REPUBLIKA E SHQIPERISE

AGJENSIA E ZHVILLIMIT TË ZONAVE MALORE

PROGRAMI I INVESTIMEVE STRATEGJIKE “ANALIZA E ZINXHIRIT USHQIMOR PËR SEKTORIN E FRUTIKULTURËS NË RAJONIN E DIBRES” (Rrethet: Diber, Bulqize dhe Mat)

Realizoi: “SHOQATA E ZHVILLIMIT BUJQESISE DIBER” ADAD (Drejtor Ekzekutiv: Msc. Hafuz DOMI) Tiranë, Janar 2008 PROGRAMI I INVESTIMEVE STRATEGJIKE “ANALIZA E ZINXHIRIT USHQIMOR PËR SEKTORIN E FRUTIKULTURËS NË RAJONIN E DIBRES”

(Rrethet: Diber, Bulqize dhe Mat)

Realizoi:

“SHOQATA E ZHVILLIMIT BUJQESISE DIBER” ADAD (Drejtor Ekzekutiv: Hafuz DOMI) Tiranë, Janar 2008

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 2/57

LISTA E ANKRONIMEVE/SHKURTIMEVE

MADA Mountain Area Development Agency MBUMK Ministria e Bujqesise e Ushqimit dhe e Mbrojtjes se Konsumatorit MADAP Mountain Areas Development Agensy Program SDRMA Sustainable Development Rural Mountain Areas SIP Programi i Investimeve Strategjike PSD Privat Sector Development TOR Term of References ASP Agriculture Service Project ESO Extension Services Offices FAO Food and Agriculture Organization GIS Geographic Information System IFDC International Fertiliser Development Centre IRP Irrigation Rehabilitation Project Lo'L Land of Lakes MoAFCP Ministry of Agriculture and Food and Consumator Protection NGO Non-governmental Association PM Project Management UNDP United Nations Development Programme WB World Bank RO Regional Offices WUA Water User Associations UNDP United Nations Development Programme PF Peme Frutore TT Transfere Teknologjike SZHQ Strategjia Zhvillimit Qarkut Diber AgriTra Shoqate Trajnuese Bujqesore te Grave Diber DHF Dhoma Frigoriferike DI Diber BL Bulqize MT Mar

WEIGHTS AND MEASURES:

1 hektare (ha) = 10,000 m2 = 10 dn 1 quintal (q) = 100 kg 1 mt (metric ton) = 1,000 kg 1 kilometre (km) = 0.62 miles or 1000 m

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 3/57

PERMBATJA

KAPITULLI I ...... 8 1. TE DHENA RRETH ZONES QE MBULON SIP-I ...... 9 1.1. VENDI GJEOGRAFIK QE ZEN ZONA KU ZHVILLOHET SIP-I...... 9 1.1.1. POZICIONI GJEOGRAFIK I QARKUT DIBER ...... 9 1.1.2. RELIEVI ...... 9 1.1.3. TOKA ...... 9 1.1.4. KLIMA ...... 9 1.1.5. HIDROLOGJIA ...... 9 1.2. POPULLSIA RURALE...... 10 1.2.2. GJENDJA E INFRASTRUKTURES DHE KERKESAT PER REHABILITIM...... 11 1.3. AKTIVITETET EKONOMIKE...... 11 1.3.1 STRUKTURA E TOKES BUJQESORE NE TERESI ...... 11 1.3.2 TENDENCAT E PERDORIMIT TE TOKES ...... 11 1.3.3. STRUKTURA E KULTURAVE BUJQESORE NE 2007 ...... 12 1.3.4.STRUKTURA E KREREVE TE BLEGTORISE NE 2007 ...... 12 1.3.5. TE ARDHURAT E FAMILJEVE NGA SEKTORI PRIVAT ...... 13 1.4.1. BIME MEDICINALE ...... 14 1.4.2. SEKTORI JOBUJQESOR ...... 14 1.4.3. AKTIVITETI EKONOMIK JO BUJQESOR ...... 14 1.4.4. TE ARDHURAT SIPAS SEKTOREVE ...... 14 1.5. NIVELI EKONOMIK...... 15 1.6. AKTIVITETET E MBESHTETURA NGA MADA, MAFF, DONATORE ETJ...... 15 1.7. PUSHTETI LOCAL, ORGANIZIMET PRIVATE DHE TE KOMUNITETIT...... 16 KAPITULLI II...... 17 2. ANALIZA E FILIERES AKTUALE TE PEMTARISE ...... 17 2.1. KULTIVIMI PEMEVE FRUTORE NE RAJONIN E DIBRES (1960-1995)...... 17 2.1.2. STRUKTURA, RENDIMENTI, PRODHIMI PF...... 18 2.1.3. MENYRA E KULTIVIMIT TE PF ...... 19 2.1.4. RUAJTJA DHE PERPUNIMI I FRUTAVE ...... 19 2.2. KULTIVIMI I PEMEVE FRUTORE NE PERIUDHEN 1995-2007...... 20 2.2.1. RAJONIZIMI I KULTIVIMIT TE PEMEVE FRUTORE ...... 21 2.2.2. PRODHIMI FIDANEVE ...... 22 2.2.3 STRUKTURA, RENDIMENTI, PRODHIMI PF NE 2007 ...... 23 2.2.5. MOLLA DHE TEKNOLOGJIA E KULTIVIMIT ...... 25 2.2.6 KOSTO E PRODHIMIT TE MOLLES ...... 27 2.2.7. PERDORIMI I PESTICIDEVE ...... 29 2.3.1. PROBLEMATIKA NE INFRASTRUKTURE KAPERCIMI VESHTIRESIVE ...... 29 2.3.2. PROBLEMAME TE PRODHIMIT DHE KAPERCIMI I VESHTIRESIVE ...... 30 2.4.1. PERPUNIMI FRUTAVE ...... 31 2.5.1. RUAJTJA E FRUTAVE DHE KOSTO E DHOMAVE FRIGORIFERIKE ...... 31 2.5.2. MARKTINGU I PRODHIMIT DHE DESTINACIONI PRODHIMIT ...... 32 2.6. BILANCI I TREGUT TE FRUTAVE 2007 ...... 34 2.7. PROBLEMATIKA E PERIUDHES SE PASVJELJES KAPERCIMI I VESHTIRESIVE ...... 35 KAPITULLI III ...... 36 3.1. KONKLUZIONI PERSE DO TE ZHVILLOHET PEMTARIA...... 36 3.1.2. PERPARESITE ...... 36 3.3.3. ANALIZA DHE DINAMIKA E ZHVILLIMIT TE PF NE 2008-2012 ...... 37 3.1.4. REKOMADIME ...... 38 3.1.5. AKTIVITETET DHE INVESTIMET QE DUHEN REALIZUAR PER ZINXHIRIN USHQIMOR TE FRUTIKULTURES NE QARKUN DIBER ...... 39 KAPITULLI IV ...... 40

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 4/57

4.1PROGRAMI I INVESTIMEVE STRATEGJIKE PER TRE VITET E ARSHME...... Error! Bookmark not defined. 4.1.1. INFRATRUKTURA URBANE DHE BUJQESORE ...... 43 4.1.2. AKTIVITETET, INVESTIMET QE DUHEN REALIZUAR NE HALLKEN E PRODHIMIT …....44 4.1.3 AKTIVITETET DHE INVESTIMET QE DUHEN REALIZUAR NE HALLKEN E PERPUNIMIT RUAJES DHE MARKETIMIT TE FRUTAVE ...... 49

TABELAT

Table 1 Siperfaqja totale e qarkut ne km 2 ...... 9 Table 2 Dinamika e pupullsise ne vite ...... 10 Table 3 Gjendja e popullsise sipas rretheve ne 2007 ...... 10 Table 4 Struktura e siperfaqes sipas rretheve ne ha viti 2007 ...... 11 Table 5 Perdorimi i tokes ne 2002 dhe 2007...... 11 Table 6 Struktura e mbjelleve ne 2007 ...... 12 Table 7 Struktura e krereve te blegtorise 2007 ...... 12 Table 8 Aftesia ujitese ne Qarkun e Dibres ...... 13 Table 9 te ardhura nga sektori bujqesor dhe blegtoral ...... 13 Table 10 Te ardhurat per fryme ne $/dite nga fermat bujqesore ...... 15 Table 11 Ndarja administartive ...... 16 Table 12 Ecuria e zhvillimit te pemtarise deri ne 1992 ne rrethin e Dibres ...... 17 Table 13 Te dhenat e fidanishteve deri 1992 ...... 18 Table 14 Struktura, rendimenti, prodhimi PF deri 1992 ...... 18 Table 15 Destinacioni prodhimit, perpunimi ...... 19 Table 16 Rajonizimi dhe perqendrimi PF sipas komunave ...... 22 Table 17 Prodhimi fidaneve 2006/2007 ...... 23 Table 18 Struktura, rendimenti prodhimi PF 2007 ...... 23 Table 19 Struktura e mbjelljeve te reja 2007...... 24 Table 20 Kultivaret e molles ne strukturen e sotme ...... 26 Table 21 Kosto e prodhimit te molles ...... 27 Table 22 Kosto per ngritjen e 1 ha pemtore te re sipas shkalles se dendesise ...... 27 Table 23 Grupet prodhuese dhe aktiviteti i tyre ...... 28 Table 24 Te dhene per fitofarmacite qe kane aktivitet ne rajon ...... 29 Table 25 koston totale te nje linje pepunimi ...... 31 Table 26 Kosto e DHF sipas volumit te ruajtjes ...... 32 Table 27 Bilanci i tregut te frutave ne Qarkun e Dibres 2007 ...... 34 Table 28 permbledhese e buxhetit te parashikuar per tre vitet e ardhshme ...... 41 Table 29 listimi i aktivitetve qe do te realizohen ne filieren frutikulture per nje periudhe trevjecare ne qarkun e Dibres ...... 42

GRAFIQET

Grafiku 1 Struktura e kulturave bujqesore 2007 ...... 12 Grafiku 2Te ardhurat nga sektori bujqesor ...... 13

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 5/57

Grafiku 3 Subjekte ekonomike jo bujqesore ...... 14 Grafiku 4 Te ardhurat sipas sektoreve te tjere...... 14 Grafiku 5 Ecuria e zhvillimit pemtarise ’38-‘92 ...... 17 Grafiku 6 Ecuria e pemtoreve pas 1992-2007 ...... 20 Grafiku 7 Rajonizimi i pemtarise ne Diber ...... 21 Grafiku 8 Rajonizimi i pemtarise ne Bulqize ...... 21 Grafiku 9 Rajonizimi i pemtarise ne Mat ...... 21 Grafiku 10 Dinamika e prodhimit 2003-2007 ...... 24 Grafiku 11 Struktura e specieve te PF si qark ...... 24 Grafiku 12 Kosto per ngritjen e 1 ha me 1800 rrenje/ha ...... 28 Grafiku 13 Kosto per ngritjen e 1 ha 840 rrenje/ha ...... 28 Grafiku 14 Destinacioni perdorimit te frutave ...... 33 Grafiku 15 Periudha e vjeljes se prodhimit te frutave me kryesore ...... 33 Grafiku 16 Konsumi i fruta per periudhen vjetore ...... 33 Grafiku 17 konsumi vjetor i frutave ...... 34 Grafiku 18 Dinamika e rritjes se siperfaqes se PF ne blloqe ...... 37

ANEKSE

Aneks 1 Struktura e PF ne 2007 ...... 50 Aneks 2 Struktura dhe prodhimi i kulturave bujqesore 2007 ...... 51 Aneks 3 Struktura dhe prodhimi i pemeve frutore Qarku 2007 ...... 51 Aneks 4 Struktura dhe prodhimi i pemeve frutore Diber 2007 ...... 51 Aneks 5 Struktura dhe prodhimi i pemeve frutore Bulqize 2007 ...... 52 Aneks 6 Struktura dhe prodhimi i pemeve frutore Mat 2007...... 52 Aneks 7 Dinamika e pemtoreve 1992-2007 ...... 52 Aneks 8 Dinamika e pemtoreve 2009-2012 ...... 52 Aneks 9 Konsumi vjetor i frutave ...... 52 Aneks 10 Konto kulturale per ngritjen e 1 ha pemtore intensive ...... 53 Aneks 11 Konto kulturale per ngritjen e 1 ha pemtore me teknologji te permiresuat 840 bime/ha ...... 54 Aneks 12 Salkurti Roshnopoje ...... 54 Aneks 13 Grupi Kryemadhi Greve ...... 54 Aneks 14 Zebi Ushtelenxe ...... 55 Aneks 15 Grupi Kaza Sllove ...... 55 Aneks 16 Grupi Tafciu Kllobcisht Maqellare ...... 55 Aneks 17 Grupi Kaja Gjorice Bulqize ...... 56 Aneks 18 Lista E Fermereve Kurdari, Suc ...... 56 Aneks 19 Lista e fermerve Klos ...... 56 Aneks 20 Prodhimi Fidaneve Diber ...... 57

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 6/57

QELLIMI DHE OBJEKTIVAT E SIP

Agjensia e Zhvillimit te Zonave Malore (MADA) u krijua ne vitin 2001 sipas Programit te Zhvillimit te Zonave Malore (MADP). Objektivi i pergjithshem i programit MADA eshte: “Rritja e standartit te jeteses se popullsise se varfer ne zonat malore nepermjet rritjes se prodhimit dhe rendimentit te prodhimeve bujqesore dhe blegtorale, sigurimit dhe permiresimit te ushqimit, rritjes se te ardhurave nga bujqesia dhe ndermarrjet e tjera rurale si dhe nga infrastruktura e permiresuar”. Nenobjektivat: i) Do te beje nje analize e gjendjes dhe filieres aktuale, problematikes dhe do te percaktohen aksionet kryesore, nevojat per nje plan investimesh individuale dhe ne grupe, nevojat sektoriale dhe financiare te detajuara si dhe do te percaktohen akset kryesore te zgjidhjes dhe te zhvillimit te pemtarise. ii) Mbeshtetja e aktorve privat ne pemtari ne procesin e prodhimit, grumbullimit, ruajtjes, perpunimit dhe marketingut te prodhimit dhe te percaktohen aktoret dhe partneret publik ne planin strategjik te realizimit te filieres per nje periudhe tre deri pesevjecare Per te arritur kete qellim, veç te tjerash vemendje e veçante i eshte kushtuar: (i) Nxitjes se zhvillimit te sektorit privat, (ii) Forcimi i proceseve keshilluese dhe pjesemarrjen e komunitetit; dhe (iii) Forcimi i aftesive ne institucionet lokale dhe organizatave per te influencuar dhe mbeshtetur investimet ne sektorin privat dhe ne ate publik. Ne kontekstin e programit te ri (SDRMA), MADA synon te krijoje dhe te konsolidoje arritjet e MADP, te financuar nga IFAD, dhe te zhvilloje me tej fokusin e saj duke synuar rritjen e funksioneve te saj, neprmjet zhvillimit dhe transformimit te saj ne nje Agjenci te Zhvillimit Rajonal sipas direktivave te BE. Zhvillimi i Sektorit Privat (PSD) ka tre nen komponente kryesore: (i) Promovimi i Biznesit dhe dhe Bashkimeve Financiare; (ii) Programet e Investimeve Strategjike (SIP) dhe (iii) Ndertimi i Kapaciteteve te Krahut te punes dhe fuqise punetore. PSD synon forcimin e zhvillimit te strategjive te bujqesise dhe aktiviteteve te agrobiznesit ne te cilat zonat malore kane avantazh krahasues me prespektiva te qarta per nje zhvillim te qendrueshem dhe me perfitime. Objektivi i PSD eshte: “Reduktimi i varferise ne zonat malore dhe krijimin e kushteve te pershtateshme per zhvillimin e qendrueshem te bujqesise dhe te sektoreve te tjere te ekonomise ne zonat e defavorizuara”. Nepermjet SIPit: “Analiza e zinxhirit furnizues dhe studimi i fizibilitetit për sektorin e frutikulturës në rajonin e Dibres (Diber, Bulqize, Mat)”, MADA synon ne identifikimin e potencialeve prodhuese, perpunuese dhe tregetuese ekzistuese ne baze zone dhe nenzone, ne sektorin e frutikultures dhe dhenia prioritet ndaj detyrimeve kritike, nevojave dhe sigurimi i mbeshtetjes institucionale dhe financiare per te permiresuar eficencen e aktoreve veprues ne zinxhirin e vlerave te ketij sektori. Ky SIP realizohet ne baze te kerkesave te TOR te pergatitura nga PSD & MADA (anneks nr. 1), ku rezultatet dhe rekomandimet e seciles do te ndihmoje institucionet mbeshtetese dhe financuese te fermeret, grupet dhe shoqatave kultivuese te pemeve frutore, perpunuesve dhe tregetareve te kesaj filiere ne kete zone. Kjo do te ndikoje direkt per te permiresuar teknologjine e kultivimit, per te rritur prodhimin dhe

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 7/57 shumellojshmerine, per te zgjeruar dhe stabilizuar mekanizmin e marketimit, krijimin e kushteve per investime ne rritjen e kapaciteteve teknike dhe informuese, ne teknologji, ne infrastructure e te tjera investimeve ne pikat nyje. Aresyeja perse Mada synon realizimin e ketij SIPi ne filieren e frutikultures ne kete rajon eshte se, rajoni i Dibres (perfshire ketu rrethet Diber, Bulqize, Mat, jo vetem qe kushtet agro-klimaterike te ketioj areali jane shume te pershtatshme per kultivimin e pemeve frutore, por tradita e meparshme dhe aktualisht ne kushtet ku nje pjese e konsiderueshme e fermereve te kesaj zone i jane perkushtuar totalisht frutikultures, duke i investuar kapitalet e tyre ne mbjelljen e siperfaqeve te konsiderueshme me keto bime. Zhvillimi i frutikultures perben nje nga sektoret me te rendesishem ne strategjine e zhvillimit rural si nje element mjaft i rendesishem per nje zhvillim te shpejte dhe te qendrueshem te zonave malore ne menyre qe te arrijme :

1. rritje te prodhimit per tregun vendas duke synuar eleminimin e importeve dhe stabilizimin e eksporteve 2. rritje te cilesise se prodhimit ne perputhje me standartet dhe parametrat e tregut europian. 3. qe pemtaria te shihet e lidhur ngushte ne zinxhirin prodhim-perpunim-marketing duke u ndalur vecanerisht ne metodat e reja dhe bashkekohore te marketingut dhe arritjes se tregut.

Kjo strategji e Mada perputhet dhe me politikat zhvilluese te Ministrise Bujqesise Mbrojtjes Kunsumatorit per zonat malore ku pemtaria eshte percaktuar si sektor prioritar mbeshtetur ne tendecat dhe perspektiven e zhvillimit te ketij rajoni.

Mada - synon qe nepermjet programit te hartimit te SIP it te pemtarise te nxise dhe mbeshtese zhvillimin e frutikultures si teme prioritare ne rrethet Diber, Bulqize dhe Mat ku do te perfitojne direkt dhe indirekt prodhuesit ne keto zona me ane te rritjes se kapaciteteve prodhuese, teknike e profesionale, manaxhuese e tregtare ku per rrjedhoje do te permiresohet i nivelit social – ekonomik, qe do te realizohet pas hartimit dhe aplikimit te SIP (Programi Investimeve Strategjike ).

Objektivat e studimit jane; 1) Analizen aktuale te filieres ne hallkat perbrese te saj: i) prodhimin; ii) Perpunimin, dhe; iii) Marketimin; 2) Identifikimi i veshtiresive dhe i pengesave me prioritare ne hallkat e filieres; 3) Percaktimi i aktiviteteve me kryesore dhe me prioritare me qellim investimin dhe nepermjet tyre ne arritjen e nje zhvillimi te qendrueshem ne te gjithe hallkat e filieres. Hartimi i Programit te Investimeve Strategjike “Analiza e Zinxhirit Ushqimor për Sektorin e Frutikultures në Rajonin e DIBRES”, perben nje hap te reendesishem per nje zhvillim te qendrueshem te nensektorit te Frutikultures dhe stabilizimin e nje filiere te qendrueshme ne Qarkun e Dibres.

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 8/57

KAPITULLI I

1. TE DHENA RRETH ZONES QE MBULON SIP-I

1.1. VENDI GJEOGRAFIK QE ZEN ZONA KU ZHVILLOHET SIP-I

1.1.1. POZICIONI GJEOGRAFIK I QARKUT DIBER Rajoni Diber shtrihet ne Verilindje te Shqiperise dhe kufizohet ne Veri me Kuksin, Lindje me Maqedonine, Perendim me Mirditen, Kurbin, Kruje dhe Jug me Tiranen dhe Librazhdin. Qendra e Qarkut Diber eshte Peshkopia e cila ndodhet rreth 186 km nga Tirana.

1.1.2. RELIEVI Dibra ka nje reliev pergjithesisht malor mjaft te larmishem me fusha, pellgje, lugina, male, kodra, lumenj dhe liqene duke perbere kushte mjaft te pershateshme klimatiko-toksore per zhvillimin e bujqesise. Ne teritorin e Dibres me kryesore jane dy luginat ajo e Drinit te Zi dhe lumit Mat ku shtrihet siperfaqja me e madhe e tokes dhe aktiviteti bujqesor.

Table 1 Siperfaqja totale e qarkut ne km 2 Emertimi Njesia Qarku Rrethet Diber Bulqize Mat Siperfaqja Km2 2041 868 680 852 Dendesia B/km2 81 98 65 76

1.1.3. TOKA Dibra ka zonalitet Horizontal dhe Vertikal dhe shtrihet nga 200 – 2750 m/ det, gje qe i jep mundesi per nje shumellojshmeri dhe pershtatje te kulturave bujqesore perfshire dhe Pemet Frutore (PF). Shumica e tokes bujqesore shtrihet ne pellgun e lumenjeve DRIN dhe MAT apo ne intervalin nga 200-900 m/h/det.

1.1.4. KLIMA Dibra ka nje klime mesdhetare malore, me dimer te ftohte dhe vere te fresket, ku temperatura mesatare vjetore eshte reth 11.3o C, ndersa mesatarja e muajve te ftohte -0.1o C dhe atyre me te ngrohte 21o C. Sasia vjetore e rreshjeve 751 – 719 mm/vit, dite me reshje 107 deri 109 ne vit me periudhe shtrirje vjeshte-pranvere. Ngricat e para te vjeshtes fillojne ne fillim nentori, ndersa ngricat e fundit te pranveres mund te zgjatin deri ne 10 -15 prill.Ne kete klime kane ndikim edhe ererat locale me karakteristika te veçanta dhe drejtime te ndryshme, ku me te njohura jene ajo e Murres (Murlani) dhe Jugu. Ne pellgun e lumit Mat ka ndikime te klimes mesdhetare gje qe ndikon ne rritjen e pemeve te kesaj klime.

1.1.5. HIDROLOGJIA Qarku Dibres laget nga lumenj, perrenj dhe liqene te shumte duke pershkuar teritorin e tij.

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 9/57

Lumenjte kryesore te perfshire brenda qarkut jane Drini i Zi dhe gjashte lumenj me te vegjel qe derdhen ne te. Lumi Matit ku derdhen 3 lumenje te vegjel dhe 6 perrenj. Liqenet me kryesore jane: Liqejte e Lures, i Brucit, liqenet e Kacnise, i Grames, i Hinoskes, (Diber), Bataces, Kalemadhit (Mat), Liqeni i Zi, (Bulqize). Keto burime hidrike jane nje resurs natyror i vlefshem per hidroenergji dhe ujitje ne bujqesi.

1.2. POPULLSIA RURALE Sipas ndarjes administrative te vitit 2007 popullsia e qarkut eshte e shperndare ne tre rrethe, qe perfshijne 4 Bashki, 6 qytete, 31 komuna dhe 279 fshatra. Situata demografike paraqitet e ndryshueshme ne vite dhe ne rrethe, urbane dhe rurale.

Table 2 Dinamika e pupullsise ne vite RRETHI POPULLSIA GJITHESEJ NE VITE 1989 2000 2005 2007 2007/1989 2007/2005 Bulqiza 50282 57020 44811 44579 -11.34 -0.52 Dibra 99368 83602 85604 85182 -14.28 -0.50 Mati 76674 75574 65940 65150 -15.03 -1.20 Qarku 226324 216196 196355 194911 -13.88 -0.74

Ne raportin 1989/2007 kemi nje zvoglim te popullsise ne total rreth 14 Table 3 Gjendja e popullsise sipas rretheve ne 2007 %, ndersa ‘05/’07 kemi nje tendence Rrethi Popullsia Urbane Popullsia Rurale te lehte ulje me 0.5-1.2 %. Gjithesej Nr. Gjithesej Nr. familje familje Rrethi Dibres renditet i treti ne shkalle Bulqiza 16353 4025 28226 6910 vendi pas Librazhdit dhe Malesise Dibra 18409 4324 66773 15652 Madhe (sipas UNDP) dhe ne Qark Mati 28309 6996 36841 8632 me 78 % kundrejt 64 % dhe 57 % te Qarku 63071 15345 131840 31194 rretheve Bulqize dhe Mat. Grafiku 2. Popullsia Urbane dhe Rurale Popullsia e Qarkut Diber eshte thellesisht rurale me 68 % ndaj 65 % qe eshte ne shkalle Popllsia sipas rretheve vendi. Bulqiza Mati 23% 33% Nje zvoglim te popullsise ne fshat dhe nje tendence ne ulje te lehte dhe rritje ne qytet duke e konsideruar ate si te qendrueshme. Pas vitit 2005 e konsiderojme si nje stabilitet Dibra 44% relativ demografik. Pra duhet te vleresojme kete situate demografike ne menyre qe te nderhyjme dhe permiresimin e kushteve social-ekonomike. Dendesia eshte 81 banore/km². NIVELI I ARSIMIMIT TE FERMEREVE DREJTUES NEPER FERMAT E TYRE Lidhur me nivelin e arsimimit te fermereve drejtues neper fermat e tyre nga te dhenat si Qark rezulton se: i) Fermere pa arsim jane 1958 vete; ii) Fermere me arsim fillor jane 5328 vete; iii) Fermere me arsim tetevjeçar jane 16702 vete dhe; iv) Fermere me arsim te mesem edhe te larte jane 8489 vete.

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 10/57

1.2.2. GJENDJA E INFRASTRUKTURES DHE KERKESAT PER REHABILITIM. Rrjeti i rrugeve rurale te qarkut te Dibres perbehet nga 1180 km rruge gjithesej, te cilat lidhin fshatrat me qendrat e komunave me rrugen kombetare. Gjendja teknike e nje pjese me te madhe te rrugeve rurale vleresohet e keqe, qe ne shkalle qarku keto zene rreth 50 % te gjatesise se pergjitheshme. Pothuajse te gjithe rruget rurale jane te pashtruara dhe rreth 45 % e tyre jane rruge dheu dhe shumica e rrugeve jane te pamirembajtura. Gjendja e keqe e rrugeve kufizon shume komunikimin e fshatrave midis tyre dhe me zonen urbane, veshtireson marrjen e sherbimeve nga popullata dhe pakeson mundesine e daljes ne treg te fermereve. Masat me kryesore qe duhen marre shkalle –shkalle permblidhen ne keto grupe kryesore si zhvillimi i infrastruktures se pergjitheshme urbane dhe bujqesore, te rrjeteve rrugore, te ujesjellesve, te ujitjes, energjitike, telekomunikacionit, institucioneve dhe objekteve arsimore, kulturore, shendeteore etj.

1.3. AKTIVITETET EKONOMIKE

1.3.1 STRUKTURA E TOKES BUJQESORE NE TERESI Siperfaqja bujqesore ne shkalle qarku ze rreth 11.4 % ndaj totalit te fondit te tokes, ku Dibra ka nje siperfaqe me te madhe rreth 16 % ndaj totalit dhe toke are 49 %.. Siperfaqja pyjore ka diferenca te vogla nga 1-9 % ndermjet tre rretheve, ndersa livadhe me shuma kane Dibra dhe Bulqiza. Table 4 Struktura e siperfaqes sipas rretheve ne ha viti 2007

Siperfaqja Nga kjo: Nr Rrethi gjithesej Toke Livadhe Toke pa Toke e . ha are Fruta Vresht Pyje Kullota 7+8 perdorur refuzuar a b c 1 2 3 4 5 6 7 8 1 Diber 66209 10612,8 704 50 34193 12899 1813.8 5936,4 ne %-je 34 49 85 37 30 39 41 Bulqiz 2 e 58614 5340,5 98 15 36510 13354 3073.5 223 ne %-je 31 25 12 11 31 41 17 3 Mat 64143 5573,2 26 68 44240 6411 4721.8 3103 ne %-je 35 26 3 52 39 20 42 Qarku 188966 21526 828 133 114943 32664 9609.1 9262

1.3.2 TENDENCAT E PERDORIMIT TE TOKES Qarku i Dibres ka 32477 ferma, totali i parcelave eshte 111488 me nje numer mesatar per ferme 3.4. Madhesia mesatare e parceles eshte 0.17 ha, kjo tregon per nje fragmentarizim te madh te tokes. Table 5 Perdorimi i tokes ne 2002 dhe 2007. Siperfaqja Nga kjo: ha Rrethet Viti gjithesej Ha Drithera Faragjere Patate Perime Pemtari Vreshta 2000 10663 3800 5400 505 400 525 33 Diber 2007 11019 3655 5454 520 522 660 50 2000 4832 2206 2000 272 316 34 4 Bulqize 2007 4729 1505 3037 253 350 139 15 2000 6263 2182 3526 85 408 41 21 Mat 2007 6297 1390 4588 143 556 26 68 2000 21758 8188 10926 862 1124 600 58 Qarku 2007 22045 6550 13079 916 1428 825 133

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 11/57

Fondi i tokes bujqesore punohet nga ferneret ka nje vlere kostante sipas viteve. Verejme tendencen e zvoglimit te siperfaqes se dritherave dhe rritjen e siperfaqes se faragjereve dhe te pemtarise. Keto dy tregues paraqesin ose percaktojne me sakte dhe prioritetet e zhvillimit te dy sektorve te blegtorise dhe pemtarise ne kete rajon gje qe pershtatet me objektivin e Mada per hartimin e SIP it te pemtarise ne kete qark.

1.3.3. STRUKTURA E KULTURAVE BUJQESORE NE 2007 Ne pergjithesi kultivohen pothuajse te gjitha kulturat kryesore dritherat, foragjere, perimet te gjitha pemet frutore vreshti te jepen ne tabele. i) Dibra disponon 47.5 % te siperfaqes te tokes are, Table 6 Struktura e mbjelleve ne 2007 Bulqiza me 22 % dhe Nga keto: ne ha Mati me 29.5 %. Rrethi Total Drithra Perime Patate F.njoma PF Vresht ii) Ne strukturen e Dibra 10698 3655 359 520 5454 660 50 mbjelljes Faragjeret e Buqiza 5157 1505 213 253 3037 139 15 njoma zene rreth 54 %, Mat 6661 1390 446 143 4588 26 68 kjo tregon per perparise Qarku 22516 6550 1018 916 13079 825 133 qe ka dhe blegtoria Grafiku 1 Struktura e kulturave bujqesore 2007 iii) Dritherat zene rreth 27 % ku me shume siperfaqe ka misri dhe STRUKTURA KULTURAVE BUJQESORE 2007 gruri iv) Frutikultura ze 8 % dhe vreshti PF Vresht 8% 1% Drithera vetem 1 %, por ka 275 mije Drithera 27% Perime rrenje pjergull me prodhim 5545 Patate ton/vit. Perime Fasule 4% v) Rendimentet te te gjitha Faragjere Faragjere PF kulturave jane me te medha ne 54% Patate 4% Vresht Fasule rrethin e Matit, pastaj renditet 2% Dibra dhe ne fund rrethi i Bulqizes keto ndryshime vijne per shkak te relievit dhe kushteve klimatiko-toksosre te pershtatshme ose jo.

1.3.4. STRUKTURA E KREREVE TE BLEGTORISE NE 2007 Pavaresisht se rrethi i Matit ka rreth 28 % popullsise rurale ndaj 51 % te rrethit Diber dhe kapaciteteve kullosore rreth Table 7 Struktura e krereve te blegtorise 2007 10 % me pak, ky reth zene EMERTIMI Njesia Qarku Sipas Rretheve rreth 51% te numrit te Diber Bulqize Mat krereve te dhirta dhe dhe 40 Gjedhe gjithsej Krere 57000 25000 14000 18000 % te numrit te krereve te Lope “ 36940 16500 8300 12140 Te leshta “ 143820 58820 28000 57000 leshta ndaj 28 dhe 42 % qe Dele “ 114780 49280 20500 45000 ka rrethi i Dibres, kjo per Te dhirta “ 104000 26000 35000 43000 arsye se ka sipefaqe me te Dhi “ 68500 18500 18000 32000 vogel bujqesore me rreth 26 Shpende “ 398624 170000 62000 166624 % ndaj 49 % qe ka rrethi i Blete koshere 14835 8600 2610 3625 Dibres.

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 12/57

1.3.5. NIVELI I UJITJES Rreth 66 % e siperfaqes si qark ujitet, kjo me e larte eshte ne rrethin e Dibres, por kemi akoma rreth e 5658 ha ose rreth 30.8 % e siperfaqes qe nuk ujitet. Por vemendje me te me te madhe te kete ne rrethin e Dibres sepse siperfaqja e mundeshme e ujitshme ze rreth 53 % te diferences qe kerkohet te ujitet. Prandaj duhet te behen investime per te rivene ne pune rrjetin ujites e mundeshem dhe te perforcohen SHPU te ekzistuese dhe te ngrihen e reja. Aftesia ujitese ne shkalle qarku eshte 44 %, Dibra ka aftesi ujitese me te medha rreth 55 %. Table 8 Aftesia ujitese ne Qarkun e Dibres Per permiresimin e Nr. Emertimi Qarku Diber Bulqize Mat nivelit ujites ne shkalle gjithesej komune, rrethi dhe 1 Siperfaqe gjithesej ha 41399 19117 8740 13542 qarku, investimet do te a Nen uje ha 18372 10594 4500 3278 orientohen ne ato zona B Ujitet ha 12714 7542 3092 2077 2 % e siperfaqes nen uje 44 55 52 24 ku ka nje perqendrim (a/1) dhe zhvillim te sektorit 3 % e siperfaqes qe ujitet 66 71 69 63 te pemtarise, dhe (b/a) investimet te jene te 4 Diferenca (kerkohet te 5658 3052 1408 1201 efekshme. ujitet) Ne % ndaj totalit 100 53 25 22

1.3.6. TE ARDHURAT E FAMILJEVE NGA SEKTORI PRIVAT STRUKTURA E AKTIVITETEVE TE FERMAVE TE PERZIERA. Rezulton se 32477 fermat te Qarkut e realizojne aktivitetin e tyre bujqesor ne: i) Ferma me drejtim prodhime blegrorale dhe bime bujqesore, jane 30207; ii) Ferma me drejtim prodhimi vetem me buime bujqesore, jane Table 9 te ardhura nga sektori bujqesor dhe blegtoral 2270; Kulturat Rend Vlera ne 000/leke per 1 ha iii)Ferma me drejtim prodhime kv/ha Shitje Ardhura Shpenz. Ardhra per 1 kv bruto neto bujqesore vetem me bime arash Drithera 40 2.5 100 60 40 32360; Foragjere 50 1.5 75 35 40 iv)Ferma me drejtim kultivimin Pemtari 200 5.0 1000 350 650 vetem me peme frutore jane 3872; Vreshtari 180 6.0 1080 450 630 Mbeshtetur ne te dhenat dhe sipas Perime 300 4.0 1200 600 600 llogaritjeve te peraferta del se te Patate 300 3.0 900 600 300 ardhurat nga pemtaria jane rreth Grafiku 2Te ardhurat nga sektori bujqesor 16 here me te medha se dritherat., rreth 1.2 here me shume se 700 600 vreshtaria dhe perimet dhe 2 hera Drithera buke me shume se patatjea 500 Foragjere 400 Pemtari v)Pemtaria siguron te ardhura me 300 Vreshtari Perime te medha. Prandaj dhe orientimi i 200 Patate prodhuesve eshte shtimi i siperfaqes 100 0 dhe prodhimit Pemtari. Te ardhurat ne 000/leke

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 13/57

1.4.1. BIME MEDICINALE Dibra disponon resurse te medha natyrore te bimeve medicinale dhe aromatike ku mblidhen mbi ka mbi 85 lloje. Ka rreth 3000-4000 persona qe e mbledhin direkt. Sasia vjetore qe grumbullohet eshte mbi 2000 ton. Pra te ardhura ne kete sektor jane te mira qe shkojne nga 100-300 $ per familje ne vit. Ne kete aktivitet perfshihen komunat shume te thella rurale ku kane siperfaqe shume te vogel toke bujqesore dhe siperfaqe te medha pyjore e kullota.

1.4.2. SEKTORI JOBUJQESOR Qarku i Dibres konsiderohet nje rajon shume i pasur me minerale, vecanerisht ne krom, mermere, gipse etj., Burimet ujore dhe burimet termale jane gjithashtu nje pasuri e madhe. Ka nje mjedis natyror turistik. Te gjitha keto perbejne pasuri kryesore per qarkun dhe nje burim te cmuar te ardhurash. sic eshte parku i Lures, Rezervati Luzni Bulac, Masivi Korabit Diber, Pylli i Arnenit te Allamanit Mat, liqeni i Zi Bulqize etj..

1.4.3. AKTIVITETI EKONOMIK JO BUJQESOR Ne qarkun e Dibres kemi nga 1400 subjekte me aktivitet ekonomik jo bujqesor 87 % jane subjekte fizike ndaj 13 % qe jane Grafiku 3 Subjekte ekonomike jo bujqesore subjkete juridike. Rreth 52 % te subjekteve jane ne rrethin e Subjekte ekonomike jo bujqesore

Dibres. Aktiviteti Ndersa subjekte ekonomike me Transporti prodhues Te tjera aktivitet prodhues jane vetem 26% 5% 4% me 5.4 % kjo tregon per nje zhvillim shume te ulet ekonomik per sektorin e te ardhurave. Rreth 18 % e subjekteve kane Sherbimet Tregtia 52% aktivitet ne zonat rurale dhe 13% keto me kapacitet te vogel kryesisht ne sektorin e transportit dhe tregtise.

1.4.4. TE ARDHURAT SIPAS Grafiku 4 Te ardhurat sipas sektoreve te tjere SEKTOREVE TE ARDHURAT Sipas te dhenave te ARZH, Sektoret e tjere Perkrahja DRBUMK Diber dhe INSTAT Punesimi ne sociale shtet 4% te ardhurat sipas sektoreve 2% 9% paraqiten ne grafikun e Bujqesia meposhtem. 47% Emigracioni Nga te dhenat kostatojme: 38% i) sektori bujqesor ze rreth 47 % te te ardhurave ne familje, kjo tregon per nje zhvillim thellesisht bujqesor te Qarkut Diber, pra nuk mund te themi per nje zhvillim industrial. Vemendja kryesore per kete rajon eshte zhvillimi bujqesore, agruindustria, agroturizmi etj.

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 14/57 ii) Emigracioni ze rreth 38 %, fenomen ky qe ka shume forca pune, por qe nuk punojne ne vendin tone per aresye te mungeses se vendeve te punes.

1.5. NIVELI EKONOMIK

1.5.1 TE ARDHURAT NGA FERMAT Qarku i Dibres zoteron nje fond toke are prej 21526 ha. Ne shkalle qarku siperfaqja e tokes se ndare bujqesore per familje ne zonen rurale eshte mesatarisht 0.88 ha. i)Ne vleren deri 1 ha per familje jane 8 komuna, me 1.01-2 ha jane 17 komua dhe mbi 2 ha jane 6 komuan nga 31 komuna qe ka qarku gjithesej. ii)Komunat qe disponojne siperfaqe deri ne 1 ha jane shume te thella rurale, por kane siperfaqe te madhe pyjore dhe kullosore iii)Te ardhura e familjeve nga sektori privat jane nga bujqesia, blegtoria, bime medicinale dhe sektori jo bujqesore. Qarku i Dibres ka 32477 ferma nga keto 13122 shesin ose 40 % e tyre. Te ardhurat ne 000/leke nga shitjet i) ne bime arash 785843 leke, ii) PF 286437 leke, iii) Blegtori 121121 leke, iv) nga perpunim 716806 dhe shpenzimet jane 650570 leke (sipas INSTAT 2006) Llogaritja e te ardhurave nga fermat per vitin 2006/07 eshte bere per cdo komune, duke marre parasysh prodhimin e perafert bujqesor e blegtoral, prodhimet nga frutikultura si dhe prodhime te tjera te vecanta per cdo komune (sipas UNDP dhe DRMBUMK Diber)

Table 10 Te ardhurat per fryme ne $/dite nga fermat bujqesore i)Rreth 57 % e komunave Rrethi Te ardhurat per fryme ne $/dite nga TOTAL fermat bujqesore jane ne nivelin deri 1.15 $ ne < se 1 1.1-1.25 1.26 -1.5 1.51-2 dite ne Qarkun e Dibres, kjo Bulqize 4 1 1 1 7 me e theksuar ne rrethin e Diber 3 5 2 4 14 Bulqizes. Mat 2 2 2 4 10 ii)Te ardhurat nga ekonomia Qarku 9 8 5 9 31 bujqesore jane te pakta sepse ndikojne shume faktore si siperfaqja e vogel per familje, infrastruktua urbane dhe bujqesore e dobet dhe e veshtire bejne te mundur qe ndikojne dukshem ne strukturen dhe sasine e prodhimit bujqesor e blegtoral te qarkut te Dibres gjate 15 viteve te fundit.

1.6. AKTIVITETET E MBESHTETURA NGA MADA, MAFF, DONATORE ETJ.

MADA –FERT ka vazhduar aktivitetin e saj ne rrethet Diber e Mat ne vitin 2004. Gjate periudhes 2003-2006 ka mbeshteur ne ngritjen i) 7 ha Pemtore Intensive Pilot ii) 1 ha Vresht Pilot, iii) 0.5 ha fidanishte, iv) jane kryer rreth 20 aktivitete per TT ne pemtari ASP ka financuar kater projekte: i) dy DHF frigoriferike ne Diber me kapacitet me nga 50 secila ne Tomin dhe Sllove, ii) jje kantine vere ne Tomin me CP 50 ton ne vit. iii) 1 ha pemtore superintensive Bulqize.,iv)Fidanishte dhe Vresht ne Mat. MAFF ka filluar aktivitetin ne rrethin e Dibres ne vitin 1995 ne total kane perfituar 3600 familje me nje shume totale 258 milion leke. Interesi ka qene nga 10 % ne vitet e para, ka vazhduar me 15 dhe tani shkon deri 17 %. Kjo kredi eshte shperndare ne 40 % Blegtori, 30 % Pemtari dhe 30 % ne Bime Arash. Keto dy te fundit ka pase dhe ne inpute, mekanike etj.

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 15/57

SNV ka mbeshtetur DRBMK Diber per rritjen e kapacietetve institucionle te saj dhe ne formimin e grupeve prodhuese

FERT Paris ka mbeshtetur prodhuesit ne rrethin e Dibres ne permiresimin e teknologjise se kultivimit te pemeve frutore dhe te vreshtit, ngritjen e fidanishteve per prodhimin e fidaneve me n/sh vegjetative. Rritjen e kapaciteteve prodhuese, teknike e organizative te fermerve.

AgriTra ka mbeshtetur ne formimin e grave ne kopshatri dhe bulmetari, te cilet jane aftesuar per permiresimin e aktivitetve te tyre bujqesore e blegtoral.

1.7. PUSHTETI LOKAL, ORGANIZIMET PRIVATE DHE TE KOMUNITETIT

Table 11 Ndarja administartive Pushteti lokal dhe organizimet private apo Rrethi Bashki Komuna Fshatra Qytete komunitare, si organizimi dhe funksionimi Bulqize 1 7 63 2 jane te bazuar ne ligjin per pushtein Diber 1 14 141 1 vendor dhe te organizatave NGO. Mat 2 10 75 3 Qarku 2 31 279 6

SKEMA E QEVERISJES VENDORE JEPET SI ME POSHTE

MBUMK PUSHTETI QENDROR TIRANE

QARKU DIBER ORGAN LEGJSLATIV I ZGJEDHUR PREFEKTUARA ORGAN ME FUNKSIONE -VENDIMARRJE EKZEKUTIV I EMRUAR - EKZEKUTIVE NGA QEVERIA

DRBUMK Rrethi Bulqize Rrethi Diber Rrethi Mat DIBER 7 komuna 1 Bashki 14 1 Bashki 10 2 Bashki komuna komuna 63 fshatra Lagje OJF 141 fshatra Lagje OJF 75 fshatra Lagje

DRMBUMK eshte institucioni drejtues eshte ne varesi direkte me MBUMK Tirane dhe qe ka pergjegjesine dhe disponibilitetin e zhvillimit te bujqesise ne rajon. Komuna/bashkia/qarku kane Keshillin si organ legjilslativ dhe Kryetarin me administraten si organ ekzekutiv qe zgjidhen me votim.

OJF NE QARKUN E DIBRES  SNV- Organizate per zhvillim Hollandez  Shoqata Zhvillimit Bujqesise Diber-ADAD  QFPIB DIBER-Qendra Furnizimit Perbashket Inputeve Bujqesore Diber  AgriTra Vizion- Shoqate Trajnuese e Grave ne bujqesi  Shume SHPU si qark.

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 16/57

KAPITULLI II

2. ANALIZA E FILIERES AKTUALE TE PEMTARISE

2.1. KULTIVIMI PEMEVE FRUTORE NE RAJONIN E DIBRES (1960-1995) Deri ne vitet 1960 PF ne Rajonin e Dibres kane qene te kultivuar ne kopshte dhe bahce. Ne vitin 1938 kishte rreth 188 mije rrenje, ne 1956 kishte rreth 201 mije rrenje. Blloqet e para filluan te ngriheshin ne vitin 1958, pas 1964 filloj kultivimi i PF ne blloqe masive, ku ne vitet ’75-’85 arriti kulmin qofte ne siperfaqe, prodhim, perpunim dhe eksport. Gjate kesaj periudhe u ngriten shume blloqe te medha ne kodrat qe shtriheshin ne te dy anet pellgut te Drinit te Zi. Kultivimi i PF perfshinte ne vazhdimesi te gjithe teritorin e pellgut te Drinit nga Sllova ne Veri deri ne Ostren dhe F. Bulqize ne lindje duke formuar kuroren e gjelber te Peshkopise. Shumica e siperfaqes shtrihej ne kodra dhe shume pak ne toka te rrafshta. Pemtoret ishin kryesisht prone e dy NB ve Diber, Sllove dhe Qender, qe perfshinin rreth 45 % te numrit te rrenjeve, ndersa pjesa tjeter ishte ne KB, Kastriotit, Tominit, Muhurrit, Shupenze, Gjorices, Ostrenit etj. Jane kultivuar PF molla, kumbulla, qershia, ftoi, dardha, pjeshka, arra, geshtenja etj.

Table 12 Ecuria e zhvillimit te pemtarise deri ne 1992 ne rrethin e Dibres Vitet Sasia Ne prodhim Ne Ne blloqe Ne % Siperfaqe Blloqet Nr. 000/rrenje 000/rrenje % 000/rrenje 000/rrenje 1938 188 1956 201 Pazmarit 12 1970 341 160 Kastriot 23 1985 1074 900 83 4630 Sllove 48 1992 1036 480 45 852 5432 Qenoke 45

Grafiku 5 Ecuria e zhvillimit pemtarise ’38-‘92

Sasia 000/rrenje Dibra ( dhe Bulqiza) ka qene dhe eshte nje nder rajonet me te rendesishme te 1200 vendit tone per zhvillimin e 1000 frutikultures. 800 Para viteve 1992 ajo zinte vendin e 600 pare ne shkalle Republike per numrin e 400 rrenjeve qe dispononte 1 074 000 200 rrenje ose 5432 ha, vendin e dyte pas 0 1938 1956 1970 1985 1992 Korçes persa i perket prodhimit dhe ne eksportin e prodhimit te kumbulles e molles, ku ne total eksportonte mbi 4000 ton fruta ne vit, molle dhe kumbull kryesisht ne vendet e Europes Lindore.i RDGjermane etj. Ne rrethin Matit ka qene e zhvilluar pemtaria dhe ne kete rreth kultivimi ne blloqe ka filluar pas viteve 1965. Siperfaqja e pergjitheshme si rreth ka qene 460 ha. Ne vitet 1975-1985 kane qene formuar kurora e qytetit Burrel me 150 ha pemtore qe perfshinte sektorin e pemtarise te NB Mat ku punonin 400-600 punetore ne vit. Pemtaria ka qene e kultivuar pothuajse ne gjithe rrethin ne forme te shperndare, kurse ne blloqe me e perqendruar ka qene kryesisht ne KB ose komunat e sotme si ne Suc, Klos, Komsi, Xiber, Baz, Lis etj. Rendimenti ka qene 18- 24 kg/rrenje. Ne fushen e lugines se Matit nuk kane qene kultivuar PF sepse kjo fushe

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 17/57

perdori per kulturat e arave. Jane kultivuar te gjithe pemet frutore si: Molla, kumbulla, qershia, ftoi, dardha, pjeshka, arra, geshtenja etj., si pemet te klimes mesdhetare si fiku, shega, hurma, bajamja etj..

Ne vitin 1938 Dibra kishte nje fidanishte ku bashke me dy fidanishtet e Tiranes dhe Korces prodhonin 25-50 mije fidane ne vit. Dhe ky aktivitet u rigjallerua pas 1958 kur filluan te ngrihen blloqet e para me pemtore. Per prodhimin e fidaneve kane funksionuar tre fidanishte, ne Zdojan, Maqellare, Mat. Fidanishtja e Zdojanit njihej si “zemra” e pemtarise Diber. Ajo dispononte nje koleksion te pasur speciesh dhe varietetesh ku numri i tyre shkonte rreth 67 lloje. Kjo fidanishte eshte pasuruar nga dy koleksione te ardhur nga Franca, Italia perkatesisht ne vitet 1972 dhe 1989. Ne kete periudhe kishte dy n/shartesa vegjetative te molles MM 106 dhe M 26 te cilat pak u shumezuan dhe nuk u vleresuan ne ate periudhe.

Table 13 Te dhenat e fidanishteve deri 1992 Per nje periudhe 30 Vendi Siperfaqja ha Fidane ne vjecare nuk ka pasur nje Vitet Rrethi Fidanishtes Pemtore Fidani 000/cope ritem te madh te Meme shte prodhimit te fidaneve, 1964 - 1991 Diber Zdojan, 28 15 890 por kjo sasi perballonte Maqellare 1965 - 1991 Mat NB Mat 12 2.5 52 kerkesat e planifikuara TOTAL 40 17.5 1420 dhe mbulonte siperfaqe te medha sepse pemtoret kishin dendesi te vogel.

2.1.2. STRUKTURA, RENDIMENTI, PRODHIMI PF Ne strukturen e blloqeve te PF dominuese ishin kumbulla, molla, qershia dhe ne % me te vogla te tjerat, shih tabelen. Table 14 Struktura, rendimenti, prodhimi PF deri 1992 Specia Struktura ne Densiteti Numri ne Rendimenti Prodhim % Bime/ha 000/ rrenje kg/rrenje 000/kv/vit Molle 28-30 180-220 310 15-20 55-60 Kumbull 40-42 200-220 544 12-15 35-40 Qershi /vishnje 18-20 180-200 207 15-18 15-20 Arre, Geshtenje, Lajthi 8-12 100-150 103 15-20 5-8 Dardhe, pjeshke, kajsi etj. 2 200-220 20 12-15 2-3

i) Megjithese kumbulla zen vendin e pare me 40-42 % ne prodhim renditet e dyta pas molles. ii) Molla renditet e dyta pas kumbulles me 28-30 %, por ajo zen peshen kryesore ne prodhimin e frutave.. iii) Prodhimi ne vitin me te mire ka qene deri ne 14400 ton dhe rreth 4000 ton eksportohej iv) Procesi i prodhimit ishte i organizuar dhe drejtuar nga shteti v) Molla ne mbjelljet e reja pas vitit 1985 ajo zinte vendin e pare. vi)Struktura varietore ne mbjelljet te reja te molles ishte: Gold Delicious 40 %, Starking 23%, 13 %, Wellspoor, 17 % Starkimson, 7 % Grand Smitth.

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 18/57

2.1.3. MENYRA E KULTIVIMIT TE PF Menyra e kultivimit ose teknologjia e perdorur nga fermeret deri ne vitet 1995 ka vazhduar sipas asaj tradicionale ose klasike. Pemtoret e mbjella ne kete periudhe kane nje sistem kultivimi me distanca te medha nga 5x6 deri 10x10 m, ose me dendesi te vogel, me kurore madhe qe arrin mesatarisht nga 5-7 m lartesi. Shumica e fidaneve qe mbilleshin vinin nga nenshartesa me fare. Forma kryesore e kurores ka qene kupore, me kate dhe kate te permiresuara. Kjo forme kultivimi eshte predominuese afersisht ne rreth 80-90 % te siperfaqes. Duke filluar nga mbjella, punimet, sherbimet, pervec sperkatjes, krasitjes dhe vjeljes kryheshin me dore. Keto pemtore kishin rendiment me te vogel dhe kosto me te larte. Ne periudhen 1960-1980 krahas krijimit te blloqeve masive, u formua dhe nje brez specialistesh dhe puntoresh profesionisht qe sherbenin ne pemtore ku aplikoninn dhe zbatonin teknologjine klasike qe me vone mund te quhet tradicionale. Pas viteve 1980 filloj te permiresohej teknologjia duke u futur format kordon dhe palmet, por ne siperfaqe te vogla, ku ne kete periudhe u formua nje brez i dyte qe eksperienca dhe ndikimi i tyre ka vazhduar deri ne vitin 2000 e me tej. Pas kesaj periudhe jane futur forma te reja kultivimi, ku ndeshen dy tendenca ajo TRADICIONALE dhe ajo e RE dhe per rrjedhoje nuk eshte formuar nje brez specialistesh dhe fermresh sic mund te quhet nje brez i trete per ti paraprire revolucionit teknologjik dhe evolucionit te kultivimit te PF, kjo per gjithe qarkun e Dibres.

2.1.4. RUAJTJA DHE PERPUNIMI I FRUTAVE Ruajtja e frutave behej ne dy menyra ne ate tradicionale ku beheshin kavaleta ne blloqet e pemtoreve dhe mbuloheshin me kashte thekre deri ne evadimin e plote per tu tregtuar e fresket per konsum ne rrethet e tjera dhe eksport ose te vendosej per ruatje ne frigorifer. Ne vitin 1985 u ndertua nje frigorifer me kapacitet 3000 ton per ruatje, ky me teknologji gjermane, ku sot eshte jashte funksioni per aresye se nuk ble nga nje klient sepse nuk kishte prodhim frutash te vendit (Dibres) dhe nuk ishte rentabel pas viteve 1992. Table 15 Destinacioni prodhimit, perpunimi NU Peshkopi perpunonte Aktiviteti Destinacioni prodhimit ne % kumbullen, kryesisht per raki ku Molla Kumbulla Qershia njihet si rakia e Ushqimores e cila Per konsum 30 30 60 ishte e vleresuar ne tregun vendas. Eksport 65 20 - Nga perpunimi i kumbulles, molles, Perpunim 5 50 40 qershise etj.. prodhohej komposto e recelna ku ky produkt ishte shume cilesore dhe destinacioni kryesor ishte eksporti. Nga tabelat nr. 16 dhe 17 konstatojme se: i) Populli konsumonte shume pak fruta, kjo per shkak te planifikimit shtetror dhe eksportit. ii) Niveli i perpunimit eshte me i larte tek kumbulla dhe qershia sepse ajo pervec konsumit te fresket nuk mund te ruhet ne dhoma te ftohta.

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 19/57

2.2. KULTIVIMI I PEMEVE FRUTORE NE PERIUDHEN 1995-2007

Pas vitit 1992 pemtaria kaloj ne nje rrjedhe tjeter ecurie. Me ndryshimin e pronesise mbi token pemtaria kaloj fazen e saj te shkaterrimit dhe degradimit, proces qe vazhdoi deri ne 1995 (shih grafikun 6). Pas 1995 filloj riperteritja duke mbjelle pemtoret e para me nenshartesa vegjetative, ku shkas per kete ishin vazhdimesia e prodhimit te fidaneve frutore me nenshartesa vegjetative me MM 106 nga 2-3 profesionist te kesaj fushe ne rrethin e Dibres. Pemtaria konsiderohet si “Aristrokracia Grafiku 6 Ecuria e pemtoreve pas 1992-2007 e Bujqesise” dhe Rajoni Dibres eshte 4500 futur ne rrugen e shtimit masiv te 4000 siperfaqes se pemtarise duke qene nje 3500 3000 prioritet kryesor zhvillimin e ketij sektori 2500 Siperfaqja ha jo ne blloqe kryesisht pas vitit 2000. Pas kesaj 2000 Siperfaqja ha ne blloqe 1500 periudhe eshte rritur intresi i prodhuesve 1000 per shtimin e siperfaqeve per shkak te 500 0 rritjes se kerkeses se tregut dhe qe sjell te 1992 1995 1999 2005 2006 2007 ardhura me te larta se kulturat e tjera. Ecuria e pemtoreve nga viti 1992-2007 jepet ne grafikun 6. Po ti referohemi aneks 3 dhe grafikut 6 shohim dy tendenca: i) zvoglimin e pemtore pas vitit 1992 deri ne 1995. E pare ne kete kontekst kjo arsyetohet sepse pemtoret e trasheguara nuk mund ti rezistonin aktulitetit, ndryshimit te pronesise, mirembatjes se tyre dhe se ato kishin kosto shume te larte, prodhim te paket dhe njekohesisht ishin ne moshen e degradimit ii) Tendence rritje dhe shtimi i siperfaqeve te reja me nje ritem vjetor 50-80 ha/vit dhe perafrimin e siperfaqes se totale me ate ne blloqe qe akoma ka nje diference rreth 900 ha sepse shume PF kultivohen akoma jo ne blloqe. Disa tipare te zhvillimit te PF ne kete periudhe jane : i) Ulja e numrit te fidaneve me fare dhe rritja e fidaneve me nenshartesa vegjetative Aneks 22 ii) Futja e teknologjise se re dhe ngritja e pemtoreve intensive iii) Rritja e shkalles se intensifikimit me rritja e dendesise dhe zvoglimi i kurores iv) Kultivimi i PF ne toka te rrafshta dhe jo ne kodra v) Ringritja e blloqeve te reja te pemtoreve ka filluar pas vitit 1995.

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 20/57

2.2.1. RAJONIZIMI I KULTIVIMIT TE PEMEVE FRUTORE Te dhenat tregojne se pemtaria ne Diber, Bulqize, Mat eshte rajonizuar ne disa zona te cilat kane ruajtur te njejten perparesi si perpara viteve 1999. Ne grafiqet qe Grafiku 7 Rajonizimi i pemtarise ne Diber Maqellare paraqiten tregojne konkretisht se cilat 300 Melan komuna disponojne siperfaqe me te Tomin 250 madhe te PF Kastriot Fush-Çidhen 200 Ne Diber pemtaria eshte rajonizuar Sllove ose perqendruar po ne te njejtat zona 150 Kala e Dodes Muhurr te viteve 1992. Ne kete rajonizim 100 Luzni perfshihen 6-7 komuna qe shtrihen Selisht ne te dy anet e pellgut te e Drinit te 50 Arras Zall-Dardhe Zi dhe qe i pergjigjet ne lartesine 400- 0 Zall-Reç Siperqaqja Ha 800 m/h/det. Sipas vendodhjes Lure gjeografike ky rajonizim fillon ne B.Peshkopi lindje me Maqellaren dhe perfundon me Slloven ne veri. Ky gradient shtrirje perputhet me drejtimin e rrjedhes se Drinit. Ne kete zone perfshihen komunat Maqellare, Melan, Tomin, Kastriot, F. Cidhen, Muhurr dhe Sllove.

Ne rrethin e Bulqizes pemtaria per Grafiku 8 Rajonizimi i pemtarise ne Bulqize vete relievin dhe madhesine e siperfaqes bujqesore qe disponon 140 Martanesh Bulqize tregohet dhe sipas grafikut qe tre jane 120 100 Fush-Bulqize tre komuna te cilat perfshihen ne 80 Zerqan 60 pellgun e Drinit ne te cilat eshte Ostren 40 rajonizuar zhvillimi pemtarise Trebisht kryesisht ne komunat Gjorice, 20 0 Gjorice Shupenze, Zerqan dhe Ostren. Siperqaqja Ha Shupenze Gjorica eshte nje zone qe kutivohen pemtore supertintensive nje nder eksperiencat e para te vendit tone e sjelle nga Italia.

Grafiku 9 Rajonizimi i pemtarise ne Mat Ne rrethin Mat pemtaria kultivohet Rukaj ne gjithe rrethin, por jo ne blloqe. 80 Derjan Kultivimi ne blloqe ka filluar pas 70 Ulez 60 vitit 2005. Sipas grafikut rajonizimi Baz 50 eshte me i theksuar ne 5 komuna. Komsi 40 Klos Siperfaqe me te medha kane 30 20 Xiber Komunat Klos dhe Suc qe shtrihen 10 Gurre totalisht ne pellgun e lugines Mat, 0 Lis kjo perben nje premise shume Siperqaqja Ha Suç pozitive dhe potencial per shtimin e Macukull PF ne kete zone. Zona te tjera jane Xibrri, Komsi, Baz etj..

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 21/57

Table 16 Rajonizimi dhe perqendrimi PF sipas komunave Rrethi Nr. Nr. Toke % ndaj PF PF % Nr. prodh. Zonali Toke are PF total komun Fshatr are ha Totalit te ha ndaj me > 0.3 ha m/det Total ha ha ave ave tokes are totalit pemtore Diber 18298 1080 8 44 13961 76.3 952 88.2 290 Bulqize 7946 399 3 13 7946 42.5 277 69.5 76 200-800 Mat 13331 321 5 19 7416 66.6 224 70 77 Qarku 39575 1800 16 76 29323 74 1453 80.7 443

Nga 31 komuna ne 16 prej tyre ose nga 179 fshatra ne 76 prej tyre disponojne 66 % te tokes are dhe 80.7 % te siperfaqes se PF. Altituta e shtrirjes eshte nga 200 deri 800 m/h/det. Qarku i Dibres ka zonaliteti vertikal 100-2751 m dhe mbi kete baze mund te bejme nje grupim ne dy zona. i) Ne zonen e pare 200-800 m/det perfshihen siperfaqja me e madhe dhe komunat, qe permendem me lart eshte e zhvilluar me shume pemtaria. ( grafiqet 11-13, tabela 20) ku mund te quhet zona e PEMTARISE. ii) Ne zonen e dyte ne lartesine mbi 800 m shtrihen te gjitha komunat e tjera, rriten lajthia dhe arra, por qe kane siperfaqe me te vogla bujqesore dhe si prioritet kane blegtorine per vete pasurite pyjore dhe kullosore. Sipas shtrirjes gjeografike komunat e rrethit Diber, Bulqize, shtrihen ne luginen e Drinit qe perfshin rreth 76 dhe 42 % te siperfaqes toke are dhe ne pellgun lumit Mat siperfaqja ze rreth 66 %, ku keto dy pellgje me 5000 dhe 2000 ha perbejne nje potencial te madh per zhvillimin e pamarise per aresye jane zona kultivimi te PF dhe para viteve 1990 kane qene kurorat me PF per te dy qytetet Peshkopise dhe Burrelit.

2.2.2. PRODHIMI FIDANEVE Aktiviteti i prodhimit ndonse me ritm te ulta nuk u nderpre dhe pas vitetve 1990. Aktualisht jane 10 prodhues ne te gjithe qarkun e Dibres qe prodhojne ne total rreth 55-64 mije fidana ne vit (aneks 18). Kjo sasi fidanesh perkon perafersisht rreth 60-70 ha dhe ploteson rreth 50 % te te nevojave te tregut te aktual. E rendesishme eshte se krahas prodhimit te fidane me nenshartesa me fare u futen nenshartesa vegjetative ne farore, molle dardhe, ftua, ndersa per berthamoret jo. Koleksioni aktual per te gjithe PF perbehet nga rreth 32 varietete, 13 prej tyre jane rinj. Koleksion III me nenshartesa vegjetative te molles dhe disa varietete te reja te molles, dardhes, qershise dhe kumbulles eshte sjelle nga Franca ne MADA-FERT ne 2002/2005. Ky koleksion i Ri perbehet nga i) Nenshartesat te molles perbehet nga seria e plote e n/sh si Pajam 1, Pajam 2, Supporter 4 Pi 80, EM 9, MM 111, Franc Bittelfelder, ii) te dardhes dhe ftoit si Cognassier BA 29, Angel dhe varietetet e reja: v) te molles, M. Gala, D. Gala, Fuji, Early Gold, Renette Gris, Pinova, Orange Gold, vi) te dardhes: Cascade Shojuro, vii) te qershise: Summit, B. Van, Noire de Meched, viii) te kumbulles: President, Prune Dente 707. Theksojme qe keto varietete jane te regjistruar ne katalogun e OCDE, por nuk jane te regjistruara nga ESHFF dhe nuk certifikon pa i testuar. Koleksioni i vendit permban rreth 17 varietete kryesore kryesisht te 5 te molles, 3 te qershise, 3 te dardhe/frua, 4 te qershise/vishnje dhe 3 te kumbulles qe perdoren per prodhimin e fidaneve. Ne strukturen e prodhimit te fidaneve varietetet e vendit zene 80-85 % te struktures. Pra megjithese varietetet e reja te futura perbejne rreth 42 % ato mbillen ne 15-20 %, kjo kerkon nje promocion dhe nxitje per perhapjen e ketyre varieteteve ne blloqet e ardhshme per aresye se kane cilesi dhe vlera te larta prodhuese.

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 22/57

Table 17 Prodhimi fidaneve 2006/2007 Gj. nsh per Fidan per Githesej Cungje Nsh Angel, Nsh. Rrethi shartim shitje copa vegj. Gjithesej Molle Cog. BA 29 me fare DIBRA 36920 39000 29200 7550 7300 250 17000 BULQIZA 20000 20000 20000 0 20000 0 0 MATI 13600 5000 12900 4300 4300 200 500 TOTAL 70520 64000 62100 11600 31600 420 17500 Ulja e numrit te fidaneve me fare dhe rritja e fidaneve me nenshartesa vegjetative. Fermeret jane orientuar te mbjellin pemtore me nenshartesa vegjetattive ku me te preferuara jane ato me MM 106 per mollen sepse keto nuk kerkojne sistem mbeshtetes. Ndersa n/shartesat e tjera te molles kerkojne mbeshtetje. Siperfaqja me sistem mbeshtetes akoma eshte ne nivelin e paket ne rreth 5 %. Ne strukturen e prodhimit te fidaneve molla ze rreth 60 % te struktures e ndjekur nga qershia 20 % kumbulla me 10 % dhe 10 % te tjera. Rreth 80 % e fidaneve jane te certifikuar nga ESHFF, por nuk certifikohen fidanet e varieteteve te reja.

2.2.3 STRUKTURA, RENDIMENTI, PRODHIMI PF NE 2007 Ne nivel qarku kultvohen rreth 1800 ha nga keto 975 ha jane te kultivuar jo ne blloqe dhe 825 ha ne blloqe. Gjithesej ne prodhim jane 884 ha (sipas aneks 5) ku Dibra disponon reth 60 % te siperfaqes, Bulqiza me 22 % dhe Mati vetem me 18 %. Siperfaqja, rendimenti dhe prodhimi jepen ne tabelen e meposhteme.

Table 18 Struktura, rendimenti prodhimi PF 2007 QARKU DIBRA BULQIZA MATI Rend. Prodh. Rend. Prodh. Sip. Rend. Prodh. Rend. Prodh. Kultura Sip. Ha t/ha ton Sip. Ha t/ha ton Ha t/ha ton Sip. Ha t/ha ton Molla 221.4 17.51 3876.9 131.4 19.67 2585 46.8 9.13 427.4 43.2 20.01 864.5 Dardha 43.1 16.59 714.9 25 13.20 330 0.1 428.0 42.8 18 19.01 342.1 Ftoi 16.1 19.27 310.2 3.7 13.51 50 0.6 80.00 48 11.8 17.98 212.2 Kumbulla 269.2 15.89 4277.1 128.8 10.08 1298 46.4 26.06 1209.1 94 18.83 1770 Qershia/V 145.4 9.56 1389.6 91.3 8.69 793 27.5 3.71 102.1 26.6 18.59 494.5 Geshtenja 93.9 12.59 1181.9 31.2 20.19 630 26.5 5.17 137 36.2 11.46 414.9 Arra 50.99 13.80 703.6 8.69 42.12 366 30.7 5.65 173.6 11.6 14.14 164 Te tjera 43.7 18.03 788 5 13.00 65 3.5 10.86 38 35.2 19.46 685 TOTAL 883.79 14.98 13242 425.09 14.39 6117 182 11.96 2178 276.6 17.89 4947

Ne kete tabele prodhimi eshte llogaritur per gjithe siperfaqen e pemeve frutore qe jane ne prodhim dhe jo per siperfaqen e pergjitheshme. i) Prodhimi total eshte 13242 ton ne nivel qarku. ii) Rendimenti me ta madh ne nivel qarku e ka molla me 17.51 ton/ha dhe me te ulet e ka qershia me 9.56 ton/ha. iii) Pothuajse per te gjithe pemet frutore rendimentin me te larte e e ka rrethi i Matit, kjo per shkak te kushteve klimatiko-toksore dhe me te ulet e ka rrethi i Bulqizes, per aresye se ka reliev dhe kushte klimatike me te veshtira. iv). Molla ka rendiment dhe prodhim me te larte, ne nivel qarku rendimenti eshte 17.51 ton/ ha dhe prodhimi perben rreth 29.3 % ndaj prodhimit te pergjitheshem. vv) Molla ne rrethin e Dibres perben rreth 42.3 % te prodhimit te pergjitheshem ne shkalle rrethi, ndersa ne Bulqize ze rreth 19.6 % dhe ne Mat rreth 17.5 %. Vvv) Keto rezultate tergon per epersine dhe rendesine qe ka specia e molles ne strukturen dhe te ardhrat ne fermat bujqesore. Ne rrethin e Dibres molla ze vendin kryesor per aresye se kane me shume tradite ne kultivim e cilla shumica eshte e kultivuar ne blloqe dhe me teknologji me te permiresuar dhe se ka kushte me te pershtatshme per zhvillimin e saj.

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 23/57

PERPARESI NE KETE RAJON KA SPECIA E MOLLES.

Sipas dinamikes se prodhimit te molles 2003-2007 (aneks 10) dallojme; i) prodhimi ka ardhur ne rritje, por ne vitin 2005 ky prodhim ka pasur nje renie, kjo per shkak te rendimetit te ulet te ketij viti. ii) Ne dinamiken e Grafiku 10 Dinamika e prodhimit 2003-2007 prodhimit te rrethit Diber kemi nje prodhim me te vogel ne raport me 14000 siperfaqen, kjo per shkak se ne 12000 10000 Diber ka blloqe pemtoresh te reja qe Qarku nuk kane qene ne prodhime cila 8000 Dibra 6000 Bulqiza eshte rritur ne itin 2006/2007. Mat i iii) Mati ka nje prodhim me te madh, 4000 2000 pervec vitit 2007, kjo per shkak se 0 siperfaqe me te madhe ne prodhim, 1 2 3 4 5 te cilen shumicen e ka jo ne blloqe dhe pak ka mbjellje te reja. STRUKTURA E SPECIEVE KRYESORE Pemet kryesore qe kultivohen jane molla, dardha, ftoi, qershia, vishnja, kumbulla, Geshtenja, arra, lajthia. Ne zerin te tjera kultivohen lajthia, mani si dhe fiku, hurma, shega Mat. Ne nivel Qarku i) molla ze rreth 33 % te struktures, Grafiku 11 Struktura e specieve te PF si qark ndersa ne blloqe te cilat jane STRUKTURA PF mbjelle pas vitit 1995 ajo ze rreth Geshtenja Arra Te tjera Molla 43 %. 10% 4% 2% 33% Qershia ii) Kumbulla ne total ze 29 %, ndersa 15% ne blloqe ze 22 %. iii) Qershia ne total ze rreth 15 %,

Kumbulla Dardha ndersa ne blloqe ze rreth 17 % Ftoi 29% 6% iv) dardha ze rreth 6 %. 1%

STRUKTURA E MBJELLJEVE TE REJA 2007 i) Ne mbjelljet e reja te 2007 molla ne ka nje rritje me 3 %. Table 19 Struktura e mbjelljeve te reja 2007 Siperfaqja ha SPECIA ii) Qershia ka nje rritje me 15 % Qarku Dibra Bulqiza Mat iii) kumbulla ka nje renie me 12 %. Molla 38.60 28.70 4.40 5.50 Pra krahasimi eshte bere me strukturen ne Dardha 3.10 2.30 - 0,80 Pjeshka - - - 0.50 blloqe ku molla ruan epersine me 45 %. Kemi Kumbulla 9.70 8.5 1.2 3.1 nje rritje te madhe te qershise per shkak ka Qershia/V 30.5 29 - 1.5 kerkesa tregu. Ndersa renia e siperfaqes se Geshtenja 0.40 0.30 - 0.10 Arra 5.20 2.70 0.50 2.00 kumbulles ne mbjelljet e 2007 shpjegohet per PF TOTAL 87.5 71.00 6.00 10.50 faktin se nuk ka perpunim dhe nuk mund te ruhet, por duhet te shitet si e fresket.

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 24/57

2.2.4. MOLLA DHE TEKNOLOGJIA E KULTIVIMIT Molla aktualisht renditet e para ne strukturen e PF me 33 % dhe ne mbjelljet e reja me 45 %. Molla dhe dardha kane nje konsum pothuajse gjithevjetor ose ne periudhen gusht-maj. Fruti saj konsumohet shume dhe ruhet gjate ne kushte tradicionale dhe ne kushte regjimi frigoriferik deri ne nje vit. Ne evolucionin teknologjik ne pemtari mund te dallojme tre periudha, dy i perkasin perpara vitit 2000. Per periudhen e trete 2001 e ne vazhdim akoma nuk eshte formuar nje brez me specialistesh dhe prodhues qe te perfqesoj nje nivel teknologjie konkuruese ne perputhje me kerkesat evolutive te kohes. Deri ne vitin 2000 eshte aplikuar teknologjia tradicionale ne PF. Distancat me te perdorshme jane, ne molle, dardhe 4x4, 4x3 me nsh. vegjetative, ne kumbull 6x5 dhe 6x6, ne qershi 7x7 dhe 8x8 me nsh. fare. Forma kryesore e kurores eshte me kate te permiresuara dhe pa mbeshtetje. Kjo forme kultivimi eshte predominuese afersisht ne rreth 85 % te siperfaqes. Ne kete periudhe jane futur shume element te ri teknologjik si ne ngritjen, formimin e pemtores, mbrojtjen e prodhimit, futjen e sitemit mbeshtetes dhe ujitja me pika ne pemtari, por gjithesesi akoma teknologjia e re nuk eshte dominuese dhe ne masat me perparesi vemendje e vecante duhet ti kushtohet konsolidimit te teknologjise se re dhe transfera teknologjike. Nga siperfaqja ne blloqe prej 825 ha rreth 200 ha ose 25 % ose me teknologji te re te permiresuar dhe vetem 1.6 % ose 14 ha pemtore intensive dhe superintensive te aplikuara nga emigrante dhe programi IM Mada-Fert, ASP, etj..

Futja dhe transferimi i Teknologjise se re ne pemtari (molle) ka konsistuar ne : i) rritjen e dendesise se bimeve /ha, nga 500 ne 3500 bime/ ha, ose ne zvoglimin e distancave ne 4 x 1.4, 1.5 m, 3.5x0.8 m etj. ii) futjen e varieteteve te reja te molles Grand Smith, Gala, Red Chief krahas Gold Delicious dhe Starkingut qe kultivoheshin me pare. iii) permiresimi i teknikes se mbjelljes, formimit te kurores dhe mirembatjes se pemtores dhe prodhimit iv) futjen e sistemit mbeshtetes dhe ujites me pika per here te pare ne pemtari v) futje e shpejte ne prodhim, rendiment 40-50 t/ha, kosto te ulet te krahut te punes, kurore te ulet, shume e adaptueshme dhe e thjeshte ne aplikim, cilesi te prodhimit dhe vleresim te cmimit. Per kete teknologji duhet te perdoren fidane me nenshartesa vegjetative te grupit EM 9, P1, P2, Supp. 4 Pi 80, per te gjithe varietetet dhe MM 106, M111 per varietetet e grupit Spoor. Duhet te vendosen sistemi mbeshtetes dhe i ujitjes me pika, te perdoren mjete me te perparuara ne sperkatje si dhe doza te percaktuara te plehrave dhe pesticideve per cdo lloj plehu dhe pesticidi. Kjo teknologji te futet dhe ne speciet e tjera si dardha, kumbulla, Teknologjia qe perdoret eshte ne funksion te dendesise se pemtores. Shkalla e intensivitetit te pemtores shprehen me dendesine e bimeve/ha. Mbi bazen e kesaj do te paraqesim nje ndarje te pergjitheshme qe i perket perafersisht kater niveleve si me poshte: 1. Teknologji Supertintensive 2500-3500 bime/ha 2. Teknologji Intensive 1666-2250 ” 3. Teknologji e Permiresuar 840-1000 ” 4. E zakonshme (tradicionale) 400 - 640 ” (perjashtuar Lajthi, arre, geshtenje) i) Teknologji superintensive eshte aplikuar nga grupi Kaja ne Gjorice ne 6 ha qe prej 4 vitesh. Kjo teknologji eshte transferuar dhe ne 4 fermre te tjere ne

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 25/57

komunen Melan dhe siperfaqja totale si qark eshte 7 ha. Keto jane pemtore te reja dhe rendimenti i tyre parashikohet mbi 45 ton/ha. ii) teknologji intensive eshte aplikuar qe ne vitin 2002 ne 1.5 ha ne komunat Tomin dhe Melan dhe Katriot qe tashme arrin ne rreth 7 ha. Keto pemtore jane ne prodhim dhe rendimenti mesatar i arritur eshte mbi 40 ton/ha. Ne vitin 2006 eshte aplikuar ne 0.5 ha ne Klos te Matit. iii) teknologji e permiresuar me 640 dhe 840 rrenje/ha eshte aplikuar masivisht pas vitit 1998 dhe sot eshte nje nder format me predominuese ne rajon me rreth 200 ha, aresya kryesore eshte se keto pemtore jane me n/sh MM 106 dhe qe perdoret pa mbeshtetje. iv) E zakonshshmja eshte predominuese ne siperfaqet jo ne blloqe ne 925 ha. Per cdo specie ka nje shumellojshemri kultivaresh, me karakteristika dhe pjekje te ndryshme ku ne secilen prej tyre kemi tre periudha pjekjesh, te hershme, te mesme dhe te vona, duke shtrire ne kohe qofte konsumin ashtu dhe ruajtjen. Me poshte po japim kultivaret e molles qe jane ne strukturen e pemtoreve te sotme pavaresisht nga sasia.

Table 20 Kultivaret e molles ne strukturen e sotme Klasifikimi i kultivarve sipas kohes se pjekjes Te hershme Varietet Te mesme Varietet Te vone Varietet Early Gold Ri Gold Delicius Tradicional G. Smith Tradicional Elista “ Starking “ Pinova I ri M. Gala “ Red Chief “ Fuji “ D. Gala “ Janogold “ Renette Griss I ri Orange Gold “ Kultivuar qe ne 2002 ne Diber Struktura e varieteteve ne mbjelljet e vitit 2007 i) Gold Delicius 30-35 % ii) Starking, Red Chief 35-40 % iii) Grand Smith 10 % iv) Janogold 5 % v) Varitete te reja 10-15 % (M. D.Gala, Early Gold, Renete Gris, Fuji, Pinova, ) Ne strukturen varietore europiane % vazhdimisht futen varietetet e reja me cilesi me te mira organo-leptike me Kultivuar qe ne 2005 ne Diber tul kercites (krokant), lehtesisht acid, aromatik dhe me shije te mire dhe dyngjyresh, ndersa ne varietetet e grupit Gold, Starking ngs dominues jane ne renie. Dhe ne ne vendin tone duhet dhe eshte futja dhe shtimi i varieteteve te reja duke i paraprire kerkeksave te tregut ashtu si ne ate europian.

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 26/57

2.2.5. KOSTO E PRODHIMIT TE MOLLES Krahasimi merret per tre nivele te teknologjive te aplikuara ne Diber A. Intensive me 1800 peme/ha Table 21 Kosto e prodhimit te molles Rendimenti 40 ton/ha Vlera ne $ Teknologji Teknologji Teknologji B. Permiresuar me 840 peme/ha zakonshme permiresuar Re Prodhimi (i vleresuar ) 10000 12500 20000 Rendimenti 25 ton/ha Kosto ndryshueshme 1500 2500 3500 C. E zakonshme 640 peme/ha Marzhi Bruto 8500 10000 16500 Rendimenti 20 ton/ha Marzhi Bruto ne % 0.85 0.80 0.83 Per te percaktuar koston e prodhimit Kosto Fikse 120 250 1600 Shpenzime Totale 1620 2750 5100 jane marre parasyh te gjithe elementet Fitimi Bruto (para 8380 9750 14900 baze te analizes si i) koston fikse qe interesave/taksave) mbeshtetet ne amortizimin e mjeteve Interesat, taksat 200 200 500 te llogaritur per 25-30 vjet sa c’eshte Fitimit Neto 8180 9550 14400 jetegjatesia e pemtores, (pemet, sitemi mbeshtetes dhe ujites, mjetet mekanike, pajisje etj. ii) koston e ndryshueshme qe perfshin shpenzimet direkte te procesit te prodhimit (puna e gjalle, inputet, konsulenca etj) qe jepet ne (aneks 11/12); iii) rendimentin dhe prodhimin e vleresuar ne shitje, shih tabelen 23. Nga analiza e kostove te prodhimit te frutave rezulton se: Molla e prodhuar ne format e kultivimit tradicional (kupore dhe piramidale) rezulton nje kosto mesatare 18-22 leke/kg per fermat normale, ndersa per fermat e Intensive kostoja mesatare eshte 22-24 leke/kg. Fitimi ne nje pemtore e zakonshem eshte 8380 $/ha, ne ate te permiresuar eshte 9750 $/ha dhe ne ate intensive 14400 $/ha. Dardha e prodhuar ne format e kultivimit tradicional (kupore dhe piramidale) rezulton nje kosto mesatare 30-35 lek/kg, ndersa ato qe kultivohen ne format e detyruara (palmete, kordon) kostoja vjen nga 28-35 lek/kg. Kostoja e kumbulles vjen ne rreth 18-20 leke/kg, ajo e qershise ne rreth 35-45 lek/kg, etj. Kosto per ngritjen e 1 ha pemtore te re Per ngritjen ne nje pemtorje te re intensive per 1 ha me densitet 1800 bime/ha eshte 20000 USD, ndersa per densitet 840 bime/ha duhen 6000 USD, ku keto dy forma mund te jene me perhapura ne te ardhmen

Table 22 Kosto per ngritjen e 1 ha pemtore te re sipas shkalles se dendesise

Emertimi Densiteti Njesia Sasia Kosto/ Vlera Me /pa sistem Bime/ha njesi $ $ Mbeshtetes Ujites A.Intensive 1800 ha 1 20000 20000 + + B.Permiresuar 840 ha 1 6500 6000 - - C.Zakonshme 640 ha 1 5000 4700 - - E.Superintensiv 3500 ha 1 30000 30000 + + e

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 27/57

Ne grafiqet e meposhteme po japim kostot per dy nivele teknologjie Grafiku 12 Kosto per ngritjen e 1 ha me 1800 rrenje/ha Grafiku 13 Kosto per ngritjen e 1 ha 840 rrenje/ha

KOSTO PER 1 HA (1800 bime/ha) KOSTO PER 1 HA (840 bime/ha)

Inpute Pune Pagese specialisti Fidane frutor 6% 11% 4% 28% Pagese specialisti Fidane frutor 3% 42% Pune 36% Sistemi ujites 23%

Sistemi mbeshtetes 28% Inpute 19%

Ne koston per ngritjen e 1 ha pemtorje te re dallojme 4 zera kryesor: A. 1800 rrenje/ha B. 840 rrenje/ha a. vlera totale 20.000 $ ndaj 6.000 $ b. blerja e fidaneve 28 % ndaj 44 % c. Puna e gjalle ze 11 % ndaj 38 % d. sistemi mbeshtetes 28% nuk ka e. sistemi ujites 23 % nuk ka Nga krahasimi dallojme se ne varianti B kemi rritje te vleres se punes se gjalle 36 % ndaj 11 % qe eshte tek A, kjo do te thote pavaresisht se ne variantin e A kemi kosto te larte ne investim, por kemi kosto te ulet te punes se gjalle dhe te ardhura me te larta. Sipas ketij vleresimi me e rekomandueshme eshte varianti A. Grupet prodhuese qe kane aktivitet te njohur ne fushen e pemtarise ne nivel Qarku Inisiativa prodhuese dhe fermere me dinamik qe jane baza active per zhvillimin e pemtarise ne shkalle qarku jane ne komunat sipas tabeles 25. Te dhena me te hollesishme per prodhues dhe grupe prodhuesish jepen ne aneks 12-20.

Table 23 Grupet prodhuese dhe aktiviteti i tyre Emertimi Komuna Siperfaqja Prodhimi Aktiviteti ha/000 fidane ton Kaza Sllove, Sllove 15 120 Permtari, drithera Dida Vakuf Kastriot 6 12 Pemtari Fidanishte Borovian Kastriot 15 Fidanishte Grupi fidanishtes Rina Muhurr 10 Fidanishte Grupi Salkurti Tomin 6 10 Pemtari, perpunim Zebi Ushtelenxe Tomin 4 12 Pemtari, marketing Kryemadhi Greve Melan 10 50 Pemtari, tregtim Grupi Fida Greve Melan 4 45 Pemtari Grupi Tafciu Maqellare 2 20 Pemtari, fidanishte Grupi Kaja Gjorice 6 25 Pemtore 20 fidanishte Grupi fidanishtes Kurdari Suc 2 10 Fidanishte

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 28/57

2.2.6. PERDORIMI I PESTICIDEVE Ne rajon eshte ngritur rrjeti i farmacive bujqesore qe furnizojne me inpute bujqesore fermeret. Sherbimi i ketyre fitofarmacive eshte i licensuar nga DRMBUMK Diber. Por cilesia e inputeve dhe niveli i konsulences teknike te perdorimit te tyre eshte akoma i ulet. Problemin qe shtrojne prodhuesit per cilesine e pesticidit, por kjo duhet te vertetohet nese perdorimi ne kohen e dozen e duhur ka apo nuk efektin e kerkuar. Ekzistojne nje seri e gjere e fungicideve dhe insekticideve ne luftimin e semundjeve dhe demtuesve, por asnjeri prej tyre nuk eshte testuar direkt ne teritorin e Dibres per te pare efektet krahasuese dhe rezultatet e tyre. Ato perdoren sipas rekomandimeve formale nga dhe pikat qe i shesin. Te dhena per sherbimin fitofarmacautik ne Qarkune Dibres jepet ne tabelen e meposhteme:

Table 24 Te dhene per fitofarmacite qe kane aktivitet ne rajon Nga 12 fitofarmaci 2 jane ne Rrethi Gjithesej Nr.fitofarmacive ne: Emri bashkise/ komuna gje qe shpreh per nje Bashki Komuna komunes Diber 6 5 1 Peshkopi/Maqellare sherbim qe nuk mbulohet Bulqize 2 1 1 Bulqize/Shupenze mire ne hapsire, ku Mat 4 4 - Burrel/ Klos prodhuesit jane te detyruar ti Qarku 12 10 2 blejne qytete qe jo vetem qe rrit u koston, por nuk sigurojne sherbimin per kerkuar per menyren e perdorimit.Sasia e pesticideve te perdorura eshte rreth 5450 kg/vit.

2.3.1. PROBLEMATIKA NE INFRASTRUKTURE KAPERCIMI VESHTIRESIVE Problemi EMERTIMI MENYRA E KAPERCIMIT Ujitja: . Bugjunec – Ravna i) Vleresimi i gjendjes Mos Melan ii) hartimi i projektit funksionimi . Lapidari - Sohdoll 1.2 km Kastriot iii) Kontributi finaciar i perbashket i kanaleve . Lapidar – Vajmedhenj 3.2 km Muhurr nga komunitetit, komunes dhe ujitese . Dishe – Rrethkale 1 km Muhurr donatore te tjere lokal dhe . Kovashice- Maqellare Maqellare kombetar . Ura e Qytetit –Okshtun Shupenze iv) zbatimi dhe ndjekja e projektit . Peladhi - Krajke 3.2 km Zerqan donatoreve dhe i aktoreve te tjere . Lubalesh – Gjorice Gjorice mbeshtetes . Gurra e Kaculit Fullqet, 5.2 km Klos v) Perforcimi i grupeve ose SHPU . Klos – Katund Klos ve per nje administrim te mire te . Kurdari-Skenderaj 2.3 km Suc ujit. ne te ardhmen Rruget rurale: . Greve-Krushe 0.5 km Melan . Bugjunec-Kuplane 1 km “ vi) Vleresimi i gjendjes Gjendja e . Ravna 2 km “ vii) hartimi i projektit dobet e . Pjece-Kerjake 1.5 “ viii) Kontributi finaciar i perbashket rrugeve . Ushtelenxe- Brezhdan 2km Tomin nga komunitetit, komunes dhe . NB Shumbat 0.8 km Sllove donatore te tjere lokal dhe . Gjorice e Poshteme 3 km Gjorice kombetar . Gjorice e Siperme 2 km Gjorice ix) zbatimi dhe ndjekja e projektit . Ura Sebinit-Zogje 5 km Shupenze donatoreve dhe i aktoreve te tjere . Kurdari- Kucele, 4 km Suc mbeshtetes . Cerunje-Pleshe, 3.7 km Klos x) Mirembatja e rrugeve nga . Rruga Frankth 2 km Komsi komuna dhe komuniteti.

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 29/57

2.3.2. PROBLEMAME TE PRODHIMIT DHE KAPERCIMI I VESHTIRESIVE PROBLEME TE PRODHIMIT MENYRA E KAPERCIMIT TE VESHTIRESIVE Te pergjitheshme i) Nxitja dhe krijimi nje tregu funksional te tokes. Siperfaqja e vogel e tokes bujqesore per ii) Mbjellja ne blloqe te pemtoreve nga grup familjesh qe kane familje, qe ne shumicen e komunave nuk e toka me kufij te perbashket.. kalon 1 ha/familje dhe fragmentizimi i iii) Ngritja e objekteve te ruajtjes, linjave te perpunimit, te tokes. selekssionimit te frutave per permiresimin e marketimit te Mmungesa pothuajse e plote e objekteve te frutave. perpunimit dhe ruajtjes te prodhimit bujqesore. Fidanet: iv) Botimi i nje broshure mbi prodhimin e fidaneve, identifikimi, . Njohurite e ulta te fermereve mbi cilesia, standartizimi. Informacione dhe promocion. fidanet; v) Te formohen fidanerritesit per teknikat e reja te prodhimit . Mungesa e informacionit mbi fidaneve dhe shkembime brenda dhe jashte vendit fidanet; vi) Ngritja e me kontribute te perbashketa te nje Pemtorje Meme . Cilesia e ulet e fidaneve ne treg dhe me nje koleksion te pasur per te gjithe prodhuesit e fidaneve, rrezikshmeria e infeksionit nga ku te sigurohen kushtet teknike te pastetise se kerkuar. fidanet e blere; vii) Te mundesohen qe te importohen nga jashte te . Mungesa e varieteteve te nsh/vegjetative te berthamoreve (kumbull, qershi). pershtatshme ne treg; viii) Certifikimi i nenshartesave dhe varieteteve te reja qe jane ne . Sasia e ulet e prodhimit te fidaneve katalogun e OCDE nga ESHFF. Hartimi legjislacionit ne zone; perkates . Mungesa e koleksioneve te ix) Kontrolle nga Inspektoriati i DRMBUMK dhe disiplinim te kontrolluar (Pemtoreve Meme) tregut ne nje treg formal. x) Te ngrihet nje mikrosere per rrenjezimin e n/shartesa vegjetative te berthamoreve xi) Finacimi-kontribojne me kapitale te veta, kredi dhe programe te tjera zhvilluese

Konsulence teknike dhe Transfere Teknologjie xi) Botim i Kartes teknologjike te PF, broshura, flete palosje etj. Teknologjite: xii) Ngritja e nje baze te dhenash per pemtarine ose RF per nje . Mungesa e njohurive mbi teknikat periudhe 3 vjecare, per tre nivele te teknologjise dhe e reja (te mbjelljes, formimit te pergjithesimi i nivelit me efektiv te teknologjise. kurores, mirembajtjes se pemtores xiii) Ngritja e nje Qendre Formimi Profesional per prodhues dhe dhe prodhimit); specialist per ngritjen e nivelit tekniko-profesional. . Teknologjia e vjeter e kultivimit xiv) Formime teorike e praktike, shkembime eksperiencash te . Mungesa e keshillimit teknik te vendit dhe te huaja. vazhdueshem dhe te specializuar; xv) Ngritja e keshilles teknike private nen drejtimin dhe . Mungesa e sherbimit te prognoze- administrimin e Bordeve te Fermerve si vendimarrese dhe sinjalizimit mbi semundjet dhe ekzekutive. ku te jene berthama per ngritjen e Dhomave demtuesit; Bujqesore si institucione keshillimore teknike ne te ardhmen. Futje te teknologjise se re dhe TT xvi) Aplikimi i dy skemave per dy pemtore intensive si teknologji e re ne Mat dhe 1 ne Bulqize si model per TT xvii) Aplikimi per 4 skema te ujitjes me pika 2 ne Diber, Mat dhe Bulqize nga nga 1. xviii) Ngritja dhe instalimi i 2 qendrave dixhitale te Prognoze Sinjalizimit ne Diber dhe Mat.

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 30/57

Inputet dhe mekanizimi: a) Botim Buletin informativ per menyren kohen, sasine dhe . Mungesa e njohurive te perdorimit menyren e perdorimit te pesticideve dhe inputeve per arritur te inputeve (kryesisht te efektin qe kerkohet. pesticideve); b) Testimi i pesticideve ne 10 pemtore ne te tre rretheve per . Cmimet e larta dhe cilesia e percaktimin e pesticideve me efektive ne rajonin e Dibres dyshueshme e inputeve (sidomos c) Formime te fermereve per rendesine qe ka shkalla e pesticideve); mekanizimit, ne lehtesimin e proceseve, uljen e kostos dhe . Mosdisponueshmeria e inputeve ne domosdoshmeria e investimit individual dhe ne grup. treg kohen e duhur; d) Nxitja per blerjet ne grup dhe te kontrolluara te inputeve dhe . Niveli i ulet dhe kostoja e larte e mbeshtetja insiativave ne grup si QFPIB etj.. mekanizimit.

2.4.1. PERPUNIMI FRUTAVE Perpunimi i frutave eshte nje proces shume i rendesishem ne prodhimin e pijeve, recelnave, kompostove etj. Kryesisht perpunohet frutat e kumbulles te qershise, dardhes, ftoit, molles. Perpunimi aktualisht kryeht sipas menyres tradicionle sepse nuk ka linja perpunimi te frutave. Duhet te theksojme sepse pervec prodhimit qe planifikohet per perpunim, nje pjese e prodhimit te cilesise se dobet demtohet ose hidhet sepse nuk perpunohet, por kjo perben nje kontigjent stabel si lende per perpunim. Ka disa familje ne Diber qe Table 25 koston totale te nje linje pepunimi Emertimi Njesia Sasia Kosto/ Vlera $ prodhojne nga 1-1.5 ton raki ne vit, si njesi grupi Kaza Sllove, Zebi Tomin etj. Materiale Cope 1 15000 15000 Ne nivel Qarku per 2007 jane perpunuar Ambalazh “ 4000 1.5 4000 2067 ton fruta nga keto 695 ton Diber, i 642 ton Bulqiza 730 ton dhe Mati. Te tjera - - 1000 Perpunimi zen kryesisht rreth 11 % te SHUMA 20000 prodhimit total. Ky perpunim eshte artizanal, kryesisht prodhimi i kumbulles dhe pak i frutave te tjere. Mati perpunon 36 % te frutave, ndersa Dibra, Bulqiza me 32 %. Produkti i perpunuar nje pjese perdoret per konsum familjare dhe nje pjese per treg. Prodhimi per treg eshte kryesisht raki dhe vere dhe nuk eshte i kontrolluar, certifikuar dhe i amablazhuar mire. Ai tregtohet ne menyra te ndryshme direct ne tregun fshatar qe behen nje dite ne jave, por shumica shitet ne menyre klienteliste neper kafet, baret dhe restorantet e rretheve perkatese. Kosto per ngritjen e nje linje perpunimi me kapacitet 50 to ne vit jepet ne tabelen 27. Per te rritur produktin per treg te perpunuar duhet te rritet prodhimi i PF dhe te ngrihen linja perpunimi te frutave.

2.4.2. RUAJTJA E FRUTAVE DHE KOSTO E DHOMAVE FRIGORIFERIKE Prodhimi i frutave aktualisht perdoret per konsum te fresket, perpunim, tharje etj. Meqenese nuk ka sasira te medha te frutave ai ruhet ne kushte tradicionale per nje kohe te shkurtur 2-3 mujore dhe tregtohet shpejt ne periudhen shator-dhjetor, sepse nevojat e tregut jane te medha. Dy grupe kane nga nje dhome frigoriferike me kapacitet 50 ton secila te cilat aktivitetin e tyre e kane filluar ne vitin 2007. Kapaciteti ruajtes (ne DHF) ne raport me prodhimin e pergjitheshem eshte shume i vogel, megjithese ka zgjidhur nevojat e grupit keto sherbejne si modele dhe nxitje dhe per grupe te tjera per nje aktivitet te tille.

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 31/57

Qarku i Dibres ploteson rreth 48 % te nevojave gjithevjetore per fruta dhe i gjithe prodhimi prodhohet dhe konsumohet brenda 6 muajve (qeshori-dhjetor). Kjo do te thote qe deri tani nuk eshte ndjere nevoja per ruatje te prodhimit, por brenda tre viteve do te futen dhe 300 ha ne prodhim qe i korospondon nje rritje te prodhimit mbi 50-60 %. Figure 1 Dhome frigoriferike me CP 50 ton Perparesia eshte qe ti paraprihet ketij prodhimi nepermjet ngritjes se infrastruktures se nevejshme qe nga grumbullimi, ruatja dhe marketimi i prodhimit. Per kete duhet te investohet ne ngritjen e dhomave frigoriferike fillimisht me kapacitete nga 100-300 ton,permiresimi i elementeve te marketingut, duke futur linja seleksionimi, ambalazhimi, etiketimi, dhe duke bere certifikimit te prodhimit. Me permiresimin e teknologjise ne instalimin e DHF nuk kerkohen objekte te betonuara, por nje ngrehine me skelet metalik me nje bazament per vendosjen e pajisjeve te e cila ka kosto shume te ulet. DHF ne kontruktin e saj perbehet ne panele te cilat vendosen pajisjet ftohese. Kostot e DHF sipas Table 26 Kosto e DHF sipas volumit te ruajtjes volumit jepen ne tabelen 29. Kapaciteti Volumi Vlera Produkti qe Perparesia e ngritjes se DHF eshte se; ruajtes ne m³ ne ruhet ton 000/$ vi) grumbullohet ne kohe 50 250 20 Fruta: molle, prodhimi, ruhet cilesia, 100 500 50 dardhe, eleminohen humbjet e teperta 200 1000 80 kumbull, ftonje, vii) siguron nje nje treg pothuajse 500 2500 150 Perime: Qepe e gjithevjetor dhe ploteson 1000 5000 250 thate, patate kerkesat e konsumatorit per fruta, duke krijuar konvejerin e frutave. viii) Vleresohet cmimi i shitjes me shumice me 20-25 % vetem nga koha e ruajtjes ix) Sigurohet nje aktivitet gjithevjetor duke nxitur rritjen e prodhimit dhe tregtimit te tij duke mbyllur ciklin e prodhimit duke siguaruar vazhdimesine dhe qendrueshmerine e aktivitetit ne pemtari.

2.5.1. MARKTINGU I PRODHIMIT DHE DESTINACIONI PRODHIMIT Qellimi i gjithe aktivitetit Table 28 Destinacioni prodhimit te frutave 2007 te prodhuesit eshte dalja Prodhimi Shitur ton Konsum ne treg dhe shitja e Rrethi ton Gjithesej Fresket Perpunuar familjar t prodhimit. Mirpo ky synim Diber 6233 3786 3091 695 2447 eshte akoma larg nje Bulqize 2188 1399 757 642 790 organizimi te mirefillte Mat 4963 2522 1792 730 2441 sipas mekanizmave te Qarku 13384 7706 5640 2067 5678 tregut. Prodhimi i ka kete destinacion: i) 50 % perdoret i fresket, ii) 39 % perdoret per konsum familjar dhe vetem 11 % per perpunim.

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 32/57

Menyra e shitjes se prodhimit Ne tregtimin e prodhimit vepron ligji i kerkese ofertes, por nuk kemi nje organizim i mirefillte. Menyra e shitjes se prodhimeve ne qarkune Dibres realizohet si me poshte: i) rreth 33 % e prodhimit shitet ne tregun lokal, nga kjo 10-15 % e shesin direkt Grafiku 14 Destinacioni perdorimit te frutave prodhuesit ne treg, ii) nje pjese prej Perpunimi frutave 20-25 % e shesin direkt tek tregtare te Konsum familjar Fresket vegjel dhe ambulant prane qytetetve 40% 49% iii) Rreth 60 % te prodhimit qe shitet ne tregun vendas dhe 67 % e prodhimit qe shitet jashte rrethit, prodhuesit e shesin tek tregtaret e Perpunuar shumices ose tregtare/transporues te 11% cilet e shesin ne pikat e pakices lokale dhe ne tregun e Tiranes etj. Kjo lloj shitje behet direkt ne parcele, sipas porosive paraprake. Ato nepermjet lidhjeve informative dhe negociuse vendosin jo vetem per sasine ditore te vjeljeve, por edhe per çmimin e prodhimit. Nga ana tjeter prodhuesit i intereson kjo skeme pasi mundesite e tij transportuese apo te njohjes se tregut jane te me te kufizuara. Cmimet e shitjes me shumice variojne spas cilesise. i) cilesia e pare 65 leke/kg; ii) cilesia e dyte 40-45 lek/kg; iii) cilesia e dobet demtohet ose konsumohet nga kafshet per aresye se nuk ka linja perpunimi. Ky cmim eshte i vleresuar ne raport me koston e prodhimit per dy aresye ; iv) ka kerkesa te medha tregu dhe ivv) cilesia e prodhimit eshte shume e mire. Ne nivel Qarku jane jane 3 tregtare te medhenje ne Peshkopi, 2 ne Burrel tregtojne prodhimin vendas dhe importojne dhe nga Maqedonia. Kosto per transportin, cdoganimin etj.. eshte 120 leke/kg fruta te importura.

PERIUDHA E VJELJES DHE KONSUMIT TE FRUTAVE Sipas biologjise se frutave kemi nje konverier natyral te pekjes se frutave qe shtrihet ne kohe nga mesi i muajit maj deri ne fund nentori. Grafiku 15 Periudha e vjeljes se prodhimit te frutave me kryesore Pjeshka Qeshia Kumbull a Dardha Molla Muajt Jana Shkur Mar Pril Maj Qesho Korri Gush shtato teto nento dhjeto r t s l r k t r r r r

Grafiku 16 Konsumi i fruta per periudhen vjetore Pjeshka Qeshia Kumbull a Dardha Molla Muajt Jana Shkur Mar Pril Ma Qesho Korri Gush shtato teto nento dhjeto r t s l j r k t r r r r

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 33/57

i)Periudha gjithe vjetore eshte e mbuluar me fruta. ii) periudha e konsumit nuk perputhet me periudhen e vjeljes ku kjo e fundit eshte me e vogel. iii) Molla dhe dardha gjenden ne treg per 10 muaj, kjo tregon per konsumin e larte ku frut.

2.6. BILANCI I TREGUT TE FRUTAVE 2007 Ne bilancin e tregut te frutave eshte marre parasysh konsumi vjetor per fruta (shih aneks 10), nevojat e tregut, prodhimi vendas, sasite qe imporohen dhe eksportohen. Table 27 Bilanci i tregut te frutave ne Qarkun e Dibres 2007 Prodhim vendi ton Import nga Eksport Gjithesej Konsumi Konsumi Difreneca ne treg Per Konsum jashte aktual vjetor nevojave EMERTIMI ton treg familjar rrethet jashte rretheve ton ton ton % 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 (2+3+4+5) (1-6) (8-7) Tregu i frutave 14780 5550 5680 2310 1240 3710 11070 27300 16230 59 Ne %/7 50.14 20.81 14.23 11.20 i) Rreth 50.1 % e konsumit te frutave furnizohet nga prodhimi vendas, 25.5 % nga importi brenda dhe jashte vendit, pjesa prej 20.8 % i perket konsumi familjar. ii) Nevojat per konsum vjetor qe plotesohen ne tregun e frutave jane vetem 41 %, ndersa nevojat e paplotesuara te konsumatorit dhe tregut jane rreth 59 %, kjo do te thote se akoma ne nivel qarku ka hapsira per rritjen e siperfaqes dhe prodhimit. iii) Nga totali i pergjithshem qe konsumohet rreth 30 % te frutave e zene Molla dhe 21 % Dardha (grafiku 17), kjo vertetohet dhe me periudhen e konsumit qe paraqitet nga grafiket nr. 14-15.

Grafiku 17 konsumi vjetor i frutave

Konsumi vjetor i frutave Molle Pjeshke Fiku Ftonj Te tjera 30% 11% 7% 0% 2%

Lajthi 0%

Geshtenje 7%

Arra Kumbull 7% 7% Qershi+Vishnje Dardhe 8% 21%

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 34/57

2.7. PROBLEMATIKA E PERIUDHES SE PASVJELJES KAPERCIMI I VESHTIRESIVE Probleme e pas- i) Konsulence e vazhdueshme teknike per procesin e prodhimit te ruatjes, vjeljes: perpunimit dhe marketimit. i) Mungesa e ii) pergatitja dhe botimi i broshurave per masat paraprake per nje informacionit mbi prodhimit cilesor, vjeljen dhe ruajtjen e prodhimit, per regjimin e tregun dhe parametarve te ruajtjes se frutave ne kushte frigoriferike. njohja me lidhjeve me standartet e prodhimit dhe marketimit te prodhimit. tregtaret; iii) Formime te fermerve per te prodhim cilesor, per menyren dhe ii) Mungesa e kohen e vjeljes, te ruajtjes ne kushte tradicionale dhe ne ato ambalazhimi dhe frigoriferike. magazinimit; iv) Round Table me prodhues, tregtar, perpunues, per te siguruar iii) Mungesa e informacion dhe krijuar lidhje ne zinxhirin prodhues, tregtar, seleksionimit dhe perpunues. standartizimit te v) Round table me institucionet shtetrore dhe certifikuese per certifikimin prodhimit, e prodhimit certifikimit. vi) Promocione, informacion dhe publicitet per sasine dhe cilesine e iv) Cmimet e ulta te prodhimit, vendodhja etj. shitjes; vii) Shkembime te prodhuesve dhe specialisteve brenda dhe jashte v) Niveli i larte i vendit per formime ne fushen e marketimit, perpunimit dhe menyra e humbjeve deri ne arritjes se tregut. shitje (ne kushtet viii) Ngritja e magazinave dhe ambjente per ruajtjen tradicionale per nje e ruajtjes periudhe 3 mujore te frutave. tradicionale); ix) Ngritja e DHF me kapacitete nga 100-300 ton ne disa pika qarkut. vi) Niveli i ulet i x) Permiresimi i nivelit te marketimit, duke futur, linja seleksionimi, zhvillimit te etiketimi dhe ambalazhin njeperdorimesh (kartoni) sektorit te xi) Ngritja e linjave te perpunimit per prodhim rakie dhe komposto, perpunimit; recelna sipas zonave te rajonizuara te perpunimit. vii) Niveli i ulet e xii) futja ne linje te perpunimit te prodhimit me cilesi te dobet. perdorimit te Burimet financiare prodhimit me 1. Bashkepunim dhe kontribute te perbashketa cilesi te ulet. 2. creditimi nga bankat 3. programe zhvillimin te sektorit te pemtarise.

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 35/57

KAPITULLI III 3.1. KONKLUZIONI PERSE DO TE ZHVILLOHET PEMTARIA 1. Qarku i Dibres ka potenciale natyrore e njerezore qe garantojne sukses ne zhvillimin e pemtarise sepse disponon; a. kushte klimatike mjaft te favorshme per kultivimin e PF b. luginat e Drinit me 5000 ha dhe te Matit me 2000 ha per kultivimin e PF c. ka tradite dhe eksperince ne kultivimine PF 2. Eshte rajon me popullsi thellesisht rurale dhe me drejtim zhvillimin bujqesor 3. Kthimi ne tradite per ringritjen e pemtarise 4. Stabiliteti relativ demografik i rajonit te Dibres, prodhuesit merren me aktivitet bujqesos 5. Perdorimi i tokes are eshte ne kuoten 100 % me tedence ne favor te pemtarise 6. Tendeca e pemtarise per tu shtrire ne toka te rrafshta dhe toka pjellore ne pellgun e dy lumenjeve. 7. Ka te ardhura me te larta se kulturat e tjera rreth rreth 16 here me te larta se dritherat 8. Prodhimi cilesor dhe nevojat e tregut te Dibres rreth 59 % 9. Konsumi gjithevjetor i frutave 10. Aktiviteti i disa grupeve te vogla ne pemtari 11. Futja e Teknologjise se Re ne PF dhe marrja e rendimenteve te larta mbi 40 ton/ha 12. Molla eshte specia me perparesi ne kultivimine PF me rreth 40-45 % te struktures PF 13. produktet e perpunuara te frutave jane pjese e rendesishme e konsumatorit. 14. Ka nje treg te garantuar te prodhimit, mbeshtetur ne cilesine natyrore te frutave

3.1.2. PERPARESITE 1. Zhvillimi i sektorit privat vecanerisht shtimi i numrit te aktiviteteve prodhuese, eshte rruga kryesore per permiresimin e nivelit eknomik. 2. Pershpejtimi i ritmeve te zhvillimit te pemtarise duke synuar shtimin e siperfaqes se mbjelle me molle, dardhe, kumbull, qershi duke prodhuar dhe perdorur fidane me cilesi te larte dhe teknologji te re 3. Rritja e rendimentit, cilesise dhe sasise se prodhimit te frutave. 4. Shtimi i kapaciteteve perpunuese, interesi per ngritjen e punishteve te perpunimit te frutave eshte i madh dhe i dukshem, mundesite financiare per ngritjen e linjave me teknologji bashkekohore jane mjafte te kufizuara. Prandaj duhet te vihen ne levizje shume faktore dhe aktore duke vene ne themel interesin dhe kontributin e vete prodhuesit, ku me nje harmonizim te mire te te gjithe kontributeve per gjetjen e menyres dhe mjeteve per te investuar ne aspektin e perpunimit te frutave. 5. Nxitja e krijimit dhe konsolidimit te ndermarrjeve te vogla dhe te mesme duke i dhene perparesi industrise se perpunimit dhe marketimit te prodhimeve frutave. 6. Mbeshtetja per marketimin e prodhimeve te njohura te futave per te nxitur tregtimin dhe rritur vleren e tyre ne treg. 7. Perforcimi i aktivitetit te prodhuesve duke nxitur organizimin e tyre ne grupe apo shoqata kryesisht ne procesin e sherbimeve kryesisht ne evadimin e prodhimit, ruatjes, perpunimit dhe tregtimit. 8. Pershtatja e prodhimit bujqesor ne kushtet te fermes ndaj pershtatjes se futjes dhe aplikimit te teknologjise se re dhe transfera e saj. Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 36/57 Faqe: 36/57

3.3.3. ANALIZA DHE DINAMIKA E ZHVILLIMIT TE PF NE 2008-2012

1. Rritja e siperfaqes dhe e prodhimit

Rritja e siperfaqes dhe prodhimit eshte nje domosdoshmeri dhe baza e zhvillimit te filieres se pemtarise. Nga dinamika e shtimit te siperfaqes ne blloqe nga viti 2002-2007 eshte 1.17 sipas Aneks nr 4-5. Per dinamiken e shtimit te siperfaqes Grafiku 18 Dinamika e rritjes se siperfaqes se PF ne blloqe per nje periudhe te ardhme 5 vjecare 2000-2012 per tre nivele te parashikueshme nisemi nga tre supozime mbeshtetur 1800 ne tre keoficiente 1600 i) niveli pare me k=1.17 kemi 1550 ha 1400 ii) niveli dyte per k=1.00 kemi 1205 ha 1200 K=1.17 iii) niveli trete me k=0.87 kemi 1140 ha 1000 K=1 iv) ne 2012 do te jene ne prodhim rreth 800 K=0.83 600 1250 ha. 400 ivv)Rendimenti mesatar do te jete ne kufijte

200 20-25 ton/ha 0 ix)prodhimi i parashikuar ne 2008 2009 2010 2011 2012 pemtoret ne blloqe do te jete mbi 25 mije ton fruta. Ndersa prodhimi ne siperfaqet jo ne blloqe do te jete nga 5000-6000 mije ton fruta Siperfaqes se pemtoreve intensive mund te shkoj 300 ha, pra do te trefishohet nga 100 ha qe jane aktualisht. Rritja e siperfaqes do te ndiqet nga shtimi i kapacitetit prodhues te fidaneve.Njesite e fidanishteve disponojne rreth 12 mije cungje qe me nje keoficient prodhimi te copave rreth 8-10/cung, prodhimi i fidaneve mund te shkoj nga 80-100 mije fidane/vit ose per nje siperfaqe nga 70-90 ha. Ne strukturen e mbjelljeve te reja do te dominoj molla ku parashikohet te zere rreth 45- 50% te struktures te PF e ndjekur nga kumbulla, qershia etj.

2. Rritja e kapaciteteve grumbulluese, ruajtese Sipas analizes se prodhimit, te perpunimit, konsumit dhe tregut ruajtja dhe destinacioni i prodhimit parashikohet per 2009-2012 si me poshte:. Parashikohen qe te ngrihen 6 DHF ne periudhen pas 2009 me nje kapacietet te pergjitheshem 2000 ton me keoficient shfrytezimi vjetor 1.5, tonazhi qe mund te ruhet eshte 3000 ton. Per te perballuar evadimin e prodhimit krahas ngritjes se DHF duhet te ngrihen magazina ne kushtet e ruajtjes tradicionale per nje periudhe tremujore per vete cilesite biologjike te frutave dhe duhet te rritet volumi i eksport-importit per te shfrytezuar kapacitetet ruajtese te DHF. 3. Rritja e kapacieteteve perpunuese Parashikohen te ngrihen 5 linja perpunimi me nje kapacitet minimal 100 ton/vit, (500 ton/ si Qark) ose qe perkon me nje kapacitet perpunues rreth 2500 ton fruta dhe duke shtuar dhe 11 % qe perpunohet ne total parashikohet te perpunohen nga 18-22 % ne pese vitet e ardhshme. Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 37/57 Faqe: 37/57

4. Permiresimi i marketimit dhe rritja e kapaciteteve tregtare. Me permiresimin e teknologjise, rritjes se cilesise dhe prodhimit duhet te permiresohet cilesia e marketimit duke futur linja seleksionuese, ambalazhimi dhe paketimi. Sipas te dhenave ne fund te vitit 2012 mund te cerifikohet rreth 55-60 % e produktit (45 % e prodhimit per treg dhe 10-15 % te produktit te perpunuar). Me ngritjen e pese tregjeve te frutave ne qendrat kryesore te Qarkut krijohet nje rrjet tregtar qe mbyll ciklin e prodhimit ose KRIJON FILIEREN E PEMTARISE NE QARKUN E DIBRES

3.1.4. REKOMADIME Teknologjia me e pershtatshme eshte ajo intensive per: Mollen/dardhes 1. te kultivohen me teknologji intensive 2. kerkon me shume kapital fillestar 3. eshte lehte ne formimin dhe aplikimin nga fermeret 4. futet shume shpejt ne prodhim ne vitin e trete, ku ne vitin e peste futet ne prodhim te plote. 5. ka rendiment te larte mbi 40 ton/ha dhe prodhim te perviteshem 6. lehtesi ne kryerjen e sherbimeve se ka kurore te ulet 7. ka kosto te ulet te prodhimit qe varion nga 18-20 leke/kg Kumbullen/qershine/vishnjen 1. te rritet dendesia nga 200- 400 ne 500- 640 peme/ha 2. te prodhihen dhe mbillen fidane me nenshartesa vegjetative. 3. te futet teknologjia e re dhe te permiresohet teknika e formimit te kurores si tek molla. Per arren, lathine dhe geshtenjen 1. te mbillen ne toka te pashperndara 2. te mirembahen teritori dhe kurorat e tyre ne blloqet ekzistuese

3.2 DINAMIZIMI I DHE PERQENDRIMI I AKTIVITETEVE NE FILIEREN E PEMTARISE KRYESISHT i) prodhuesi te rrite siperfaqen dhe prodhimin ne ritmin e duhur dhe kapacietetet e mundeshme te tij. ii) grumbulluesi – te grumbulloje te ruaj dhe te tregtoj produktin iii) tregtari- te perforcoje aktivitetin e tij ne tregun e frutave iv) te harmonizohet procesi i prodhimit dhe bashkerendimi i aktorve qe jane percaktues per nje zhvillim te qendrueshem te nensektorit te pemtarise ne shkalle Qarku.

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 38/57 Faqe: 38/57

GRAFIKU I PARASHIKUAR I REALIZIMIT TE AKTIVITETEVE 2008-2012

PRIORITETET 2008 2009 2010 2011 2012 Nd/Rikonstruksion rruge Bugjunec-Kuplane 1 km Rruga Ravna 2 km Pjece-Kerjake 1.5 Rruga Ushtelenxe- Brezhdan 2km Rruga NB Shumbat 0.8 km Gjorice e Poshteme 3 km Gjorice e Siperme 2 km Nd/Rikonstruksion kanali ujites Kanali Bugjunec-Ravna Lapidari-Sohdoll 1.2 km Lapidar – Vajmedhenj 3.2 km Dishe – Rreth –Kale 1 km Peladhi Krajke 3.2 km Lubalesh - Gjorice Kanali Klos Katund Transfere teknologjike Ruajtje DHF, Kastriot DHF, Tomin DHF, Melan DHF, Maqellare DHF, Gjorice DHF, Klos DHF, Suc Perpunim Linje Perpunimi Tomin Sllove Melan Shupenze Klos Suc Marketing Tregu Burrel Tregu Klos Tregu Shupenze Tregu Suc

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 39/57 Faqe: 39/57

KAPITULLI IV 4.1 AKTIVITETET DHE INVESTIMET QE DUHEN REALIZUAR PER ZINXHIRIN USHQIMOR TE FRUTIKULTURES NE QARKUN DIBER

Bazuar ne analizen ekonomike te realizuar me siper, si the ne baze te veshtiresive dhe pengesave te identifikuara te çdo hallke te zinxhirit ushqimor (Prodhim; Perpunim dhe Marketim), konsulentet propozojne nje sere aktivitetesh te cilet lidhen dhe kane per qellim ne reduktimimn sadopak efektet negative qe ekzistojne ne te tre hallkat e zinxhirit te kesaj filiere. SIP-i perben nje pakete prioritare te integruar aktivitetesh dhe investimesh e cila lidhet me asistencen e prodhuesve, perpunuesve, tregtareve dhe investime direkte per zgjidhjen e veshtiresive ne rrjetin e furnizimit te inputeve, teknologjine dhe probleme te tjera qe lidhen me hallkat e ketij zinxhiri. Kordinimi i investimeve do te ndihmoje ne forcimin e lidhjeve ndermjet aktoreve te filieres, Fermer-Perpunues-Tregtar dhe Konsumator, nepermjet rrjetit te furnizimit dhe zhvillimit te nje mjedisi te favorshem per terheqjen e financimit dhe mbeshtetjeve te tjera nga organizmat e interesuara. Aktivitetet e propozuara dhe te parashikuara jane te vleresara ne vlera financiare te peraferta dhe te bazuara ne informacione paraprake, kjo kryesisht ne baze te cmimeve mesatare. Ne varesi te aktiviteteve ato duhet te realizohen te pakten per nje periudhe deri ne 3 – 5 vjeçare gjithje ne varesi specifikave te çdo aktiviteti. Vlerat e parashikuara do te financohen nga donatore te ndryshem, ku nje pjese e mire e tyre jane parashikuar te co-financojne edhe nga vete perfituesit e filieres se studiuar. PER ZONEN NE STUDIM (te SIP-it), vlera totale e aktiviteteve te parashikuara ne zinxhirin e sektorit te vreshtarise dhe te veretarise eshte 1.780.000 USD nga ku: i) Rreth 50.07 % (ose rreth 891 200 USD) planifikohet te investohet nga Donatori kryesor ii) Rreth 49.93 % (ose rreth 888.800 USD) planifikohet te investohet nga perfituesi dhe donatore te tjere. Ne vitin e pare planifikohet do te shpenzohen 442 950 USD (ose rreth 24.88 % e vleres), ne vitin e dyte planifikohet te shpenzohen 699.550 USD (ose 39.30% e vleres), ne vitin e trete planifikohet te shpenzohen 526 000 USD (ose 29.55 % e vleres), Per te tashme dhe perspektiven, si dhe per nje ecuri me te mire te mundshme te kesaj filiere konsulentet kane arritur ne konkluzuionin se disa nga nderhyrjet te cilet do te ndikojne ne zhvillimin me te qendrueshem te filieres se vreshtarise dhe te veretarise ne zonen e studiuar, jane: i) Drejtimi i pare mbetet rritja ekstensive dhe intensive e prodhimit te frutave nepermjet rritjes se siperfaqeve ne blloqe te reja dhe rendimentit me ane te futjes te dhe Transferes se Teknologjise se Re te Pemeve Frutore, kjo per te plotesuar nevojat e tregut te Rajonit Diber dhe per te eksportuar jo vetem brenda vendit, por ne nje te ardheme jo te larget dhe jashte vendit. Kjo per shkak te cilesitse shume te mira qe kane frutat qe favorizohne nga kushte klimatiko-toksore dhe se para viteve 1999 Dibra ka eksportuar ne

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 40/57 Faqe: 40/57

vendet e Evropes. Kjo do te thote se vazhdimi i metejshem ne kete situate e pa investimet e duhura, jo vetem qe nuk permireson asgje, por perkundrazi perkeqson me teper gjendjen aktuale dhe perspektiven e kesaj filiere. ii) Drejtimi i dyte Rritja e kapacieteve grumbulluese, ruajtese dhe perpunuese te prodhimit, me qellim qe te zgjidhet hallka me rendesishme prodhimit te frutave, njekohesisht per te dhene perparesi jo vetem prodhimi te fresket, por dhe per produktin e perpunuar. ne menyre qe te plotesohen e nevojat e tregut ne kohe, sasi dhe cilesi qe do te jete dhe moto kryesore e realizimit te kesaj filiere. iii) Drejtimi trete dhe te tjerat, vijne si rezultat i zhvillimit te dy drejtimeve te mesiperme, ku nepermjet tyre garantohet nje treg i sigurt dhe ne fund te fundit me siguri realizimi i nje zhvillimi te qendrueshem, ashtu siç jane edhe objektivat e MADA-s. Realizimi i ketyre sfidave do te coje respektivisht ne diversifikimi e produktit, rritjen e prodhimit, produktit te perpunuar dhe marketimit te tyre, ku per rrjedhoje do te kemi rritje te ardhurave dhe i nivelit ekonomiko-shoqeror te banoreve ne kete rajon. Vlera totale e aktiviteteve te parashikuara ne zinxhirin e sektorit te frutikultures ne Qarkun e Dibres eshte: table 28 Permbledhese e buxhetit te parashikuar per tre vitet e ardhshme EMERTIMI Vlera ne $ Vlera totale Donatori Perfituesi Viti I Viti II Viti III Rikonstruksion, ndertim rrugesh 225,000 100,000 125,000 25,000 11,500 85,000 Rikontruksion kanale ujites 525,000 250,000 275,000 90,000 345,000 90,000 Buletine 25,000 25,000 0 1,000 7,500 7,500 Tavolina te rrumbullakta 14,000 14,000 0 5,200 5,600 5,200 Formime 27,000 27,000 0 8,700 8,700 8,600 Seminare 6,000 6,000 0 2,100 2,100 1,800 Panaire Transfere Teknologjike 11,500 9,200 2,300 4,600 4,600 2,300 Perpunim, DHF 33,000 31,300 1,700 8,300 16,500 8,200 Rritje prodhimi dhe TT 193,500 128,700 64,800 58,050 58,050 77,400 Perpunim, DHF, marketim, treg 520,000 200,000 320,000 180,000 170,000 170,000 Ndertim tregjesh tregu 200,000 100,000 100,000 60,000 70,000 70,000 TOTALI 1,780,000 891,200 888,800 442,950 699,550 526,000 Ne % /totalit 50.07 49.93 24.88 39.30 29.55 IMPAKTI.  Do te ndikoje ne permiresimin e infrartuktures urbane dhe bujqesore ku do te perfshije 10 komuna ku perfshin rreth 65 % te filiers se pemtarise  Dote kemi rritje te siperfaqes, rendimentit dhe prodhimit deri ne 30-35 mije ton ku do te plotesohen nevojat e tregut te Rajonit Diber dhe do te eksportoje mbi 5000 ton fruta.  Do te kemi rritje te kapacieteteve prodhuese, perpunuese dhe tregtare ku mund te perfshije direkt 16 komuna (ose 55 %) ose 70 fshatra dhe indirekt gjithe Rajoni Do te krijohet filiera e FRURIKULTURES qe do te siguroj nje zhvillim te bujqesor te qendrueshem, duke stabilizuar situaten demografike, rritur nivelin e punesimit dhe volumin e te ardhurave duke permiresuar nivelin social-ekonomik te ketij Rajoni..

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 41/57 Faqe: 41/57

MADA do te monitoroje impaktin e drejteperdrejte te ketyre investimeve mbi fermeret, perpunuesit, tregtaret dhe konsumatoret. Table 29 Listimi i aktivitetve qe do te realizohen ne filieren frutikulture per nje periudhe trevjecare ne qarkun e Dibres

TEMAT E AKTIVITETEVE Numri i Sasia Vlera Donatori Perfituesi aktiviteteve Totale totale $ $ $ Rikonstruksion, ndertim rrugesh km 5 8.3 225,000 100,000 125,000 Rikontruksion kanale ujites km 6 22.6 525,000 250,000 275,000 Buletine e fletepalosje lloje cope 8 8000 25,000 25,000 0 Tavolina te rrumbullakta 5 15 14,000 14,000 0 Formime 5 54 27,000 27,000 0 Seminare 3 9 6,000 6,000 0 Panaire,Promocione, lokale e kombetare 2 8 11,500 9,200 2,300 Vizita dhe shkembime 3 8 33,000 31,300 1,700 Aplikim skemash me grande 12 19 193,500 128,700 64,800 Perpunim, DHF, marketim, 2 10 520,000 200,000 320,000 Ndertim tregjesh tregu 2 2 200,000 100,000 100,000 TOTALI 53 1,780,000 891,200 888,800

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 42/57 Faqe: 42/57

4.1.1. INFRATRUKTURA URBANE DHE BUJQESORE i) Vlera totale per per infrastrukturen urbane ne ndertimin e rrugeve eshte 135.000 USD ose 60 % Donatori kryesor, nga kjo 90.000 USD ose 40 % perfituesi dhe donatore te tjere . ii) Vlera totale per rikonstruksionin e kanaleve ujitese eshte 315.000 USD nga Donatori kryesor ose 60 % dhe perfituesi e donatore te tjere 210.000 USD 40 % kerkohen nga Donatore

Prob Prioriteti Rionstruksioni/ndertimi i Perfituesit Modalitetet dhe Kosto Donatori Perfituesi % Vlera ne 000/$ lemi objekteve mjetet e realizimit perafert ne % Viti I Viti II Viti III 000/ $ Pjece-Kerjake 1.5 Melan 35 60 40 35 Rruga Ushtelenxe- Brezhdan 2 Tomin . Ngritja ose 40 60 40 40 km perforcimi i Rruga NB Shumbat 0.8 km Sllove grupit te 25 60 40 25 Gjorice e Siperme 2 km Gjorice ndjekjes dhe 75 60 40 75 Rruge kryesore –Guri –Bardhe 2 Xiber perdorimit te 50 60 40 50 km ujit SHUMA 1 225 25 115 85

Kanali Bugjunec-Ravna 2.5 Melan . Hartimi 60 60 40 60 Lapidari-Sohdoll 2.5 km Kastriot projektit, 90 60 40 90 Dishe – Rreth –Kale 3 km Muhurr 85 60 40 85 Rikontru Peladhi Krajke 3.2 km Zerqan . Administrimi i 90 60 40 90

ujitjes ksioni i Lubalesh – Gjorice 5.8 Gjorice ujit 100 60 40 90

Mungesa e kanaleve Kanali Klos Katund 5.6 Klos 100 60 40 100 vadites SHUMA 2 525 90 345 90

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 43/57 Faqe: 43/57

4.1.2. Aktivitetet dhe investimet qe duhen realizuar ne hallken e prodhimit te frutave i) Vlera totale e aktiviteteve te parashikuara ne hallken e prodhimit te zinxhirit te frutikultures ne Qarkun e Dibres, eshte 310 000 USD, nga ku 241 200 USD (ose 78 %) jane te planifikuar te investohen nga donatori kryesor (MADA) dhe 68 800 USD (ose 22 %) do te investohen nga perfituesi. Ne vitin e pare totali ne 87 950 USD ose 28 %, vitin e dyte 103 050 USD ose 33 % dhe vitin e trete 111 000 USD ose 36% Aktivitetet e parashikuara ne baze te veshtiresite dhe pengesat te identifikuara ne hallken e prodhimit 4.1.2/1 Sasia Vlera e Investuesi Viti i aplikimit (%) Prioriteti Tematika e aktivitetit perafert Donatori Perfituesi I II II (ne $) 1) Grup aktiviti: Pergatitje botim Broshura dhe Buletine 8000 25000 100 40 30 30 i) Prodhimi fidaneve, cilesia dhe standarti i tyre ii) Karta teknologjike e molles iii) Kultivimi intensiv i Molles dhe PF Rritja e nivelit te iv) Buletin informativ per menyren kohen, sasine dhe menyren shkalles se e perdorimit te pesticideve dhe inputeve 8000 25000 100 40 30 30 njohjes dhe v) Ruajtja e frutave ne kushte regjimi frigoriferik dhe informacionit per realizimin e tradicional. Roli i sherbimeve ne sasine dhe cilesine e fileres ne prodhimit. pemtarise. vi) Rrjeti i Referencave ne pemtari – nivelet e teknologjise dhe pergjithesimi i asaj me te mire. vii) Koha dhe menyra e vjeljes, njohja me viii) standartet e prodhimit dhe marketimit te prodhimit. ix) Pergatitje dhe botim Flete Palosje 10000

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 44/57 Faqe: 44/57

2/2 2) Grup aktiviteti: Oraganizimi i tavolinave te rrumbullakta 12 14000 100 30 40 30 Zbutja e shkalles i) Nxitja dhe krijimi nje tregu funksional te tokes dhe mbjellja ne 6 3000 100 30 40 30 se coptimit blloqe te pemtoreve nga grup familjesh qe kane toka me kufij te tokes perbashket. 3 here nga 2 per cdo rreth per dy vjet Teknologjia e ii) Nje aktivitet per forcimin e kontrollit, çertifikimin te 2 2000 100 50 50 prodhimit dhe fidanave, regjistrimin e varieteteve qe jane ne OECD ne marketimit te katalogun shqiptar nga ESHKFF disiplinim te tregut frutave iii)Me prodhues, tregtar, perpunues, per te siguruar informacion 3 3000 100 30 30 40 dhe krijuar lidhje ne zinxhirin prodhues, tregtar, perpunues vi)Me institucionet shtetrore dhe certifikuese per certifikimin e 2 4000 100 50 50 prodhimit dhe produktit te frutave vii) Me donatoret dhe bankat me qellim njohjen me te mire 2 2000 100 50 50 avantazheve te prodhuesve ne fushen e marketimit e lehtesimin e kredimarrjeve (mjete transporti, pajisje, etj) 3) Grup aktiviteti: Formime (trajnime, demostrime praktike) 54 27000 35 35 30 i)Te formohen fidanerritesit per teknikat e reja te prodhimit 3 1500 100 50 50 fidaneve dhe prodhuesit per cilesine, llojin dhe standartin ii)Formime tekniko-profesionale te fermereve dhe specialisteve 36 18000 100 30 40 30 per teknikat e reja te ngritjes, formimit, mirembatjes se pemtores dhe prodhimit nga 4 trajnime ne cdo rreth per 3 vjet ne (shkurt, Rritja e niveli tekniko- maj, korrik, shtator) profesional i)Formime te fermereve per rendesine qe ka shkalla e 3 1500 100 30 30 40 mekanizimit, ne lehtesimin e proceseve, uljen e kostos dhe domosdoshmeria e investimit individual dhe ne grup ii)Teknika e trajtimit te frutave para dhe pas vjeljes ndikojne ne 3 1500 cilesine e frutit. iii)Formime dhe demostrime praktike per percaktimin kohes se 9 4500 100 30 40 30 vjeljes me metoden piknometrike dhe vizuale Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 45/57 Faqe: 45/57

2/3 4) Grup aktiviteti : Oraganizmi seminareve 12 6000 100 35 35 30 i) Organizimi 3 seminareve per ecurine e zhvillimit te filieres ne 3 3000 100 40 30 30 pemtari ne te tre rrethit, shkalla e futjes dhe tranferimit te teknologjise se re. Rezultatet e zbatimit te projekteve ii)Oganizimi i 3 seminareve per organizimin e bordeve te 3 3000 100 30 40 30 fermereve me dinamik si baze per organizimin dhe funksionimin e keshilles teknike private. Mundesia e ngritjes se Dhomave Bujqesore. iii) Organizimi 3 seminareve roli i bashkepunimit te aktorve baze 3 3000 100 35 35 30 per nje zhvillim te qendrueshem te bujqesise dhe zonave rurale 5) Grup aktiviteti: Promocion dhe panaire 8 11500 100 20 40 40 20 i)Promocion per vlerat, cilesite futja dhe e ardhmja e varieteteve 4 3500 80 20 40 40 20 te reja dhe raportet me ato tradicionale 4 here ne 3 vjet ii)Organizim dhe pjesmarrje ne panaire lokale dhe kombetare te 4 8000 80 20 30 35 35 prodhuesve me produktet e tyre. Grup aktiviteti 5. Stazhe formime dhe shkembime 33000 95 5 25 50 25 i)Vizite ne vendet fqinje, per marrjen e eksperiencave te 2 10000 90 10 50 50 perparuara ne drejtim te prodhimit te fidanave ii)Nje jave studimore ne vendet fqinje, per eksperiencat e reja te te 3 24000 100 50 50 teknologjise se prodhimit PF, perpunimit dhe marketimit te te frutave. iv)Organizimin e 3 udhetime studimore brenda vendit per 3 9000 100 30 40 30 marrjen e eksperiencave te avancuara ne rajone te ndryshme .

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 46/57 Faqe: 46/57

2/4 Prioriteti Aktiviteti qe duhet bere Vlera e Investuesi Viti i aplikimit (%) perafert Donatori Perfituesi I II III (ne $) (%) (%) 6) Grup aktivitetesh – aplikim grandesh per futje dhe TT 193500 99450 64800 35 40 35 Permiresimi i i) Mbeshtetja e nje skeme per ngritjen e nje “Pemtorje Meme” ne kushtet e 18000 70 30 40 40 20 cilesise dhe kontrollit teknik, me nje koleksion te pasur te varieteteve te vendit dhe kapaciteteve futjen e varieteteve te reja nga jashte per prodhim kalemash per mb/sh per te prodhimit shartim. te fidaneve. ii)Ngritja e nje mikroserre 500 m² per prodhim te n/vegjetative. Futja e 20000 70 40 30 30 40 nenshartesave vegjetative ne berthamore (qershi dhe kumbull) dhe te variteteteve te reja ne farore dhe berthamore. iii) Regjistrimin e 6 varieteteve te reja te nenshartesave vegjetative dhe 8 5000 80 30 30 30 40 varietete te mbishartesave te futura ne Diber ne katalogun shqiptar Futja e i) Me ane te granteve te ngrihen tre skema demostartive te Pemtore Pilot 30000 50 50 40 30 30 teknologjive Intensive dy ne Mat, nje Bulqize me nga 0.5 ha secila. te reja dhe TT ii) Me ane te grante te mbeshteten 3 skema me nga 1 ha te instalimit te 15000 50 50 30 40 30 sistemit ujites me pika ne Diber ii) Ngritja e Rrjetit te Referncave ne 10 pemtore per krijimin e nje baze te 5000 100 30 30 40 dhenash ne pemtari per studimin nivelit te teknologjise dhe efektivitetit te saj si dhe pergjithesimi i teknologjise iii)Ngritja e nje Qendre Formimi Profesional per prodhues dhe specialist per 100 30 30 40 ngritjen e nivelit tekniko-profesional. 9000 iv) Ngritja e keshilles teknike private Diber ne pemtari qe te administrohet 80 20 40 30 30 nga ngritja e nje bordi te fermerve me funksione vendimarrese drejtuese per 12000 kete eksperience e re. ivv) Aplikimi dhe zbatimi i 3 skemave te grandeve me konkurim me qellim 45000 50 50 30 30 40 mekanizimin e proceseve tyre punes. vi) Testimi ne 10 pemtore te pesticideve per menyren, kohen, dozen dhe 4500 100 30 40 40 percaktimin e pecticideve me te efekshem dhe te pershtatshem ne zone. Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 47/57 Faqe: 47/57

vii) Mbeshtetja e Shoqates QFPIB Diber si subjekt tregtare i perbashket te 10000 80 20 40 30 30 inputeve bujqesore i perbashket te 12 fermereve te Dibres, per blerje te perbashketa. viii) Organizimin, blerjen dhe instalimin e 2 qendrave digitale te vrojtim- 20000 100 50 50 sinjalizimit te semundjeve dhe te demtuesve 1 ne Diber dhe 1 ne Mat per permiresimin e sherbimit te mbrotjes se prodhimt te frutave);

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 48/57 Faqe: 48/57

4.1.3 AKTIVITETET DHE INVESTIMET QE DUHEN REALIZUAR NE HALLKEN E PERPUNIMIT RUAJES DHE MARKETIMIT TE FRUTAVE i)Vlera totale e aktiviteteve te parashikuara ne hallken e marketimit te zinxhirit te frutikultures ne Qarkun Diber, eshte 520.000 USD, nga ku 260.000 USD (ose 50%) jane te planifikuar te investohen nga donatori dhe 260.000 USD (ose 50 %) do te investohen nga perfituesi. ii) Vlera e ngritjes se tregjeve bujqesore 200.000 $ ose 50 % Donatore dhe 200.00 $ perfituesi. (ose 50%), Tabele 1. Aktivitetet e parashikuara ne baze per kapercimin e problemeve te pasvjeljes se prodhimit Vlera e Investuesi Kategoria e Viti i aplikimit (%) Aktiviteti qe duhet bere perafert veshtiresive dhe e Donatoret Perfituesit (ne $) pengesave (%) (%) I II III 7) Grup aktiviteti - perpunimin dhe ruajte frutash 520 000 50 50 25 40 40 i)Aplikimi i 5 skemave te aplikimit te grandeve me konkurim tek 5 fermere me qellim pajisjen e mjeteve te tjeshta (ne nivel 60 000 50 50 25 50 25 ferme), kalibruese, pastruese dhe ambalazhuese/etiketuese te frutave sipas standarteve te tregut; Rritja e Aplikim me grande per 6 DHF kapaciteteve te . Tomin me volum 200 ton ruatjes, perpunimit . Kastriot me volum 50 ton dhe marketimit te . Melan me volum 100 ton 350 000 50 50 20 30 50 produktit . Maqellare me volum 100 ton te frutave . Gjorice me volum 100 ton . Klos me volum 100 ton . Kurdari me volum 100 ton Aplikimi i 4 skemave te grandeve per linja perpunimi . Prodhim rakie Sllove 110 000 50 50 40 30 30 . Prodhim lengje frutash -Tomin . Prodhim komposto - Shupenze . Perpunim frutash- Kurdari 8) Grup aktiviteti –ndertim tregjesh frutash 200.000 50 50 50 50 Klos ,Burrel, Shupenze.Tregjet te jene prone dhe te administrohen ne bashkite perkatese. 200.000 50 50 20 40 40

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 49/57 Faqe: 49/57

ANEKSE Aneks 1 Struktura e PF ne 2007 Rrethi KOMUNA Nga keto: ne ha PF Molle Dardhe Ftoi Kumbull Qershi Geshtenja Arra Te tjera Maqellare 277.65 96.3 14.6 1.2 41.85 55.2 60 8.5 Melan 200.75 98.1 3.9 0.2 38.55 53 2.4 4.6 Tomin 178.54 97.2 23.4 0.5 10.24 35.1 12 0.1

Kastriot 126 53 10 1 34.5 22 2.5 3

Fush-Çidhen 52.8 22.5 5.4 0.5 12 5.4 5 2

Sllove 57.2 14.1 1 38.3 2.7 0.1 1 Kala e Dodes 7.7 3.2 0.2 3.6 0.5 0.2 DIBER Muhurr 29.7 20.7 2 3 2 1 1 Luzni 20 4.3 1.2 3.9 5.4 4 1.2

Selisht 15.9 5.8 0.4 9.2 0.5

Arras 30 7.4 1.8 1.8 11.2 6 1.8 Zall-Dardhe 17.4 5.8 0.7 7.5 3.2 0.2 Zall-Reç 7.4 4.2 1.6 1.4 0.2 Lure 12.6 3.2 0.3 8.5 0.6 B.Peshkopi 47 15.2 1.6 21.7 7 0.5 1 SHUMA 1080.64 451 66.5 5.2 245.64 200 87.5 19.8 5 Martanesh 17.9 2.4 0.6 12.6 1 0.9 0.4 BULQIZE Bulqize 13.1 0.9 5 5.3 0.2 0.1 0.1 1.5 Fush-Bulqize 23.6 2.5 0.7 1 16.7 0.8 0.6 1.3 Zerqan 77.3 13.7 2.4 38.8 2.9 4 15.5 Ostren 46.5 16 1.2 0.7 20.2 5 1.8 1.6 Trebisht 20.4 4.8 2.6 0.5 5.9 3.2 0.3 2.1 1

Gjorice 125.5 28.9 1.8 35.5 15.9 28.8 14.6 Shupenze 74.9 12.6 2.3 37.4 10.5 9.2 1.9 1 SHUMA 399.2 81.8 16.6 2.2 172.4 39.5 45.7 37.5 3.5 Rukaj 15.4 2 0.9 5.8 1.6 5 0.1 MAT Derjan 15.4 2.5 0.7 3.5 2.5 5.5 0.7

Ulez 9.6 1.4 0.8 5.4 1.2 0.7 0.1 Baz 28.1 4.6 1 4 5.8 3.2 2.3 0.2 7 Komsi 38.2 7.8 3 3 11.2 4.6 4.5 0.1 4 Klos 70.5 16.3 6.7 20.6 7 10 1.9 8 Xiber 37.2 18.2 3.2 2 4.6 2 3.5 3.7

Gurre 18.5 3.4 1.5 8.3 2.5 1.5 1.3

Lis 25.4 3.5 1.8 14.2 2 0.9 2 1 Suç 50.7 7.2 0.5 3 16 4 2.9 1.6 15.5 Macukull 12 3.5 0.5 4.6 2 1.4 SHUMA 321 70.4 20.6 12 100 32.6 38.2 11.7 35.5 QARKU 1800.84 603.2 103.7 19.4 518.04 272.1 171.4 69 44

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 50/57 Faqe: 50/57

Aneks 2 Struktura dhe prodhimi i kulturave bujqesore 2007 QARKU DIBRA BULQIZA MATI Kultura Rend. Prodh. Sip. Rend. Prodh. Sip. Rend. Prodh. Sip. Rend. Prodh. Sip. Ha t/ha ton Ha t/ha ton Ha t/ha ton Ha t/ha ton Drithera 6550 4.33 28545 3655 4.44 16242 1505 3.63 5472 1390 4.91 6829.81 Perime 1018.5 24.86 27747 359 26.97 9683 213 13.66 2908 446.5 33.94 15155 Patate 916 24.01 22054 520 27.16 14124 253 13.76 3482 143 31.10 4448 Fasule 408 1.53 595 163 1.31 213 137 0.99 135 108 2.29 246.8 Faragjere 13079.4 25.98 345113 5454 25.69 140121 3037 22.42 68083 4588.4 29.84 136907 PF 1800.6 13242 1080 6117 399.3 2178 320.6 4947 Vresht 133 8 1195 50 10 500 15 4 15 68 10 680 TOTAL 23905 438492 11281 187001 5559 82275 7064.5 169215

Aneks 3 Struktura dhe prodhimi i pemeve frutore Qarku 2007 SIPERFAQJA HA Nga kjo ton per: KULTURA Konsum Jo ne Ne Rendimt Prodhi familjar Gjithesej blloqe blloqe Prodhim on/ha mi ton Fresket Perpunim Molla 603.4 249.2 354.2 221.4 17.51 3876.9 2335.7 0 1541.2 Dardha 103.5 62.3 41.2 43.1 16.59 714.9 287.3 0 427.6 Ftoi 19.4 18.2 1.2 16.1 19.27 310.2 129 0 181.2 Kumbulla 518 329.7 188.3 269.2 15.89 4277.1 636 1880 2381.1 Qershia 272.3 131.6 140.7 145.4 9.56 1389.6 646 80 673.6 Geshtenja 171.4 115.1 56.3 93.9 12.59 1181.9 854 0 327.9 Arra 68.9 25.8 43.1 50.99 13.80 703.6 413 0 290.6 Te tjera 43.7 43.7 0 43.7 18.03 788 389 0 399 1800 975 825 883 14.98 13242 5690 1960 6222

Aneks 4 Struktura dhe prodhimi i pemeve frutore Diber 2007 SIPERFAQJA HA Nga kjo ton per: KULTURA Konsum Jo ne Ne Rendimt Prodhi familjar Gjithesej blloqe blloqe Prodhim on/ha mi ton Fresket Perpunim Molla 451.2 156.2 295 131.4 19.67 2585 1541 1044 Dardha 66.2 31.6 34.6 25 13.20 330 133 197 Ftoi 5.2 4.5 0.7 3.7 13.51 50 18 32 Kumbulla 245.6 110.6 135 128.8 10.08 1298 141 600 557 Qershia 200.2 81.6 118.6 91.3 8.69 793 492 40 261 Geshtenja 87.5 55.8 31.7 31.2 20.19 630 493 137 Arra 19.8 9.4 10.4 8.69 42.12 366 207 159 Te tjera 5 5 5 13.00 65 65 0 1080.7 454.7 626 425.09 14.39 6117 3090 640 2387

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 51/57 Faqe: 51/57

Aneks 5 Struktura dhe prodhimi i pemeve frutore Bulqize 2007

SIPERFAQJA HA Nga kjo ton per: KULTURA Konsum Jo ne Ne Rendimt Prodhi familjar Gjithesej blloqe blloqe Prodhim on/ha mi ton Fresket Perpunim Molla 81.8 36.2 45.6 46.8 9.13 427.4 308.7 118.7 Dardha 16.7 10.6 6.1 0.1 428.00 42.8 19.3 23.5 Ftoi 2.2 1.9 0.3 0.6 80.00 48 24 24 Kumbulla 172.4 124.4 48 46.4 26.06 1209.1 145 620 1064.1 Qershia 39.5 20.4 19.1 27.5 3.71 102.1 54 10 48.1 Geshtenja 45.7 23.1 22.6 26.5 5.17 137 87 50 Arra 37.5 6.2 31.3 30.7 5.65 173.6 102 71.6 Te tjera 3.5 3.5 3.5 10.86 38 38 0 399.3 226.3 173 182.1 11.96 2178 778 630 1400

Aneks 6 Struktura dhe prodhimi i pemeve frutore Mat 2007

SIPERFAQJA HA Nga kjo ton per: KULTURA Konsum Jo ne Ne Rendimt Prodhi familjar Gjithesej blloqe blloqe Prodhim on/ha mi ton Fresket Perpunim

Molla 70.4 56.8 13.6 43.2 20.01 864.5 486 378.5 Dardha 20.6 20.1 0.5 18 19.01 342.1 135 207.1 Ftoi 12 11.8 0.2 11.8 17.98 212.2 87 125.2 Kumbulla 100 94.7 5.3 94 18.83 1770 350 660 760 Qershia 32.6 29.6 3 26.6 18.59 494.5 100 30 364.5 Geshtenja 38.2 36.2 2 36.2 11.46 414.9 274 140.9 Arra 11.6 10.2 1.4 11.6 14.14 164 104 60 Te tjera 35.2 35.2 35.2 19.46 685 286 399 TOTAL 320.6 294.6 26 276.6 17.89 4947.2 1822 690 2435.2

Aneks 7 Dinamika e pemtoreve 1992-2007 Emertimi 1992 1995 1999 2005 2006 2007 Siperfaqja ha jo ne blloqe 4137 1543 1505 1631 1745 1800 Siperfaqja ha ne blloqe 4137 172 530 606 704 825 Keoficienti mbjelljeve 4.79 3.08 1.14 1.16 1.17

Aneks 8 Dinamika e pemtoreve 2009-2012 VITET 2008 2009 2010 2011 2012 K=1.17 825 965 1129 1321 1546 K=1 825 907 998 1096 1205 K=0.83 825 894 969 1050 1140

Aneks 9 Konsumi vjetor i frutave Dinamika prodhimit ’03-‘07 VITET Qarku Dibra Bulqiza Mati

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 52/57 Faqe: 52/57

2003 7135 2823 776 3536 2004 11903 3307 2210 6386 2005 9964 3709 1823 4432 2006 12571 5150 2287 5134 2007 13252 6177 2128 4947

Aneks 10 Konto kulturale per ngritjen e 1 ha pemtore intensive Kosto/ Kosto % ndaj Nr Zerat e Kostos Njesia Sasi njesi totale totalit I TOTALI (A+B+C+D) 19,200 A Investime (pajisje, materiale etj) 15,980 79.90 1 Fidane frutor rrenje 1800 3 5,400 2 Shtylla per mbeshtetje cope 350 12 4,200 3 Materiale inerte (cimento, gure, rer+granil) m³ 10 45 450 5 Tel zingato kg 400 1.5 600 6 Lidhese kg 10 10 100 7 Pompe vaditje cope 1 1000 1,000 8 Tub dypolesh furnizues kryesor Ø 32 ml 150 1.4 210 9 Tub per vaditje Ø 25 ml 2800 0.3 840 10 Saracineska Ø 25/Ø 32 cope 20 4 80 11 Bashkuese plastike Ø 25 cope 100 3 300 12 Pikatore autokopesante cope 4000 0.5 2,000 13 Pompe sperkatese motorrike cope 1 800 800 B Inpute 1,100 5.50 1 Pleh organik kv 400 0.5 200 2 Plehra kimike kv 10 50 500 3 Piketa piketimi cope 1800 0.1 180 4 Pesticide ha 1 200 200 5 Materiale krasitje (gershere, sharra etj) cope 1 20 20 C Pune 2,120 10.60 1 Kryerja e analizes agrokimike mostra 2 100 200 2 Punimi i thelle i tokes, diskim, frezim ha 1 60 60 3 Piketim, vendosje piketash, hapje gropash d pune 14 20 280 4 Pergatitje fidanit per mbjellje, mbjellje d pune 10 20 200 5 Vendosje hunjesh d pune 5 20 100 6 Vendosje e sistemit mbeshtetes d pune 24 20 480 7 Instalimi sistemit ujites d pune 10 20 200 8 Vaditje dhe sperkatje d pune 10 20 200 9 Krasitje formuese d pune 5 20 100 10 Sperkatje d pune 5 20 100 11 Lidhje degesh 2 here d pune 5 20 100 12 Punime ne drejtim te rreshtit ha 1 100 100 II Kosto per asistencen teknike 800 4.00 1 Pagesa per specialistin d pune 20 40 800 TOTALI 20,000 100

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 53/57 Faqe: 53/57

Aneks 11 Konto kulturale per ngritjen e 1 ha pemtore me teknologji te permiresuat 840 bime/ha

Kosto/ Zerat e Kostos Sasi Kosto totale % ndaj totalit njesi TOTALI 5,800 Investime (pajisje, materiale etj) 2,520 42.00 Fidane frutor 840 3 2,520 Inpute 1,200 20 Inpute bujqesore 1 1200 1,200 Pune 2,080 34.67 Pune e gjalle 1 2080 2,080 Kosto per asistencen teknike 200 3.33 Pagesa per specialistin 5 40 200 TOTALI 6,000 Aneks 13 Grupi pemtarise Diber Grupi kane aktivitet ne pemtari dhe bashkepunojne me nje specialist pemtari qe eshte i vendosur prane QFPIB Diber Pemtore ha Rendi Prodhim ton Emer Gjit menti Mbiemri Rrethi Komuna Kultura hesej RE Prodhim t/ha Gjithesej Shitur Konsu Kastriot, 40 veta Molle 35.7 15.1 20.6 10.2 210.12 185.8 24.32 Muhur, Drejtuesi Tomin, grupi Diber Melan, Osman Maqellare, Begu Sllove Te tjera 15.4 0.5 14.9 1.6 23.84 18.3 5.54 SHUMA 7 35.5 12.8 175 204.1 29.86

Aneks 12 Salkurti Roshnopoje Pemtore ha Rendi Prodhim ton Gjithes menti Gjithes Konsu Emer Mbiemri Komuna Kultura ej RE Prodhim t/ha ej Shitur m Vehip Salkurti, Molle 3.9 3.5 0.4 35 14 11 3 Dilaver Salkurti Tomin Dardhe 0.5 0.5 0 Halit Salkurti Ahmet Salkurti Tjera 0.4 0.2 0.2 10 2 1 1 SHUMA 4.8 4.2 0.6 45 16 12 4 Grupi perbeshet nga tre familje me origjine te njejte, kane aktivitet ne pemtari. Kane filluar te ngrene nje linje perpunimi per prodhim lengje frutash Aneks 13 Grupi Kryemadhi Greve Pemtore ha Rendi Prodhim ton Kom menti Konsu Emer Mbiemri una Kultura Gjithesej RE Prodhim t/ha Gjithesej Shitur m Bilbil Kryemadhi, Molle 4 0 4 30 120 110 10 Medin Kryemadhi, Melan Nderim Kryemadhi Qershi 3 3 10 30 28 2 SHUMA 7 7 150 138 12 Grupi ka 4 ha pemtore intensive. Kane aktivitet ne prodhimin e frutave dhe tregtimin e tyre. Kane nje pike tregtimi frutash ne Peshkopi

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 54/57 Faqe: 54/57

Aneks 14 Zebi Ushtelenxe Pemtore ha Rendi Prodhim ton Emer menti Perp./k Mbiemri Komuna Kultura Gjithesej RE Prodhim t/ha Gjithesej Shitur onsum Molle 2 1.5 0.5 30 15 13 10 Femi Zebi Dardhe,pje Bilbil Zebi Tomin shke 0.5 0.3 0.2 12 2.4 2 0.4 Jahja Zebi Qershi 0.5 0.5 15 7.5 7 0.5 Vresht 0.5 0.5 15 7.5 1.5 6 SHUMA 3.5 1.7 32.4 23.5 16.9 Grupi ka 2 ha Pemtore Intensive. Kane aktivitet ne prodhim, ruajtje dhe tregtim frutash kane nje Dhome Frigoriferike me kapacietet 50 ton, kane nje pike tregtimi inputesh bujqesore dhe frutash. Prodhojne rreth 12 kv raki dhe 15-20 kv vere ne vit.

Aneks 15 Grupi Kaza Sllove Pemtore ha Rendi Prodhim ton Komun menti Perp./k Emer Mbiemri a Kultura Gjithesej RE Prodhim t/ha Gjithesej Shitur onsum Ramazan Kaza Kumbull 12 2 10 10 100 80 20 Asllan Kaza Molle 1.2 0.7 0.5 20 10 8 2 Shehat Kaza Qershi 1.3 1.3 0 Bajram Kaza Sllove Mehmet Mandrri Qamil Kaza 5 Robert Kaza te tjera 0.5 0.5 10 3 2 Shuma 15 4 11 115 91 24 Grupi ka 1.2 ha Pemtore Intensive. Kane aktivitet ne prodhim, ruajtje perpunimdhe tregtim frutash Ka nje Dhome Frigoriferike per ruajtje frutash me kapacietet 50 ton, k Prodhojne rreth 15 kv raki kumbulle ne vit.

Aneks 16 Grupi Tafciu Kllobcisht Maqellare Pemtore ha Prodhim ton Aneks Perp./k Emer Mbiemri Kom na Kultura Gjithesej RE Prodhim 23/2 Gjithesej Shitur onsum Molle 2 1.5 0.5 30 15 13 10 Dylber Tafciu Maqellar Gentian Tafciu e Te tjera 0.2 0.2 Fidanishte 0.1 0.1 30000 3000 3000 SHUMA 2.3 1.7 0.6 3015 3013 10 Kane aktivitet ne prodhim frutash dhe prodhim fidanesh. Kane 2 ha pemtore intensive

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 55/57 Faqe: 55/57

Aneks 17 Grupi Kaja Gjorice Bulqize Pemtore ha Prodhim ton Rendim. Gjithe Perp./ Emer Mbiemri Komuna Kultura Gjithesej RE Prodhim /ha/rrenje sej Shitur konsum Molle 2.5 1.6 0.9 20 18 16 2 Zenel Kaja Fidanishte 0.4 50000 20000 16500 3500 Kujtim Kaleci Gjorice 1.3 0.8 0.5 20 10 8 2 Subi Daci Molle 1.3 0.9 0.4 15 6 6 Adem Kaja 0.9 0.7 0.2 15 3 3 0 Shuma 6 4 2.4 37 16591 3446 Kane aktivitet ne prodhim frutash dhe prodhim fidanesh. Kane 6 ha pemtore intensive Kane blere pajisje per nje dhome frigoriferike per dhome frigoriferike me kapacietet 20 ton

Aneks 18 Lista E Fermereve Kurdari, Suc Pemtore ha Rendi Prodhim ton Gjithes menti Perp./k Emer Mbiemri Komuna Kultura ej RE Prodhim t/ha Gjithesej Shitur onsum Dritan Pjeci Suc Pemetore 0.40 0.40 Xhabir Kuka “ “ 0.30 0.3 Mazllam Celiku “ “ 0.20 0.20 Medi Histuna “ “ 0.20 0.20 Rifat Beqiri “ “ 0.15 0.15 Murat Histuna “ “ 0.20 0.20 Edmond Hisniu “ “ 0.30 0.30 Hamza Kuka “ “ 0.10 0.10 Abaz Kuka “ “ 0.20 0.20 Shuma 2.05 2.05 Kane aktivitet ne prodhim frutash dhe prodhim fidanesh. Kane 0.5 ha pemtore intensive

Aneks 19 Lista e fermerve Klos

Pemtore ha Rendi Prodhim ton menti Perp./k Emer Mbiemri Komuna Kultura Gjithesej RE Prodhim t/ha Gjithesej Shitur onsum Selman Neziri Klos " 0.40 0.40 Alban Hoxha " 0.20 0.20 Bujar Pisli " " 0.30 0.30 Fiqiri Zeneli " " 0.20 0.20 Perparim Kerciku " " 0.10 0.10 Nazmi Bebja " " 0.30 0.30 Shuma 1.50 1.50 Kane aktivitet ne prodhim frutash. Kane 0.4 ha pemtore intensive

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 56/57 Faqe: 56/57

Aneks 20 Prodhimi Fidaneve Diber

Cung Molle Te tjera Me fare Gj. je nensha. Fidane Copa Gjith Rrethi shartim per shitje gjithesej esej PAJAM PAJA Supp. Pi MM MM Cogn.B Emri Mbiemri 1 M 2 EM 9 80 106 111 F. Bitelf. A 29 Xhevdet Rina DIBER 6900 6000 4800 1200 200 200 300 500 100 2000 Zaim Rina 6350 3000 4800 1200 100 200 200 300 400 50 1500 Osman Begu 4250 2000 3200 800 100 200 100 400 50 1000 Avdul Zebi 19420 15000 16400 4100 500 500 500 1000 1000 400 200 20 3000 Shefki Prifti 5000 3000 4000 1000 1000 1000 Gentian Tafciu 2900 3000 2400 600 600 500 Te tjere 8000 7000 0 8000 SHUMA 1 36920 39000 29200 7300 900 1100 1000 1400 2300 400 200 220 17000 Zenel Kaja Bulqize 20000 20000 20000 20000 SHUMA 2 20000 20000 20000 0 0 0 20000 0 0 0 0 0 0 Dritan Pjeci MAT 13600 5000 12900 4300 500 300 1600 400 1500 200 500 SHUMA 3 13600 5000 12900 4300 500 300 1600 400 1500 0 0 200 500 TOTALI 70520 64000 62100 11600 1400 1400 22600 1800 3800 400 200 420 17500

Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD” Tirane, Janar, 2008 Faqe: 57/57 Faqe: 57/57