Katowicka Ligota. Historia Rozwoju Przestrzennego. Wstęp Do Badań Katowice-Ligota
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
NAUKA SCIENCE Anna Krukowiecka-Brzęczek* Katowicka Ligota. Historia rozwoju przestrzennego. Wstęp do badań Katowice-Ligota. History of spatial development. Introduction to research Słowa kluczowe: Katowice-Ligota, modernizm, Key words: Katowice-Ligota, modernism, Górny Śląsk, architektura przemysłowa, zabudowa Upper Silesia, industrial architecture, willowa villa housing WSTĘP. INTRODUCTION. WIADOMOŚCI OGÓLNE, ZASIĘG GENERAL INFORMATION, TERYTORIALNY LIGOTY TERRITORIAL REACHES OF LIGOTA Motto: Motto: Niejednokrotnie spotkać się można z błędnym mniemaniem, There is a common enough popular misconception that Silesia jakoby Śląsk nie posiadał zabytków architektonicznych godnych cannot boast any architectonic monuments worth preserving. zachowania. Jednak przeciwnie, zabytków tych jest wiele, ale te On the contrary, there are many such monuments, but those nienależycie konserwowane bezpowrotnie niszczeją. inadequately preserved are irretrievably destroyed. Tadeusz Michejda Tadeusz Michejda w: memoriał Związku Architektów na Śląsku in: a memorial of the Architect Association z 30 kwietnia 1927 roku in Silesia on April 30, 1927 Katowice – miasto ogrodów. Takim hasłem pro- Katowice – a city of gardens. Such a slogan pro- mującym obchody 150-lecia miasta władze zachęcają moting the 150th anniversary of the city is used by the do spojrzenia na przestrzeń stolicy Śląska w odmienny local authorities to encourage us to look at the space of sposób. W sposób pozbawiony stereotypów i piętna the Silesian capital in a different way, a way devoid of przemysłowej brzydoty. Gdzie więc znajdziemy rzeczo- stereotypes or the stigma of industrial ugliness. Where ne ogrody? Za jeden z nich możemy uznać położoną na shall we fi nd the mentioned gardens? One of them can południu Katowic dzielnicę Ligotę. be the district of Ligota located in the south of Katowice. Ligota, jako dzielnica Katowic, obecnie zajmuje Ligota, as a quarter of Katowice, currently covers the obszar 12,6 km kwadratowych. Po podziale administra- area of 12.6 km square. After the administrative division cyjnym w 1997 roku Ligota i Panewniki stworzyły jedną in 1997, Ligota and Panewniki made up one district with dzielnicę o ofi cjalnej nazwie: Ligota-Panewniki, w skład the offi cial name of: Ligota-Panewniki, consisting of the której wchodzą następujące części: Ligota, Zadole, Ko- following parts: Ligota, Zadole, Kokociniec, Panewniki, kociniec, Panewniki, Nowe Panewniki, Stare Panewniki Nowe Panewniki, Stare Panewniki and Wymysłów. i Wymysłów. Jako że zasięg terenów przynależnych do Since the area belonging to Ligota evolved throughout * mgr inż. arch., arch. kraj., XS Architektura * mgr inż. arch., landscape arch., XS Architecture Cytowanie / Citation: Krukowiecka-Brzęczek A. Katowice – Ligota. History of spatial development. Introduction to research. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2016;47:106-119 Otrzymano / Received: 08.08.2016 • Zaakceptowano / Accepted: 21.08.2016 doi:10.17425/WK47KATOWICE Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews 106 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 47/2016 Ryc. 1. Osada Ligota – Ellgoth na mapie wojennej z 1749 roku mjra Christiana Friedricha von Wrede. Ryc. [w:] Zarys dziejów Ligoty i Panewnik od zarania do czasów współczesnych, (red.) G. Płonka, Katowice 2010, s. 55 Fig. 1. Ligota settlement – Ellgoth on the military map from 1749 by Major Christian Friedrich von Wrede. Fig. [in:] Zarys dziejów Ligoty i Panewnik od zarania do czasów współczesnych, (ed.) G. Płonka, Katowice 2010, p. 55 Ligoty ewoluował na przestrzeni wieków, dzisiejsze the centuries, present-day boundaries of the district may granice dzielnicy mogą wydawać się zaskakujące. Sama seem surprising. Ligota itself covers the area marked Ligota obejmuje swym zasięgiem teren ograniczony out by the streets: Ligocka, Wodospady, Kłodnicka, ulicami: Ligocką, Wodospady, Kłodnicką, Kościuszki, Kościuszki, Armii Krajowej, Asnyka, Śląska, Medyków, Armii Krajowej, Asnyka, Śląską, Medyków, Panewnicką Panewnicka and Piotrowicka1. A part of the district i Piotrowicką1. Część granic dzielnicy biegnie natomiast borders on a forested area where it is rather diffi cult to w terenach leśnych, gdzie dość trudno podać charakte- indicate characteristic reference points in space. rystyczne punkty w przestrzeni. OUTLINE OF THE HISTORY ZARYS HISTORII LIGOTY PRZED OF LIGOTA BEFORE ITS WCIELENIEM DO KATOWIC INCORPORATION INTO KATOWICE Analizując etymologię nazwy Ligota, występującą Analysing the etymology of the name of Ligota, oc- w tekstach źródłowych jako zniemczony zapis Elgoth- curring in recorded sources in a Germanised transcrip- -Ellgoth, czyli po polsku Lgota, można dojść do wniosku, tion Elgoth-Ellgoth or Lgota in Polish, one can conclude że pierwotna osada powstała na tych terenach w okresie that the original settlement was established in this area średniowiecza, najprawdopodobniej w XII lub pierwszej during the medieval period, most probably in the 12th poł. XIII w. Wskazuje na to wiele powstałych w tym or the fi rst part of the 13th century. The idea seems to czasie na terenie Śląska, Czech, Moraw, Słowacji i w Ma- be supported by numerous settlements established at łopolsce osad na prawie polskim, zwolnionych czasowo that time according to the Polish law in the territories z opłat i czynszów na rzecz właścicieli ziemskich, czyli of Silesia, Czech, Moravia, Slovakia and Lesser Poland, objętych „ulgą” – nazywanych Lgotami właśnie2. Po- temporarily exempt from fees and rents payable to land twierdzeniem takowej tezy jest także pierwszy zapis owners, i.e. granted a “relief” – and given the very name o Ligocie jako osadzie należącej do dóbr pszczyńskich, of Lgota2. A confi rmation of such a thesis is also the pochodzący z roku 1360, kiedy to dokonano sprzedaży fi rst written record of Ligota, as a settlement belong- ziem tak zwanego klucza mysłowickiego przez księcia ing to the Pszczyna estate, from 1360 when the lands opawsko-raciborskiego, Mikołaja II, na rzecz wojewody of the so called Mysłowice demesne were sold by the sandomierskiego Ottona Pileckiego3. Duke of Opava and Ratibor, Nicholas II, to Voivode of Pierwotna osada znajdowała się na terenie dzisiejszej Sandomierz, Otton Pilecki3. Starej Ligoty (rejon ulic: Ligockiej, Załęskiej, Hetmań- The original settlement was situated in the area of skiej, Rolnej). Kolejne wieki okrywa tajemnica, gdyż the present-day Stara Ligota (within the streets: Ligocka, Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 47/2016 107 już w XV w. Ligotę określano w źródłach jako osadę Załęska, Hetmańska, Rolna). The following centuries niezamieszkałą4. Opuszczenie osady przez mieszkańców are shrouded in mystery, since in the 15th century Ligota było spowodowane najprawdopodobniej najazdami hu- was described in sources as an uninhabited settlement4. syckimi lub zarazą, dziesiątkującą skupiska ludzkie. Przez Abandoning the village by its inhabitants must have następne ponad dwieście lat osada nie istniała, aczkolwiek been caused by Hussite raids or the plague decimating pamięć o niej przetrwała, o czym świadczyć może kilka human settlements. For the next two hundred years the archiwalnych dokumentów z XVI w. Są to następujące settlement did not exist, although it was remembered wzmianki: 1517 rok – Pusta Lhota (czes. Pusta Lgota), zapis the evidence of which can be found in several archive w dokumencie sprzedaży księstwa pszczyńskiego; 1550 documents from the 16th c. They were the following: rok – wspomnienie o kopcu lgockim, leżącym na granicy 1517 – Pusta Lhota (Czech: Pusta Lgota) recorded in the lasów pszczyńskich, Brynowa i Załęża; 1588 rok – zapi- document of sale of the Duchy of Pszczyna; 1550 – sano, że wolny sołtys z Piotrowic otrzymuje kawał lasu a mention of the Lgota mound located on the border of na Ligocie. Zachowane dokumenty z XVII wieku także the Pszczyna forest, Brynow and Załęże; 1588 – it was odnotowują nazwę Ligota. Jednym z nich jest mapa recorded that the free alderman from Piotrowice was z 1636 roku, na której kartograf Andreas Hindenberg given a large piece of forest on Ligota. The preserved docu- zaznaczył w okolicach rzeki Kłodnicy obszar leśny na- ments from the 17th century also recorded the name zwany Elgott Waldt (niem. Las Ligota), a także młyn wodny of Ligota. One of those is a map from 1636, in which na samej Kłodnicy5. Rzeczony zapis o młynie świadczyć a cartographer, Andreas Hindenberg, marked a wooded może o ponownym powolnym napływie osadników area called Elgott Waldt (German: Ligota Wood) in the do opuszczonej wcześniej wsi. W dokumentach z 1701 vicinity of the Kłodnica river, as well as a water mill on roku odnotowano istnienie de villa Lgotha – wsi Ligota6. the Kłodnica itself5. The mentioned record about the Odrodzona osada miała charakter bardziej chałupniczy mill might indicate a gradual infl ow of settlers again to i rzemieślniczy niż zagrodniczy. the previously abandoned village. The documents from Ligota Pszczyńska stosunkowo wcześnie, bo już na 1701 record the existence of de villa Lgotha – a village of początku wieku XVIII uzyskała prawa samodzielnej Ligota6. The re-settled hamlet was more of an outwork gminy z sołtysem wyznaczanym przez zarząd dominium and craftsmanship than homesteader’s character. księstwa pszczyńskiego. W tym okresie powstała także Relatively early, in the beginning of the 18th century karczma obsługująca zarówno lokalnych mieszkańców, Ligota Pszczyńska was granted the rights of an independ- jak