Jakub Kościukiewicz Akademia Muzyczna im. Grażyny i Kiejstuta Bacewiczów w Łodzi WIOLONCZELA W EPOCE BAROKU, CZ. II1 LITERATURA wiolonczelowa W XVII WIEKU Pierwsi twórcy literatury wiolonczelowej i ich kompozycje. Bolonia, Modena, Parma Za pierwsze znane utwory napisane specjalnie na wiolonczelę uważa się powszechnie dwanaście ricercarów Giovanniego Battisty Degli Antoniego, wydanych w 1687 roku w Bolonii. Zadedykowane zostały wspomnianemu w poprzednim artykule Franciszkowi II d’Este. Kompozytor zastosował tu po raz pierwszy nazwę „violoncello”.2 Giovanni Battista Degli Antoni (1636-1696) był organistą i kompozytorem, który całe życie mieszkał, pracował i tworzył w Bolonii. Od 1654 roku był muzykiem kapeli San Petronio. Jednak po objęciu stanowiska kapelmistrza przez Maurizzio Cazattiego i na skutek licznych konfliktów w zespole, Degli3 Antoni opuścił orkiestrę. W 1684 roku został członkiem stowarzyszenia Accademia Filarmonica , piastował też stanowisko organisty w bazylice San Giacomo Maggiore. Jest autorem muzyki– Ricercate instrumentalnej, sopra il violoncello gdzie również o clavicembalo pojawia się nazwa violoncello. Są to m.in.: – Balletti e correnti, gigue e sarabande per Violino (1687) e Gravicembalo op. 1, o Violoncello – Balletti per due Violine e Gravicembalo o Violoncello op. 3 (1687), – Ricercate a violino, e violoncello o clavicembalo op. 4, – Balletti a violino, e violoncello o clavicembalo op. 5 (1690), op. 6 (1690). 12 ricercarów op. 1 Degli Antoniego uznaje się dziś za zbiór jednogłosowych utworów przeznaczonych na wiolonczelę solo. Wykonywane w tej wersji sprawiają wrażenie pełnowar- tościowych i skończonych kompozycji. Zawarta na stronie tytułowej inskrypcja „sopra violoncello o cimbalo” nie wydaje się już tak jednoznaczna, jak choćby w przypadku o kilka dekad późniejszych sześciu suit na wiolonczelę solo Jana Sebastiana Bacha. Ponieważ jednak partia wiolonczeli w owych ricercarach zaopatrzona jest w bardzo oszczędne cyfrowanie – co jest dość charakterystyczne dla muzyki włoskiej tego okresu – nasuwa się pytanie, czy ricercary te rzeczywiście są autono- miczną kompozycją przeznaczoną na wiolonczelę solo? Być może kompozytor przewidywał także wykonywanie ich na klawesynie solo albo na obu instrumentach (wiolonczeli i klawesynie) równocześnie? Można też teoretycznie założyć, że ocyfrowana partia wiolonczeli to w Początkiistocie wiolonczeli1 jako instrumentu solowego – instrumenty, praktyka i wybrane przykłady z literatury Jest to kolejny, drugi artykuł z tego cyklu, powstały na podstawie pracy doktorskiej autora (AkademiaLiteratura wiolonczelowaMuzyczna im. schyłkuBacewiczów XVII i początkuw Łodzi, XVIIIŁódź wieku2017). Tekst ten, będący próbą usystematyzowania tej literatury z2 uwzględnieniem krótkiej charakterystykiDegli Antoni Giovanni jej twórców, Battista , nawiązujeThe New do Grove treści Dictionary rozdziału of MusicII pracy and Musicians, . A Cellist’s Companion Neal W. La Monaco,Ricercate hasło: per [sopra] il violoncello o clavicembalow: op. 1 Giovanniego Battisty Degli Antoniego, vol. 7, 2001, s. 134-135; Henk DomenicoLambooij, Gabrelli Michael – Feves, La Nascita del Violoncello , Utrecht 2007, s. 141; Alessandro Bares, przedmowa do 3Musedita 2008; Bruno Cocset, , agOgique 2011. Accademia Filarmonica, założona w 1666 roku, powstała z wcześniejszej Accademii dei Filaschisi. Było to pres- tiżowe stowarzyszenie skupiające muzyków, w XVIII wieku9 przekształciło się w uczelnię. basso continuo (pozostałość po domniemanej wielogłosowej kompozycji?) przeznaczone do realizacji na wiolonczeli i (lub) klawesynie. Analiza treści, formy i charakteru omawianych ricercarów raczej odrzucałaby taką tezę, jednakże przytoczony poniżej fakt mógłby z kolei przemawiać za jej przyjęciem. W Bibliotece Estense w Modenie znajduje się mianowicie rękopis 12 ricercarów na skrzypce solo autorstwa Giovanniego Battisty Degli Antoniego. Kompozycje te, podobnie jak to było w przy- padku wcześniejszych ricercarów wiolonczelowych, mogą także funkcjonować jako utwory przeznaczone na instrument solowy – w tym wypadku na skrzypce solo. Co jednak może zaskakiwać – idealnie przystają one do 12 ricercarów op. 1 na wiolonczelę lub klawesyn Degli Antoniego, jak gdyby były dopełnieniem wcześniejszych utworów o dodatkową partię skrzypiec. W późniejszej wersji op. 5 (na skrzypce i wiolonczelę albo klawesyn) owe ricercary zyskują jakby postać duetów. Nie wiemy, czy taki był pierwotny zamysł kompozytora, czy też głos skrzypcowy został dopisany później, przez niego samego lub też przez kogoś innego. Być może ricercary skrzypcowe op. 5 z roku 1690 są brakującym ogniwem niezachowanej, pełnej partytury tego samego wielogłoso- wego utworu. Można zaryzykować wysunięcie hipotezy zakładającej, że ricercary Degli Antoniego mogły powstać od początku jako duety, a jedynie głos skrzypcowy wówczas zaginął i został później odtworzony. W takim wypadku głos wiolonczeli byłby jednak w pierwotnej wersji tylko częścią basso continuo, a nie samodzielną partią. Nie ma natomiast żadnej wzmianki o tym na stronie tytułowej, chyba że partia basowa miałaby być wykonywana przez tylko jeden instrument, wiolonczelę lub klawesyn zamiennie. Nie można też wykluczyć, że chodziło jednak o wspólną realizację tej partii przez oba instrumenty. Ricercary Degli Antoniego traktowane są obecnie jako utwory dedykowane na wiolonczelę solo, choć w kręgach wykonawstwa historycznie poinformowanego pamięta się także o istnieniu rzadko już dziś branego pod uwagę głosu skrzypcowego. Jeszcze bardziej „tajemniczymi” utworami o niewyjaśnionym przeznaczeniu, jeśli chodzi o możliwą obsadę wykonawczą, są wydane w roku 1691 sonaty wiolonczelowe działającego 4 w Parmie i Modenie Domenica Gallego. Domenico Galli (1649-1697) był kompozytorem, wiolonczelistą, lutnikiem, rzeźbiarzem i malarzem. Zachowało się bardzo mało informacji Trattenimento musicale na temat jego życia i działalności. Wiadomo, że pracował na dworze księcia Francesca II d’Este sopra il violoncello a’ solo w Modenie. Zachował się tylko jeden zbiór utworów tego kompozytora – wydane w Parmie. Galli zapewne inspirował się dokonaniami swoich kolegów wiolonczelistów, z których muzyką stykał się na dworze d’Este. Byli to: Giuseppe Colombi, Giovanni Battista Vitali, Giovanni Battista Degli Antoni i Domenico Gabrielli – z tym ostatnim mógł znać się osobiście. Budował również instrumenty (skrzypce i wiolonczele) dla muzyków kapeli książęcej w Modenie i Parmie. W zbiorach rodziny d’Este (Biblioteka Estense) zachowały się egzemplarze niezwykle Galli bogato Domenico zdobionychThe skrzypiecNew Grove orazDictionary wiolonczeli of Music jego and autorstwa. Musicians, 4 A Cellist’s Companion TrattenimentoNona Pyron, Angelamusicale Lepore, sopra ilhasło: violoncello a’ solo Domenica, w: Gallego vol. 9, 2001, s. 448-449; Henk Lambooij, Michael Feves, , s. 199; Gioele Gusberti, przedmowa do , Musedita 2005. 10 Po dokładnej analizie wszystkich dwunastu sonat Domenica Gallego można wskazać na dominujące w nich dwa rodzaje faktury. Pierwszy rodzaj nosi znamiona samodzielnych, bogato diminuowanych partii solowych o cechach wirtuozowskich. Drugi rodzaj nawiązuje natomiast do idiomu basso continuo, gdzie wiolonczela pełni jakby funkcję zarówno podstawy rytmicznej i harmonicznej, jak i jednego z głosów polifonii. Owo nawiązywanie partii wiolonczelowych do basso continuo w sonatach Gallego nie jest jednak tak oczywiste, jak by się to mogło wydawać, bowiem stosunkowo wysoki rejestr oraz często quasi-wirtuozowski charakter tych partii jakby wykluczały (przynajmniej częściowo) ich „generałbasową” proweniencję. Ponadto nie ma tam podanego cyfrowania, a inskrypcja na stronie tytułowej „sopra il violoncello” mówi jednoznacznie o przeznaczeniu tych utworów na wiolonczelę, a nie – jak u Degli Antoniego – na wiolonczelę lub klawesyn. Wydaje się, że partie wiolonczelowe sonat Gallego mogłyby z powodzeniem stanowić najniższe głosy wielogłosowych konstrukcji polifonicznych, jednak nie ma żadnych informacji o tym, że domniemane pozostałe głosy takich utworów kiedykolwiek istniały. 5 Domenico Gabrielli był prawdopodobnie najwybitniejszym przedstawicielem bolońskiej szkoły wiolonczelowej. Urodził się w Bolonii w roku 1651 lub 1659 i tam też zmarł w roku 1690. Mimo stosunkowo krótkiego życia wiele osiągnął. Przypuszczalnie w latach 70. XVII wieku wyjechał do Wenecji, aby studiować tam kompozycję u Giovanniego Legrenziego. Po powrocie do Bolonii doskonalił grę na wiolonczeli u Petronia Franceschiniego, pierwszego wiolonczelisty bazyliki San Petronio. Franceschini zmarł w roku 1680, w wieku zaledwie 29 lat, a Gabrielli przejął wtedy jego funkcję w kapeli San Petronio. Przyjęty cztery lata wcześniej w poczet członków Accademia Filarmonica, został jej prezydentem w roku 1683. Napisał dwanaście oper, które wystawiane były za jego życia w Bolonii, Modenie, a także w Wenecji i Turynie. Jest również autorem czterech oratoriów, wielu kantat oraz innych dzieł wokalnych i instrumentalnych. Jako jeden z pierwszych twórców zaczął używać wiolonczeli jako instrumentu obligato, znajdując także w swoich utworach podobne zastosowanie dla trąbki. Trąbka, jako instrument koncertujący, była szczególnie lubiana w Bolonii, używali jej w tym charakterze również inni kompozytorzy, w tym także wiolonczeliści: Giovanni Battista Vitali, Petronio Franceschini i Giuseppe Jacchini, choć do rozwoju samego stylu koncertującego i formy koncertu przyczynił się najbardziej inny bolończyk, Giuseppe Torelli (również związany z kapelą San Petronio jako skrzypek i violista). Z tego samego roku co ricercary Degli