMPHONIE (0. gr. t.) GUSTAV ·MAHLER • (1860-1911.) Nachtmusik (Serenade). Langsam, sebl~ppend - Friseh und belebt. Kräftig bewegt - Recht gemäehlich (Trio). Fcie~~hei~:d/o~=!e~ Sehr einf~b nnd sehlicht P A U Z E. Stürmisch bewegt. - Sohr gesang5voll- Triumphal. Rondo finale. 3 Aanva.ng des a.vonds ten 17 /41 ure. Aanvang des a.vonds ten 173 /41 ure. __ Tocgaug tot dit CoDeert wordt slechts verleend: Ic aan Het'rell Leden; Bizondere, Buitengewone, Buiten- en Honorllire; Ledell .... Toegang tut di, CODcert wordt slecht. verleend, Ol' , ·crtoo...... buu Ud·maats"bap-skaarl: Ie aan Het'reD Leden, Bizondere, Buitengewone, Buiten~ en Honoraire Leden 2c Rail l)nmcs en kinderen van Leden ua afgifte van . vertooll Tan hnn lidmaats"lIap-_kaart; Societeit tegen f 2.- per stuk (met iubegrip van stedelijke belasting en 2e aan Da,mes en kinderen van Leden na afgtfto van do aangebecllte of in de auteursrecllt.eu) verkrijgbare dameskaart. Dames en kinderen van Leden, Societeit tegen f 2.- per stuk (met iDbetnip van stedelijke belasting en zonder geleide van dêzell hebben slechts toegang op dameskaarten, wanneer auteursrechten) verkrijgbare dameataart. bames en kinderen ''''0 J."eden, die door het desbetrellende Lid zijn afgeteekend ; zonder 'geleide van dezen hebben slechts toegang op dameskaarlen, wanneer Se Ban geïutroduceerde~ van .Leden ua af.~fte van . een introductiekaart, ~gen die door het desbetreffende Lid zijn afgeteekend ; 13.50 per stuk (met lDbegnp van .teele~ke belasting en auteursrechten) m de ~f! aan geiotrodueeerden van Leden na afgifte van een introductiekaart, tegen Societcit verkrijgbaar, lUI. h ...ebrUYiuc in het introduetie-boek door bet 13.50 per stuk (met inbegrip van steelelijke belasting eD autoursrechten) in de introdl1ceerende Lid pt'rsoonlijk. (De introductie is geregeld bij Art. 16 Societeit verkrijgbaar, I.a in ..chrUviDC in het introductie~boek door bet Huishondelijk Reglement); introduceerende Lid persoonlijk. (De introductie is geregeld bij Art. 16 -ie aan Dames. houdsters van persoonlijke toega.ngskaarten, op vertoon van deze; Huishoudelijk Roglemcnt), Se :1.3.11 houders; van doorloopende introauctiekaarten op vertoon van deze. 4c &an Dames. houdsters van persoonlijke toegang'skaarten, op vertoon van deze; De verkr~gbaarstelling van de snb 2 bedoelde dameskaarteD à 12.- en van de sub 3 Se aan houders van doorloopende introductiekaarten op vertoon TaD deze. bedoelde Introductiekaarten à /3.50 kan door Commisearissen, in verband met de De verkrijgbft.arstellillg ,-au de sub 2 bedoelde dameskaartcu ii. /2.- cu van de sub 3 bescllikbarc plaatsruimte, beperkt worden. hedoelde introcluctieka.."\rteu à f 3.50 kan door Commissarissen, in verband met de Voor bet In bewaring geven van kleedlogtltnkken aan de beschikbare plaatsruimte, beperkt worden. garderobe, wordt I~ cents per persoon gebeven. "oor bet In bewarlllg" geven van kleedlngstakken aall de garderobe, ,,·ordt I~ eenls per persoon geheven. -39-

r 1

ALSBACH & DOVER 11 MUZIEKHANDEL KALVERSTRAAT 176, AMSTERDAM

•• . . •• I • A'dam, Octobl'l" 1~11. Aan de Hccren Van Pma!; en Biet, Amsterdam. M. H. . OndcrgctccHcndc veridaart gaarne, dat de vleugels en piano's van "Knake" in MUnster ultstel

I "WILLEM MENGELBERG" Piano's en Vleugels zijn voor belangstellenden dagelijks te bezichtigen en te bespelen in den pianohandel v. PRAAG & BIET alleen Vertegenw. voor Nederland en Kol. N. HEERENGRACHT 95. TEL. 1151. AMSTERDAM. I' • • ..ol -40-

T IJ 0 VLIEGT ..

NOSTALGISCHE RUBRIEK UIT HET KL~ VERLEDEN. Presentatie Ton Lelijveld.

Kort geleden was er een documentaire op TV over de legendarische dirigent Willem Mengelberg, de man die het Concertgebouworkest groot maakte en ervoor zorgde dat dit orkest internationaal aanzien verwierf. Helaas heb ik die TV-documentaire gemist, met warm weer ben ik niet bepaald een fervente beeldbuiskijker, maar ik herinnerde me wel naar aanleiding van de uitzending, dat ik nog. een foto-afdruk van hem had.

De foto staat hierbij afgebeeld en werd genomen op het moment dat hij aan boord ging van een (neem ik aan) Junkers vliegtuig van de Lufthansa. Ik ben niet zo erg thuis in deze materie, maar volgens mij was het ribbeloppervlak kenmerkend voor dit Duitse fabrikaat. (Overigens las ik jaren geleden in een luchtvaarttijdschrift - Flight? - dat men die ribbels op kleiner formaat weer wilde gaan toepassen vanwege de gunstige aerodynamische eigenschappen. Zou daar nog wat van terecht oekomen zijn?)

De bestemming van Mengelberg was Berlijn en het jaar 1936. Hij zou daar de Berliner Philharmoniker gaan ~iri~eren:. . De foto moet op Schiphol zijn genomen, want w~e z~en w~J llnks bij de vliegtuigtrap? Een al evenzeer legendarische figuur, niet wereldberoemd zoals Mengelberg, maar in KLM-kringen wel vermaard. Het is een nog zeer jeugdige Koen van Ommeren in het uniform van passage-employé. Jaren later werd hij hoofd van de afdeling Passage op Schiphol.

(uit "Vrije vogels N KLM uitgave oktober 1995) - 41 -

, ]

r I

I ]

, J '." .: ...... : :;'.

" ; . ..,:.. . .

.. .~ "- .::" ..

... . ;

? .'

..

GIAMBATTISTA TIEPOLO. Heilige Familie Rotterdam, Museum Boymans GOEDE KERSTDAGEN EN EEN GELUKKIG NIEUWJAAR! W1LLem meN (ieLBeRC) VeReNlylNC]