การศึกษาอนุกรมวิธานของกกสกุล Carex L. และ Scleria Berg. ในอุทยานแหงชาติภูจองนายอย จังหวัดอุบลราชธานี
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
THAI JOURNAL OF BOTANY 4 (Special Issue): 23-30. 2012. วารสารพฤกษศาสตรไทย 4 (ฉบับพิเศษ): 23-30. 2555. การศึกษาอนุกรมวิธานของกกสกุล Carex L. และ Scleria Berg. ในอุทยานแหงชาติภูจองนายอย จังหวัดอุบลราชธานี Taxonomic study of the genera Carex L. and Scleria Berg. in Phu Chong Na Yoi National Park, Ubon Ratchathani province วลัยภรณ เสรีมงคลนิมิต และ ฉัตรชัย เงินแสงสรวย* WALAIPHON SAREEMONGKONNIMIT & CHATCHAI NGERNSAENGSARUAY* ภาควิชาพฤกษศาสตร คณะวิทยาศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ 10900 Department of Botany, Faculty of Science, Kasetsart University, Bangkok 10900, Thailand บทคัดยอ. ศึกษาอนุกรมวิธานของกกสกุล Carex และ Scleria ในอุทยานแหงชาติภูจองนายอย จังหวัดอุบลราชธานี ตั้งแตเดือนกรกฎาคม พ.ศ. 2553 ถึงเดือนสิงหาคม พ.ศ. 2554 โดยสำรวจและ เก็บตัวอยางในภาคสนามตามเสนทางสำรวจ 8 เสนทาง ครอบคลุมสังคมพืช 4 แบบ ที่ความสูงจาก ระดับน้ำทะเล 200-300 เมตร ไดแก พื้นที่ลานหิน ปาเต็งรัง ปาดิบแลง และพื้นที่เปดโลง พบสกุล Carex 2 ชนิด 1 พันธุ ไดแก Carex indica L. var. laetebrunnea C.B. Clarke (หญาคมบางเล็ก) และ C. tricephala Boeck. (หญาดอกดิน) และสกุล Scleria 6 ชนิด 2 ชนิดยอย ไดแก Scleria biflora Roxb. subsp. biflora (กกลูกขน) S. levis Retz. (หญาสามคม) S. lithosperma (L.) Sw. subsp. lithosperma (หญาคมบางเล็ก) S. neesii Kunth (กกกระจิว) S. purpurascens Steud. (หญาคมบาง) และ S. tonkinensis C.B. Clarke (หญาขำเปา) ABSTRACT. A taxonomic study of the genera Carex and Scleria in Phu Chong Na Yoi national park, Ubon Ratchathani province was conducted from July 2010 to August 2011. Field exploration and specimen collections were made along eight routes representing four vegetation types at 200-300 m.s.l. of open rock platform, deciduous dipterocarp forest, dry evergreen forest and open area. Two species and one variety of the genus Carex were recognized, i.e. Carex indica L. var. laetebrunnea C.B. Clarke (Ya khom bang lek) and C. tricephala Boeck. (Ya dok din). Six species and two subspecies of the genus Scleria were identified, i.e. Scleria biflora Roxb. subsp. biflora (Kok luk khon), S. levis Retz. (Ya sam khom), S. lithosperma (L.) *Corresponding author: [email protected], [email protected] 24 วลัยภรณ เสรีมงคลนิมิต และ ฉัตรชัย เงินแสงสรวย Sw. subsp. lithosperma (Ya khom bang lek), S. neesii Kunth (Kok kra chio), S. purpurascens Steud. (Ya khom bang) and S. tonkinensis C.B. Clarke (Ya khom pao). คำสำคัญ: อนุกรมวิธานพืช, สกุล Carex, สกุล Scleria, อุทยานแหงชาติภูจองนายอย KEYWORDS: Plant taxonomy, Carex, Scleria, Phu Chong Na Yoi National Park บทนำ สานเสอ่ื และทำเบาะ ในประเทศไทยใชประโยชน จากกกรักษาโรค เชน แหวหมู (Cy. rotundus) พชวงศื กก (Cyperaceae) เปนวงศ ท ม่ี จำนวนี เหงาใชเปนยาขับปสสาวะ บำรุงหัวใจ และลดไข ชนิดมากเปนอันดับ 3 ในกลุมพืชใบเลี้ยงเดี่ยว (อนิษฐาน ศรีนวล, 2548) คาหอม (Scleria มีเขตการกระจายพันธุทั้งในเขตหนาวและเขต pergracilis) ลำตนมีกลิ่นหอม ใชเปนสวนผสม อบอุน ในประเทศไทยมีรายงานการสำรวจพบ ยาพื้นบาน (Ravi, 2002) การรวบรวมและศึกษา พืชวงศกก 29 สกุล 248 ชนิด สกุลที่มีจำนวน อนุกรมวิธานพืชวงศกกเพื่อเปนขอมูลดานความ ชนดมากทิ สี่ ดคุ อื Fimbristylis 60 ชนดิ รองลงมา หลากหลายทางชีวภาพของประเทศ การศึกษา คือ Cyperus 47 ชนิด Carex 41 ชนิด และ กกสกลุ Carex และ Scleria ในครงน้ั ้ี ทำใหทราบ Scleria 22 ชนิด (Simpson & Koyama, 1998; ขอม ลพู นฐานด้ื านความหลากหลายในพ นท้ื อ่ี ทยานุ Phulphong, 2007) พืชวงศกกมีลักษณะที่คลาย แหงชาติภูจองนายอย เพื่อการอนุรักษและใช กับพืชวงศหญา (Poaceae) แตมีขอแตกตางกัน ประโยชนทรัพยากรธรรมชาติอยางยั่งยืน คือ พืชวงศกกมีลักษณะลำตนเหนือดินภาค ตัดขวางสวนมากรูปสามเหลี่ยม มีขอและปลอง วิธีการศึกษา เห็นไมชัด ใบเรียง 3 แถว (3-ranked) แตพืช วงศหญาลักษณะลำตนเหนือดินภาคตัดขวาง ศกษางานวึ จิ ยและเอกสารอั างอ งทิ เก่ี ยวข่ี อง สวนมากร ปวงกลมู มขี อและปล องเห นช็ ดั ใบเรยงี กับพืชวงศกก ออกสำรวจ ถายภาพ และเก็บ 2 แถว (2-ranked) ปจจุบันมีการนำพืชวงศกก ตัวอยางในภาคสนาม ตั้งแตเดือนกรกฎาคม ไปใชประโยชนหลายดาน เชน บางชนิดมีความ พ.ศ. 2553 ถึงเดือนสิงหาคม พ.ศ. 2554 เก็บ สำคัญในการอนุรักษหนาดิน โดยเฉพาะในพื้นที่ ตัวอยางเดือนละ 1 ครั้ง ตามเสนทางสำรวจ ทม่ี ความลาดชี นสั งู โดยพชวงศื กกม ระบบรากฝอยี 8 เสนทาง ไดแก เสนทางหนวยพิทักษอช. จำนวนมาก มีความสามารถในการแผขยายราก ที่ภจ.1 (พลาญกงเกวียน) เสนทางหนวยพิทักษ ไดดี ชวยลดการพังทลายของหนาดิน (ดวงใจ อช. ที่ภจ. 4 (จันลา) เสนทางหนวยพิทักษอช. ศุขเฉลิม, 2549) ชวยคงไวซึ่งความชุมชื้นใหผิว ทภจ่ี . 6 (แกงเร องื ) เสนทางแก งศ ลาทิ พยิ เสนทาง หนาดิน ในประเทศญี่ปุนใช Carex dispalatha พลาญปาชาด เสนทางแกงกะเลาถึงแกงสน สานหมวก ในยุโรปใช C. brizodies ในงานสาน สามพันป เสนทางน้ำตกหวยหลวง และเสนทาง กระจาดและกระเชา ในอยี ปติ ใช ลำต นเหน อดื นของิ ถนนหลักจากพลาญปาชาดถึงน้ำตกหวยหลวง กกอียิปต (Cyperus papyrus) ทำกระดาษ เชือก ซึ่งครอบคลุมสังคมพืช 4 แบบ ที่ความสูงจาก อนุกรมวิธานของ Carex และ Scleria ในอุทยานแหงชาติภูจองนายอย จ.อุบลราชธานี 25 ระดับน้ำทะเล 200-300 เมตร ไดแก พื้นที่ ผลการศึกษาและวิจารณผล ลานหิน ปาเต็งรัง ปาดิบแลง และพื้นที่เปดโลง จากการศึกษาพบพืชวงศกก 8 ชนิด 2 นำตัวอยางที่ไดจากภาคสนามมาศึกษาลักษณะ ชนิดยอย และ 1 พันธุ จาก 2 สกุล โดยพบสกุล สัณฐานวทยาโดยละเอิ ยดี โดยใชกล องจ ลทรรศนุ Carex 2 ชนิด 1 พันธุ ไดแก Carex indica var. สเตอรโอิ พรอมท งถ้ั ายภาพ ระบชุ อพฤกษศาสตร่ื laetebrunnea (หญาคมบางเล ก็ ) และ C. tricephala โดยใชเอกสารอางอิงทางวิชาการที่เกี่ยวของของ (หญาดอกดิน) (ตารางที่ 1, ภาพที่ 1) สวนสกุล Simpson & Koyama (1998), Phulphong (2007) Scleria พบ 6 ชนิด 2 ชนิดยอย ไดแก Scleria และเอกสารอื่นๆ เทียบเคียงตัวอยางที่ศึกษากับ biflora subsp. biflora (กกลูกขน) S. levis (หญา ตวอยั างพรรณไม แห งท ระบ่ี ชนุ ดแลิ ว ในพพิ ธภิ ณฑั สามคม) S. lithosperma subsp. lithosperma พืชกรุงเทพ กรมวิชาการเกษตร (BK) และ (หญาคมบางเล็ก) S. neesii (กกกระจิว) S. หอพรรณไม กรมอุทยานแหงชาติ สัตวปา และ purpurascens (หญาคมบาง ) และ S. tonkinensis พันธุพืช (BKF) สรางรูปวิธานระบุสกุลและชนิด (หญาขำเปา) (ตารางที่ 1, ภาพที่ 1-2) ตารางที่ 1 รายชื่อกกสกุล Carex และ Scleria ที่สำรวจพบในอุทยานแหงชาติภูจองนายอย ชนิด ชื่อพฤกษศาสตร ชื่อไทย ชนิดปา/ ชวงเวลา ที่ ถิ่นที่อยู ออกดอก และเปนผล 1 Carex indica L. var. laetebrunnea หญาคมบางเล็ก ปาดิบแลง ธ.ค.-มี.ค. C.B. Clarke Ya khom bang lek 2 C. tricephala Boeck. หญาดอกดิน ปาเต็งรัง เม.ย.-พ.ย. Ya dok din ปาดิบแลง 3 Scleria biflora Roxb. subsp. biflora กกลูกขน พื้นที่เปดโลง เม.ย.-พ.ย. Kok luk khon 4 S. levis Retz. หญาสามคม พื้นที่เปดโลง ก.ค.-ม.ค. Ya sam khom ปาเต็งรัง พื้นที่ลานหิน 5 S. lithosperma (L.) Sw. subsp. หญาคมบางเล็ก พื้นที่เปดโลง ก.ค.-พ.ย. lithosperma Ya khom bang lek 6 S. neesii Kunth กกกระจิว พื้นที่ลานหิน ส.ค.-พ.ย. Kok kra chio ปาเต็งรัง 7 S. purpurascens Steud. หญาคมบาง ปาดิบแลง มี.ค.-ส.ค. Ya khom bang 8 S. tonkinensis C.B. Clarke หญาขำเปา ปาเต็งรัง พ.ค.-พ.ย. Ya khom pao พื้นที่ลานหิน 26 วลัยภรณ เสรีมงคลนิมิต และ ฉัตรชัย เงินแสงสรวย 1 มม. 1 มม. ก ข ค ง จ 1 มม. ฉ 1 มม. 1 มม. 1 มม. ช ซ ฌ ภาพที่ 1 Carex indica L. var. laetebrunnea C.B. Clarke: ก. ชอดอกแบบชอแยกแขนง; ข. กระเปาะหุม; ค. ผล, Carex tricephala Boeck.: ง. ชอดอกแบบชอเชิงลดคลายชอกระจุกแนน; จ. กระเปาะหุม; ฉ. ผล, Scleria lithosperma (L.) Sw. subsp. lithosperma: ช. ชอดอกแบบชอแยกแขนง; ซ. ชอดอกยอย; ฌ. ผล อนุกรมวิธานของ Carex และ Scleria ในอุทยานแหงชาติภูจองนายอย จ.อุบลราชธานี 27 ก ข 1 มม. 1 มม. ค 1 มม. ง จ 1 มม. ฉ ช ซ 1 มม. ฌ 1 มม. 1 มม. ญ ฎ ฏ 1 มม. 1 มม. 1 มม. ฐ ฑ ฒ ภาพที่ 2 Scleria neesii Kunth: ก. ชอดอกแบบชอกระจุก; ข. ชอดอกยอย; ค. ผล, Scleria tonkinensis C.B. Clarke: ง. ชอดอกแบบชอแยกแขนง; จ. ชอดอกยอย; ฉ. ผล, Scleria biflora Roxb. subsp. biflora: ช. ชอดอก แบบชอแยกแขนง; ซ. ชอดอกยอย; ฌ. ผล, Scleria purpurascens Steud.: ญ. ชอดอกแบบชอแยกแขนง; ฎ. ชอดอกยอย; ฏ. ผล, Scleria levis Retz.: ฐ. ชอดอกแบบชอแยกแขนง; ฑ. ชอดอกยอย; ฒ. ผล 28 วลัยภรณ เสรีมงคลนิมิต และ ฉัตรชัย เงินแสงสรวย ลักษณะของสกุล Carex L. เพศเมีย 1 ดอก อยูที่ปลายชอดอกยอยและ มดอกเพศผี ู 1-หลายดอกอยดู านข าง กาบชอย อย ไมล มล กหลายปุ ลำตนเหน อดื นเปิ นสามเหล ยม่ี เรียงเวียนหรือเรียง 2 แถว ดอกมีเพศเดียว ไมมี ใบเรียง 3 แถว ออกที่โคนลำตน แผนใบรูปแถบ วงกลีบรวม ดอกเพศผูมีเกสรเพศผู 2-3 อัน กาบใบสนี ำตาลอ้ อนถ งสึ นี ำตาลอมม้ วง ไมม ลี นใบิ้ ดอกเพศเมยมี ีกานเกสรเพศเมีย 1 กาน รวงงาย ใบประดับรองรับชอดอกคลายใบ ชอดอกแบบชอ ยอดเกสรเพศเมียแยกเปน 3 แฉก ผลแบบ แยกแขนงหรือชอเชิงลดคลายชอกระจุกแนน ผลเปลือกแข็งเมล็ดลอน รูปทรงกลม รูปไขกลับ ชอดอกยอยมีเพศเดียว ชอดอกยอยเพศผูมักอยู รูปทรงรี แข็งคลายกระดูก จานฐานผล (disk) เหนือชอดอกยอยเพศเมีย กาบชอยอยเรียงเวียน เปนแฉก 3 แฉก มีสวนคลายกานหรือเห็นไมชัด แตละกาบรองรับดอก 1 ดอก ดอกเพศผูมีเกสร จากการศึกษาลักษณะสัณฐานวิทยาของกก เพศผู 3 อัน ดอกเพศเมียมีกระเปาะ (utricle) ทั้งสองสกุล พบวา สกุล Carex มีลักษณะสำคัญ หุมรังไข รูปคลายขวดปลายเปด ปลายกระเปาะ ที่นำไปใชระบุสกุล คือ ดอกเพศเมียและผล มีจะงอย (beak) ปลายตัด (truncate) หรือ มีกระเปาะหุม ผลไมแข็งคลายกระดูก สวนสกุล หยักซี่ฟน 2 ซี่ กานเกสรเพศเมีย 1 กาน Scleria ดอกเพศเมียและผลไมมีกระเปาะหุม ผล ยอดเกสรเพศเมยแยกเปี น 3 แฉก ไมม วงกลี บรวมี แข็งคลายกระดูก ลักษณะสำคัญที่ใชในการสราง ผลแบบผลเปลือกแข็งเมล็ดลอน มี 3 ดาน รูปวิธานระบุชนิดในสกุล Carex คือ ลักษณะ ผิวเปนปุมขนาดเล็ก กระเปาะหุมผลและชนิดชอดอก สวนในสกุล ลักษณะของสกุล Scleria Berg. Scleria คือ เพศของชอดอกยอย ลักษณะจาน ฐานผล กาบชอยอย รูปรางผล ลักษณะผนังผล ไมล มล กปุ เด ยวหรี อหลายปื ลำตนใต ด นแขิ ง็ ชนิดชอดอก และใบ คลายเนื้อไม ลำตนเหนือดินเปนกอ ตั้งตรง ใบ เมื่อเปรียบเทียบกับผลการศึกษาครั้งนี้ซึ่ง ออกที่โคนลำตนหรือตามลำตน กรณีออกตาม พบสกลุ Carex ในพนท้ื ศ่ี กษาึ 2 ชนดิ จากจำนวน ลำตน บางครั้งเรียงเปนวงรอบ แผนใบรูปแถบ ทั้งหมด 41 ชนิด คิดเปนประมาณรอยละ 4.9 หรือรูปใบหอก กาบใบมีปก 3 ปก หรือไมมี ไมมี ของจำนวนชนิดกกสกุลนี้ในประเทศไทย สวน ลิ้นใบ ที่ปลายกาบใบมักมีโครงสรางคลายลิ้นใบ สกลุ Scleria ในพนท้ื ศ่ี กษาพบึ 6 ชนดิ จากจำนวน (contraligule) ชอดอกแบบชอแยกแขนงหรือชอ ทั้งหมด 22 ชนิด คิดเปนประมาณรอยละ 27.2 กระจุก ชอดอกยอยมีเพศเดียวหรือสมบูรณเพศ ของจำนวนชนิดกกสกุลนี้ในประเทศไทย ชอดอกยอยเพศเมียมีดอกเพศเมีย 1 ดอก และ กาบชอยอย 1-หลายกาบ (ดอกเพศผูลดรูป) ชอดอกยอยเพศผูมีกาบชอยอยหลายกาบถึง จำนวนมาก กรณชี อดอกย อยสมบ รณู เพศ มดอกี อนุกรมวิธานของ Carex และ Scleria ในอุทยานแหงชาติภูจองนายอย จ.อุบลราชธานี 29 รูปวิธานระบุชนิด