Elbedal KNNV-Kamp 2010 31 Juli Tot En Met 14 Augustus CC

Elbedal KNNV-kamp 2010 31 juli tot en met 14 augustus CC

D ! "# $ % & & ' () () * ( + , ) , ) ) & - ( - & )& , , & .,, , ,& * & / & # & )&* %) 00 1# & ) %) & & #&& ) , & & ) % # * ) )*& ( ,%*& . &* 2 && & ) & & -&03 & KNNV-ers Elbekamp 2010 & 4 ( 4 Foto: Kees en Stella Boele & & * 57 @&$#6'8 "%#DBCBA

Foto’s voorpagina: Kees en Stella Boele

!3#$! !)$36)#!4"!$! Q

!(!)3$)#!4'! ' Q

'$(4 R

'02!)6!"!44$! S

!"!44$!0)47$&&!'$)") !$%34$% S

'"!(!)!"!"!6!)3 S

$4!272 !)!)00$033!) ED

$6$!2 5$)!)!)#!$ !) EE

%033!) EF

&&!20)&25$ !) EG

8523$!&24 EH

8523$!'04$!3C ,'!FDED EI

!4#0 ! FE

!1')4!)'$%34 FE

!35'44!)!) $3533$! FE

$4!272 FF

002('$"!06!23420($)"36'&4! FG

$6$!2 5$)!)!)) !2! 20"!B9) $"!"!$! !) FI

@)!52"!24!$ ! FP

%!!& FP

4552&&!23 FQ

,0)'53$! FQ

"4$!6!6'$) !23 IR

#46'$) !23 PF

513!) PQ ! "#$ # G

Ik wist dat ik dit jaar 14 Zie hier kampgenoten, mijn opmaat voor ons kamp. Gelukkig had ik 6 dagen op KNNV kamp zou boeken bij me. gaan in Noord-Duitsland. Ik wist ook nog dat het 14 dagen later. Het eerste boek moet ik nog uitlezen. Hoezo 6? Ik aan de Elbe was en dat het kijk met enige verrassing terug op dit kamp. Niet op de goede sfeer landschap geen bergen of of de aardige mensen. Dat zijn eigenlijk toch de standaard heuvels herbergde, maar ingrediënten voor een KNNV kamp. Daarom waardeer ik het zo. louter uiterwaarden. Maar de verrassing is er over het genieten van op het eerste gezicht, simpele dingen: Ik vond het geen aanlokkelijk perspectief. Ik ben van spectaculaire • Van een landschap zonder horizonvervuiling landschappen, van uitdagingen in moeilijk terrein, met dagvlinders die • Van een “Oost Duitsland”, waar de tijd toch een tijd stil we in Nederland niet of niet meer kunnen zien. Uiterwaarden? Daar heeft gestaan hebben we er in Nederland genoeg van. Leuk. Maar 14 dagen?? • Van tientallen echt oude eiken en beuken, waar de geschiedenis vanaf druipt Mijn vermoedens werden bewaarheid toen we de dag voordat het • Van al die honderden reeën, damherten en roofvogels, waar in kamp zou beginnen vanaf Lüneburg het laatste stuk reden: ons overvolle land al lang geen plek meer voor is. maïsakkers, graanakkers, nog meer graanakkers, nog meer maïsakkers • En vooral ook van kampgenoten, die boeiend kunnen vertellen en …. Nog meer graanakkers. Kees gooide ’s avonds (in “ons” en voor wie het wil hun kennis delen. tapasrestaurant) nog wat olie op het vuur: “weinig spectaculairs gezien. Voor suikerklontjes (tot die dag wist ik niet was het Hoezo niet spectaculair? waren) moeten we 60 km rijden”. Mijn humeur daalde. Als ik ergens niet van houd, is het van autorijden en al helemaal niet in m’n Franke Remerie vakantie. Voorzitter

September 2010

H +'6 76(8797 : ; & & ,) * %&'()%*%+)&,-+(%./%0)%* & & 2 & 2 & & & & " ( * ) , ,8 * & 8 *,& * * & < * = & & & & * : > ? ) & & # % * *" & ) G H: I) H I & *)& *? -* / J & *& ) * )* ) 2E ( * , , 8 & & * )& H ( I* & ** * 5 ( ? &: . # &5*% ,#0( % (3 * : & & & * & & & * * * * & & ? G *, < & @ & * " ) & 2 & - ( & ) & " * , & , , , A * # & 7 ; E % J < : . ?A , #B; , , % & & , , 8 (C D4 C ( 2* & & %1%+&)+(%. 20%*-2 * , , && ()*,( . ;, G, : " & )* ) & &, *, *#:E ( '03 <& A* &,2* : % FC ?A , + , & & , ) - ( 6 &*,&& & & ,) * 8 &?A*,

I . *, 5 5C+ 6 , * &, *, & L(, , : & & *& * : & E *# &- % 6 / *; & & E *& & # HF I% ( , #)G ) %?0/0& & ), ; * , & +, 2 2&60/3 & 7 5C)5*) * 2E ) & ?0/L & , & ; A* & E * 0KL& & + ) , & & 0K3 8 & ; * & * ; & *J 60K3& ,6**, &; & *& J ,& & ,& , 4 2E ,6*& * & ) 0K/K ?0KKL 7 :K/ & & ,E * & ; & 2E ?KK& 2 &; F 32)1--. 5E * ,5*&L, & 2 & & & , 8 J & * 0 &- , & 0(0/M9) *, #0%8 , 2 5CD * & - & ) ? &- (*, * ,& F); )) & & J & 2* ?00&8 +2 8*1= , 4 (& & , 6 , *, , N92& * & ) ? * , & & K) 00 N9, , & ? + & * - & & & , & )& #& , &%J ) 0K ? 00&

P #245-%+,%/%.-.)% F (8* 'F ) < # & %< *, 7 : . ,+< * * ) & ? & ) + * < - D & 4 2 )G & &8 ( !, - & #( 8 &2 , , , , % & & & & O, & * , ) ? & - (. & , & , &)* : )2 )+ &F )2* )F * F 5& ? . ( 2/%1%+%/%/%,%+& F * J &003 & * * * , & & & %/%.-.)%4+.6)77%2)+/+-*%)8&.)8* & *,& Q *, 0(0,+

Een augustuskamp in Noord- of Midden Europe betekent op fiets en auto om de verschillende terreinen te altijd dat je buiten de broedtijd het gebied bezoekt én dat bereiken. het merendeel van de vegetatie uitgebloeid is. Voor het Elbedal rond Bleckede komt daar bij dat het gebied aan de westkant van de rivier intensief gebruikt wordt voor veeteelt en, op de hogere “geest”gronden voor bos- en akkerbouw. Zodra de Elbe overgestoken wordt verandert echter het beeld. Hoewel ook daar intensieve landbouw een rol speelt heeft de recente geschiedenis gezorgd voor isolatie van een prachtig gebied. Slingerende meanders, stukken ooibos, rivierduinen en oudere bossen zijn dankzij zware restricties in het grensgebied van de voormalige DDR bewaard gebleven. Dit betekent dat we tijdens het kamp geregeld de pont van Bleckede, en soms de bruggen bij Lauenburg en Dömitz, gebruikt hebben om deze terreinen te bezoeken.

Met de hieronder weergegeven tabel wordt een overzicht Dijk vlakbij de camping gegeven van het excursieprogramma, de belangrijkste Foto: Eric Stockx plaatsen zijn terug te vinden op kaart 1 en 2. In een ).%56--5*%+%+44)04&&%+ rivierenlandschap is niet echt een kerngebied aanwezig zodat je, behalve wat wandelingen vanuit het kampterrein Het biosfeerreservaat Elbtalaue strekt zich van naar de aangrenzende uiterwaarden, altijd aangewezen bent Lauenburg tot ver voorbij Gartow (AKC kampen 2005 en

CB 2007) uit. Daarbij kent men een gebruiksindeling die zijn ze vooral beplant met weinig interessant productie loopt van A (nederzetting en landbouw-gebieden) tot C naaldbos maar er zijn toch enkele kleine pareltjes (beschermd en alleen via paden toegankelijk natuurgebied). overgebleven. Topper is natuurlijk Dömitz, meer dan 50 Omdat vrijwel alle uiterwaarden geheel of gedeeltelijk kilometer zuidelijk van Bleckede gelegen maar de gebruikt worden / werden is er een ruime keus aan autotocht alleszins waard. De 39 meter hoge duinen paden om het gebied te verkennen. Hogere, zandige en grenzen hier nog direct aan de uiterwaarden en worden daarmee drogere gebieden wisselen permanent natte aan de zuidzijde begrensd door een oude dijkdoorbraak. weiden en doorbraakkolken af. Tijdens ons kamp hebben we gemerkt dat de waterstand van de Elbe met de dag kan wisselen, wat aan het begin nog bereikbaar was bleek na twee weken verdwenen onder een meter kolkend rivierwater. Ooibossen bestaan vooral uit schietwilg, laurierwilg en op sommige plaatsen zeer oude essen. Vanuit het kamp zijn vooral de gevarieerde uiterwaarden tussen Radegast en Bleckede maar ook ter hoogte van Walmsburg goed bereikbaar. Aan de andere kant van de Elbe zijn vooral de Schaale en de ……… interessante excursieopties. Deze zijrivieren zijn niet recht getrokken en worden op veel plaatsen nog begrensd door soortenrijke natte weilanden en/of rietmoerassen.

),)%5*9)+%+%+(%)*%+

Op de oostoever zijn op allerlei plaatsen uitgestrekte Lüneburgerheide rivierduincomplexen aanwezig. Soms, zoals bij Neuhaus, Foto: Eric Stockx

CC Dichterbij maar klein zijn de Sixter Düne bij Seetze. De de grote heide, vormen hier nauwelijks ontdekte verbinding met de rivier is hier verloren gegaan en het is natuurwaarden. feitelijk niet meer dan een klein perceel temidden van de naaldbomen. Verder van de Elbe gelegen zijn op diverse plaatsen uitgestrekte heiden ontstaan op zandige bodem, deels op uitlopers van rivierduinen (zoals de Bretziner Heide aan de oostzijde), deels op de kop van het Lüneburger Plateau. Feitelijk is het laatste gebied een enorme stuwwal die als een priemende vinger ver naar het zuiden doorloopt. Beide heidegebieden werden of worden begraasd met schapen en kennen een vergelijkbare cultuurhistorie (en ontstaansgeschiedenis) als Nederlandse heiden.

De kleine, maar vooral voor flora en insecten bijzonder interessante, Bretziner Heide ligt oostelijk van Lauenburg. In de Bronstijd was het de lokale begraafplaats wat blijvend zichtbaar is aan de grotere en Walmsburg, dolmen kleinere grafheuvels. Totaal anders is de Lüneburger Foto: Eric Stockx Heide. De immense, golvende en met jeneverbessen 4&&%+ aangeklede, vlakte maakt op alle bezoekers een onvergetelijke indruk. Op knooppunten kan het dan ook Op de “geesten” ,de stuwwallen aan de westzijde van de bijzonder druk zijn (Undeloh, Wilsede, Pietzmoor) maar Elbe, zijn uitgestrekte bossen te vinden. Deels geplant in in het kamp werden ook Döhle en de omgeving van de vorige eeuw, deels met redelijk natuurlijk gebleven Bispingen bezocht. Beken en bossen, uitlopend richting oerbossen waar eeuwenoude eiken nog te vinden zijn. Op

CD sommige heuvels is lemige grond aanwezig wat direct verraden wordt door de aanwezigheid van haagbeuk, esdoorn en soms ook beuk. Doordat er bijna overal bosbouw bedreven is kan een langere wandeling, zoals o.a. bij Walmsburg maar ook zuidelijk van Bleckede, als saai ervaren worden. In de lente zal dit gegarandeerd anders zijn omdat er bijna overal sporen van een uitgebreide voorjaarsflora te vinden waren.

77%54+759)*%+

Speciale vermelding verdient de omgeving van Göhrde.

Naast het historische gegeven dat Napoleon hier in 1813 verslagen werd door een Pruisische overmacht is het gebied vooral interessant voor akkeronkruiden. In Govelin is een klein informatiecentrum aanwezig waarin de

Roggelelie een belangrijke rol speelt. Vanuit het centrum kan een wandeling gemaakt worden, met of zonder de vriendelijke eigenaar, waarbij het complete scala van

Middeneuropese akkeronkruiden genoteerd kan worden. Daarnaast wordt vooral aandacht gegeven aan de

Ortolaan. Om het deze soort nog meer naar de zin te maken zijn in de wijde omgeving bloemrijke akkerranden gecreëerd.

CE &"%#'!!#5 :'95&)%7--5. '( ###9&(1#&%

23#)&& !"')& %5 &(

,2&9 9,$0!#

CF :'95&)%24'-.)%&3 ; 3 20% !! " ! # $ % ! 0 0=/=0 ;: & + #. * %

0 0=/=0 ;: & * . +E 0 0=/=0 - 8 F R; + ) =/=0 F ) ) ;:F ) ) F =/=0 +*+ ) =/=0 2* );:< *;) 1 = ) , L L=/=0 O ) ,! C (; (;

L L=/=0 ;: & + #. * % , ) )&&), ) & R&

L L=/=0 <+ ( , : )+ ) , )& ; 3 3=/=0 5C2 )$ (F )& 3 3=/=0 :& #:E % 8 3 3=/=0 + ( $ =/=0 ;:;QC(5&- & )& ) =/=0 ;: & * . +E $ #& % =/=0 + ( )8 G ) ) &) =/=0 5C# % =/=0 ;: ;C )<J; & =/=0 2* ) , ) =/=0 6, )

CG / /=/=0 + ). 2 ) ); 2 ) )& ) ; S / /=/=0 E *)C ) ))

/ /=/=0 :E ) / /=/=0 9 )++ # = % K K=/=0 ;:2 )+ , R&) )+ ,2 K K=/=0 5C2 )<* ); & &) K K=/=0 F ) , ) K K=/=0 A* ) ) 0 0=/=0 . ) @ 0 0=/=0 . (+ ,& R ) ) R ) 0 0=/=0 ! )+*#* % 00 00=/=0 ? Q . 00 00=/=0 :E ) 5C)< ) (R :E 00 00=/=0 ;:< )22 * ) ) ) & ) ) 00 00=/=0 . ) Q 0 0=/=0 5C2 )E (F ( ) 0 0=/=0 ;:F F ) &O ) ) ) &O 0 0=/=0 . ) @ $ 0L 0L=/=0 ;:+*2 ); (; , + &, ) )

0L0BG ); 0L(+*2 J0LL(+

0L 0L=/=0 . ) 0L 0L=/=0 ;:+ : * ) * )

CH maandag 9 augustus 2010 Aan het begin van deze eeuw verplaatst mijn wonen zich naar een tuinencomplex in de schaduw van Een aantal fietsers is zojuist met de pont de Elbe verkeersknooppunt Lunetten. Een heel bijzondere overgestoken. De excursie gaat eerst naar woonplek waar ik me omringd weet door honderden de ‘Alte Schule’ waar we geïnformeerd willen soorten oude appel- en perenrassen en nog veel ander worden over de streek en haar oude fruitrassen. De fruit. school is gesloten. Heel begrijpelijk natuurlijk op Nog aardiger is te vermelden dat in dit tuinencomplex maandagochtend vroeg. Later op de dag zullen we een tweetal pomologen actief is. Uit alle delen van lokaal nog spreken met een vrouw die de sleutel Europa importeren zij oude fruitrassen die een plek heeft van het pand. krijgen ergens op het terrein. Zij brengen me in 2000 in contact met Elise Rathke. Ik haak af van de fietsgroep en strijk neer op een De klank van de naam boeit me. Ik hoor iets over de terras bij Siepelse. De naam Elise wordt weer levensgeschiedenis; Dit oude appelras stamt uit 1880 levendig. Ja, ik doe vandaag een poging iets van deze en is afkomstig uit het voormalige oostblok. appel te vernemen in dit voormalige Oost-Duitse In de herfst van hetzelfde jaar proef ik haar gebied. De boom is makkelijk herkenbaar aan de wat stevige vruchtvlees. treurige groeivorm die ze laat zien. Duitsers noemen haar met recht een ‘trauerapfel’. Begin 2005 verhuis ik naar Doorn. Ik krijg enkele pas Ik wil wat notities maken en dan op zoek gaan. geënte boompjes mee waaronder de Elise. Ze Schrijfblok en pen liggen op tafel. Er komen nog een vertoont in de seizoenen die volgen nauwelijks bloei. tweetal kampeergenoten naar het terras. Uitgebreid Ze demonstreert het tegendeel: de bijzondere kruin raken we in gesprek met elkaar over werken, wonen van hangende takken gaat rotten. In 2008 zaag ik en interesses. Schrijven komt later wel. Zal dat ook Elise in stukjes en verdwijnt ze in de kliko. zo zijn met Elise? Rond het middaguur van maandag de negende augustus komen de fietsers terug van de fietstocht

CI met hun verhaal van de Obstalleen langs de Elbe. Zij hebben wel J. Grieve in de berm zien staan maar E. Rathke was er niet. In de middag spreken we met de mevrouw van het streekinformatie- centrum. Zij kent de Elise niet maar geeft aan dat de boom mogelijk wel elders in de regio gevonden kan worden. Nou ja, dat is natuurlijk mogelijk. Mijn zoektocht naar haar eindigt op dat moment.

De laatste keer dat ik de trauerkruin van de Rathke zag was kort vóór Kerstmis 2004. Toen trok ik vroeg in de schemerochtend van 23 december de gordijnen van m’n slaapkamer open waar de kale Rathke , gewoonlijk als eerste, zich nu voor de laatste keer in mijn blikveld opdrong.

Bijna 6 jaar later, op 24 augustus, sta ik weer in de fruittuin om de Elise te zien die vol in blad is en Oost Duitsland tot 1989 rijk behangen met onrijpe appels. Foto: Kees en Stella Boele Met mijn ‘oude’ buurmannen zie ik de imposante collectie fruitrassen rondom. We filosoferen over leeftijd en de zekerheden van weleer die met ons ouder worden geleidelijk verdwenen zijn. We kijken tezelfdertijd naar de knoestig groeiende oudjes naast ons.

Theo Leussink

CP #& ' % & 08 * &. ; , 8(-! 0+ & . +E ; , A + 8 F ; , 5 + +*+; , ! . 9 8 1&' , ) )& ); , A + L+ Q & * , ) )&&), R & R&; , A + L9 4 *, O , O 5 8(-! 38 5Q 2 & ; , 5 3+ 8 &2@9 + :& < , A + 8 <R B7 BT ,! T; , 5 8 G R22 *, # *, %; , F A + + 7 ,<O , & -, (& B7 B A + , , -, /+ .& ,E * B B )B )B ; , F + K8 < , R && ( ,2& #: %; , F A + 0+ ,B. #L)K/3+J0)045%A& R ) B5 # %,; ), 7 U #*& %&+ B; 2 &+ #L)0+J0)KKL045%4 * ; S #L)0L3+J0)00345% &; , A + 00+ :E # , , ':E ),%8 R < , ; Q 009 < )*& B) ) & ) B ) & *; , A + 08 5C2 < , 8(-! 0+ F &VV2* ; , 5 0L9 + C=+ )*&+* * ) &* ; , A +

zomer op z’n eind lijsterbessen kleuren rood de zomer bloedt leeg.

DB ( Vaatplanten, kranswieren en enkele watermossen John Bruinsma continentale soorten die in Nederland weinig of niet "%.(4*% voorkomen, onder andere doordat Nederland niet in of aan de grens van het verspreidingsgebied ligt. De 20 excursies waarvan plantenlijsten zijn gemaakt, staan in tabel 1. De nummering correspondeert met die van de excursielijst. De waarnemingen (excursieterrein x soort) zijn %&92.-.%+%+*)&'9&&)% samengevat in tabel 2. Meestal is alleen met een ‘1’ de Een aantal excursies is naar min of meer hetzelfde gebied aanwezigheid aangegeven. Bij sommige excursies is door middel geweest: van een letter aangegeven in welk deelgebied een soort - naar de Elbe-uiterwaard: 1A, 1B, 3B, 9A gedeeltelijk. voorkomt, bijvoorbeeld ‘d’ = duin. Zie voor de betekenissen - naar voedselrijke gebieden binnendijks: 2C, 9A van de letters in de onderstaande excursielijst. gedeeltelijk; ook: naar een oude Elbearm en omgeving, waaronder een kleigat: 5A, 6B, 11C. %<2-+.%+2)8&. - naar de Lüneburger Heide: 4A, 10B j en s, 12A. De plantenlijst bestaat vrijwel geheel uit soorten vaatplanten - naar de Roggelelieakkers in Govelin: 4B, 11B (tijdens 11B ook die ook in Nederland voorkomen. De naamgeving van vaatplanten bos). e - is volgens de 22 druk van Van der Meijden (1996). Enkele naar oude rivierduinen op de oostoever: 3C soorten komen niet in deze flora voor. in dat geval zijn de 23e gedeeltelijk, 8B, 13C. druk (2005) of de 9e druk van Rotmahler (1995) gebruikt. Naast vaatplanten zijn twee in het water groeiende mossen Het aantal soorten op een lijst varieert van 5 tot 205. Bij genoteerd, naamgeving volgens Touw en Rubers (1989) en twee elkaar zijn ruim 480 soorten opgeschreven, daarnaast ook maal een kranswier, naamgeving volgens de Standaardlijst der ondersoorten, variëteiten en enkele alleen tot op geslacht Nederlandse Characeae (2006). gedetermineerde planten. In totaal zijn er 1482 waarnemingen In dit verslag worden slechts enkele keuzen van waarnemingen genoteerd, dat is een gemiddelde van ongeveer 3 per soort. In gepresenteerd. Dit zijn altijd keuzen vanuit Nederlandse optiek tabel 2 is naam van een aantal interessant geachte soorten en daarnaast ook subjectief! Vermeld worden bijvoorbeeld vet gedrukt.

DC ).%56--5* aanwezig is – speelt geen rol in vergelijking met overstroming en de neerslag in de uiterwaard zelf. Op het kleine strandje bij Radegast groeien nazomerbloeiers zoals Late stekelnoot - Xanthium strumarium, diverse Ganzenvoet- Chenopodium-soorten en een Liefdegras waarvan het voorkomen vrijwel beperkt is tot de Elbe: Eragrostis albensis. In de buurt van de rivier is een aantal keren Averuit - Artemisia campestris waargenomen. Enkele wateren in de uiterwaard zijn bedekt met een krooslaag. Daarbij is Knopkroos - Lemna turionifera, een soort die pas recent beschreven is. Het voorkomen langs de Elbe was bekend, maar mogelijk nog niet van deze plaatsen (1B en 3B). Van de soorten van vochtige omstandigheden noemen we Genadekruid - Gratiola officinalis Langs enkele droge paden – ook in de hierna te bespreken overstromingsvlakte die nu binnendijks ligt – komt de kruising tussen Helm en Duinriet x Calammophila baltica voor. Dijk In de graslanden zijn geen bijzondere soorten gezien. Te Foto: Kees en Stella Boele vermelden zij dat in enkele terreinen de vlinderaars hun hart konden ophalen aan soms massale bloei van een enkele soort, In de Elbe-uiterwaard is voedselrijkdom de overheersende bijvoorbeeld Knoopkruid - Centaurea jacea. milieufactor, zowel in de nevengeulen en sloten als is de De droge dijken zijn opvallend soortenarm. Ze hebben weinig vochtige graslanden en (’s zomers) droge graslanden en van de bloemrijke rivierdijken van het Verkadeablum, waar in bermen. In de buurt van Radegast is de uiterwaard heel breed. Nederland weer naar wordt gestreefd. Bijvoorbeeld soorten als Het valt op dat er weinig dynamiek is: nauwelijks Knikkende distel - Carduus nutans en Echte kruisdistel - zandstranden, geen opengeschuurde plekken of nieuwe geulen. Eryngium campestre komen slechts sporadisch voor. Mogelijk Al het water is heel voedselrijk; kwelwater – zo het al doordat de dijken meer uit klei dan uit zand zijn opgebouwd?

DD Een Zandzeggeachtige zegge determineerden we als In hetzelfde wiel groeit onder meer Gekield sterrenkroos - Rivierduinzegge - Carex ligerica. (Een deel van) de dijken wordt Callitriche cophocarpa, een oostelijke soort, in Nederland beheerd door schapen te laten grazen in een verplaatsbaar voor het laatst gezien in 1930. Langs het wiel staat een raster. Het viel op dat de schapen de bloeiwijzen van Kamgras Schietwilg met een stamomvang van 6,75 m. - Cynosurus stricta geheel vermeden. Bij de Alte Ziegelei zijn in een kleigat Stomp fonteinkruid – Er moeten in de Elbeuiterwaard nog meer bijzondere soorten Potamogeton obtusifolius en Loos blaasjeskruid - staan zoals Gezegende distel - Cnicus benedictus, maar die Utricularia australis gevonden. De overige kleigaten waren of hebben wij niet gezien. Te zeldzaam?, het verkeerde ontoegankelijk of ze hadden een begroeiing waarover niet naar jaargetijde?, niet herkend? huis geschreven hoeft te worden. Op twee plaatsen is in matig gemaaid grasland tegen bosranden Weidekervel - Silaum silaus gezien, twee maal in bosjes 4451-2)/%4,%5&.541)+/&,2-7.% Besanjelier - Cucubalis baccifer. In de voormalige, nu bedijkte overstromingsvlaktes aan Tijdens de wandeling rond Walmsburg is Knopig doornzaad – weerszijden van de Elbe noteerden we soms wel veel soorten, Torilis nodosus aangetroffen. maar zelden iets om over naar huis te schrijven. In de Bruchwetter bij Hittbergen, een afwateringssloot van De enige twee kranswiermeldingen tijdens het kamp, Breekbaar een moerasontginning, vonden we naast het gebruikelijke Brede kransblad - Chara globularis var. globularis, komen uit een waterpest - Elodea canadensis ook Smalle waterpest - E. kleigat (bij Preten) en uit een binnendijks wiel (bij Havekost, nuttallii. Deze soort wordt naar het oosten van Europa Garlstorf). Beide keren ging het om zeer weinig planten. steeds zeldzamer of ontbreekt nog steeds.

Ik kruip in mijn bed bedstro van lievevrouwe mmmmmmm, welterusten.

DF ),)%5*9)+%+%+-+*%5%*54/%=-+*)/%/%0)%*%+ Tripmadam – Sedum reflexum, Kruiptijm en Wilde tijm – Thymus praecox en T. serpyllum, Steenanjer – Dianthus deltoides, Kartuizer anjer – Dianthus carthusianorum, Slanke mantelanjer - Petrorhagia prolifera, Kalkster – Aster linosyris en Absintalsem - Artemisia absinthium. Een aantal van deze soorten is ook gevonden in droge gebieden aan de westzijde van de Elbe, zoals in de wegbermen voor Hitzacker. Daar is ook Pyramidezenegroen - Ajuga piramidalis genoteerd. Op veel droge plaatsen, zoals wegbermen – ook van zandpaden – is Engels gras – Armeria maritima gevonden. Ook volgens de Duitse flora’s is deze soort gebonden aan zout. Toch groeit hij hier ook op plaatsen die niet zout zijn en waar ’s winters niet gepekeld wordt. Is er zout aanwezig doordat –eventueel alleen ’s zomers – het neerslagtekort zo groot is dat zouten uit de bodem in de buurt van het oppervlak komen?

Rievierduinen Foto: Kees en Stella Boele

Aan de oostzijde van de Elbe ligt een rivierduincomplex dat een aantal keren excursiedoel is geweest. De duinen dateren waarschijnlijk van de laatste ijstijd. Ze zijn grotendeels vastgelegd, hetzij door dichtgroeien, hetzij door bosaanleg. We noteerden er zowel soorten van zure als van basischer omstandigheden, onder andere Overblijvende hardbloem – Scleranthus perennis, Knikbloem – Chondrilla juncea,

DG >+%095/%5%)*% Genista anglica. Wel opvallend is het grote aantal jonge bomen en struiken, zoals Wilde lijsterbes – Sorbus aucuparia, Grove den – Pinus sylvestris enzovoort. Evenzo valt op dat al bij kleine voedselverrijking – bijvoorbeeld langs paden of op plaatsen waar met humus door afstromend water samenspoelt - andere soorten opkomen, zoals Gewoon duizendblad – Achillea millefolium, Grote weegbree – Plantago major, Schapenzuring – Rumex acetosella en dergelijke. %%7

KNNV op de Lüneburger Heide Foto: Kees en Stella Boele

Drie maal is een lijst gemaakt op delen van de Lüneburger Heide. Naast Struikhei – Calluna vulgaris is Jeneverbes – Juniperus communis de opvallende soort. Verjonging van Jeneverbes is in ruime mate aangetroffen en voor zover dat in het veld te zien valt, van verschillende leeftijd. Verder zijn weinig bijzondere soorten van heideterreinen gezien, te noemen zijn Kraaihei – Empetrum nigrum, Tandjesgras – Danthonia Beek Foto: Kees en Stella Boele decumbens, Borstelgras – Nardus stricta en Stekelbrem –

DH Slechts één beek in het excursiegebied is enigszins Er is geen poging gedaan om de soortenrijkdom van de systematisch bekeken: de Luke bij Steinbeck. Opvallende ‘Roggelelie-akkers’ van Harry en Christel Bergmann in Govelin soorten zijn Stomphoekig sterrenkroos – Callitriche te noteren, omdat hier zowel vanuit Duitsland als vanuit obtusangula en Penseelbladige waterranonkel - Ranunculus Nederland uitvoerig vegetatieonderzoek wordt gedaan. Wie meer peltatus v. heterophyllus. Beide watermossen zijn hier informatie zoekt, kan beginnen op http://www.lilienpfad.de. genoteerd. Van de Roggelelie - Lilium bulbiferum s. croceum hebben we bloemstengels met vruchten gezien. Bij de determinatie -.995-77%5& tekenen we aan dat de ondersoort gekenmerkt zou zijn door de afwezigheid van broedknoppen in de oksels van zijtakken; deze zijn echter volop aanwezig. Om naast de Roggelelie een klein aantal van de bijzondere soorten te noemen: Akkerviltkruid – Filago arvensis, Korensla – Arnoseris minima, Glad biggenkruid – Hypochaeris glabra en Brede raai - Galeopsis ladanum. De akkers worden niet of nauwelijks bemest en het valt op dat het gewas zeer dun gezaaid wordt, zodat er alle ruimte is voor kruiden.

4+'29&)% Samengevat valt rond Radegast voor Nederlandse floristen niet heel veel bijzonders te beleven. Uitzonderingen zijn enkele in Nederland zeldzame of afwezige continentale soorten, een enkele endeem, verjonging van Jeneverbes en de akkers in Govelin. Mogelijk zijn er meer botanische snoepjes, maar het vinden ervan vereist meer voorbereiding en/of het gebruik Akker maken van lokaalaanwezige kennis. Foto: Kees en Stella Boele

DI Tabel 2. Soorten en excursieterreinen

Excursie nummer 1A 1B 2A 2B 2C 3B 3C 4A 4B 5A 5D 6B 8B 9A 10B 11B 11C 12A 12B 13C N- excursies Mossen Fontinalis l Bronmos 1 antipyretica Rhynchostegium l Watervalmos 1 riparoides Wieren Hydrodiction 1 Waternetje 1 reticulatum Kranswieren Chara globularis v. k 1 Breekbaar kransblad 2 globularis Vaatplanten Acer negundo 1 1 Vederesdoorn 2 Acer platanoides 1 Noorse esdoorn 1 Acer 1 1 Gewone esdoorn 2 pseudoplatanus Achillea millefolium 1 1 1 1 1 d 1 j r 1 1 Gewoon duizendblad 11 Achillea ptarmica 1 1 1 1 1 1 n 1 r Wilde bertram 9 Aegopodium 1 b Zevenblad 2 podagraria Aethusa cynapium 1 Hondspeterselie 1 Agrimonia 1 1 1 1 1 r Gewone agrimonie 6 eupatoria Agrimonia species 1 Agrimonie (G) 1 Agrostis canina j Moerasstruisgras 1 Agrostis capillaris 1 1 1 1 j 1 Gewoon struisgras 6 Agrostis gigantea 1 1 1 Hoog struisgras 3 Agrostis stolonifera 1 1 1 1 r Fioringras 5 Agrostis vinealis 1 Zandstruisgras 1 Aira praecox 1 Vroege haver 1 Ajuga pyramidalis 1 Piramidezenegroen 1 Ajuga reptans 1 Kruipend zenegroen 1 Alisma gramineum r Smalle 1 waterweegbree Alisma lanceolatum 1 1 1 1 Slanke 4 waterweegbree

DP Excursie nummer 1A 1B 2A 2B 2C 3B 3C 4A 4B 5A 5D 6B 8B 9A 10B 11B 11C 12A 12B 13C N- excursies Alisma plantago- 1 1 g 1 r Grote waterweegbree 5 aquatica Alliaria petiolata 1 1 Look-zonder-look 2 Allium vineale 1 d Kraailook 2 Alnus glutinosa 1 1 1 r Zwarte els 4 Alopecurus 1 r Rosse vossenstaart 2 aequalis Alopecurus 1 r Geknikte 2 geniculatus vossenstaart Alopecurus 1 1 1 Grote vossenstaart 3 pratensis Amaranthus blitum 1 Kleine majer 1 Anchusa arvensis 1 1 1 Kromhals 3 Angelica 1 1 Grote engelwortel 2 archangelica Angelica sylvestris 1 1 b Gewone engelwortel 3 Anisantha sterilis r IJle dravik 1 Anisantha tectorum r Zwenkdravik 1 Anthemis arvensis 1 Valse kamille 1 Anthoxanthum 1 Slofhak 1 aristatum Anthoxanthum 1 1 1 Gewoon reukgras 3 odoratum Anthriscus 1 1 r Fluitenkruid 3 sylvestris Apera spica-venti 1 r Grote windhalm 2 Arctium lappa 1 1 r Grote klit 3 Arctium pubens 1 Middelste klit 1 Arctium 1 Donzige klit 1 tomentosum Arenaria 1 Gewone zandmuur 1 serpyllifolia Armeria maritima 1 1 d 1 Engels gras 4 Arnoseris minima 1 Korensla 1 Arrhenatherum 1 1 1 1 r Glanshaver 5 elatius Artemisia 1 1 Absintalsem 2 absinthium Artemisia 1 1 1 Averuit 3 campestris DQ Excursie nummer 1A 1B 2A 2B 2C 3B 3C 4A 4B 5A 5D 6B 8B 9A 10B 11B 11C 12A 12B 13C N- excursies Artemisia vulgaris 1 1 1 1 1 r 1 Bijvoet 7 Asparagus 1 Asperge 1 officinalis Asparagus 1 1 Tuinasperge 2 officinalis s. officinalis Aster lanceolatus 1 1 Smalle aster 2 Aster linosyris 1 Kalkaster 1 Athyrium filix- 1 b Wijfjesvaren 2 femina Atriplex patula 1 r Uitstaande melde 2 Atriplex prostrata 1 1 1 r Spiesmelde 4 Avena fatua 1 Oot 1 Azolla filiculoides 1 Grote kroosvaren 1 Ballota nigra s. 1 Echte ballote 1 nigra Bellis perennis 1 1 1 Madeliefje 3 Berteroa incana 1 1 1 1 1 1 d r Grijskruid 8 Betula pendula 1 1 b j 1 Ruwe berk 5 Betula pubescens j Zachte berk 1 Bidens frondosa 1 1 1 k 1 r Zwart tandzaad 6 Bidens tripartita 1 1 1 b 1 r Veerdelig tandzaad 6 Bolboschoenus 1 1 Heen 2 maritimus Brachypodium 1 b Boskortsteel 2 sylvaticum Bromopsis inermis 1 r Kweekdravik 2 Bromus hordeaceus 1 1 1 1 r 1 Zachte dravik s.l. 6 Butomus 1 1 1 1 1 1 r Zwanenbloem 7 umbellatus Calamagrostis 1 1 Hennegras 2 canescens Calamagrostis 1 1 1 d r 1 Duinriet 6 epigejos Calammophila 1 r 1 Noordse helm 3 baltica Callitriche 1 Gekield 1 cophocarpa sterrenkroos Callitriche l Stomphoekig 1 obtusangula sterrenkroos EB Excursie nummer 1A 1B 2A 2B 2C 3B 3C 4A 4B 5A 5D 6B 8B 9A 10B 11B 11C 12A 12B 13C N- excursies Callitriche species 1 r Sterrenkroos (G) 2 Calluna vulgaris 1 b j 1 Struikhei 4 Calystegia sepium 1 1 1 r Haagwinde 4 Campanula patula 1 Weideklokje 1 Campanula 1 1 Rapunzelklokje 2 rapunculus Campanula 1 1 1 1 j 1 Grasklokje 6 rotundifolia Capsella bursa- 1 1 1 r 1 Gewoon herderstasje 5 pastoris Cardamine 1 Pinksterbloem 1 pratensis Carduus crispus 1 Kruldistel 1 Carduus nutans 1 1 1 d Knikkende distel 4 Carex acuta 1 1 1 1 p 1 r Scherpe zegge 7 Carex acutiformis 1 p Moeraszegge 2 Carex arenaria 1 1 1 Zandzegge 3 Carex brizoides 1 Trilgraszegge 1 Carex disticha r Tweerijige zegge 1 Carex hirta 1 1 1 1 1 j r 1 Ruige zegge 8 Carex ligerica 1 Carex ligerica 1 Carex ovalis 1 1 Hazenzegge 2 Carex pilulifera j 1 Pilzegge 2 Carex 1 1 1 r Hoge cyperzegge 4 pseudocyperus Carex remota 1 1 IJle zegge 2 Carex riparia 1 Oeverzegge 1 Carex spicata 1 Gewone bermzegge 1 Carex sylvatica 1 1 s Boszegge 3 Carpinus betulus 1 1 1 b Haagbeuk 4 Centaurea cyanus 1 1 Korenbloem 2 Centaurea jacea 1 1 1 r 1 Knoopkruid 5 Cerastium arvense 1 Akkerhoornbloem 1 Cerastium 1 1 1 r Gewone hoornbloem 4 fontanum s. vulgare Ceratophyllum 1 r Grof hoornblad 2 demersum Chaerophyllum 1 1 Dolle kervel 2 temulum

EC Excursie nummer 1A 1B 2A 2B 2C 3B 3C 4A 4B 5A 5D 6B 8B 9A 10B 11B 11C 12A 12B 13C N- excursies Chamerion 1 Wilgenroosje 1 angustifolium Chelidonium majus 1 Stinkende gouwe 1 Chenopodium 1 1 1 r Melganzenvoet 4 album Chenopodium 1 r Stippelganzenvoet 2 ficifolium Chenopodium 1 Zeegroene 1 glaucum ganzenvoet Chenopodium 1 1 1 r Korrelganzenvoet 4 polyspermum Chenopodium 1 Rode ganzenvoet 1 rubrum Chondrilla juncea 1 1 1 Knikbloem 3 Cichorium intybus 1 1 1 Wilde cichorei 3 Circaea lutetiana 1 1 b Groot heksenkruid 3 Cirsium arvense 1 1 1 1 1 1 n r Akkerdistel 8 Cirsium palustre 1 1 Kale jonker 2 Cirsium vulgare 1 1 1 1 r Speerdistel 5 Conium maculatum 1 Gevlekte scheerling 1 Convallaria majalis 1 1 b Lelietje-van-dalen 3 Convolvulus 1 1 1 1 1 d Akkerwinde 6 arvensis Conyza canadensis 1 1 1 1 d r 1 Canadese fijnstraal 7 Corispermum r Smal vlieszaad 1 intermedium Cornus sanguinea 1 r Rode kornoelje 2 Cornus sericea 1 Canadese kornoelje 1 Corylus avellana j Hazelaar 1 Corynephorus 1 1 d 1 Buntgras 4 canescens Crataegus laevigata 1 b Tweestijlige meidoorn 2 Crataegus 1 1 j r 1 Eenstijlige meidoorn 5 monogyna Crepis capillaris 1 1 1 d Klein streepzaad 4 Crepis species 1 Streepzaad (G) 1 Cucubalus r Besanjelier 1 baccifer Cuscuta europaea 1 Groot warkruid 1 Cynosurus cristatus 1 1 1 Kamgras 3 ED Excursie nummer 1A 1B 2A 2B 2C 3B 3C 4A 4B 5A 5D 6B 8B 9A 10B 11B 11C 12A 12B 13C N- excursies Cytisus scoparius j Brem 1 Dactylis glomerata 1 1 1 1 r Kropaar 5 Danthonia j 1 1 Tandjesgras 3 decumbens Daucus carota 1 1 1 1 r Peen 5 Deschampsia 1 1 s r Ruwe smele 4 cespitosa Deschampsia 1 b j 1 1 Bochtige smele 5 flexuosa Descurainia sophia 1 1 Sofiekruid 2 Dianthus 1 Karthuizer anjer 1 carthusianorum Dianthus deltoides 1 1 1 Steenanjer 3 Dipsacus fullonum 1 1 Grote kaardebol 2 Dryopteris filix-mas r Mannetjesvaren 1 Echinochloa crus- 1 1 1 1 1 j 1 r Hanenpoot 8 galli Echium vulgare 1 Slangenkruid 1 Eleocharis g p Naaldwaterbies 2 acicularis Eleocharis palustris 1 g 1 r Gewone waterbies 4 Elodea canadensis 1 1 g 1 l r Brede waterpest 6 Elodea nuttallii b Smalle waterpest 1 Elytrigia repens 1 1 1 1 1 1 r 1 Kweek 8 Empetrum nigrum 1 Kraaihei 1 Epilobium ciliatum s Beklierde 1 basterdwederik Epilobium hirsutum r 1 Harig wilgenroosje 2 Epilobium 1 b r Kantige 3 tetragonum basterdwederik s.l. Epipactis 1 Brede wespenorchis 1 helleborine Epipactis species 1 Wespenorchis (G) 1 Equisetum arvense 1 1 1 1 1 b 1 r Heermoes 8 Eragrostis 1 "Elbeliefdegras" 1 albensis Erica tetralix 1 j Gewone dophei 2 Erigeron annuus 1 Zomerfijnstraal 1 Erodium cicutarium 1 1 r 1 Gewone reigersbek 4 s. cicutarium s.s. EE Excursie nummer 1A 1B 2A 2B 2C 3B 3C 4A 4B 5A 5D 6B 8B 9A 10B 11B 11C 12A 12B 13C N- excursies Eryngium 1 1 d 1 Echte kruisdistel 4 campestre Erysimum r Gewone steenraket 1 cheiranthoides Euonymus 1 b Wilde kardinaalsmuts 2 europaeus Eupatorium 1 1 s Koninginnenkruid 3 cannabinum Euphorbia 1 Cipreswolfsmelk 1 cyparissias Euphorbia esula 1 1 1 1 d 1 r Heksenmelk s.l. 7 Euphorbia r Kroontjeskruid 1 helioscopia Euphorbia palustris 1 1 1 Moeraswolfsmelk 3 Euphrasia stricta 1 1 Stijve ogentroost 2 Fagus sylvatica 1 s b Beuk 3 Fallopia 1 1 r 1 Zwaluwtong 4 convolvulus Festuca 1 1 Rietzwenkgras 2 arundinacea Festuca filiformis d j 1 Fijn schapengras (in 3 s.l. brede zin) Festuca gigantea 1 1 r Reuzenzwenkgras 3 Festuca pratensis r Beemdlangbloem 1 Festuca rubra 1 1 1 1 j r Rood zwenkgras s.s. 6 Filago arvensis 1 Akkerviltkruid 1 Filago minima 1 Dwergviltkruid 1 Filipendula ulmaria 1 1 1 b 1 Moerasspirea 5 Fraxinus excelsior 1 1 1 Gewone es 3 Fumaria muralis s. 1 Middelste 1 boraei duivenkervel Galeopsis bifida 1 1 1 r Gespleten 4 hennepnetel Galeopsis bifida + 1 Gespleten en 1 G. tetrahit Gewone hennepnetel Galeopsis 1 Brede raai 1 ladanum Galeopsis tetrahit 1 1 1 r Gewone hennepnetel 4 Galinsoga parviflora r Kaal knopkruid 1 Galium aparine 1 1 r Kleefkruid 3 EF Excursie nummer 1A 1B 2A 2B 2C 3B 3C 4A 4B 5A 5D 6B 8B 9A 10B 11B 11C 12A 12B 13C N- excursies Galium mollugo 1 1 1 r Glad walstro 4 Galium odoratum 1 1 Lievevrouwebedstro 2 Galium palustre 1 1 1 1 Moeraswalstro 4 Galium saxatile j Liggend walstro 1 Galium verum 1 1 1 1 1 d r 1 Geel walstro 8 Genista anglica j Stekelbrem 1 Geranium r Fijne ooievaarsbek 1 columbinum Geranium pratense 1 Beemdooievaarsbek 1 Geranium pusillum 1 Kleine ooievaarsbek 1 Geranium 1 1 Robertskruid 2 robertianum Geum urbanum 1 1 r Geel nagelkruid 3 Glechoma 1 1 1 d 1 r Hondsdraf 6 hederacea Glyceria fluitans 1 1 r Mannagras 3 Glyceria maxima 1 1 1 1 1 r Liesgras 6 Glyceria notata r Stomp vlotgras 1 Gnaphalium 1 Bosdroogbloem 1 sylvaticum Gnaphalium 1 1 1 k 1 j r 1 Moerasdroogbloem 8 uliginosum Gratiola officinalis 1 1 Genadekruid 2 Helianthus 1 Aardpeer 1 tuberosus Helichrysum 1 Strobloem 1 arenarium Heracleum 1 1 1 1 1 1 Gewone berenklauw 6 sphondylium Herniaria glabra d s 1 Kaal breukkruid 3 Hieracium 1 Stijf havikskruid 1 laevigatum Hieracium pilosella 1 1 j 1 1 Muizenoor 5 Hieracium 1 1 Boshavikskruid 2 sabaudum Hieracium 1 d 1 Schermhavikskruid 3 umbellatum Holcus lanatus 1 1 1 1 1 r 1 Gestreepte witbol 7 Holcus mollis 1 Gladde witbol 1 Hottonia palustris g r Waterviolier 2 EG Excursie nummer 1A 1B 2A 2B 2C 3B 3C 4A 4B 5A 5D 6B 8B 9A 10B 11B 11C 12A 12B 13C N- excursies Humulus lupulus 1 Hop 1 Hydrocharis 1 Kikkerbeet 1 morsus-ranae Hydrocotyle p r Gewone waternavel 2 vulgaris Hypericum 1 1 1 1 1 1 d 1 j r 1 1 Sint-Janskruid 12 perforatum Hypericum 1 Sint-Janskruid x 1 perforatum x Kantig hertshooi maculatum Hypochaeris 1 Glad biggenkruid 1 glabra Hypochaeris 1 1 1 d j 1 1 Gewoon biggenkruid 7 radicata Ilex aquifolium s Hulst 1 Impatiens noli- 1 b Groot springzaad 2 tangere Impatiens parviflora 1 1 1 1 b Klein springzaad 5 Inula britannica 1 1 1 Engelse alant 3 Iris pseudacorus 1 1 1 1 n 1 r Gele lis 7 Jasione montana 1 d 1 Zandblauwtje 3 Juncus acutiflorus 1 Veldrus 1 Juncus articulatus 1 r Zomprus 2 Juncus bufonius 1 r Greppelrus 2 Juncus compressus 1 1 p 1 Platte rus 4 Juncus 1 r Biezenknoppen 2 conglomeratus Juncus effusus 1 1 1 1 j r Pitrus 6 Juncus species k Rus (G) 1 Juncus squarrosus j Trekrus 1 Juncus tenuis 1 1 d j Tengere rus 4 Juniperus 1 Jeneverbes 1 communis Knautia arvensis 1 1 1 Beemdkroon 3 Koehleria glauca x 1 (cf) Lactuca serriola 1 1 1 1 1 r Kompassla 6 Lamiastrum 1 Gele dovenetel 1 galeobdolon Lamium album 1 Witte dovenetel 1 EH Excursie nummer 1A 1B 2A 2B 2C 3B 3C 4A 4B 5A 5D 6B 8B 9A 10B 11B 11C 12A 12B 13C N- excursies Lamium purpureum 1 Paarse dovenetel s.s. 1 Lapsana communis 1 1 r Akkerkool 3 Lathyrus nissolia r Graslathyrus 1 Lathyrus pratensis 1 1 1 1 1 r 1 Veldlathyrus 7 Lemna gibba 1 1 1 k r Bultkroos 5 Lemna minor 1 k 1 r Klein kroos 4 Lemna trisulca 1 1 1 r Puntkroos 4 Lemna turionifera 1 1 Knopkroos 2 Leontodon 1 1 1 1 1 d 1 j r 1 Vertakte leeuwentand 10 autumnalis Leontodon saxatilis 1 Kleine leeuwentand 1 Leonurus cardiaca 1 Hartgespan 1 Lepidium ruderale 1 Steenkruidkers 1 Leucanthemum 1 r Gewone margriet 2 vulgare Lilium bulbiferum 1 Roggelelie s.s. 1 s. croceum Linaria vulgaris 1 1 1 1 1 d 1 r 1 Vlasbekje 9 Lolium perenne 1 1 1 1 1 1 1 r 1 Engels raaigras 9 Lonicera 1 b 1 Wilde kamperfoelie 3 periclymenum Lotus corniculatus 1 1 1 1 1 r Gewone rolklaver 6 v. corniculatus Lotus pedunculatus 1 1 1 1 1 Moerasrolklaver 5 Lotus species 1 Rolklaver (G) 1 Luzula campestris 1 Gewone veldbies 1 Luzula multiflora 1 1 Veelbloemige 2 veldbies s.l. Lychnis flos-cuculi 1 1 Echte koekoeksbloem 2 Lycopus europaeus 1 1 1 p 1 r Wolfspoot 6 Lysimachia 1 1 1 1 Penningkruid 4 nummularia Lysimachia vulgaris 1 1 1 1 1 n 1 s r 1 1 Grote wederik 11 Lythrum salicaria 1 1 1 1 1 1 r Grote kattenstaart 7 Maianthemum 1 1 Dalkruid 2 bifolium Malva moschata 1 Muskuskaasjeskruid 1 Malva species 1 Kaasjeskruid (G) 1 Matricaria discoidea 1 1 1 r 1 Schijfkamille 5 Matricaria recutita 1 1 1 1 1 1 r Echte kamille 7 EI Excursie nummer 1A 1B 2A 2B 2C 3B 3C 4A 4B 5A 5D 6B 8B 9A 10B 11B 11C 12A 12B 13C N- excursies Medicago lupulina 1 1 s 1 Hopklaver 4 Medicago sativa 1 Luzerne 1 Melampyrum 1 1 b s 1 Hengel 5 pratense Melica uniflora 1 Eenbloemig parelgras 1 Melilotus albus 1 1 1 r 1 1 1 Witte honingklaver 7 Melilotus officinalis 1 1 Citroengele 2 honingklaver Melilotus species 1 Honingklaver (G) 1 Mentha aquatica 1 p r Watermunt 3 Mentha arvensis 1 1 Akkermunt 2 Milium effusum 1 Bosgierstgras 1 Moehringia trinervia 1 Drienerfmuur 1 Molinia caerulea 1 j 1 Pijpenstrootje 3 Mycelis muralis 1 1 Muursla 2 Myosotis laxa s. 1 r Zompvergeet-mij- 2 cespitosa nietje Myosotis 1 r Moerasvergeet-mij- 2 scorpioides nietje Myriophyllum kg r Aarvederkruid 2 spicatum Nardus stricta 1 j Borstelgras 2 Nuphar lutea 1 1 1 r Gele plomp 4 Nymphaea alba 1 r Witte waterlelie 2 Odontites species 1 Helmogentroost (G) 1 Odontites vernus 1 Rode, Vroege en 1 Akkerogentroost Oenanthe aquatica 1 1 1 g 1 r Watertorkruid 6 Oenothera biennis 1 Middelste 1 teunisbloem Oenothera biennis 1 Middelste x Kleine 1 x deflexa teunisbloem Oenothera species 1 Teunisbloem (G) 1 Ononis repens s. 1 1 1 1 1 Kattendoorn 5 spinosa Oxalis acetosella s Witte klaverzuring 1 Oxalis fontana 1 Stijve klaverzuring 1 Papaver argemone 1 Ruige klaproos 1 Papaver dubium 1 1 Bleke klaproos 2 Papaver rhoeas 1 Grote klaproos 1 EP Excursie nummer 1A 1B 2A 2B 2C 3B 3C 4A 4B 5A 5D 6B 8B 9A 10B 11B 11C 12A 12B 13C N- excursies Persicaria amphibia 1 1 1 1 1 1 r Veenwortel 7 Persicaria 1 1 1 1 b Waterpeper 5 hydropiper Persicaria 1 1 r Beklierde 3 lapathifolia duizendknoop Persicaria mitis 1 Zachte duizendknoop 1 Petrorhagia 1 Mantelanjer 1 prolifera Phalaris 1 1 1 1 n 1 r Rietgras 7 arundinacea Phleum pratense r Timoteegras 1 Phleum pratense s. 1 1 1 Timoteegras s.s. 3 pratense Phragmites 1 1 1 1 1 r Riet 6 australis Pimpinella major 1 1 1 Grote bevernel 3 Pinus sylvestris 1 b j r 1 Grove den 5 Plantago lanceolata 1 1 1 j 1 Smalle weegbree 5 Plantago major s. 1 1 1 r Getande weegbree 4 intermedia Plantago major s. 1 1 1 p 1 j r 1 Grote weegbree s.s. 8 major Poa annua 1 1 1 1 j r 1 Straatgras 7 Poa palustris 1 1 1 1 r 1 Moerasbeemdgras 6 Poa pratensis 1 1 1 1 1 1 Veldbeemdgras 6 Poa trivialis 1 1 r Ruw beemdgras 3 Polygonum 1 1 1 1 1 j r 1 Gewoon varkensgras 8 aviculare Polypodium vulgare 1 b Eikvaren en Brede 2 + P. interjectum eikvaren Populus alba 1 Witte abeel 1 Populus nigra 1 r 1 Zwarte populier 3 Populus tremula 1 1 1 j b 1 Ratelpopulier 6 Potamogeton 1 Klein fonteinkruid 1 berchtoldii Potamogeton 1 1 r Glanzig fonteinkruid 3 lucens Potamogeton 1 1 g r Drijvend fonteinkruid 4 natans

EQ Excursie nummer 1A 1B 2A 2B 2C 3B 3C 4A 4B 5A 5D 6B 8B 9A 10B 11B 11C 12A 12B 13C N- excursies Potamogeton 1 Stomp fonteinkruid 1 obtusifolius Potamogeton g 1 r Schedefonteinkruid 3 pectinatus Potamogeton g 1 r Doorgroeid 3 perfoliatus fonteinkruid Potamogeton 1 g 1 Tenger fonteinkruid 3 pusillus Potamogeton 1 1 r Haarfonteinkruid 3 trichoides Potentilla anserina 1 1 1 1 1 n 1 j r Zilverschoon 9 Potentilla argentea 1 1 d s 1 1 Viltganzerik 6 Potentilla erecta 1 j 1 Tormentil 3 Potentilla 1 Middelste ganzerik 1 intermedia Potentilla reptans 1 1 1 1 1 1 s r Vijfvingerkruid 8 Potentilla species 1 Ganzerik (G) 1 Prunella vulgaris 1 1 1 1 1 r 1 Gewone brunel 7 Prunus avium 1 1 1 Zoete kers 3 Prunus serotina 1 b j Amerikaanse 3 vogelkers Prunus spinosa 1 1 r 1 Sleedoorn 4 Pteridium aquilinum 1 1 Adelaarsvaren 2 Pulicaria vulgaris 1 1 r Klein vlooienkruid 3 Pyrus communis 1 1 Peer 2 Quercus petraea 1 1 b Wintereik 3 Quercus robur 1 1 1 1 1 j r 1 Zomereik 8 Ranunculus r Waterranonkel 1 (Batrachium) (ondergeslacht) Ranunculus acris 1 1 r Scherpe boterbloem 3 Ranunculus g Fijne waterranonkel 1 aquatilis Ranunculus g 1 r Stijve waterranonkel 3 circinatus Ranunculus 1 1 r Egelboterbloem 3 flammula Ranunculus l Penseelbladige 1 peltatus v. waterranonkel heterophyllus

FB Excursie nummer 1A 1B 2A 2B 2C 3B 3C 4A 4B 5A 5D 6B 8B 9A 10B 11B 11C 12A 12B 13C N- excursies Ranunculus repens 1 1 r Kruipende 3 boterbloem Reseda luteola 1 Wouw 1 Rhamnus cathartica s Wegedoorn 1 Rhamnus frangula b j 1 Sporkehout 3 Ribes uva-crispa 1 Kruisbes 1 Robinia 1 1 Robinia 2 pseudoacacia Rorippa amphibia 1 1 1 Gele waterkers 3 Rorippa palustris r Moeraskers 1 Rorippa sylvestris 1 1 1 1 1 1 r Akkerkers 7 Rosa canina 1 1 d 1 j 1 r 1 Hondsroos 8 Rubus caesius 1 1 1 1 1 r Dauwbraam 6 Rubus corylifolius 1 Hazelaarbraam 1 Rubus fruticosus 1 j r 1 Gewone braam 4 ag. Rubus idaeus 1 1 r Framboos 3 Rumex acetosa 1 1 1 1 1 d 1 r 1 Veldzuring 9 Rumex acetosella 1 j r 1 1 Schapenzuring 5 Rumex 1 Kluwenzuring 1 conglomeratus Rumex cripsus x 1 Bermzuring 1 obtusifolius Rumex crispus 1 1 1 1 r Krulzuring 5 Rumex 1 1 1 1 r Waterzuring 5 hydrolapathum Rumex obtusifolius 1 1 d Ridderzuring 3 Rumex palustris 1 Moeraszuring 1 Rumex sanguineus 1 1 1 Bloedzuring 3 Sagittaria sagittifolia 1 1 1 Pijlkruid 3 Salix alba 1 1 1 1 r Schietwilg 5 Salix caprea 1 s Boswilg 2 Salix cinerea 1 1 1 r Grauwe wilg 4 Salix cinerea x 1 r Grauwe wilg x Katwilg 2 viminalis Salix fragilis 1 1 1 r 1 Kraakwilg 5 Salix purpurea 1 Bittere wilg 1 Salix repens 1 Kruipwilg 1 Salix triandra 1 1 1 1 Amandelwilg 4 Salix viminalis 1 1 1 1 r Katwilg 5 FC Excursie nummer 1A 1B 2A 2B 2C 3B 3C 4A 4B 5A 5D 6B 8B 9A 10B 11B 11C 12A 12B 13C N- excursies Sambucus nigra 1 1 1 1 r 1 Gewone vlier 6 Sanguisorba 1 Grote pimpernel 1 officinalis Schoenoplectus 1 1 r Mattenbies 3 lacustris Scirpus sylvaticus 1 l Bosbies 2 Scleranthus annuus d j Eenjarige hardbloem 2 Scleranthus 1 Overblijvende 1 perennis hardbloem Scrophularia 1 1 Knopig helmkruid 2 nodosa Scutellaria 1 p s 1 Blauw glidkruid 4 galericulata Sedum acre d r 1 Muurpeper 3 Sedum album d Wit vetkruid 1 Sedum reflexum 1 d 1 1 1 Tripmadam 5 Sedum telephium 1 1 Hemelsleutel 2 Sedum telephium s. 1 Gewone hemelsleutel 1 telephium Senecio jacobaea 1 1 1 1 r 1 Jakobskruiskruid s.l. 6 Senecio jacobaea 1 Jakobskruiskruid s.s. 1 s. jacobaea Senecio ovatus j 1 Schaduwkruiskruid 2 Senecio paludosus 1 Moeraskruiskruid 1 Senecio vulgaris b Klein kruiskruid 1 Setaria viridis 1 1 r Groene naaldaar 3 Silaum silaus 1 r Weidekervel 2 Silene dioica 1 Dagkoekoeksbloem 1 Silene latifolia 1 1 1 1 1 1 Avondkoekoeksbloem 6 Sisymbrium 1 Hongaarse raket 1 altissimum Sisymbrium 1 Gewone raket 1 officinale Sium latifolium 1 1 1 1 1 r Grote watereppe 6 Solanum dulcamara 1 1 1 s Bitterzoet 4 Solanum nigrum s. 1 1 b 1 r Zwarte nachtschade 5 nigrum s.s. Solidago gigantea 1 Late guldenroede 1 Solidago virgaurea 1 Echte guldenroede 1

FD Excursie nummer 1A 1B 2A 2B 2C 3B 3C 4A 4B 5A 5D 6B 8B 9A 10B 11B 11C 12A 12B 13C N- excursies Sonchus arvensis v. r Akkermelkdistel s.s. 1 arvensis Sonchus asper 1 r Gekroesde melkdistel 2 Sonchus oleraceus 1 1 1 Gewone melkdistel 3 Sorbus aucuparia b j 1 Wilde lijsterbes 3 Sparganium l r Kleine egelskop 2 emersum Sparganium 1 1 r Grote en Blonde 3 erectum egelskop Spergula arvensis 1 r Gewone spurrie 2 Spergularia rubra 1 1 d j 1 Rode schijnspurrie 5 Spirodela polyrhiza 1 1 1 1 k r Veelwortelig kroos 6 Stachys palustris 1 1 1 1 1 1 d 1 r Moerasandoorn 9 Stachys sylvatica 1 1 s 1 Bosandoorn 4 Stellaria graminea 1 Grasmuur 1 Stellaria media 1 1 1 b Vogelmuur 4 Stratiotes aloides 1 1 1 Krabbenscheer 3 Succisa pratensis 1 Blauwe knoop 1 Symphytum 1 1 1 n 1 Gewone smeerwortel 5 officinale Tanacetum 1 Moederkruid 1 parthenium Tanacetum vulgare 1 1 1 1 1 1 1 d 1 j r 1 1 Boerenwormkruid 13 Taraxacum sectie 1 1 1 1 1 j Gewone 6 Ruderalia paardebloemen Teesdalia 1 Klein tasjeskruid 1 nudicaulis Thalictrum flavum 1 1 1 n Poelruit 4 Thlaspi arvense r Witte krodde 1 Thymus praecox 1 1 1 Kruiptijm 3 Thymus serpyllum d 1 Wilde tijm 2 Thymus serpyllum 1 Grote en Wilde tijm 1 ag. (incl. T. pulegioides) Torilis japonica 1 r 1 Heggendoornzaad 3 Torilis nodosa 1 Knopig doornzaad 1 Tragopogon 1 Oosterse en Gele 1 pratensis morgenster

FE Excursie nummer 1A 1B 2A 2B 2C 3B 3C 4A 4B 5A 5D 6B 8B 9A 10B 11B 11C 12A 12B 13C N- excursies Tragopogon r Gele morgenster 1 pratensis s. pratensis Trifolium arvense 1 1 1 1 1 d j r 1 1 Hazenpootje 10 Trifolium dubium 1 1 1 r Kleine klaver 4 Trifolium hybridum 1 r Basterdklaver 2 Trifolium medium 1 Bochtige klaver 1 Trifolium pratense 1 1 1 1 1 r Rode klaver 6 Trifolium repens 1 1 1 1 1 j Witte klaver 6 Tripleurospermum 1 1 1 1 1 r Reukeloze kamille 6 maritimum Tussilago farfara 1 r Klein hoefblad 2 Typha angustifolia r Kleine lisdodde 1 Typha latifolia 1 1 1 1 r Grote lisdodde 5 Ulmus glabra 1 Ruwe iep 1 Ulmus laevis 1 Fladderiep 1 Ulmus minor 1 1 b Gladde iep 3 Urtica dioica 1 1 1 1 1 1 r Grote brandnetel 7 Utricularia australis 1 Loos blaasjeskruid 1 Vaccinium myrtillus 1 j Blauwe bosbes 2 Verbascum nigrum 1 1 1 1 Zwarte toorts 4 Verbascum d Keizerskaars 1 phlomoides Veronica arvensis 1 Veldereprijs 1 Veronica 1 Beekpunge 1 beccabunga Veronica 1 1 r 1 1 Gewone ereprijs 5 chamaedrys Veronica longifolia 1 1 1 1 Lange ereprijs 4 Veronica officinalis 1 1 Mannetjesereprijs 2 Veronica scutellata 1 Schildereprijs 1 Viburnum opulus 1 1 s Gelderse roos 3 Vicia cracca 1 1 1 1 1 1 1 1 1 r 1 Vogelwikke 11 Vicia hirsuta 1 1 r 1 Ringelwikke 4 Vicia sepium 1 1 Heggenwikke 2 Vicia tetrasperma s. r Vierzadige wikke s.s. 1 tetrasperma Vicia villosa 1 r Bonte wikke s.l. 2 Viola arvensis 1 r Akkerviooltje 2 Viola curtisii d Duinviooltje 1 FF Excursie nummer 1A 1B 2A 2B 2C 3B 3C 4A 4B 5A 5D 6B 8B 9A 10B 11B 11C 12A 12B 13C N- excursies Viola s Donkersporig en 1 reichenbachiana + Bleeksporig V. riviniana bosviooltje Viola tricolor r 1 Driekleurig viooltje 2 Xanthium 1 1 Late stekelnoot 2 strumarium Aantal soorten 43 135 59 5 139 124 47 25 14 22 192 23 81 119 80 32 205 23 24 90 Totaal aantal 491 soorten Totaal aantal 1482 waarnemingen

Foto’s Kees en Stella Boele

Rood, roomwit ogen Himbeeren – mascarpone ik ben er vól van.

FI ( Dankzij overvloedige regen waren de eerste paddenstoelen al volop aanwezig. Onvoldoende kennis (of tijd) heeft ertoe geleid dat er slechts enkele soorten genoteerd zijn.

) * +$ , , $- + * < Q : & ; Q Q : * < Q < & * 5@ Q Q < . Q . * ! Q ;* , < Q 6 , * < Q F * O Q G& * 5 Q < * 5@ Q ; 5 Q + * 5@ Q ! , ! & Q , + Q * ! Q . * 2@Q@ Q 2 ! Q 8 * O@ @ Q

FP Appelboomkaaszwam Zwavelzwam waaierbuisjeszwam Vermiljoenhoutzwam bloedweizwam, gewone boomwrat kale aardapplbovist

Foto’s Eric Stockx

FQ $&'% Observaties en determinaties van R. Brouwer. spinnendoders bij de Vespoidea. Zij worden ook wel gezamenlijk aangeduid als de aculeaten. De beide superfamilies zijn onderdeel van de orde van de vliesvleugeligen (Hymenoptera) De gedragingen van de families zijn onderling verschillend. In deze notitie wordt daar verder niet op ingegaan. Bijen zijn vooral in het voorjaar actief, wanneer de bloei van planten maximaal is. Uitzonderingen zijn de bijen die een tweede generatie kennen en/of actief zijn op meerdere bloemplanten en bijen die gespecialiseerd zijn op bepaalde planten. Twee gespecialiseerde soorten op moeraswederik en kattenstaart werden dan ook geregeld aangetroffen. Het betreft de slobkousbij en de kattenstaartbij. De slobkousbij heeft als extra aanpassing een scopa aan de achterscheen en tarsis(de slobkous) om met olie van de bloem de pollen te verzamelen. Geen enkele ander insect is in staat de niet kleverige pollen van de moeraswederik te verzamelen. De Bijenwolf kattenstaartbij is een dikpootbij en is in combinatie met goed Foto: Tineke Elsas broedbiotoop vaak te vinden in fluviatiele districten. Het

Elbedal met dikwijls zandig substraat voldoet daar aan. In

tegenstelling met moeraswederik vind je op kattenstaart tevens De onderzochte groep betreffen bijen, plooivleugelwespen, andere bloembezoekende insecten als hommels. graafwespen en spinnendoders. De pluimvoetbij werd door veel excursiedeelnemers vaak In de systematiek behoren de bijen en graafwespen thuis in gevonden op distels, leeuwentanden en streepzaad. Het is weer de superfamilie van de Apoidea. De angeldragende wespen en

GB een voorbeeld hoe uit de specialisatie van een bij zijn vliegtijd Jammer, want er waren veel interessante hommels tijdens het kan worden getraceerd. Voor graafwespen en kamp gezien, zoals de boshommel (Bombus sylvarum) en plooivleugelwespen geldt dat als geen ander. Zij gebruiken zandhommel (Bombus veteranus). In Nederland is deze soort voor de bevoorrading van hun nestcellen uiteenlopende sterk achteruit gegaan. De hommelgegevens zijn naar insectensoorten als cicaden, luizen, vliegen etc. In mondelinge mededeling van Peter, een van de kampdeelnemers. prooikeuze vindt weer sterke specialisatie plaats. In deze tijd Tot zover een korte toelichting op het verspreidingsbeeld van van het jaar zijn uiteenlopende ongewervelden volop te vinden waargenomen bijen en wespen uit de waarnemingslijst van dit en is de vliegtijd daarop aangepast. Op de heiden van Luneburg verslag. en in het stroomgebied van de Schaale werden dan ook volop van deze bijzondere insecten gezien. De urntjeswesp, de vliegendoder, de snuittordoder, de rupsendoder en de tot de verbeelding sprekende bijenwolf. Er is nog een andere bijendoder. De groefbijendoder, deze heeft zoals de naam al zegt groefbijen op zijn menukaartje staan. Deze graafwesp werd in Walmburg opgespoord. Op de bloeiende heide zag je nog meer specialisten. De heide zandbij en de heide zijdebij waren druk in de weer om nectar te verzamelen. Hun parasitaire belagers als de roodpootwespbij (Nomada rufipes) en de heideviltbij (Epeolus cruciger) waren eveneens flink vertegenwoordigd. In Göhrde op de akker waren van de grotere groefbijen de fraaie soorten als Halictus quadricinctus en Lasioglossum Franse veldwesp xanthopus actief. In Nederland zijn deze uiterst zeldzaam. Foto: Tineke Elsas In het overzicht is niet altijd uitgegaan van het geven van een compleet overzicht. Zo zijn verschillende algemene soorten als de grasbij en verschillende algemene wespensoorten buiten beeld gebleven. Ook de hommels zijn niet meegenomen.

GC . /01$21/ 3.4((#55 #61#.4(4("5"/4 #$" # 0( /0 /0 /0 K/0 K0 3/0 03/0 : F < 5 5 + ; 8 QQ 8 Q QQ 8 * , Q 8 && 9 S QQQ 9 Q 9 @@ , Q 9 *, , QQQ 9 * Q 9 * Q 9 QQ QQ 9 & Q @ &, Q QQ Q Q Q & Q Q # % Q # % QQ & , QQQ & Q Q #, % QQ Q 2 S & , Q 2@ Q 2@ Q 5 Q Q 5 * Q - , QQ - , Q - , Q - , Q QQ - & & QQ , QQ

GD . /01$21/ 3.4((#55 #61#.4(4("5"/4 #$" # 0( /0 /0 /0 K/0 K0 3/0 03/0 : F < 5 5 + ; , QQQ < , QQ < Q < @ , Q Q < & QQ < ,* ; # ,% Q

lassioglossum quadricinctus pluimvoetbij, gravend foto: Tineke Elsas Foto: Tineke Elsas

GE helikopterview op lage hoogte zoemend steenhommel in vlucht.

Michel van Adrichem blinde bij (Eristalis tenax) was in zeer hoge aantallen aanwezig tijdens ons kamp. Bijna alle waargenomen zweefvliegen zijn in De waarnemingen komen van de groene kaarten en uit mijn Nederland heel gewone soorten. Dit geldt alleen niet voor de waarnemingenboekje. Er staat een excursie op de gele fophommel en de golvende kommazwever. De gele waarnemingenlijst die niet voorkomt op de excursielijst. fophommel is een zeer zeldzame vlieg in Nederland en deze Nummer 13d heb ik er zelf bijgevoegd. Op donderdag waren we komt alleen voor in Zuid-Limburg. Het is een soort van bij een kalkweide ten noorden van Tiessau geweest vochtige loofbossen vaak met bronnetjes en beken. Dit komt (excursienummer 12b). Vanwege het slechte weer vloog er die overeen met de plaats waar deze vlieg tijdens ons kamp is dag nauwelijks iets. Ron Brouwer was een paar dagen ervoor waargenomen. Zoals de naam al doet vermoeden lijkt deze vlieg hier geweest en was ontzettend enthousiast over de enorm veel op een hommel. De golvende kommazwever is in bloemrijke kalkweide. De laatste vrijdag was het mooi weer en Nederland een zeldzame vlieg. In Nederland komt deze vlieg ben ik nog eens naar deze kalkweide gegaan. Cheryl en ik zijn er vooral voor op heidevelden maar ook nabij loof- en twee uur geweest en inderdaad gonsde het werkelijk van de naaldbossen op voedselarme zandgrond. De golvende insecten. Hoge aantallen vliegen, vlinders (15 soorten), bijen, kommazwever is gevonden in de kruidenvegetatie langs de wespen, libellen en sprinkhanen ik kon er geen genoeg van bosrand bij de stuifduinen bij Domitz. krijgen. Wat insecten betreft was dit voor mij de toplocatie Ook de twee blaaskopvliegen zijn soorten die ook in Nederland tijdens ons kamp. Hierbij moet ik wel een kanttekening maken. voorkomen. Blaaskoppen zijn evenals de zweefvliegen Ik ben niet op de Lunerburgerheide geweest. Wellicht nog een bloembezoekers. Ze zijn in principe overal te vinden in andere keer. bloemrijke kruidenvegetaties maar (in tegenstelling tot zweefvliegen) nooit in grote aantallen. De larven hebben een Er staan voornamelijk zweefvliegen op de lijst van macabere leefwijze. Het zijn inwendige parasieten van vooral waarnemingen. We hebben geen wapenvliegen gevonden maar wel wespen en bijen. Ze leven in het lichaam van hun gastheer en een enkele roofvlieg en blaaskopvlieg. Opvallend waren de hoge vreten deze van binnenuit leeg. Als de blaaskoplarve zich aantallen van het genus Eristalis. De zweefvliegsoorten binnen verpopt sterft uiteindelijk de wesp of bij. dit genus zijn allemaal vliegen die op bijen lijken. Vooral de

Gele fophommel, Arctophila mussitans Foto: Ron Brouwer

GH Vliegen excursies Nederlandse naam Wetenschappelijke naam 1B 2A 3B 5A 6B 8B 13A 13D

Zweefvliegen Syrphidae Snorzweefvlieg Episyrphus balteatus x x x x x Bessen-bandzwever Syrphus ribesii x Kleine bandzwever Syrphus vitripennis x x Donkere fopwesp Chrysotoxum bicinctum x Stipfopwesp Chrysotoxum festivum x Terrasjes-kommazwever Eupeodes corollae x x x Golvende kommazwever Eupeodes nitens x Witte halvemaanzwever Scaeva pyrastri x x Groot langlijf Sphaerophoria scripta x x x x x Gewone Melanostoma mellinum x driehoekszweefvlieg Slanke driehoekszweefvlieg Melanostoma scalare x Donker doflijfje Chrysogaster solstitialis x Witte reus Vollucella pellucens x Gele veenzweefvlieg Sericomyia silentis x Gele fophommel Arctophila mussitans x Korte bladloper Chalcosyrphus nemorum x Menuetzweefvlieg Syritta pipiens x x x Gewone pendelvlieg Helophilus pendulus x x x Citroen-pendelvlieg Helophilus trivittatus x x x x x Gewone fluweelzwever Parhelophilus versicolor x Hommel-bijvlieg Eristalis intricaria x x x Punt-bijvlieg Eristalis nemorum x x Kegel-bijvlieg Eristalis pertinax x x x x x Blinde bij Eristalis tenax x x x x Weidvlekoog Eristalinus sepulchralis x Doodskopzweefvlieg Myathropa florea x Roofvliegen Asilus craboniformis x Blaaskopvliegen Conopidae Physocephala rufipes x Conops quadrifasciatus x Dazen Tabanidae Gewone goudoogdaas Chrysops relictus x x GI Net als veel andere insecten zijn vlinders sterk seizoens grazige locaties in Nederland. Maar rivierdijken met Bruine gebonden. De waarnemingen zijn dan ook niet meer dan daguil en Lichte daguil, vooral vliegend op knoopkruid en momentopnames en pretenderen zeker geen gebiedsdekkende distels, zijn voor ons toch best bijzonder. Op de Lüneburger inventarisatie te bieden. Heide werd daarnaast de Heidedaguil, het Roodbont Heide- uiltje en de Bruine Metaalvlinder genoteerd, alle kenmerkend -/-'.)%,%,2)+*%5& voor heidevegetaties. Tijdens vrijwelalle excursies zijn lijsten bijgehouden van dagactieve vlinders. Net als in Nederland zijn in deze periode soorten als Icarusblauwtje, Bruin zandoogje en Kleine vos bijzonder algemeen. Op sommige locaties vlogen in deze weken grote aantallen Koninginnepages. Dit was ook te verwachten doordat de meeste Elbe dijken begroeid zijn met Wilde Peen.

Leuke soorten waren Dwergblauwtje, Bruin blauwtje, Gele Luzernevlinder maar ook diverse parelmoervlinders. Genoteerd werden vooral Kleine Parelmoervlinder maar ook een enkele Akkerparelmoervlinder (Dömitz) en Keizersmantels. Bij Walmsburg vlogen zowel de groene als de oranje kleurvorm van het vrouwtje van deze soort. Bijzonder was de gefotografeerde waarneming van Bleek Blauwtje op de Berlitzer Heide (oostelijk van Lauenburg). Deze soort komt in Nederland voor op kalkgraslanden. kleine parelmoervlinder, Issoria lathonia Naast dagvlinders zijn ook veel dagactieve nachtvlinders gezien. foro Eric Stockx Lieveling, Klaverspanner en Gamma-uil kennen we ook van

0L 0L " 1 #"/4 0 0 0 L L L 3 3 / / K K 0 00 0 0 Zwartstreepgrasmot Agriphila deliella Crambidae Q Variabele grasmot Agriphila tristella Crambidae Q Q Q Q Lisdoddesnuitmot Calamotropha paludella Crambidae Q Bonte valkmot Evergestis pallidata Crambidae Q Witvlekkruidenmot Udea olivalis Crambidae Q Gestreepte goudspanner Camptogramma bilineata Geometridae Q Q Klaverspanner Chiasma clathrata Geometridae Q Q Gewone heispanner Ematurga atomaria Geometridae Q Gewone bandspanner Epirrhoe alternata Geometridae Q Zuringspanner Lythria cruentaria Geometridae Q Q Q Q Q Donker klaverblaadje Macaria alternata Geometridae Q Purperen stipspanner Scopula rubiginata Geometridae Q Bruinbandspanner Scotopteryx chenopodiata Geometridae Q Lieveling Tymandra comae Geometridae Q Q Q Q Q Kommavlinder Hesperia comma Hesperidae Q Groot dikkopje Ochlodes venatus Hesperidae Q Bruin blauwtje Aricia agestis Lycaenidae Q Boomblauwtje Celastrina argiolus Lycaenidae Q Q Q Q Dwergblauwtje Cupido minimus Lycaenidae Bruine vuurvlinder Heodes tityrus Lycaenidae Q Q Q Q Q Morgenrood Heodes virgaurea Lycaenidae Q Q Kleine vuurvlinder Lycaena phleas Lycaenidae Q Q Q Q Bleek blauwtje Lysandra corion Lycaenidae Heideblauwtje Plebejus argus Lycaenidae Q Q Q Icarusblauwtje Polyommatus icarus Lycaenidae Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Eikenpage Quercusia quercus Lycaenidae Q Roodbont heide-uiltje Anarta myrtili Noctuidae Q Grote beervlinder Arctia caja Noctuidae Q Gamma-uil Autographa gamma Noctuidae Q Q Q Q Q Streepkokerbeertje Eilema complana Noctuidae Q Bruine daguil Euclidia glyphica Noctuidae Q Q Q Donsvlinder Euproctis similis Noctuidae Q GQ 0L 0L " 1 #"/4 0 0 0 L L L 3 3 / / K K 0 00 0 0 Heidedaguil Heliothis maritima Noctuidae Q Lichte daguil Heliothis viriplaca Noctuidae Q Q Plakker Lymantria dispar Noctuidae Q Q Lacanobia thalassina W-uil Noctuidae Q Kleine vos Aglais urticae Nymphalidae Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Landkaartje Araschnia levana Nymphalidae Q Q Q Keizersmantel Argynnis paphia Nymphalidae Q Q Akkerparelmoervlinder Clossiana dia Nymphalidae Q Distelvlinder Cynthia cardui Nymphalidae Q Q Q Q Q Dagpauwoog Inachis io Nymphalidae Q Q Q Q Q Q Q Kleine parelmoervlinder Issonia lathonia Nymphalidae Q Q Q Q Q Q Gehakkelde aurelia Polygonia c-album Nymphalidae Q Q Q Atalanta Vanessa atalanta Nymphalidae Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Koninginnepage Papilio machaon Papilionidae Q Q Q Gele luzernevlinder Colias hyale Pieridae Q Citroenvlinder Gonepteryx rhamni Pieridae Q Q Q Q Q Q Q Groot koolwitje Pieris brassicae Pieridae Q Q Q Q Q Q Q Q Klein geaderd witje Pieris napi Pieridae Q Q Q Q Q Klein koolwitje Pieris rapae Pieridae Q Q Q Q Q Q Q Q Resedawitje Pontia daplidice Pieridae Q Q Streepzaadvedermot Crombrugghia distans Pterophoridae Q Strooiselmot Endotriche flammealis Pyralidae Q Bruin zandoogje Manila jurtina Satiridae Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Koevinkje Aphantopus hyperanthus Saturnidae Q Q Q Q Q Q Q Q Hooibeestje Coenonympha pamphilus Saturnidae Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Dambordje Melanarga galathea Saturnidae Q Q Bont zandoogje Pararge aegeria Saturnidae Q Q Q Q Q Kommabladroller Aethes smeathmanniana Tortricidae Q Oranje eikenbladroller Cydia amplana Tortricidae Q Gemarmerde oogbladroller Epinotia ramella Tortricidae Q Roetvlekbladroller Eucosmomorpha albersana Tortricidae Q : 8@ , W Q + & . G@ Q

HB Keizersmantel, beide kleurvormen Distelvlinder Keizersmantel

Akkerparelmoervlinder Kleine vuurvlinder Kommavlinder Foto’s: Kees Boele

HC -'(.,2)+*%5&

Vier keer werd op het parkeerterrein van de camping een nachtvlinderlamp (ML lamp, 230 W) opgesteld. Onverwacht was vooral de vangst van de …..campingeigenaar en zijn vrouw. Zij ontpopten zich als zeer geïnteresseerde vlinderaars die aan het eind van het kamp toch ruim een kwart van de soorten konden benoemen.

Nachtvlinderen in augustus betekent dat het aantal actieve soorten al begint af te nemen. Pijlstaarten bleven beperkt tot een enkel exemplaar van Groot Avondrood en als topper de Wolfsmelkpijlstaart. Grote aantallen vlinders van de Eikenprocessierups werden genoteerd. Dat we in een weidegebied met houtwallen en enkele poelen blijkt uit de soortenlijst. Grasmotjes (m.n. Agriphila tristella) en worteluilen (Agrotis sp. ) uit de weiden, het prachtige Rood Weeskind (Catocala nupta) uit de houtwallen en Egelskopboorders (Capsula sparganii) met Duikermotjes (Acentria ephemerella) uit de poelen. In totaal werden 109 soorten genoteerd.

HD 78 #"/4 0(1/ "1 48 3 ! %!- ,9:9 ,9;9 <9;9 9;9 8 9 Q F , 8 9 Q Q Q 6 8@ 9 Q Q Q Q 7 & 9 @ 9 Q Q Q . 9 9 Q 7 <@Q 9 Q Q < < @ 9 Q Q Q Q + & Q Q + Q Q + & O @ Q Q : F Q +, 9Q : Q Q Q F, 9 : Q Q Q : 9 : Q Q 7 & 9 : Q Q Q + 9@ : Q : Q <* : Q Q : : Q 5& : Q F : Q ; @ : Q : Q G& : Q Q 4, : Q ; : Q :* & : : Q Q G :@ : Q Q ; ? : Q 8 5 : Q Q : 5 : Q Q Q Q & , - : Q Q Q : - : Q

HE 78 #"/4 0(1/ "1 48 3 ! %!- ,9:9 ,9;9 <9;9 9;9 7, < : Q Q 2 <* : Q F < & : Q 2 , ; : Q 5& O@ : Q Q Q +& X : Q Q Q : & 9 : Q 4, O @ & 2 Q Q .& Q 5 Q Q Q < @ 5 Q ; 8 5 Q ; , 8 Q < (& = 8 = Q G 8 Q : 8 Q Q <( 8 Q :& 8 Q . & 8 Q < & 8 @@ Q : & 8 @ Q : 8 Q Q : 8 Q 8 Q : ( 8 Q Q 2 8Q@ Q - 9 Q . 9 Q 2* 9 @ Q + 9 & Q 2@ 9 @ Q Q ; 9 Q Q 9@ Q G & Q

HF 78 #"/4 0(1/ "1 48 3 ! %!- ,9:9 ,9;9 <9;9 9;9 7 @ @ Q ; Q 7 Q Q : , Q < , Q 8 2@ Q + 2@ Q :( 5 Q < 5@ Q Q <* - Q G , - Q Q Q Q : -@ Q + -@ Q :,* -@ Q < , -@ Q + Q 7 , Q 4 , Q @ Q 2 4 Q Q Q 7 < Q Q Q Q ;( .& Q Q Q ; ; Q Q Q Q - & O Q G9( X ( Q Q Q + ,& ! Q 7 ,& ! Q Q Q Q 7 , ** Q Q + & & < Q Q + & & < Q :* 4 Q 7 , < Q@ < Q Q

HG 78 #"/4 0(1/ "1 48 3 ! %!- ,9:9 ,9;9 <9;9 9;9 :* < @ < @ F & @ < Q Q :& ; Q O O Q Q Q 7 8 O Q 9 @ + O Q & , 9 O Q 4, 9@ O Q Q ! 9@ O Q O & , #% O Q 2 5 @ O Q 7 < O Q ; , 8@ W Q + 8@ W Q 6 W &@ W Q Q

HH 9<&%+

Ondanks fanatiek zoeken door de jongste deelnemers bleef het aantal gevonden rupsen erg beperkt. Op de camping kwamen we niet verder dan Schaapje (Acronicta leporina) en Zwarte-W-vlinder (Macaria wauaria). Tijdens de excursies kwamen door nog de bekende St. Jacobsvlinder (Thyria jacobae) bij maar ook leuke soorten als Halvemaanvlinder (Selene tetralunaria), Moeras-bosuil (Acronicta strigosa, mogelijk uit Bennin maar later gevonden) en Gehakkelde aurelia’s. In de tabel staat een ? als de rups gevonden werd op de weg of op kleding. De voedselplant is dan uiteraard onbekend.

Gevlekte groenuil gehakkelde aurelia Veelvraat Foto’s: Kees Boele

HI /% - @ 00+

2 & & ; : Y + )03 6 & - @ 5 Y + - 8 Y 0L8L : 8 Q Y 8 : ( 8 00+ < 5@ 8 :& - 0L8L G & < 38 . , ; @Q Q Y + ;A & O @, A 8 5 , 8 & @ 0L8L : < @( @ 0L8 :8& ; , E *L0,

HP # # 0 0 L / K K 0L0 8*, Q + Q + & Q + , Q Q Q + Q Q Q Q Q Q + * Q Q +, Q :& QQ : , Q Q Q 7* Q 7 , Q 5, QQQ < , Q ; Q ; Q Q 6 , Q 6 * Q F Q Q F , Q Q G Q G& Q , 5 & Q * , * 8 Q , 9 Q , 5 @ Q , 9 @Q& Q

Zwarte heidelibel Bruine winterjuffer

Bandheidelibel Tangpantserjuffer

IB Foto’s Kees en Stella Boele Wim Zolf

Rode Wouw Foto: Eric Stockx

Ooievaars Foto: Ruud Luttmer

Kolom 1 : biotoop Uiterwaarden en Elbe, Kolom 2 : biotoop Cultuurland o.a. weiden,akkers en bossages achter de dijken van de Elbe, Kolom 3 : overige bezochte gebieden zoals duinen en heide

Kraanvogels Foto: Eric Stockx

IC $ % , $ % , $ % , Q Q Q Q & Q Q Q , Q Q Q * & Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q & Q Q Q Q ,, Q * Q Q , Q Q Q Q Q Q & Q & & Q Q Q Q Q Q Q Q , Q Q Q Q Q Q Q * Q Q Q & Q Q Q Q , & Q Q Q Q Q Q Q Q * Q * Q Q Q Q Q Q Q Q Q * Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q * Q Q & Q Q * Q Q Q Q &* Q Q & Q Q * Q Q Q Q Q Q * Q Q Q Q Q Q * Q Q Q Q Q Q Q & Q Q Q Q Q Q & Q Q Q Q Q & Q QY Q Q & Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q & Q Q * Q Q & Q Q Q Q & Q Q Q Q Q Q * , Q Q

kom mee en luister duudeljó klinkt hoog zijn zang laag zing ik het mee.

IE = Met uitzondering van reeën en sporadisch een eekhoorn was het aantal zoogdiersoorten opvallend klein. Typische Elbesoorten als otter en bever zijn echter wel gezien. De otter werd gezien in de Schilde beek bij Bennin. Rond Preten lukte het niet om sporen, laat staan het dier, te vinden ondanks de informatie van de boswachter. Hij had echter ook informatie over bevers. Op drie locaties ten noorden en ten zuiden van het kampterrein zouden burchten met meerdere dieren moeten zitten. Sporen werden al snel gevonden. Op een avondexcursie werd mogelijk een jong dier zwemmend waargenomen. Lastig is dat in dit gebied (maar dan vooral binnendijks) ook beverratten zitten. Door hun voorkeur voor een buitendijks biotoop hebben de bevers in dit gebied veel last van de fluctuerende waterstand. Doordat in 2010 ook in juni extreem hoog water was geweest waren diverse burchten weggespoeld.

9# % Beversporen 2 9)39)0L8

+& .

. &

4 +B;

IF /% !>? Met adder, hazelworm, levendbarende hagedis en mogelijk ook een ringslang (wel genoemd maar niet teruggevonden in de Wat betreft amfibiën kwamen we er, ondanks het seizoen, excursieverslagen) zijn alle, te verwachten, soorten van dit beter vanaf. Vele tientallen boomkikkers, zuidelijk van gebied wel gezien. Alleen de levendbarende hagedis werd met Neuhaus, waren zeker spectaculair. Maar de camping meerdere exemplaren waargenomen (Bretziner Heide). knoflookpad en enkele kamsalamanders werden toch als mooiere waarneming genoteerd. De eerste kwam uit een put op het camping terrein. Volgens de eigenaar, en de vlak ernaast wonende boswachter, een algemene soort die vooral in het voorjaar met zijn gefluit zeker opvalt. Kamsalamanders werden uit de campingvijver gevist maar ook gevonden onder een boomstam bij Preten. + 9)39 2 9)/+ : 9 + 9)8)/+ < /+ 7 7 +) 8 9# % 2* 00+ 5& 0L8 kamsalamander,(Triturus cristatus)

IG > 0& ! . O 5 7 + A + - &8 .+ F G 3 @ 7 ; + . 5 .+ O ; Q 7 -@ O 5 # A . 00