WIOLONCZELA W EPOCE BAROKU, CZ. II1 Literatura Wiolonczelowa W XVII Wieku

Jakub Kościukiewicz Akademia Muzyczna im. Grażyny i Kiejstuta Bacewiczów w Łodzi

WIOLONCZELA W EPOCE BAROKU, CZ. II1 Literatura wiolonczelowa w XVII wieku

Pierwsi twórcy literatury wiolonczelowej i ich kompozycje. Bolonia, Modena, Parma

Za pierwsze znane utwory napisane specjalnie na wiolonczelę uważa się powszechnie dwanaście ricercarów Giovanniego Battisty Degli Antoniego, wydanych w 1687 roku w Bolonii. Zadedykowane zostały wspomnianemu w poprzednim artykule Franciszkowi II d’Este. Kompozytor zastosował tu po raz pierwszy nazwę „violoncello”.2

Giovanni Battista Degli Antoni (1636-1696) był organistą i kompozytorem, który całe życie mieszkał, pracował i tworzył w Bolonii. Od 1654 roku był muzykiem kapeli San Petronio. Jednak po objęciu stanowiska kapelmistrza przez Maurizzio Cazattiego i na skutek licznych konfliktów w zespole, Degli3 Antoni opuścił orkiestrę. W 1684 roku został członkiem stowarzyszenia Accademia Filarmonica , piastował też stanowisko organisty w bazylice San Giacomo Maggiore. Jest autorem muzyki– Ricercate instrumentalnej, sopra il violoncello gdzie również o clavicembalo pojawia się nazwa violoncello. Są to m.in.:

– Balletti e correnti, gigue e sarabande per Violino (1687) e Gravicembalo op. 1, o Violoncello

– Balletti per due Violine e Gravicembalo o Violoncello op. 3 (1687),

– Ricercate a violino, e violoncello o clavicembalo op. 4,

– Balletti a violino, e violoncello o clavicembalo op. 5 (1690),

op. 6 (1690).

12 ricercarów op. 1 Degli Antoniego uznaje się dziś za zbiór jednogłosowych utworów przeznaczonych na wiolonczelę solo. Wykonywane w tej wersji sprawiają wrażenie pełnowar- tościowych i skończonych kompozycji. Zawarta na stronie tytułowej inskrypcja „sopra violoncello o cimbalo” nie wydaje się już tak jednoznaczna, jak choćby w przypadku o kilka dekad późniejszych sześciu suit na wiolonczelę solo Jana Sebastiana Bacha. Ponieważ jednak partia wiolonczeli w owych ricercarach zaopatrzona jest w bardzo oszczędne cyfrowanie – co jest dość charakterystyczne dla muzyki włoskiej tego okresu – nasuwa się pytanie, czy ricercary te rzeczywiście są autono- miczną kompozycją przeznaczoną na wiolonczelę solo? Być może kompozytor przewidywał także wykonywanie ich na klawesynie solo albo na obu instrumentach (wiolonczeli i klawesynie) równocześnie? Można też teoretycznie założyć, że ocyfrowana partia wiolonczeli to w Początkiistocie wiolonczeli1 jako instrumentu solowego – instrumenty, praktyka i wybrane przykłady z literatury Jest to kolejny, drugi artykuł z tego cyklu, powstały na podstawie pracy doktorskiej autora (AkademiaLiteratura wiolonczelowaMuzyczna im. schyłkuBacewiczów XVII i początkuw Łodzi, XVIIIŁódź wieku2017). Tekst ten, będący próbą usystematyzowania tej literatury z2 uwzględnieniem krótkiej charakterystykiDegli Antoni Giovanni jej twórców, Battista , nawiązujeThe New do Grove treści Dictionary rozdziału of Music II pracy and Musicians, . A Cellist’s Companion Neal W. La Monaco,Ricercate hasło: per [sopra] il violoncello o clavicembalow: op. 1 Giovanniego Battisty Degli Antoniego, vol. 7, 2001, s. 134-135; Henk DomenicoLambooij, Gabrelli Michael – Feves, La Nascita del Violoncello , Utrecht 2007, s. 141; Alessandro Bares, przedmowa do Musedita3 2008; Bruno Cocset, , agOgique 2011. Accademia Filarmonica, założona w 1666 roku, powstała z wcześniejszej Accademii dei Filaschisi. Było to pres- tiżowe stowarzyszenie skupiające muzyków, w XVIII wieku9 przekształciło się w uczelnię.

basso continuo (pozostałość po domniemanej wielogłosowej kompozycji?) przeznaczone do realizacji na wiolonczeli i (lub) klawesynie. Analiza treści, formy i charakteru omawianych ricercarów raczej odrzucałaby taką tezę, jednakże przytoczony poniżej fakt mógłby z kolei przemawiać za jej przyjęciem.

W Bibliotece Estense w Modenie znajduje się mianowicie rękopis 12 ricercarów na skrzypce solo autorstwa Giovanniego Battisty Degli Antoniego. Kompozycje te, podobnie jak to było w przypadku wcześniejszych ricercarów wiolonczelowych, mogą także funkcjonować jako utwory przeznaczone na instrument solowy – w tym wypadku na skrzypce solo. Co jednak może zaskakiwać – idealnie przystają one do 12 ricercarów op. 1 na wiolonczelę lub klawesyn Degli Antoniego, jak gdyby były dopełnieniem wcześniejszych utworów o dodatkową partię skrzypiec. W późniejszej wersji op. 5 (na skrzypce i wiolonczelę albo klawesyn) owe ricercary zyskują jakby postać duetów.

Nie wiemy, czy taki był pierwotny zamysł kompozytora, czy też głos skrzypcowy został dopisany później, przez niego samego lub też przez kogoś innego. Być może ricercary skrzypcowe op. 5 z roku 1690 są brakującym ogniwem niezachowanej, pełnej partytury tego samego wielogłoso- wego utworu.

Można zaryzykować wysunięcie hipotezy zakładającej, że ricercary Degli Antoniego mogły powstać od początku jako duety, a jedynie głos skrzypcowy wówczas zaginął i został później odtworzony. W takim wypadku głos wiolonczeli byłby jednak w pierwotnej wersji tylko częścią basso continuo, a nie samodzielną partią. Nie ma natomiast żadnej wzmianki o tym na stronie tytułowej, chyba że partia basowa miałaby być wykonywana przez tylko jeden instrument, wiolonczelę lub klawesyn zamiennie. Nie można też wykluczyć, że chodziło jednak o wspólną realizację tej partii przez oba instrumenty. Ricercary Degli Antoniego traktowane są obecnie jako utwory dedykowane na wiolonczelę solo, choć w kręgach wykonawstwa historycznie poinformowanego pamięta się także o istnieniu rzadko już dziś branego pod uwagę głosu skrzypcowego.

Jeszcze bardziej „tajemniczymi” utworami o niewyjaśnionym przeznaczeniu, jeśli chodzi o możliwą obsadę wykonawczą, są wydane w roku 1691 sonaty wiolonczelowe działającego 4 w Parmie i Modenie Domenica Gallego. Domenico Galli (1649-1697) był kompozytorem, wiolonczelistą, lutnikiem, rzeźbiarzem i malarzem. Zachowało się bardzo mało informacji Trattenimento musicale na temat jego życia i działalności. Wiadomo, że pracował na dworze księcia Francesca II d’Este sopra il violoncello a’ solo w Modenie. Zachował się tylko jeden zbiór utworów tego kompozytora – wydane w Parmie. Galli zapewne inspirował się dokonaniami swoich kolegów wiolonczelistów, z których muzyką stykał się na dworze d’Este. Byli to: Giuseppe

Colombi, Giovanni Battista Vitali, Giovanni Battista Degli Antoni i Domenico Gabrielli – z tym ostatnim mógł znać się osobiście. Budował również instrumenty (skrzypce i wiolonczele) dla muzyków kapeli książęcej w Modenie i Parmie. W zbiorach rodziny d’Este (Biblioteka Estense) zachowały się egzemplarze niezwykle Galli bogato Domenico zdobionychThe skrzypiec New Grove oraz Dictionary wiolonczeli of Music jego and autorstwa. Musicians, 4 A Cellist’s Companion TrattenimentoNona Pyron, Angelamusicale Lepore, sopra il hasło: violoncello a’ solo Domenica, w: Gallego vol. 9, 2001, s. 448-449; Henk Lambooij, Michael Feves, , s. 199; Gioele Gusberti, przedmowa do , Musedita 2005.

Po dokładnej analizie wszystkich dwunastu sonat Domenica Gallego można wskazać na dominujące w nich dwa rodzaje faktury. Pierwszy rodzaj nosi znamiona samodzielnych, bogato diminuowanych partii solowych o cechach wirtuozowskich. Drugi rodzaj nawiązuje natomiast do idiomu basso continuo, gdzie wiolonczela pełni jakby funkcję zarówno podstawy rytmicznej i harmonicznej, jak i jednego z głosów polifonii. Owo nawiązywanie partii wiolonczelowych do basso continuo w sonatach Gallego nie jest jednak tak oczywiste, jak by się to mogło wydawać, bowiem stosunkowo wysoki rejestr oraz często quasi-wirtuozowski charakter tych partii jakby wykluczały (przynajmniej częściowo) ich „generałbasową” proweniencję. Ponadto nie ma tam podanego cyfrowania, a inskrypcja na stronie tytułowej „sopra il violoncello” mówi jednoznacznie o przeznaczeniu tych utworów na wiolonczelę, a nie – jak u Degli Antoniego – na wiolonczelę lub klawesyn. Wydaje się, że partie wiolonczelowe sonat Gallego mogłyby z powodzeniem stanowić najniższe głosy wielogłosowych konstrukcji polifonicznych, jednak nie ma żadnych informacji o tym, że domniemane pozostałe głosy takich utworów kiedykolwiek istniały. 5 Domenico Gabrielli był prawdopodobnie najwybitniejszym przedstawicielem bolońskiej szkoły wiolonczelowej. Urodził się w Bolonii w roku 1651 lub 1659 i tam też zmarł w roku 1690. Mimo stosunkowo krótkiego życia wiele osiągnął. Przypuszczalnie w latach 70. XVII wieku wyjechał do Wenecji, aby studiować tam kompozycję u Giovanniego Legrenziego. Po powrocie do Bolonii doskonalił grę na wiolonczeli u Petronia Franceschiniego, pierwszego wiolonczelisty bazyliki

San Petronio. Franceschini zmarł w roku 1680, w wieku zaledwie 29 lat, a Gabrielli przejął wtedy jego funkcję w kapeli San Petronio. Przyjęty cztery lata wcześniej w poczet członków Accademia

Filarmonica, został jej prezydentem w roku 1683. Napisał dwanaście oper, które wystawiane były za jego życia w Bolonii, Modenie, a także w Wenecji i Turynie. Jest również autorem czterech oratoriów, wielu kantat oraz innych dzieł wokalnych i instrumentalnych. Jako jeden z pierwszych twórców zaczął używać wiolonczeli jako instrumentu obligato, znajdując także w swoich utworach podobne zastosowanie dla trąbki. Trąbka, jako instrument koncertujący, była szczególnie lubiana w Bolonii, używali jej w tym charakterze również inni kompozytorzy, w tym także wiolonczeliści: Giovanni Battista Vitali, Petronio Franceschini i Giuseppe Jacchini, choć do rozwoju samego stylu koncertującego i formy koncertu przyczynił się najbardziej inny bolończyk, Giuseppe Torelli (również związany z kapelą San Petronio jako skrzypek i violista).

Z tego samego roku co ricercary Degli Antoniego (1687) pochodzą dwie sonaty wiolonczelowe A-dur i G-dur Domenica Gabriellego. Są to pierwsze znane sonaty napisane specjalnie na wiolonczelę i basso continuo. Sonata G-dur istnieje w dwóch wersjach: na instrument strojony albo kwintami C-G-d-a, albo z wykorzystaniem tzw. stroju bolońskiego C-G-d-g. Obie wersje tego utworu różnią się nieco między sobą tekstowo. Oprócz stosowania charakterystycznych dla stroju bolońskiego akordów, niemożliwych do wykonania na instrumencie strojonym kwintami i w związku z tym zastąpionych innym materiałem, również sama warstwa czystoGabrielli muzyczna Domenico jest Thew obu New wersjach Grove Dictionary nieco inna. of Music and Musicians5 A Cellist’s Companion John G. Suess, Marc Vanscheeuwijck,Gabrielli Domenico hasło:, Encyklopedia muzyczna, w:PWM , dz. cyt., vol. 9, 2001, s. 397-398; Henk Lambooij,Sämtliche Michael Werke Feves, für Violoncello , dz. cyt., s. 197; A. Szweykowska, hasło: Domenico Gabrielli – La Nascita del Violoncello, Kraków 1987, tom EFG, s. 199-200; Bettina Hoffman, przedmowa i komentarz krytyczny do Domenica Gabriellego, Hortus Musicus 2001; Bruno Cocset, , agOgique 2011.

11 Obie sonaty Gabriellego zawierają wiele elementów typowych dla muzyki baroku.

Zbudowane są z czterech części uszeregowanych wg zasady naprzemienności: wolna-szybka- wolna-szybka. W pierwszych częściach obu sonat występują elementy improwizacji, co nasuwa bel canto skojarzenia z formą toccaty czy ricercaru. Części trzecie zawierają wiele sekwencji pochodów Sonaty A-dur dominant septymowych charakterystycznych dla włoskiej kantyleny i stylu . Występują Sonaty A-dur tu również elementy polifonii (druga i czwarta część ), homofonii (drugie części Sonaty G-dur w obu sonatach), wirtuozerii (druga część ) oraz cechy taneczne (szybkie części w obu wersjach są w istocie tańcami allemande i gigue).

Domenico Gabrielli jest również autorem siedmiu ricercarów na wiolonczelę solo z roku 1688. Ricercary te są bardzo zróżnicowane pod względem formy, charakteru i stosowanych bel canto technik kompozytorskich. Podobnie jak w sonatach, zastosowane są tu zarówno elementy improwizacji, imitacji, stylu koncertującego, , jak i tańca. Niektóre z tych utworów pisane Canon na 2 wiolonczele były również na wiolonczelę strojoną w stroju bolońskim (nr VI i VII). Wśród zachowanych kompozycji wiolonczelowych Gabriellego znajduje się również pochodzący prawdopodobnie z roku 1689. Manuskrypty jego ricercarów oraz obu sonat znajdują się w Bibliotece Estense w Modenie. Nie wiadomo nic o wydaniu wiolonczelowych utworów Gabriellego w okresie baroku. Współcześnie istnieje kilka wydań kolekcji jego kompozycji, opatrzonych komentarzami krytycznymi, m.in.: Hortus Musicus, Schott oraz Musedita. Sonacie D-dur Domenico Gabrielli również w swoich innych dziełach używał wiolonczeli jako instrumentu Carlo il Grande koncertującego. Tak jest w na trąbkę, smyczki, basso continuo oraz w wielu dziełach Il Clearco in Negroponte Flavio cuniberto Il Gige in Lidia Il Gordiano, wokalno-instrumentalnych. W swoich licznych operach, takich jak m.in.: (1688), Le generose gare tra Cesare e Pompeo Il Maurizio Il Rodoaldo Silvio (1685), (1688), (1683), Re d’Albani (1686), (1687), (1687), San Sigismundo (1689) zawarł Gabrielli około pięćdziesięciu arii na głos, wiolonczelę obligato i basso continuo. Również oratorium z 1687 roku zawiera dwie takie arie. Można przy- puszczać, że Gabrielli sam wykonywał partie wiolonczeli w swoich utworach.

Domenico Gabrielli jeszcze za życia zyskał przydomek „Mingain dal viulunzeel”, co w dia- lekcie bolońskim oznacza zdrobnioną wersje imienia Domenico zestawioną z jego profesją. Można to w wolnym przekładzie przetłumaczyć jako „Dominik Wiolonczelista”. Przydomek Gabriellego stał się inspiracją do nazwania wydawanej współcześnie przez włoskie wydawnictwo Musedita serii „Minghén dal Viulunzèl”, powięconej dziełom wczesnej włoskiej muzyki wiolonczelowej. 6 Kolejny bolończyk, Giuseppe Maria Jacchini (1667-1727), już jako młody chłopiec śpiewał w chórze bazyliki San Petronio. Od roku 1680 (a więc jako trzynastolatek) bywał zatrudniany podczas większych Jacchini uroczystości Giuseppe Maria jako Thedodatkowy New Grove wiolonczelista Dictionary of Music kapeli, and figurującMusicians, 6 A Cellist’s Companion Anne Schnoebelen, hasło: Jacchini Giuseppe , Mariaw: , Encyklopedia muzyczna PWM dz. cyt., vol. 12, 2001, s. 717-718; Henk Lambooij, Michael Feves, Sonate a , Violinodz. cyt., e s.Violoncello 273-274; eAlina a Violoncello Żórawska-Witkowska, Solo per Camera hasło: , KrakówDomenico 1987, tomGabreilli HIJ, –s. La 383; Nascita Marc del Vanscheeuwijck, Violoncello przedmowa i komentarz krytyczny do Giuseppe Marii Jacchiniego, Arnaldo Forni Editore, 2001; Bruno Cocset, , agOgique 2011. 12 w dokumentach jako Gioseffa del Violonzino. Uczył się kompozycji u Giaccoma Antonia Pertiego oraz doskonalił grę na wiolonczeli u Domenica Gabriellego. Był więc w tym zakresie kontynuatorem tradycji Franceschiniego i Gabriellego. Jako stały członek kapeli San Petronio od 1689 roku utrzymał tę posadę aż do śmierci (z przerwą w latach 1696-1701, gdy działalność orkiestry została zawieszona z powodu kłopotów finansowych).

Jacchini jest autorem co najmniej czterech sonat na wiolonczelę i basso continuo. Kompo- zycje te powstały najprawdopodobniej w latach 1690-1697 i oznaczone są numerami VII-X.

Dwie pierwsze zawarte są we wspólnym zbiorze z sonatami na skrzypce i wiolonczelę wydanym w Bolonii w roku 1692 jako opus pierwsze. Pozostałe dwie znalazły się wraz z koncertami na skrzypce i wiolonczelę w opusie trzecim, wydanym w Modenie w roku 1697.

Sonaty wiolonczelowe Jacchiniego są krótkimi formami o zróżnicowanej fakturze, zawie- rającymi dużo pięknej, typowo włoskiej kantyleny oraz elementy taneczne (menuet, corrente). Mimo skromnych rozmiarów i stosunkowo prostej budowy stwarzają one jednak dla wykonawcy szerokie pole do popisu, szczególnie w zakresie zdobnictwa, wirtuozerii oraz improwizacji.

Wszystkie cztery zostały zebrane, opatrzone komentarzem krytycznym i wydane przez wydawnictwo Musedita w roku 2008. Jacchini skomponował również utwory przeznaczone na większe obsady wykonawcze, gdzie wiolonczela pełni funkcję instrumentu koncertującego. Jego opus 2 obejmuje np. sonaty triowe z wiolonczelą obligato. Spośród dziesięciu koncertów z opusu 4 (z roku 1701) aż sześć zawiera koncertującą partię wiolonczeli.

Zachował się też bardzo ciekawy utwór Antonia Marii Bononciniego, młodszego z dwóch Laudate Pueri słynnych synów Giovanniego Marii Bononciniego, o których będzie mowa w dalszej części artykułu. Jest to mianowicie na sopran, wiolonczelę obligato i basso continuo – kompozycja napisana w 1693 roku dla kapeli San Petronio w Bolonii. Koncertująca partia wiolonczeli – wziąwszy pod uwagę czas, w którym została napisana – jest tam niezwykle wirtuozowska i zaawansowana technicznie. Brent Wissick, zasłużony i ceniony amerykański7 znawca problematyki wiolonczeli w epoce baroku, poświęcił temu zagadnieniu cały artykuł . Wysunął w nim m.in. tezę zakładającą, iż młody wirtuoz Antonio, który potrafił tak jak jego starszy, bardziej znany brat Giovanni, grać na „każdym instrumencie smyczkowym”, partię ową8 wykonywał prawdopodobnie na violi da spalla – małej wiolonczeli zawieszonej na ramieniu . Teza ta staje się tym bardziej wiarygodna, że ojciec obu braci, Giovanni Maria (po którym obaj otrzymali swoje imiona) również potrafił grać na takim instrumencie. Niestety nie zachowały się żadne inne kompozycje kogokolwiek z rodziny Bononcinich.

The Cello Music of Antonio Bononcini: Violone, Violoncello da Spalla and the Cello Schools 7of Bologna and Rome Brent Wissick, , „Journal of Seventeenth-Century Music”, vol. 12, nr 1, University of Illinois 2006, źródło: 8http://sscm-jscm.org/v12/no1/wissick.html#_edn1 [dostęp 3.01.2016]. Por. omówienie violi da spalla w poprzednim artykule z tego cyklu, w: „Notes Muzyczny” nr 9, Akademia Muzyczna w Łodzi, Łódź 2018.

13 Suonate da camera a tre, due violini e violoncello con alcune aggiunte a violoncello solo 9 W roku 1697 został wydany w Bolonii zbiór bresciańskiego kompozytora Luigiego Tagliettiego (1668-1715). Zawiera on osiem capricciów na wiolonczelę i basso continuo, które zostały wydane w 2008 roku przez Musedita w ramach serii „Minghén dal Viulunzèl”. 10 Angelo Maria Fiorè (1660-1723), urodzony w Turynie wiolonczelista i kompozytor, początkowo związany był w tym mieście z dworem księcia Savoy – Vittorio Amedeo II. W latach 1688-1695 działał w kapeli dworskiej księcia Ranuccia II Farnese w Parmie. Ponadto w latach 1689-1692 grał w tamtejszej kapeli kościoła Madonna della Steccata. W roku 1697 otrzymał członkostwo Academia Filarmonica w Bolonii, od tego też roku aż do śmierci był pierwszym wiolonczelistą kapeli dworskiej swych pierwszych patronów, książąt Savoy w swoim rodzinnym Trattenimenti da camera a due strumenti, mieście. W latach 1704-1705 przebywał w Paryżu. Uważany jest za założyciela piemonckiej violino e violone e violoncello e cimbalo szkoły wiolonczelowej. Z roku 1698 pochodzą jego op. 1 składające się z dziesięciu sonat na skrzypce oraz czterech na wiolonczelę, wszystkie z towarzyszeniem basso continuo. Znajdują się tam również dwa krótkie kanony przeznaczone na dwie wiolonczele. W tytule tego zbioru zawarte są pewne skojarzenia odnośnie używanego wówczas nazewnictwa instrumentów smyczkowych. Zgodnie z tą sugestią violone można uznać za większą wiolonczelę służącą do grania basu, zaś violoncello Versuch einer Anweisung die Flöte za mniejszy instrument wykorzystywany do gry solowej. Powyższe znajduje także potwier- traversiere zu spielen dzenie w traktacie Johanna Joachima Quantza z 1752 roku pt. . W rozdziale IV tego traktatu, dedykowanym wiolonczelistom, pisze on: Ci, którzy nie tylko akompaniują na wiolonczeli, ale również grają na niej solo powinni posiadać dwa specjalne instrumenty, jeden do grania solo, a drugi do grania ripieno w większych zespołach. Ten ostatni powinien być większy i zaopatrzony w grubsze struny niż poprzedni.

Jeśli bowiem mały instrument z cienkimi strunami będzie używany w obu typach partii, akompaniament w większych zespołach nie będzie efektywny. Ponadto smyczek używany

w partiach ripieno powinien być mocniejszy i zaopatrzony w ciemne11 włosie. Dzięki temu struny poruszane są znacznie ostrzej niż w przypadku włosia jasnego .

Traktat Quantza był co prawda napisany ponad pół wieku później, już u schyłku baroku, ale odnosi się do minionej epoki.

W bibliotece w Mediolanie znajdują się inne utwory A. M. Fiorègo – dwie sinfonie na wiolon- czelę i basso continuo w tonacjach C-dur i G-dur oraz dwie sonaty G-dur również z towarzyszeniem generałbasu. Biblioteka Estense w Modenie ma zaś w posiadaniu dwie kolejne sinfonie na wiolonczelę i basso continuo, w tonacjach d-moll i B-dur. Wszystkie te utwory zostały wydane w dwóch zbiorach w 2005 i 2011 roku przez oficynę Musedita w ramach serii 9 „Minghén dal Viulunzèl”. Taglietti Giulio The New Grove Dictionary of Music and Musicians, A Cellist’s Companion Robin Bowman, PeterFiorè Allsop, Angelo hasło: Maria The New Grove, w: Dictionary of Music and Musicians dz.10 cyt., vol. 24, 2001, s. 926-927; Henk Lambooij, A Cellist’s Michael Companion Feves, , dz. cyt., s. 552. DueSven Sinfonie Hansell, a hasło: Violoncello Solo con il basso, w: continuo , dz. cyt., vol. 8, 2001, s. 882-883; Henk Lambooij, Michael Feves,2 Sonate e 3 Sinfonie per, dz.Violoncello cyt., s. 182; e basso Sergio continuo Bonfanti, przedmowa do Versuch einer Anweisung die Flöte, Carish-Milano traversiere zu spielen 1974; Alessandro Bares, przedmowa do: Angelo11 Maria Fiorè, Andrea Stefano Fiorè, , Musedita 2005. Johann Joachim Quantz, , Berlin 1752, cyt. za: „Canor” 2 (1994). 14 12 Andrea Stefano Fiorè (1686-1732), urodzony w Mediolanie syn Angela Marii, uważany był za tzw. cudowne dziecko. Jako jedenastolatek został wraz ze swym ojcem zaliczony w poczet członków Accademia Filarmonica. Dwa lata później (w 1699 roku) wydano jego cykl sinfonii przeznaczonych na dwoje skrzypiec, wiolonczelę i basso continuo. Był on już wtedy (podobnie jak jego ojciec) muzykiem turyńskiej kapeli dworskiej księcia Vittorio Amedeo II. W latach 1703-1707 studiował w Rzymie (wyjechał tam ze swoim kolegą G. B. Somisem). Po powrocie Sinfonia C-dur pracował w Turynie jako muzyk kapeli dworskiej i śpiewak w tamtejszej katedrze. Znajdująca się w Bibliotece w Mediolanie z 1701 roku podpisana jest jedynie samym Sonat i Sinfonii nazwiskiem kompozytora. Według komentarza krytycznego do wydanych w 2005 roku przez oficynę Musedita Angela Marii oraz Andrei Stefana Fiorè utwór ten przypisuje się właśnie Fiorèmu młodszemu.

Inną grupą wczesnych kompozycji przeznaczonych13 na wiolonczelę są te, w których ich autorzy użyli określenia violone. Giovanniego Battistę Vitalego można uznać za protoplastę i seniora całej dynastii wiolonczelistów bolońskich XVII wieku. Urodził się w Bolonii w 1632 roku, był rówieśnikiem oraz imien- nikiem słynnego później we Francji florentczyka Giovanniego Battisty Lully’ego. Vitali był członkiem Accademia dei Filaschi, która została przemianowana w roku 1666 na Academia Filarmonica (Vitali był jednym z założycieli nowego stowarzyszenia). Uczył się u Maurizzia Cazattiego. Od roku 1658 Vitali maestro di cappella został muzykiem kapeli San Petronio. Można uznać go za wiolonczelistę, choć instrument, na którym 14 grał, nazywano violone, violoncino lub violone da brazzo . W roku 1673 został vicemaestri di cappella w kościele San Rosario w Bolonii, jednak rok później przeniósł się do Modeny na dwór Francesca II d’Este, gdzie został jednym z dwóch . Pełnił tę funkcję aż do śmierci w 1692 roku. Artifici musicali Giovanni Battista Vitali jest autorem czternastu opusów kameralnej muzyki instrumentalnej, sześciu oratoriów i ponad dziesięciu kantat, a także ważnego dzieła z 1689 roku. To ostatnie jest zbiorem sześćdziesięciu kompozycji prezentujących w usystematyzowany sposób zasady kontra- Musikalisches Opfer i Kunst der Fuge punktu. Kilkadziesiąt lat później kontynuował tę tradycję Johann Sebastian Bach, komponując Partite sopra diverse Sonate per il. Violone

Vitalego to zbiór niepublikowanych dziesięciu kompozycji zapisanych w kluczu basowym. Utwory te zachowały się w niedatowanym manuskrypcie, przecho- wywanym w Bibliotece Estense w Modenie pod numerem katalogowym Ms 244. Powstały najprawdopodobniej także w Modenie między rokiem 1674 a rokiem 1692. Dietrich Staehelin w przedmowie do wydania z 2000 roku datuje te kompozycje na rok 1680 sugerując tym samym, że są to jedne z naj- wcześniejszych utworówFiorè Angelonapisanych Maria naThe wiolonczelę, New Grove Dictionary występującą of Music jeszcze and Musicians wtedy pod nazwą violone. 12 A Cellist’s Companion Sven Hansell, hasło: 2 Sonate e 3 Sinfonie, w: per Violoncello e basso continuo , dz. cyt., vol. 8, 2001, s. 883; Henk Lambooij, Michael Feves,Vitali Giovanni Battista , dz.The cyt., New s. 182; Grove Alessandro Dictionary Bares, of Music przedmowa and Musicians do: Angelo Maria 13Fiorè, Andrea Stefano Fiorè, A Cellist’s Companion, dz. cyt. Vitali John Giovanni G. Suess, Battista hasło: Encyklopedia muzyczna, w: PWM , dz. cyt., vol. 26, 2001, s. 797-798;Partite sopra Henk diverseLambooij, Sonate Michael per Feves,il Violone , dz. cyt., s. 581; Piotr Wilk, hasło: Domenico, Gabrelli w: – La Nascita del Violoncello, tom T-V, Kraków 2009, s. 289; Dietrich Staehelin, przedmowa do Giovanniego Battisty Vitalego, Doblinger 2000; Bruno14 Cocset, , agOgique 2011.Partite sopra diverse sonate Na podstawie dokumentów z archiwów bazyliki San Petronio w Bolonii, biblioteki Estense w Modenie oraz kart tytułowych jego kompozycji – pisze o tym D. Staehelin w przedmowie do wydania (2000).

Vitali jest też autorem niewydanego zbioru podobnych kompozycji przeznaczonych na skrzypce solo. Mogą one z powodzeniem1 być wykonywane również na wiolonczeli (np. cztero- strunowej piccolo o stroju G-d-a-e , bądź też po przetransponowaniu partii o kwintę plus oktawę [duodecymę] niżej). Podobnie jak utwory pisane na violę da gamba, także te dedy- Partite sopra diverse Sonate per il Violone kowane wiolonczeli mogły być wykonywane na różnych odmianach instrumentów z tej samej rodziny. Z kolei można było per analogiam realizować na skrzypcach. Utwór ten, poprzedzony przedmową i krytycznym komentarzem Dietricha Staehelina, został wydany przez wydawnictwo Doblingera (Wiedeń/Monachium) w 2000 roku w ramach serii „Diletto Musicale”. Pracując nad utworami Vitalego, autor niniejszego artykułu posiłkował się tym właśnie urtekstowym wydaniem, będącym wierną repliką manuskryptu (nie zawierającąPartite śladów sopra ingerencji diverse Sonate edytora).

W– Toccata skład wchodzą następujące utwory (części): – Ruggiero per la lettera B

– Bergamasca per la lettera B

– Ciaccona per la lettera B

– Capritio sopra otto figure

– Capritio sopra li cinque tempi

– Passa Galli per la lettera E

– Caprittio

– Passo, e mezzo per la lettera D

– Passo, e mezzo per b quadro sopra la lettera B

Utwory zawierające w nazwie inskrypcję „per lettera B” są w tonacji C-dur (skala jońska). Z kolei określenie „per lettera E” oznacza „w tonacji d-moll” (skala eolska), zaś „per lettera D” Alfabeto della chitarra spagnola wskazuje na tonację a-moll (i również skalę eolską). Taki system oznaczania tonacji wywodzi się z XVII-wiecznych hiszpańskich i włoskich tabulatur gitarowych ( ) wskazującychPartite sopra na diverseklucz lub Sonate pierwszy per il akord Violone w utworze jako na wyznacznik danej tonacji.

to zbiór diminucji opartych na prostych i znanych w XVII wieku motywach muzycznych. Jest to bardzo ciekawe źródło wiedzy na temat powstawania najwcześniejszej literatury wiolonczelowej, gdyż pokazuje nam, w jaki sposób kompozytorzy z kręgu bolońskiego przekuwali własne improwizacje na swoje pierwsze utrwalone w zapisie utwory muzyczne. Zachowane diminucje Vitalego są bardzo wartościowe również ze względów pedagogicznych. Pokazują mianowicie i uczą, w jaki sposób można opracowywać dany motyw oraz improwizować na jego podstawie. Istotnym poszerzeniem

16 barokowego repertuaru wiolonczelisty mogą być podobne kompozycje przeznaczone na skrzypce, które z powodzeniem można wykonywać także na instrumencie smyczkowym basowym. Praktyka taka była w okresie baroku powszechnie znana i stosowana. 15 Tomaso Antonio Vitali (1663-1745) był najstarszym synem Giovanniego Battisty. Podobnie jak ojciec został kompozytorem, ponadto grał na skrzypcach. Urodził się w Bolonii, ale w 1674 roku wraz z ojcem udał się do Modeny. Jako nastolatek zaczął grać w orkiestrze książęcej, której po latach został kierownikiem. Do roku 1742 był czynnym muzykiem. Pozostawił po sobie co najmniej cztery zbiory muzyki instrumentalnej. Wśród jego kompozycji Concerto di Sonate są też takie, w których wiolonczela ma samodzielną partię koncertującą. Są to mianowicie sonaty na dwoje skrzypiec, wiolonczelę i continuo z roku 1693 oraz op. 4 na skrzypce,vicemaestri wiolonczelę di i klawesyncappella z roku 1701.

Drugim na dworze w Modenie był, obok Giovanniego Battisty 16 Vitalego, młodszy od niego o trzy lata Giuseppe Colombi (1635-1694). Urodził się w Modenie i tam spędził całe życie. Od 1671 roku był skrzypkiem i kompozytorem na dworze Franciszka II maestro di capella d’Este, a od roku 1674, wspólnie z Vitalim, kierował kapelą książęcą. W 1678 roku, po śmierci Giovanniego Marii Bononciniego, został również modeńskiej katedry. Pisał jednak głównie utwory instrumentalne. W latach 1668-1689 powstało ich w sumie 5 opusów. Balli Diversi W Bibliotece Estense w Modenie znajduje się ponadto wiele pojedynczych utworów Colombiego jedno-, dwu- lub trzygłosowych. Jego zbiór zawiera ponad osiemdziesiąt krótkich Compositioni per il Violone con e senza kompozycji na wiolonczelę. Cztery spośród nich zostały wydane przez wydawnictwo Musedita basso continuo w 2005 roku w ramach serii „Minghén dal Viulunzèl” jako – Toccata per. Są violone to: solo (imponująca ze względu na długość – zawiera 387 taktów) – La Tromba per violone e basso

– Ciaccona per violone e basso

– Gigue (zachował się jedynie głos solowy)

A Cellist’s Companion , Toccata Ciaccona 17 Według mogła powstać około roku 1670, a między rokiem 1668 a 1680. W takim przypadku byłyby to utwory jeszcze wcześniejsze od dzieł Vitalego. Utwory Colombiego zostały napisane na instrument w stroju B1-F-c-g, który to strój funkcjonował w XVII-wiecznej Italii obok stroju C-G-d-a. Wspomniane wydanie Musedita, z którego korzysta autor artykułu, zawiera owe utwory w obu wersjach: oryginalnej oraz przetransponowanej do stroju C-G-d-a. Vitali Tomaso Antonio The New Grove Dictionary of Music and Musicians 15 A Cellist’s Companion John G. Suess, hasło: Colombi, w: Giuseppe The New Grove Dictionary of Music and Musicians, dz. cyt.,, 16vol. 26, 2001, s. 798-798; Henk Lambooij, Michael Feves, A Cellist’s Companion , dz. cyt., s. 581. Robin Bowman, Sandra Mangsen,4 Composizionihasło: per il Violone, w: con e senza basso continuo dz. cyt., vol. 6, 2001, s. 134; Henk Lambooij,A Cellist’s Michael Companion Feves, , dz. cyt., s. 122; Alessandro Bares, przedmowa17 do: Giuseppe Colombi, , Musedita 2005. Henk Lambooij, Michael Feves, , dz. cyt., s. 581.

Ważnym ośrodkiem rozwoju wczesnej muzyki wiolonczelowej był dwór książęcy w Modenie. Ponieważ książę Franciszek II d’Este (1660-1694) – będąc wielkim miłośnikiem i zarazem mecenasem muzyki – sam grał na wiolonczeli, gromadził wokół siebie wybitnych artystów mających związek z tym instrumentem, którzy często dedykowali mu swoje utwory. Dzięki zapobiegliwości księcia i jego kolekcjonerskiej pasji udało się wtedy skompletować jeden z najważniejszych zbiorów barokowej muzyki wiolonczelowej. Inne ośrodki Półwyspu Apenińskiego: Wenecja, Rzym, Neapol

18 Carlo Fedeli (1622-1685) był jednym z ważniejszych i bardziej znanych instrumentalistów weneckich w XVII wieku. Od roku 1643 był muzykiem kapeli Bazyliki św. Marka, gdzie grał na basowych instrumentach smyczkowych. Prawdopodobnie była w tym zestawie instrumentów XII Sonat również basowa odmiana violi da braccio. Mógł to być instrument mniejszy niż violone, gdyż np. zbiór Carlo Fedelego, wydanych w 1685 roku jako op. 1, zawiera koncertujące maestro de concerti partie przeznaczone najprawdopodobniej na violoncino. Od roku 1661 aż do śmierci piastował Fedeli funkcję w najbardziej prestiżowym kościele Wenecji. Miał czterech synów, z których każdy, ucząc się pod kierunkiem ojca, został muzykiem. Antonio (skrzypek) i Alessandro (puzonista i trębacz) pozostali w Wenecji, Ruggiero (kompozytor, altowiolista i śpiewak) zrobił karierę w krajach niemieckich, zaś Giuseppe (instrumentalista i kompozytor zwany także Saggione) wyjechał do Francji.

Także Rzym jako wielkie centrum muzyczne związane z licznymi dworami miał swój udział w rozwoju literatury wiolonczelowej XVII wieku. Spośród wielu wiolonczelistów grających w tamtejszych licznych kapelach, szczególnie zapisał się w historii literatury wiolonczelowej 19 Giovanni Lorenzo Lulier , zwany też Giovannino del Violone, co można swobodnie przetłu- maczyć jako ‘Janko Violonista’. Ten żyjący w latach 1662-1700 kompozytor, wiolonczelista i puzonista całe życie związany był z Wiecznym Miastem. Pracował na dworach dwóch wielkich mecenasów sztuki, u kardynałów Pamphiliego w latach 1681-1690 i Ottoboniego (1690-1700). Będąc zatrudnionym u tego ostatniego, współpracował z Arcangelo Corellim. Ponadto był wiolon- czelistą kościoła San Luigi dei Francesi w latach 1676-1699. W wieku 17 lat (w 1679 roku)

Lulier został członkiem prestiżowej Congregazione di Santa Cecilia. Jest autorem sześciu oper, ośmiu oratoriów, wielu kantat oraz muzyki instrumentalnej. Zachowały się jego dwie sonaty Concerto F-dur „per Violone e basso continuo” oraz sonata triowa „per Violino, Violoncino e basso continuo”. Prawdopodobnie jest także twórcą na wiolonczelę, dwoje skrzypiec i basso continuo.

Fedeli Carlo The New Grove Dictionary of Music and Musicians 18 Eleanor Selfridge-Field, hasło:Lulier Giovanni Lorenzo, w: The New Grove Dictionary of Music and Musicians, dz. cyt.,, vol.19 8, 2001, s. 636-638. A Cellist’s Companion Lowell Lindgren, hasło:2 Sonate per violone e b.c., Sonata, w: per violino, violoncino e b.c. dz. cyt., vol. 15, 2001, s. 289-290; Henk Lambooij, Michael Feves, , dz. cyt., s. 350; Renato Criscuolo, przedmowa do , Musedita 2010.

18 20 Następcą Luliera w kapeli Ottoboniego był Filippo Amadei (1665-1725), również pocho- dzący z Rzymu wiolonczelista, gambista, puzonista, organista i kompozytor. W latach 1685-1711 grywał w kapelach kardynałów Pamphiliego i Ottoboniego oraz księcia Ruspolego. W 1690 roku został członkiem Accademia di Santa Cecilia. Nazywany był Pippo del Violoncello. W 1715 roku Sonata na wiolonczelę i basso continuo wyjechał do Londynu. Tam od 1720 roku był m.in. pierwszym wiolonczelistą nowo powstałej Royal Academy of Music. Jego (napisana około roku 1700) pochodzi jeszcze z czasów rzymskich.

W 21 Rzymie działał również przez pewien czas rówieśnik Vivaldiego, Nicola Francesco Haym – kompozytor, wiolonczelista, librecista oraz impresario żyjący w latach 1678-1729. Jako wiolonczelista brał udział od 1694 roku w koncertach organizowanych przez kardynała Ottoboniego. Od 1695 roku został członkiem Kongregacji św. Cecylii, a w roku 1701, podobnie jak czyniło wtedy wielu innych muzyków z kontynentu, wyjechał do Londynu. Działał tam wszechstronnie na polu muzyki. W latach 1720-1722 grał na wiolonczeli, a później był sekre- tarzem Royal Academy of Music (1722-1728), także sporo komponował oraz adaptował teksty oper dla Bononciniego, Ariostiego i Haendla. Z okresu jego wcześniejszej działalności w Rzymie 22 (około roku 1694) pochodzą sonaty na wiolonczelę i basso continuo: e-moll, G-dur oraz g-moll (ta ostatnia prawdopodobnie autorstwa Hayma lub Quirino Colombaniego – jednego z dwóch innych instrumentalistów grających u Ottoboniego w latach od 1692 do 1698).

Również szkoła neapolitańska, gdzie wiolonczelistyka tak bujnie rozwinęła się w pierwszej połowie XVIII wieku, już w XVII wieku miała swój udział w rozwoju literatury wiolonczelowej. Z roku23 1681 pochodzi kilka duetów na dwa instrumenty basowe Cristoforia24 Caresany’ego , a w 1683 roku powstały podobne utwory Gregoria Strozziego . Z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, że chodzi tu o wiolonczelę. Przemawiają za tym: skala dedykowanego instrumentu, a także popularność wiolonczeli w tym ośrodku na początku Sonat a due viole XVIII wieku. Z kolei w bibliotece benedyktyńskiego klasztoru25 Monte Cassino przechowywany jest manuskrypt czterech Rocca Greca (1650-1718). Kompozycje te powstały w Neapolu w 1699 roku. Określenie viole nie jest tu przypadkowe. Około roku 1700 w Neapolu

(podobnie jak w Wenecji i Rzymie) terminem violino nazywano skrzypce,26 viole zaś to były większe odmiany tego instrumentu, np. viole altowe, tenorowe i basowe . Wszystkie powyższe kompozycje zapisaneAmadei są w Filippokluczu basowym,The New Grove co Dictionary oznacza, of Music że chodzi and Musicians tu o wiolonczelę. 20 Haym Nicola Francesco The New Grove Dictionary of Music and Musicians, 21 Lowell Lindgren, hasło: , w: A Cellist’s Companion, dz. cyt., vol. 1, 2001, s. 438-439. 22 Lowell Lin Lowell E. gren,Colombani hasło: Quirino The New Grove, w:Dictionary of Music and Musicians dz. cyt., vol. 11, 2001, s. 284-286; Henk A Cellist’s Lambooij, Companion Michael Feves, , dz. cyt., s. 247. Angela Lepore, hasło: Caresana Cristoforo, w: The New Grove Dictionary of Music and , Musiciansdz. cyt., vol. 6, 2001, s.23 134; Henk Lambooij, Michael Feves, A Cellist’s, dz. cyt., Companion s. 122. Renato Bossa,Nel Giardino hasło: di Partenope, Sonate, w: Napoletane per Violoncello , dz. cyt., vol. 5, 2001, s. 126; Henk Lambooij,Strozzi Gregorio Michael Feves,The New Grove Dictionary of, dz. Music cyt., ands. 105; Musicians Marc Vanscheeuwijck, tekst24 do płyty A Cellist’s Companion , s. 4-8, Outhere Music France, 2015. BartonNel Hudson,Giardino hasło:di Partenope… , w: , dz. cyt., vol. 24, 2001, s. 609-610; Henk Lambooij, Michael A Cellist’s Feves, Companion , dz. cyt., s. 544; Marc Vanscheeuwijck, tekst doNel25 płyty Giardino di Partenope… , dz. cyt., s. 4-8. Henk Lambooij, Michael Feves, Nel Giardino di Partenope…, dz. cyt., s. 222; Marc Vanscheeuwijck, tekst do płyty 26 , dz. cyt., s. 4-8. Marc Vanscheeuwijck, tekst do płyty , dz. cyt., s. 4-8.

Omówione powyżej utwory, dedykowane wiolonczeli w XVII wieku, stanowią reprezenta- tywne przykłady stylu, w jakim tworzono włoską muzykę instrumentalną u schyłku owego stulecia. Była to środkowa faza epoki baroku stanowiąca zarazem pomost między wczesnym i późnym barokiem. Z jednej strony wystepują tu jeszcze elementy stylu wczesnobarokowego (takie jak np. okazjonalne, modalne jeszcze traktowanie ciążeń harmonicznych czy charakterystyczne dla tej fazy rozwoju muzyki dyminucje), wykorzystywane przez takich kompozytorów jak m.in. Castello, Cima, Frescobaldi czy Falconieri, a z drugiej strony jest to już zapowiedź zmieniającej się stylistyki, zarówno twórczej, jak i odtwórczej. Nie dziwi zatem, że autorzy tacy jak Gabrielli, Jacchini czy Vitali komponowali podobnie jak Torelli czy Stradella. Oryginalna literatura wiolonczelowa, wywodząca się z tego okresu, nie jest wprawdzie tak bogata jak np. rozwijająca się od wielu dekad ówczesna literatura skrzypcowa, to jednak wiedza o niej ma ogromne znaczenie, zwłaszca w przypadku tych wiolonczelistów, którzy chcieliby dokładniej zapoznać się z poszczególnymi etapami dokonującej się ewolucji stylistycznej dawnej muzyki wiolonczelowej – nie tylko barokowej.

Bibliografia

Versuch einer Anweisung die Flöte traversiere zu spielen

Quantz Johann Joachim, , Berlin 1752. Angelo Maria Fiorè, Andrea Stefano Fiorè, 2 Sonate e 3 Sinfonie per Violoncello e basso continuo Bares Alessandro, przedmowa do: , Musedita 2005. Giovanni Battista Degli Antoni, Ricercate per il violoncello o clavicembalo op. 1,

Bares Alessandro, przedmowa do: Musedita 2008. Giuseppe Colombi, 4 Composizioni per il Violone con e senza basso continuo,

Bares Alessandro, przedmowa do: Musedita 2005. Due Sinfonie a Violoncello Solo con il basso continuo

Bonfanti Sergio, przedmowa do: , Carish–Milano 1974. Caresana Cristoforo The New Grove Dictionary of Music and Musicians

Bossa Renato, , hasło w: , second edition, edited by Stanley Sadie, vol. 5, 2001, s. 126. Taglietti Giulio The New Grove Dictionary of Music and Musicians

Bowman Robin, Allsop Peter, , hasło w: , s. 926, vol. 24, 2001, s. 926-927. Colombi Giuseppe The New Grove Dictionary of Music and Musicians,

Bowman Robin, Mangsen Sandra, , hasło w: second edition, edited by Stanley Sadie, vol. 6, 2001, s. 134. 2 Sonate per violone e b.c., Sonata per violino, violoncino e b.c.

Criscuolo Renato, przedmowa do: , Musedita 2010.

20 Sinfonia di Violoncello solo e basso continuo

Criscuolo Renato, przedmowa do: , Musedita 2010. Trattenimento musicale sopra il violoncello a’ solo

Gusberti Gioele, przedmowa do: Domenico Galli, , Musedita 2005. Fiorè Angelo Maria The New Grove Dictionary of Music and Musicians

Hansell Sven, , hasło w: , second edition, edited by Stanley Sadie, vol. 8, 2001, s. 882-883. Sämtliche Werke für Violoncello

Hoffman Bettina, przedmowa i komentarz krytyczny do: Domenico Gabriellego, Strozzi Gregorio The New Grove Dictionary of Music and Musicians

Hudson Barton, , hasło w: , second edition, edited by Stanley Sadie, vol. 24, 2001, s. 609-610. Degli Antoni Giovanni Battista The New Grove Dic-tionary of Music and Musicians,

La Monaco Neal W., , hasło w: second edition, edited by Stanley Sadie, vol. 7, 2001, s. 134-135. A Cellist’s Companion

Lambooij Henk, Feves Michael, , Utrecht 2007. Colombani Quirino The New Grove Dictionary of Music and Musicians

Lepore Angela, , hasło w: , second edition, edited by Stanley Sadie, vol. 6, 2001, s. 134. Amadei Filippo The New Grove Dictionary of Music and Musicians

Lindgren Lowell, hasło: , [w:] , second edition, edited by Stanley Sadie, vol. 1, 2001, s. 438-439. Haym Nicola Francesco The New Grove Dictionary of Music and Musicians

Lindgren Lowell, , hasło w: , second edition, edited by Stanley Sadie, vol. 11, 2001, s. 284-286. Lulier Giovanni Lorenzo The New Grove Dictionary of Music and Musicians

Lindgren Lowell, , hasło w: , second edition, edited by Stanley Sadie, vol. 15, 2001, s. 289-290. Galli Domenico The New Grove Dictionary of Music and Musicians

Pyron Nona, Lepore Angela, , hasło w: , second edition, edited by Stanley Sadie, vol. 9, 2001, s. 448-449. Jacchini Giuseppe Maria The New Grove Dictionary of Music and Musicians

Schnoebelen Anne, , hasło w: , second edition, edited by Stanley Sadie, vol. 12, 2001, s. 717-718. Fedeli The New Grove Dictionary of Music and Musicians

Selfridge-Feld Eleanor, , hasło w: , second edition, edited by Stanley Sadie, vol. 8, 2001, s. 637-638. Giovanni Battista Vitali, Partite sopra diverse Sonate per il Violone

Staehelin Dietrich, przedmowa do: , Doblinger 2000. Vitali Giovanni Battista The New Grove Dictionary of Music and Musicians

Suess John G., , hasło w: , second edition, edited by Stanley Sadie, vol. 26, 2001, s. 797-798. Vitali Tomaso Antonio The New Grove Dictionary of Music and Musicians

Suess John G., , hasło w: , second edition, edited by Stanley Sadie, vol. 26, 2001, s. 798-798.

21 Gabrielli Domenico The New Grove Dictionary of Music and Musicians,

Suess John G., Vanscheeuwijck Marc, , hasło w: second edition, edited by Stanley Sadie, vol. 9, 2001, s. 397-398. Gabrielli Domenico Encyklopedia muzyczna PWM

Szweykowska A., , hasło w: , Kraków 1987, tom EFG, s. 199-200. Giuseppe Maria Jacchini, Sonate a Violino e Violon- cello e a Violoncello Solo per Camera, Vanscheeuwijck Marc, przedmowa i komentarz krytyczny do: Arnaldo Forni Editore, 2001. Vitali Giovanni Battista Encyklopedia muzyczna PWM

Wilk Piotr, , hasło w: , tom T-V, Kraków 2009, s. 289. The Cello Music of Antonio Bononcini: Violone, Violoncello da Spalla and the Cello „Schools” of Bologna and Rome Wissick Brent, , „Journal of Seventeenth-Century Music”, vol. 12, nr 1. Jacchini Giuseppe Maria Encyklopedia muzyczna PWM

Żórawska-Witkowska Alina, , hasło w: , Kraków 1987, tom HIJ, s. 383.

22 Jakub Kościukiewicz The Grażyna and Kiejstut Bacewicz Academy of Music in Łódź CELLO IN THE BAROQUE, part 2 Cello literature in the 17th century

The birth of cello as a solo instrument – instruments, practice, and selected The present text is the second instalment of the cycle of articles based on its author’s doctoral literature examples dissertation entitled (Academy of Music in Łódź, 2017). It is an attempt to systematise the knowledge century along about the first cello literature creators and their compositions. The text includesth descriptions (characterisations) of the first pieces written for the cello as early as in the 17 with short biographical sketches of their composers. The article characterises the main centres of development of cello music, such as Bologna and Modena, the places of work of Giovanni Battista Vitali, Domenico Gabrielli, Petronio Franceschini, Giuseppe Jacchini, Bononcini brothers,

Giovanni Battista Degli Antoni, Domenico Galii, Giuseppe Colombi, and others. These composers mainly focused around Bologna’s Accademia Filarmonica and Basilica of San Petronio, as well as the court of Francesco II d’Este in Modena. The article also pays attention to the circumstances in which the first attempts to write cello pieces were made. Moreover, it mentions singular historical items of early cello literature written in such centres as Rome, Venice or Naples, where Carlo Fedeli, Giovanni Lorenzo Lulier, Nicola Francesco Haym or other composers worked. Keywords

: baroque cello, history, construction, basso continuo, concertante style.