NAUKA SCIENCE

Anna Krukowiecka-Brzęczek*

Katowicka Ligota. Historia rozwoju przestrzennego. Wstęp do badań -Ligota. History of spatial development. Introduction to research

Słowa kluczowe: Katowice-Ligota, modernizm, Key words: Katowice-Ligota, modernism, Górny Śląsk, architektura przemysłowa, zabudowa Upper , industrial architecture, willowa villa housing

WSTĘP. INTRODUCTION. WIADOMOŚCI OGÓLNE, ZASIĘG GENERAL INFORMATION, TERYTORIALNY LIGOTY TERRITORIAL REACHES OF LIGOTA

Motto: Motto: Niejednokrotnie spotkać się można z błędnym mniemaniem, There is a common enough popular misconception that Silesia jakoby Śląsk nie posiadał zabytków architektonicznych godnych cannot boast any architectonic monuments worth preserving. zachowania. Jednak przeciwnie, zabytków tych jest wiele, ale te On the contrary, there are many such monuments, but those nienależycie konserwowane bezpowrotnie niszczeją. inadequately preserved are irretrievably destroyed.

Tadeusz Michejda Tadeusz Michejda w: memoriał Związku Architektów na Śląsku in: a memorial of the Architect Association z 30 kwietnia 1927 roku in Silesia on April 30, 1927

Katowice – miasto ogrodów. Takim hasłem pro- Katowice – a city of gardens. Such a slogan pro- mującym obchody 150-lecia miasta władze zachęcają moting the 150th anniversary of the city is used by the do spojrzenia na przestrzeń stolicy Śląska w odmienny local authorities to encourage us to look at the space of sposób. W sposób pozbawiony stereotypów i piętna the Silesian capital in a different way, a way devoid of przemysłowej brzydoty. Gdzie więc znajdziemy rzeczo- stereotypes or the stigma of industrial ugliness. Where ne ogrody? Za jeden z nich możemy uznać położoną na shall we fi nd the mentioned gardens? One of them can południu Katowic dzielnicę Ligotę. be the district of Ligota located in the south of Katowice. Ligota, jako dzielnica Katowic, obecnie zajmuje Ligota, as a quarter of Katowice, currently covers the obszar 12,6 km kwadratowych. Po podziale administra- area of 12.6 km square. After the administrative division cyjnym w 1997 roku Ligota i Panewniki stworzyły jedną in 1997, Ligota and Panewniki made up one district with dzielnicę o ofi cjalnej nazwie: Ligota-Panewniki, w skład the offi cial name of: Ligota-Panewniki, consisting of the której wchodzą następujące części: Ligota, Zadole, Ko- following parts: Ligota, Zadole, Kokociniec, Panewniki, kociniec, Panewniki, Nowe Panewniki, Stare Panewniki Nowe Panewniki, Stare Panewniki and Wymysłów. i Wymysłów. Jako że zasięg terenów przynależnych do Since the area belonging to Ligota evolved throughout

* mgr inż. arch., arch. kraj., XS Architektura * mgr inż. arch., landscape arch., XS Architecture

Cytowanie / Citation: Krukowiecka-Brzęczek A. Katowice – Ligota. History of spatial development. Introduction to research. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2016;47:106-119 Otrzymano / Received: 08.08.2016 • Zaakceptowano / Accepted: 21.08.2016 doi:10.17425/WK47KATOWICE

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

106 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 47/2016 Ryc. 1. Osada Ligota – Ellgoth na mapie wojennej z 1749 roku mjra Christiana Friedricha von Wrede. Ryc. [w:] Zarys dziejów Ligoty i Panewnik od zarania do czasów współczesnych, (red.) G. Płonka, Katowice 2010, s. 55 Fig. 1. Ligota settlement – Ellgoth on the military map from 1749 by Major Christian Friedrich von Wrede. Fig. [in:] Zarys dziejów Ligoty i Panewnik od zarania do czasów współczesnych, (ed.) G. Płonka, Katowice 2010, p. 55

Ligoty ewoluował na przestrzeni wieków, dzisiejsze the centuries, present-day boundaries of the district may granice dzielnicy mogą wydawać się zaskakujące. Sama seem surprising. Ligota itself covers the area marked Ligota obejmuje swym zasięgiem teren ograniczony out by the streets: Ligocka, Wodospady, Kłodnicka, ulicami: Ligocką, Wodospady, Kłodnicką, Kościuszki, Kościuszki, Armii Krajowej, Asnyka, Śląska, Medyków, Armii Krajowej, Asnyka, Śląską, Medyków, Panewnicką Panewnicka and Piotrowicka1. A part of the district i Piotrowicką1. Część granic dzielnicy biegnie natomiast borders on a forested area where it is rather diffi cult to w terenach leśnych, gdzie dość trudno podać charakte- indicate characteristic reference points in space. rystyczne punkty w przestrzeni. OUTLINE OF THE HISTORY ZARYS HISTORII LIGOTY PRZED OF LIGOTA BEFORE ITS WCIELENIEM DO KATOWIC INCORPORATION INTO KATOWICE Analizując etymologię nazwy Ligota, występującą Analysing the etymology of the name of Ligota, oc- w tekstach źródłowych jako zniemczony zapis Elgoth- curring in recorded sources in a Germanised transcrip- -Ellgoth, czyli po polsku Lgota, można dojść do wniosku, tion Elgoth-Ellgoth or Lgota in Polish, one can conclude że pierwotna osada powstała na tych terenach w okresie that the original settlement was established in this area średniowiecza, najprawdopodobniej w XII lub pierwszej during the medieval period, most probably in the 12th poł. XIII w. Wskazuje na to wiele powstałych w tym or the fi rst part of the 13th century. The idea seems to czasie na terenie Śląska, Czech, Moraw, Słowacji i w Ma- be supported by numerous settlements established at łopolsce osad na prawie polskim, zwolnionych czasowo that time according to the Polish law in the territories z opłat i czynszów na rzecz właścicieli ziemskich, czyli of Silesia, Czech, Moravia, Slovakia and Lesser , objętych „ulgą” – nazywanych Lgotami właśnie2. Po- temporarily exempt from fees and rents payable to land twierdzeniem takowej tezy jest także pierwszy zapis owners, i.e. granted a “relief” – and given the very name o Ligocie jako osadzie należącej do dóbr pszczyńskich, of Lgota2. A confi rmation of such a thesis is also the pochodzący z roku 1360, kiedy to dokonano sprzedaży fi rst written record of Ligota, as a settlement belong- ziem tak zwanego klucza mysłowickiego przez księcia ing to the estate, from 1360 when the lands opawsko-raciborskiego, Mikołaja II, na rzecz wojewody of the so called Mysłowice demesne were sold by the sandomierskiego Ottona Pileckiego3. Duke of Opava and Ratibor, Nicholas II, to Voivode of Pierwotna osada znajdowała się na terenie dzisiejszej Sandomierz, Otton Pilecki3. Starej Ligoty (rejon ulic: Ligockiej, Załęskiej, Hetmań- The original settlement was situated in the area of skiej, Rolnej). Kolejne wieki okrywa tajemnica, gdyż the present-day Stara Ligota (within the streets: Ligocka,

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 47/2016 107 już w XV w. Ligotę określano w źródłach jako osadę Załęska, Hetmańska, Rolna). The following centuries niezamieszkałą4. Opuszczenie osady przez mieszkańców are shrouded in mystery, since in the 15th century Ligota było spowodowane najprawdopodobniej najazdami hu- was described in sources as an uninhabited settlement4. syckimi lub zarazą, dziesiątkującą skupiska ludzkie. Przez Abandoning the village by its inhabitants must have następne ponad dwieście lat osada nie istniała, aczkolwiek been caused by Hussite raids or the plague decimating pamięć o niej przetrwała, o czym świadczyć może kilka human settlements. For the next two hundred years the archiwalnych dokumentów z XVI w. Są to następujące settlement did not exist, although it was remembered wzmianki: 1517 rok – Pusta Lhota (czes. Pusta Lgota), zapis the evidence of which can be found in several archive w dokumencie sprzedaży księstwa pszczyńskiego; 1550 documents from the 16th c. They were the following: rok – wspomnienie o kopcu lgockim, leżącym na granicy 1517 – Pusta Lhota (Czech: Pusta Lgota) recorded in the lasów pszczyńskich, Brynowa i Załęża; 1588 rok – zapi- document of sale of the Duchy of Pszczyna; 1550 – sano, że wolny sołtys z Piotrowic otrzymuje kawał lasu a mention of the Lgota mound located on the border of na Ligocie. Zachowane dokumenty z XVII wieku także the Pszczyna forest, Brynow and Załęże; 1588 – it was odnotowują nazwę Ligota. Jednym z nich jest mapa recorded that the free alderman from Piotrowice was z 1636 roku, na której kartograf Andreas Hindenberg given a large piece of forest on Ligota. The preserved docu- zaznaczył w okolicach rzeki Kłodnicy obszar leśny na- ments from the 17th century also recorded the name zwany Elgott Waldt (niem. Las Ligota), a także młyn wodny of Ligota. One of those is a map from 1636, in which na samej Kłodnicy5. Rzeczony zapis o młynie świadczyć a cartographer, Andreas Hindenberg, marked a wooded może o ponownym powolnym napływie osadników area called Elgott Waldt (German: Ligota Wood) in the do opuszczonej wcześniej wsi. W dokumentach z 1701 vicinity of the Kłodnica river, as well as a water mill on roku odnotowano istnienie de villa Lgotha – wsi Ligota6. the Kłodnica itself5. The mentioned record about the Odrodzona osada miała charakter bardziej chałupniczy mill might indicate a gradual infl ow of settlers again to i rzemieślniczy niż zagrodniczy. the previously abandoned village. The documents from Ligota Pszczyńska stosunkowo wcześnie, bo już na 1701 record the existence of de villa Lgotha – a village of początku wieku XVIII uzyskała prawa samodzielnej Ligota6. The re-settled hamlet was more of an outwork gminy z sołtysem wyznaczanym przez zarząd dominium and craftsmanship than homesteader’s character. księstwa pszczyńskiego. W tym okresie powstała także Relatively early, in the beginning of the 18th century karczma obsługująca zarówno lokalnych mieszkańców, Ligota Pszczyńska was granted the rights of an independ- jak i przejeżdżających przez Ligotę podróżnych. Na ent district with the sołtys (village leader) appointed mapach wojennych z 1749 roku, wykonanych pod prze- by the management of the dominium of the Pszczyna

Ryc. 2. Ligota (Ellgoth) w skali regionu. Na fragmencie mapy Śląska z początku XIX w. zaznaczono lokalizację osady Ligota w kontekście Katowic. Mapa [w:] Topographischmilitarischer Atlas von dem souverainen Herzogthume Schlesien, Weimar 1809, Biblioteka Śląska, s.v. Fig. 2. Ligota (Ellgoth) on the scale of the region. On the fragment of the map of Silesia from the beginning of the 19th century the location of the Ligota settlement was marked in relation to Katowice. Map [in:] Topographischmilitarischer Atlas von dem souverainen Herzogthume Schlesien, Weimar 1809, Biblioteka Śląska, s.v.

108 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 47/2016 Ryc. 3. Restauracja Furstenhof – Wald Schloss (obecnie ul. Franciszkańska 2 i 4), na archiwalnej pocztówce, około 1902 roku. Ryc. [w:] archiwum autorki Fig. 3. Furstenhof – Wald Schloss Restaurant (nowadays 2 and 4 Franciszkańska St.) on an archive postcard, around 1902. Fig. [in:] author’s archive wodnictwem mjra Christiana Friedricha von Wrede, Duchy. The inn serving both local residents and travel- widnieje wieś Ligota – Ellgoth (ryc. 1), która rozciągała się lers passing through Ligota was also built in that period. po obu brzegach rzeki Kłodnicy, na skrzyżowaniu dróg On military maps from 1749, made under the supervi- z Piotrowic do Załęża i dalej do Katowic, szlaku w kie- sion of Major Christian Friedrich von Wrede, there is runku Panewnika oraz w kierunku Kuźnicy Kokocińskiej, the village of Ligota – Ellgoth (fi g. 1), which stretched a także odgałęzienia w kierunku Ochojca i dalej w stronę along both banks of the Kłodnica river, at the crossing Mikołowa i Mysłowic7. Kolejne warte odnotowania of the roads from Piotrowice to Załęże and further to odwzorowanie terenów dzisiejszej Ligoty pojawiło się Katowice, the route towards Panewnik and Kuźnica na mapach Pruskiego Sztabu Generalnego z 1827 roku. Kokocińska, as well as the turn-off towards Ochojec and Poza drobnymi korektami w opisanym wcześniej układzie further in the direction of Mikołow and Mysłowice7. drogowym pojawiają się kolejne trakty komunikacyjne. Another noteworthy reproduction of the area of Zabudowa Ligoty nadal pozostawała rozproszona, ale po- modern-day Ligota appeared on the maps of the Prus- jawia się kilka wyraźnych skupisk: najliczniejsze w części sian General Headquarters from 1827. Besides slight północnej osady obejmowało 13 zagród. Zgrupowanie corrections in the previously described road network, drugie, obejmujące 9 zagród, zajmowało teren pomiędzy there appeared other communications routes. Buildings północnym brzegiem rzeki Kłodnicy a drogami biegną- in Ligota still remained scattered, though there were cymi na linii wschód-zachód, w kierunku traktów do some distinct clusters: the most numerous in the north Brynowa i Piotrowic. Skupisko trzecie, najmniej liczne section of the settlement encompassed 13 homesteads. (3 zagrody), zlokalizowane było w rejonie młyna, przy The second cluster, consisting of 9 homesteads, covered moście przez Kłodnicę. Podsumowując: osada Ligota the area between the north bank of the Kłodnica River obejmowała wówczas w sumie 28 drewnianych zagród. and the roads running along the east-west line towards Wśród obiektów gospodarczych znajdziemy w tym czasie the routes to Brynow and Piotrowice. The third cluster, także 2 młyny, wapiennik oraz kamieniołom8. the least numerous (3 homesteads), was located near Dynamiczny rozwój regionu związany z rewolucją the mill, by the bridge across the Kłodnica. To sum up: przemysłową opartą na wydobyciu węgla i przetwór- altogether the Ligota settlement encompassed then 28 stwie rud nie ominął Ligoty (ryc. 2). W 1852 roku po- timber homesteads. Among utility objects at that time wstało połączenie kolejowe Katowice–Ligota–Murcki9, we could also fi nd 2 mills, a lime kiln and a quarry8. z bocznicą do huty żelaza „Ida”, powstałej w latach The dynamic development of the region associated 1845–48, położonej na granicy dzisiejszych Panewnik with the industrial revolution based on coal mining and i Ligoty. Powstanie stacji kolejowej w Ligocie w znaczący processing ore also reached Ligota (fi g. 2). In 1852 the sposób wpłynęło na proces urbanizacji tej części regionu, railroad connection Katowice–Ligota– was built9, a także samej Ligoty. Położenie na trasie łączącej kopalnię with a siding to the “Ida” ironworks built in the years węgla w Murckach z zaopatrywaną węglem hutą „Ida” 1845–48, located on the borderline between the present- oraz Katowicami było silnym bodźcem dla rozwoju day Panewniki and Ligota. Building a railway station in osady. W roku 1868 sieć kolejowa rozrosła się o kolejne Ligota signifi cantly infl uenced the urbanisation process

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 47/2016 109 połączenie (Tarnowskie Góry–Dziedzice), a tym samym in this part of the region, as well as on Ligota itself. Loca- Ligota stała się miejscem rozgałęzienia dwóch ważnych tion on the route linking the coal mine in Murcki with linii biegnących z Katowic na południe. Pojawiły się the “Ida” ironworks supplied with the coal, and with Ka- kolejne budynki dworcowe, stopniowo dostosowywane towice, provided a strong stimulus for the development do rosnących potrzeb podróżnych. Powstawanie nowych of the settlement. In 1868 the railroad network acquired miejsc pracy w rozwijającym się przemyśle spowo- another connection (Tarnowskie Góry–Dziedzice), and dowało napływ ludności do Ligoty, a także stopniową thus Ligota became a place where two important lines zmianę charakteru osady. Z miejscowości rolniczo- ramifi ed running southwards from Katowice. There -rzemieślniczej przekształcała się w ośrodek przemysło- appeared more station buildings, gradually adapted to wy10. Poza wspomnianymi wcześniej kamieniołomem the growing demands of passengers. The appearance i wapiennikiem na terenie Ligoty powstały: Górnośląska of new work places in the developing industry resulted Fabryka Farb, Fabryka Chemiczna „Silesia”, Ligocka in an infl ow of people to Ligota, as well as a gradual Fabryka Chemiczna (Rafi neria) oraz Górnośląski Zakład change of the settlement character. From an agricultural- Impregnacji Drewna. Dla porządku należałoby także craftsmanship village it transformed into a centre of wspomnieć o Kopalni Węgla Kamiennego „Oheim” industry10. Apart from the previously mentioned quarry („Wujek”), położonej na północnych krańcach Ligoty. and lime kiln, the following were established in Ligota: W 1874 roku mieszkańcy Ligoty wystąpili o zezwole- Upper Silesian Paint Factory, a Chemical Factory “Sile- nie na budowę szkoły powszechnej, wniosek podpisało 39 sia”, Ligota Chemical Factory (Refi nery) and the Upper obywateli osady. Budowę szkoły przy ulicy Hetmańskiej Silesian Wood Impregnation Factory. One should also rozpoczęto dopiero w 1879 roku i zakończono w roku mention the Coal Mine “Oheim” (“Uncle”) located on następnym11. Wkrótce w otoczeniu szkoły powstały the northern outskirts of Ligota. budynki wielorodzinne – familoki – wraz z usługami. In 1874 the inhabitants of Ligota appealed for a per- Zabudowa o podobnym charakterze powstawała w tym mission to build an elementary school, and the petition czasie w rejonie ulic: Ligockiej, Szadoka, Załęskiej, was signed by 39 residents. The construction work on Stromej i Filarowej. Do dnia dzisiejszego nie przetrwało the school in Hetmańska Street commenced only in większość z nich, głównie za sprawą szkód górniczych, 1879 and was completed in the following year11. Soon ale także w związku z naturalną wymianą tkanki miejskiej. multi-family buildings – familoki – with services were Zachowały się natomiast zabudowania kolonii robotniczej erected in the vicinity of the school. Buildings of similar dla huty „Ida” w rejonie ul. Kijowskiej. character were erected at that time in the area of the Równocześnie z rozwojem przemysłowym osady, following streets: Ligocka, Szadoka, Załęskiej, Stroma Ligota stała się atrakcyjną miejscowością turystyczną dla and Filarowa. The majority of them have not survived rozwijających się Katowic. Położona wśród lasów, w oto- until today mostly because of mining damage, but also czeniu rzek Ligota jawiła się jako wymarzone miejsce as a result of a natural replacement of urban tissue. On dla katowickich letników. Obok stacji kolejowej Ligota the other hand, buildings of the workers’ colony for the powstała reprezentacyjna ulica, wiodąca od budynku “Ida” ironworks in the vicinity of Kijowska Street have dworca w kierunku wybudowanego na granicy Ligoty been preserved. i Panewnik w latach 1903–1908 klasztoru franciszkanów. Simultaneously with the industrial development Przy trakcie (obecnie ul. Franciszkańska) zlokalizowane of the settlement, Ligota became an attractive tourist były: kompleks Furstenhof – Leśny Zamek (Furstenhof – destination for the developing city of Katowice. Located Wald Schloss, ryc. 3) – restauracja z salą teatralną (1877 r.), among woods, surrounded by rivers, Ligota appeared urząd gminy, apteka, willa dyrektora ligockiej rafi nerii to be an ideal place for holidaymakers from Katowice. oraz wiele secesyjnych willi. Kilka z budynków zachowa- Near the railway station Ligota the elegant street was laid ło się do dziś (patrz: ryc. 12 i 13). Na terenie ówczesnej out, leading from the station building towards the Fran- Ligoty funkcjonowało kilka obiektów gastronomicz- ciscan monastery built on the borderline of Ligota and nych, służących obsłudze podróżnych. Panewniki in the years 1903–1908. Along the route (cur- Ważnym momentem dla rozwoju regionu był rok rently Franciszkańska Street) the following were located: 1865, w którym to na podstawie edyktu króla pruskiego the Furstenhof complex – Wood Castle (Furstenhof – Wald Wilhelma I Fryderyka Katowice uzyskały prawa miej- Schloss, fi g. 3) – a restaurant with a theatre hall (1877), skie12. Przystąpiono do tworzenia administracyjnych a municipal offi ce, a chemist’s, the villa of the director struktur miasta. Rozpoczęto planowe porządkowanie of the Ligota refi nery and many Secession villas. Some tkanki miejskiej. Ligota jednak nadal pozostawała poza of those buildings have been preserved till today (see: obrębem Katowic, funkcjonując jako gmina w powiecie fi g. 12 and 13). Several eating places that were to cater pszczyńskim. Na początku wieku XX profi l społeczny to travellers functioned then within the area of Ligota. mieszkańców Ligoty przedstawiał się następująco: An important moment for the development of the rolnicy (ok. 10 gospodarstw większych oraz 50 małych region was the year 1865 when, by the edict issued o powierzchni 1–10 mórg), bezrolni kamienicznicy (ok. by the Prussian King Wilhelm I Friedrich, Katowice 20 rodzin), robotnicy zatrudnieni w lokalnym przemyśle was granted the city rights12. Then administrative (głównie górniczo-hutniczym), rzemieślnicy, kupcy, structures of the town were gradually established and restauratorzy i karczmarze, urzędnicy, nauczyciele, planned ordering of the urban tissue started. However,

110 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 47/2016 Ryc. 4. Ligota (Ellgoth) na mapie sztabowej Schwientochlowitz z lat 1914–1916. Mapa [w:] Zarys dziejów Ligoty i Panewnik od zarania do czasów współczesnych, (red.) G. Płonka, Katowice 2010, s. 103 Fig. 4. Ligota (Ellgoth) on the military map Schwientochlowitz from the years 1914–1916. Map [in:] Zarys dziejów Ligoty i Panewnik od zarania do czasów współczesnych, (ed.) G. Płonka, Katowice 2010, p. 103 przedsiębiorcy prywatni, leśnicy. Przy czym większość Ligota still remained outside Katowice, functioning as wyższych urzędników to Niemcy, natomiast Polacy a district in the Pszczyna County. At the beginning of stanowili większość wśród zawodów niżej sytuowanych. the 20th century the social profi le of Ligota inhabitants Według danych zestawionych w opracowaniu Ludwika was as follows: farmers (app. 10 larger homesteads and Musioła Ligota–Panewniki–Stara Kuźnica, w roku 1910 50 smaller ones covering 1–10 morgen), landless land- Ligotę zamieszkiwało 4125 osób. W kwestiach rozwoju lords (app. 20 families), workers employed in the local przestrzennego Ligoty nie odnotowujemy w tym czasie industry (mainly mining and metallurgic), craftsmen, znaczących zmian. merchants, restaurant owners and innkeepers, offi ce Wybuch I wojny światowej spowolnił rozwój Ligoty. workers, teachers, private entrepreneurs, foresters. Intensywne działania wojenne ominęły okolicę i nie Germans constituted the majority of higher offi cials, przyniosły bezpośrednich zniszczeń w tkance miej- while Poles were the majority among the lower rated skiej (ryc. 4), ale osłabiły lokalną społeczność. Jako że professions. According to the data presented in the już po zakończeniu I wojny światowej, w wyniku tarć study by Ludwik Musioł Ligota–Panewniki–Stara pomiędzy narodami polskim i niemieckim, na terenie Kuźnica, in the year 1910 Ligota was inhabited by 4125 Śląska, a co za tym idzie także Ligoty, miały miejsca trzy people. As far as the question of the spatial develop- powstania śląskie (lata 1919, 1920, 1921), czas ten nadal ment of Ligota is concerned, no signifi cant changes nie należał do spokojnych i sprzyjających rozwojowi. were noticed at the time.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 47/2016 111 Kamieniem milowym w dziejach Ligoty był do- The outbreak of slowed down the de- piero okres w dwudziestoleciu międzywojennym po velopment of Ligota. Intensive military activity bypassed zakończeniu powstań śląskich. Wtedy to miało miejsce the area and did not bring about direct damage in the kilka znaczących zdarzeń: włączenie wschodniej części urban tissue (fi g. 4), but weakened the local community. Górnego Śląska do niepodległej Polski13 (1922), ustano- After the end of World War I, as a result of friction be- wienie Katowic stolicą nowego województwa śląskiego tween the Polish and German nationals in Silesia, and (1922), a przede wszystkim wcielenie Ligoty Pszczyń- consequently in Ligota, 3 broke out skiej wraz z Bogucicami, Dębem, Załężem i Brynowem (in the years 1919, 1920, 1921), therefore that period do tzw. Wielkich Katowic14 (15 lipca 1924). was not really peaceful or conducive to development. A milestone in the history of Ligota was the twenty- year inter-war period after the end of the Silesian LIGOTA – ROZWÓJ W RAMACH Uprisings. Several signifi cant events occurred then: MIASTA KATOWICE incorporating the east part of into inde- Katowice jako stolica województwa i ośrodek o ro- pendent Poland13 (1922), establishing the capital of the snącym znaczeniu gospodarczo-administracyjnym prze- new Silesian in Katowice (1922), and fi rst stały się mieścić w swych dotychczasowych granicach. of all incorporation of Ligota Pszczyńska with Bogucice, Po powiększeniu miasta o tereny przyległe otworzyły się Dębe, Załęże and Brynow into the so called Greater plany rozbudowy Katowic, głównie na linii północ-po- Katowice14 (July 15, 1924). łudnie. W nowo wcielonych dzielnicach południowych nastąpiła w tym czasie koncentracja nowego budow- nictwa administracyjnego i mieszkaniowego. Dzięki LIGOTA – DEVELOPMENT WITHIN decyzji o utworzeniu Wielkich Katowic powierzchnia THE CITY OF KATOWICE miasta została powiększona pięciokrotnie. Przyłączenie Katowice as the capital of the voivodeship and a cen- nowych gmin zmieniło także jego charakter: ze stosun- tre of growing economic – administrative importance was kowo jednolitego, zurbanizowanego obszaru miejskiego bursting out of its previous limits. After the city annexed w mozaikę zróżnicowanych pod względem zabudowy the neighbouring areas, there opened a possibility of fur- i pokrycia terenów. Aby dobrze zagospodarować takie ther expanding Katowice, mainly along the north-south połacie ziem, potrzebny był dobry plan urbanistyczny. line. At that time a concentration of new administrative Pierwsze polskie plany powstawały w latach 1924, 1930, and housing building took place in the newly incorpo- ale nie odpowiadały w stopniu dostatecznym na rosnące rated southern quarters of the city. Thanks to the deci- potrzeby miasta. Dopiero plan regulacji i przebudowy, sion concerning establishing Greater Katowice, the city wyłoniony w 1935 roku wyniku konkursu ogłoszonego area increased 5 times. Incorporation of ne districts also przez władze miasta w porozumieniu z Towarzystwem changed its character: from a relatively homogeneous, Urbanistów Polskich i Stowarzyszeniem Architektów, urbanised city area into a mosaic of areas with varying przyniósł rozwiązanie dla rozwijającego się ośrodka. Plan forms of building development. Appropriate urban plan- autorstwa Władysława Czarnockiego i Mariana Spychal- ning was necessary in order to properly develop such skiego zakładał silną urbanizację terenu miasta poprzez stretches of land. The fi rst Polish plans were created in zabudowę działek wewnętrznych i podwyższenie wyso- the years 1924, 1930, but they did not satisfy the growing kości zabudowy. Głównymi terenami zabudowy miały needs of the city. It was only the plan of regulation and być nowe dzielnice: Ligota i Brynów. Plan zakładał także transformation, selected in 1935 as a result of a competi- uporządkowanie układu komunikacyjnego15. Plan ten tion organised by the city authorities in cooperation with trafnie rozwiązywał problemy miasta. Do ważniejszych the Polish Urban Planners Association and the Architects zrealizowanych założeń owego planu należy budowa Association, which provided a solution for the developing kolonii urzędniczej w Ligocie (ryc. 5). centre. The plan prepared by Władysław Czarnocki and Myśl o budowie kolonii zrodziła się z konieczności Marian Spychalski predicted intensive urbanisation of zapewnienia mieszkań licznym rzeszom urzędników the city area by building development of the inside plots napływających na Śląsk z całej Polski. Pomysłodawcą, increasing the height of buildings. The main building a także głównym inwestorem inwestycji był Urząd sites were to be the new districts: Ligota and Brynów. Wojewódzki Śląski. Za najdogodniejszą lokalizację nowej The plan also assumed reorganising the communications kolonii uznano tereny położone na południu miasta, ok. system layout15. The plan adequately resolved problems 6 km od centrum, w pobliżu stacji kolejowej Katowice- in the city. Among the more important realised assump- -Ligota. Tereny Ligoty były w tym okresie dość dobrze tions of the plan was building the offi ce workers’ colony zaopatrzone w podstawową infrastrukturę: zmoderni- in Ligota (fi g. 5). zowano część dróg i kolei, funkcjonował transport zbio- The idea of building a colony was born out of the rowy, powstała sieć kanalizacyjna i wodociągowa. Część need to provide accommodation for masses of offi ce północna dzielnicy pozostawała wyłączona z nowej za- workers coming to Silesia from all over Poland. The budowy ze względu na znaczne szkody górnicze. W 1929 originator, as well as the main investor, was the Silesian roku władze wojewódzkie wykupiły teren o powierzchni Voivodeship Offi ce. The land located in the southern 20 ha, a następnie opracowano plan parcelacji gruntu, part of the city, app. 6 km from the centre, in the vicinity

112 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 47/2016 Ryc. 5. Kolonia urzędnicza Nowa Ligota, widok współczesny (ul. Hu- culska), fot. autorka, 08.2016 Fig. 5. Offi ce workers’ colony Nowa Ligota, current view (Huculska Ryc. 6. Willa Antoniego Pająka, ul. Poleska 16. Fot. autorka, 08.2016 St.), photo: author, 08.2016 Fig. 6. Villa of Antoni Pająk, 16 Poleska St. Photo: author, 08.2016

Ryc. 8. Leśna Szkoła (dzisiejsze VII LO im. Harcerzy Obrońców Katowic) na archiwalnej pocztówce z okresu okupacji. Ryc. w ar- Ryc. 7. Budynki kolonii kolejarskiej, ul. Emerytalna. Fot. autorka, chiwum auto rki 08.2016 Fig. 8. Forest School (today’s VII High School of Scouts Defend- Fig. 7. Buildings of railway workers’ colony, Emerytalna St. Photo: ers of Katowice) on an archive postcard from the Nazi occupation author, 08.2016 period. Fig. in author’s archive wraz ze szczegółowym przebiegiem ulic i podziałem na of the Katowice-Ligota railway station were regarded as poszczególne działki budowlane. Kryzys gospodarczy the most convenient location of the new colony. The opóźnił inwestycję i dopiero w 1933 roku przystąpiono area of Ligota was fairly well equipped with basic infra- do wyrębu lasu. Teren był przygotowany pod budowę structure in that period: a part of the roads and railroad na początku 1936 roku. W ciągu tych lat zmianie ulegała were modernised, public transport functioned, and the także sama koncepcja kolonii. Pierwotnie zakładano, sewage and water supply systems were built. The north- że będzie to zabudowa w typie tanich kolonii robot- ern part of the residential district remained excluded niczych. Powstały nawet plany zabudowy autorstwa from the building development because of considerable Tadeusza Michejdy. Jako że Urząd Wojewódzki odstąpił mining damage. In 1929 the voivodeship authorities w 1933 roku od budowania tanich gotowych kolonii purchased the area covering 20 hectares, and next a land robotniczych, kolonia ligocka została zrealizowana już parcelling-out plan was prepared with a detailed outline według nowych wytycznych, które zakładały przekaza- of streets and a division into individual building plots. nie inicjatywy w ręce prywatne, wspierane odpowiednią The economic crisis delayed the investments and it was polityką terenową i kredytową. Kolonia w Ligocie miała only in 1933 that tree felling was commenced. The site być pierwszą inwestycją realizowaną według nowych was prepared for construction at the beginning of 1936. koncepcji, miała być pewnym wzorcem dla przyszłych In the meantime the concept of the colony itself also inwestycji o podobnym charakterze16. Ligocka kolonia evolved. Originally it was assumed that it would contain była pomyślana jako wzór idealnej dzielnicy mieszkanio- buildings typical for cheap workers colonies. There were wej dużego przemysłowego miasta, zbudowanej według even plans for building development designed by Ta- założeń nowoczesnej urbanistyki i przy zastosowaniu deusz Michejda. Since the Voivodeship Offi ce resigned nowoczesnej architektury. Charakterystyczną dla mię- from building cheap ready-made workers colonies in dzywojennego Śląska manifestację polskości odnaleźć 1933, the colony in Ligota was realised according to new

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 47/2016 113 można w zachowanych do dziś nazwach ulic kolonii: Śląska, Wielkopolska, Pomorska, Mazowiecka, Wileńska, Poleska, Małopolska, Kaszubska, Huculska, Mazurska. Układ urbanistyczny kolonii ligockiej nawiązywał do idei „miasta-ogrodu”17. Ulice w układzie szachowni- cowym, z lekkim zniekształceniem w części północnej, działki wydzielone pod budowę domów stykające się ogrodami, tworząc kojącą zieloną przestrzeń. Każda ulica miała swoją aleję. Ulice obsadzone były drzewami głogu, lipami, jarzębami i akacjami. W trosce o wysoki poziom architektury i wykonawstwa Rada Wojewódzka uchwaliła regulamin zawierający szczegółowe warunki zabudowy działek (łącznie z maksymalną dopuszczalną wysokością zabudowy oraz określeniem dopuszczalnego procentowego udziału powierzchni zabudowy w ramach działki), a w nich następujące podpunkty: Wykonanie budynków, które wyglądem swym zeszpeciłyby charakter kolonii jest zabronione, a także: Wszystkie widoczne części budynku Ryc. 9. Zabudowania tzw. stodół, ul. Bronisławy. Fot. autorka, należy wykonać i utrzymać równie starannie18. Wszelkie kwe- 08.2016 stie formalne dotyczące budynków powstającej kolonii Fig. 9. Buildings of the so called barns, Bronisławy St. Photo: kontrolowane były w szczególny sposób. Zatwierdzenie author, 08.2016 przez Policję Budowlaną poprzedzało ostateczną akcep- tację wydawaną przez Wydział Komunikacyjno-Budow- guidelines which assumed passing the initiative into lany Urzędu Wojewódzkiego Śląskiego. private hands, supported by appropriate land and credit W architekturze kolonii ligockiej, projektowanej policy. The colony in Ligota was to be the fi rst invest- według wzorców międzynarodowego funkcjonalizmu, ment realised according to the new concepts, was to be choć zróżnicowanej, dominują budynki mieszkalne a model for further investments of similar character16. przeznaczone dla jednej lub kilku rodzin. Najczęściej The Ligota colony was meant as a model of an ideal resi- dwukondygnacyjne, o rozczłonkowanej bryle, kryte da- dential quarter of a large industrial city, built according chem płaskim w dwóch poziomach. Zauważyć można to the principles of modern urban planning and with the dążenie do podkreślenia reprezentacyjnego, luksusowego use of modern architecture. The manifestation of Polish charakteru willi. Osiągano to poprzez stosowanie tarasów, identity characteristic for interwar Silesia can be found dużych balkonów, obszernych przeszkleń, także z wy- in the names of colony streets preserved until today: pełnieniami dekoracyjnymi (witraże), ryzalitów. Warto Śląska, Wielkopolska, Pomorska, Mazowiecka, Wileńska, zauważyć, że elewacje zostały opracowane w sposób sta- Poleska, Małopolska, Kaszubska, Huculska, Mazurska. ranny, szczegółowy, z dbałością o dekoracyjny oryginalny The urban layout of the Ligota colony alluded to detal, a wykonanie także było na wysokim poziomie. the idea of a “garden-city”17: streets were laid out in Stylistycznie większość architektury willi ligockich mieści the chessboard pattern, with a slight distortion in the się w nurcie modernistycznym. Do wybuchu II wojny northern section; the plots allocated for housing had światowej zabudowano 89 z wytyczonych 193 działek, gardens toughing one another so as to create soothing należących, wbrew pierwotnemu założeniu nie do sze- green space. Each street had its avenue. Streets were regowych urzędników, ale do ludzi majętnych, głównie lined with hawthorns, linden, rowan and acacia trees. przedstawicieli wolnych zawodów. Wpływ na ten fakt Out of concern for high standards of architecture and miała wysoka cena parceli. Za najciekawsze wille kolonii workmanship, the Voivodeship Council approved of w Ligocie można uznać następujące budynki: willa dra regulations encompassing detailed conditions for the Bolesława Mroczkowskiego (ul. Mazowiecka 1, proj. Lu- development of building plots (including the maxi- cjan Sikorski, 1937 rok, założona na planie wycinku koła), mum permissible height of buildings and determining willa Antoniego Pająka (ul. Poleska 16, autor nieznany, the permissible percentage of built-up area within each budynek o wielopłaszczyznowej, plastycznej elewacji oraz plot), containing the following subsections: Erecting dynamicznej kompozycji osiągniętej dzięki umiejętnemu buildings whose appearance would mar the character of the operowaniu kontrastem, ryc. 6), willa dra Włodzimierza colony is prohibited, as well as: All visible parts of the build- Kowala (ul. Mazowiecka 16, proj. Kazimierz Sołtykowski, ing should be made and maintained equally carefully18. All 1937 rok, surowość formy, kubiczność układu), willa Ry- formal issues concerning the buildings of the new szarda Holleka (ul. Poleska 26, proj. Henryk Firla, 1938 colony were controlled in a specifi c way. Approval of rok, rozczłonkowana elewacja z charakterystyczną prze- the Building Police preceded the fi nal acceptance issued szkloną pionową bryłą klatki schodowej, narożne okna), by the Communications-Building Unit of the Silesian a także willa przy ul. Mazowieckiej 11 (proj. Glaesel, Voivodeship Offi ce. 1936–38, dominujący w elewacji ogrodowej zaokrąglony, The architecture of the Ligota colony, designed ac- przeszklony ryzalit, zwieńczony zadaszonym tarasem). cording to the models of international functionalism,

114 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 47/2016 Realizację założenia przerwała II wojna światowa. Osta- though varied is dominated by residential buildings tecznie dzisiejszy układ ulic jest nieco zmodyfi kowany, intended for one or several families. Most frequently częściowo zabudowano spacerową Aleję Wielkopolską, 2-storey high, multi-piece blocks were covered with zniknął plac centralny, zabudowany w czasie wojny fl at roofs on two levels. One can perceive the desire to i krótko po jej zakończeniu. Jednak większość budynków highlight the formal, luxurious character of villas. It was zachowała się do dziś. Część z nich w niezmienionym sta- acquired by introducing terraces, large balconies, vast nie, co pozwala na podziwianie kunsztu ich twórców, ale glass panes also with decorative fi ll-ins (stained glass), równocześnie trudno nie zauważyć powolnej degradacji and risalits. It is worth noticing that elevations were tkanki, związanej z zaniedbaniem i brakiem remontów. very carefully and thoroughly executed, with particular Kolejną większą inwestycją budowlaną na terenie care to original decorative details, and to a very high Ligoty w owym czasie było osiedle dla pracowników standard. Stylistically the architecture of the majority kolei. Powstało ono w rejonie ulic Emerytalnej, Prze- of villas in Ligota represents the modernist trend. Until smyk i Kolejarskiej. Budowę rozpoczęto na przełomie World War II, 89 out of 193 measured out plots were lat dwudziestych i trzydziestych XX w. Osiedle składa się built upon, which against the original assumption did z kilku budynków o podobnej formie, wolnostojących, not belong to ordinary offi cials, but to affl uent people, dwukondygnacyjnych, symetrycznych, krytych dachami mainly representatives of freelance occupations. The skośnymi. Każdy budynek przeznaczony dla kilku rodzin. fact was infl uenced by the high price of the plots. The Forma nawiązuje do budownictwa tradycyjnego (ryc. 7). following can be regarded as the most interesting villas Lata trzydzieste XX wieku to także powstanie osiedla in the Ligota colony: the villa of dr Bolesław Mrocz- robotniczego dla górników kopalni „Wujek” w rejonie kowski (1 Mazowiecka St., designed by Lucjan Sikorski, dzisiejszej ul. Rolnej (ul. Wozaków, Filarowa, Pokła- 1937, laid out on the plan of a sector), villa of Antoni dowa, Rębaczy). W tej okolicy, przy ul. Dzierżonia, Pająk (16 Poleska St., author unknown, a building with znajdował się najwyższy, czteropiętrowy, budynek multi-plane, artistic elevation and dynamic composition mieszkalny19. obtained by a skilful use of contrast, fi g. 6), villa of dr W latach trzydziestych XX wieku Ligota wzbo- Włodzimierz Kowal (16 Mazowiecka St., designed by gaciła się także o dwa ciekawe budynki użyteczności Kazimierz Sołtykowski, 1937, severity of form, cubi- publicznej. W 1934 roku rozpoczęto budowę Domu form layout), villa of Ryszard Hollek (26 Poleska St., Związkowego przy ul. Związkowej, natomiast w 1938 designed by Henryk Firla, 1938, a divided elevation roku wzniesiono nowoczesny budynek szkolny, tzw. with a characteristic glazed vertical block of the stairwell, Szkołę Leśną (dzisiejsze VII LO im. Harcerzy Obrońców corner windows), as well as the villa at 11 Mazowiecka Katowic, ryc. 8). Oba obiekty w stylu modernistycznym, St. (designed by Glaesel, 1936–38, rounded, glazed funkcjonujące do dziś. risalit dominating in the garden elevation, topped with W kategorii planów niezrealizowanych pozostały a roofed-over terrace). Realisation of the complex was propozycje budowy w Ligocie ważnych budynków interrupted by the outbreak of World War II. Eventu- publicznych: politechniki, szkoły pielęgniarskiej oraz ally, the present-day street network has been slightly zakładu bakteriologicznego, które miały powstać w re- modifi ed, the pedestrian Aleja Wielkopolska has been jonie dworca kolejowego Katowice-Ligota. Pomimo partially built-up and the central square, built-up dur- ogłoszonego w 1928 roku konkursu i nadesłanych prac, ing the war and shortly after its end, has also vanished. inwestycja nie została zrealizowana. However, the majority of buildings have survived until Okres II wojny światowej rozpoczął się w Ligocie today. Some of them have remained unchanged, which migracjami. W pierwszych dniach września 1939 roku allows for admiring the artistry of their creators, but at mieszkańcy Ligoty rozpoczęli ucieczkę przed niemieckim the same time makes it diffi cult not to notice the gradual okupantem, ucieczkę, która jak się szybko okazało, nie degradation of the tissue resulting from neglect and lack of renovation. Another large-scale building investment in Ligota at that time was the housing estate for the railroad workers. It was created in the area marked out by the Emerytalna, Przesmyk and Kolejarska streets. Construction com- menced at the turn of the 1920s and 1930s. The estate comprises several detached buildings of similar form, two-storey high, symmetrical, covered with slanting roofs. Each building was intended for several families. The form alluded to traditional building (fi g. 7). The 1930s also witnessed the creation of a workers housing estate for miners employed in the “Wujek” mine, in the area of the present-day Rolna Street (Wo- Ryc. 10. Zabudowa z lat pięćdziesiątych XX wieku. Widok w stronę ul. Słupskiej. Fot. autorka, 08.2016 zaków, Filarowa, Pokładowa, Rębaczy streets). The Fig. 10. Buildings from the 1950s. View towards Słupska Street. highest, four-storey residential building was located in 19 Photo: author, 08.2016 this area, in Dzierżonia Street .

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 47/2016 115 mogła być skuteczna. W obliczu zajęcia obszaru Polski During the 1930s, Ligota acquired two interesting przez najeźdźców większość ludności wróciła do swych public utility buildings. In 1934 commenced the con- domostw jesienią i zimą tegoż roku. Rok następny przy- struction of the Union Buildings in Związkowa Street, niósł z kolei przymusowe wysiedlenia ludności rdzennie and in 1938 a modern school building was erected, the polskiej, nie Ślązaków. Zniszczenia w tkance miejskiej so called Forest School (today’s VII High School of Scouts na obszarze Ligoty ograniczały się do głównych szlaków Defenders of Katowice, fi g. 8). Both buildings in the komunikacyjnych, wykorzystywanych przez wojska obu modernist style have been functioning until today. narodów. Wysadzone zostały mosty na rzece Kłodnicy, The plans to erect such important public utility a w czasie wycofywania się wojsk niemieckich także buildings in Ligota as: a technical university, a nursing nastawnia główna i południowa na dworcu kolejowym school and a bacteriological unit, which were to be built Katowice-Ligota20. in the vicinity of the railway station Katowice-Ligota, W 1941 roku z inicjatywy okupanta niemieckiego remained unrealised. Despite the tenders for its design rozpoczęła się budowa nowego osiedla domów wieloro- invited in 1928 and sent in works, the investment was dzinnych, tzw. stodół (ryc. 9). Tanią siłą roboczą pracującą never realised. przy tej inwestycji byli jeńcy radzieccy. Osiedle to obejmo- Migrations started the period of World War II in wało ponad 20 budynków, zlokalizowanych w rejonie ulic Ligota. In the fi rst days of September 1939, residents Bronisławy, Warmińskiej i Śląskiej. Składało się z powta- of Ligota began to escape from the German occupying rzalnych modułowo (klatkowo), dwukondygnacyjnych forces, yet it soon turned out that escaping was not pos- budynków, z poddaszami użytkowymi, krytych dachami sible. Faced with the perspective of the Polish territory stromymi, dwuspadowymi, krytymi dachówką. Forma deluged with invaders, the majority of escapees returned architektoniczna zabudowań nawiązuje do tradycyjnego to their homes in the autumn and winter of the same budownictwa niemieckiego. Stylistycznie można uważać year. The next year, in turn, brought forcible displace- to za krok wstecz w stosunku do nowoczesnej i wysma- ments of the native Polish but not Silesian inhabitants. kowanej formalnie architektury modernistycznej, obecnej Damage in the urban tissue in the area of Ligota was w kolonii urzędniczej w Nowej Ligocie. limited to main communications routes, used by the military troops of both nations. Bridges on the Kłodnica River were blown up, and so were the main signal box ROZWÓJ PO ROKU 1945. DZIELNICA and the south one on the Katowice-Ligota railway station W CZASACH WSPÓŁCZESNYCH. during the retreat of the German troops20. PODSUMOWANIE In 1941, on the initiative of the German occupying Powrót do normalnego życia po latach zawieruchy forces the process of building a new quarter of multi- wojennej nie był łatwy. Rozpoczął się żmudny okres family housing, so called barns, commenced (fi g. 9). odbudowy i modernizacji zniszczonej infrastruktu- Russian war prisoners provided cheap labour working on ry. Zaczęły powstawać nowe zakłady przemysłowe, this investment. The quarter consisted of over 20 build- a także nowe osiedla mieszkaniowe. Przemysł skupia ings located in the vicinity of Bronisławy, Warmińska się w rejonie ulicy Kolejowej, w związku z bliskością and Śląska streets. It contained recurring modular two- transportowego zaplecza kolejowego. Mieszkalnictwo storey buildings with utility attics, and covered with rozwija się w kilku strefach. Na początku lat pięćdzie- steep, gable, tiled roofs. The form architectonic form siątych XX wieku rozpoczęto budowę osiedla pomię- of buildings alludes to traditional German housing. dzy ulicami Piotrowicką, Panewnicką, Zielonogórską Stylistically one can consider it a step backwards, in com- i Kołobrzeską. Nowe budynki wielorodzinne zostały parison to the modern and formally refi ned modernist zgrupowane w kwartały z niemal centralnie położonym architecture represented by the offi ce workers colony czworobocznym zielonym placem. Same bloki, pięcio- in Nowa Ligota. kondygnacyjne z przejazdami bramnymi, wiodącymi do obszernych zielonych podwórek wewnętrznych, kryte dachami płaskimi z attykami, utrzymane są DEVELOPMENT AFTER 1945. w duchu socrealizmu. Partery głównych ciągów ko- DISTRICT IN THE MODERN TIMES. munikacyjnych zajmowane przez usługi. Artykulacja CONCLUSION elewacji oszczędna, z podkreślonymi ciągami gzymsów Returning to a semblance of normal life after years i parterami ujętymi w rodzaj płaskich arkad (ryc. 10). of the turmoil of war was not easy. The laborious Nowe osiedle zostało wyposażone w przedszkola, period of rebuilding and modernising the destroyed żłobki i szkoły. Zabudowa mieszkalna powstała w tym infrastructure began. New factories as well as housing czasie także pomiędzy ulicami Piotrowicką, T. Brom- estates were being built. Industry was concentrated in boszcza i Emerytalną. the area of Kolejowa Street, because of the proximity W połowie lat pięćdziesiątych XX wieku pojawia się of the railway transport system. Housing developed w Ligocie budownictwo wielkoblokowe. Pojawiają się in several zones. At the beginning of the 1950s the zabudowania przy ulicach Zielonogórskiej, Świdnickiej development of a housing estate started between the oraz Słupskiej. W latach 1963–65 zbudowano w Ligocie streets: Panewnicka, Zielonogórska and Kołobrzeska. nowatorskie jak na owe czasy budynki z tzw. wielkiej płyty. New multi-family buildings were grouped into quar-

116 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 47/2016 ters with almost centrally located quadrangular green squares. The blocks themselves, fi ve-storey high with gateways leading into spacious green inner courtyards, covered with fl at roofs with attics, were kept in the spirit of social realism. Ground fl oors along the main commu- nications routes were occupied by services. Articulation of the elevations was spare with highlighted stretches of cornices, and ground fl oors framed with a kind of fl at arcades (fi g. 10). The new housing estate was equipped with kindergartens, nurseries and schools. The hous- ing estates were also developed at that time between Piotrowicka, T. Bromboszcza and Emerytalna Streets. In the mid-1950s high-rise blocks appeared in Ligota. Ryc. 11. Dworzec kolejowy Katowice-Ligota po remoncie general- nym w 2016 roku. Fot. autorka, 08.2016 Buildings appeared in the following streets: Zielonogór- Fig. 11. Railway Station Katowice-Ligota after a complete refurbish- ska, Świdnicka and Słupska. In the years 1963–65 build- ment in 2016. Photo: author, 08.2016 ings from the so called ‘pre-fabricated concrete’, inno- vative for the times, were erected in Ligota. They were Są to wieżowce w obrębie ulic Świdnickiej, Koszalińskiej sky-scrapers within Świdnicka and Koszalińska streets, oraz dworca kolejowego. Wtedy także powstaje nowy and near the railway station. The new Katowice-Ligota dworzec kolejowy Katowice-Ligota, zastępując budynek railway station, which replaced the historic building, was historyczny. Nowy dworzec ma nowoczesny charakter. also built then. The new railway station was of modern Lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte to także czas poprawy character. The 1960s and 1970s were also years in which jakości infrastruktury drogowej w obrębie dzielnicy. the quality of road infrastructure improved within the Część zabudowy Starej Ligoty ulegała powolnej de- residential quarter. gradacji w związku ze szkodami górniczymi. W miejscu A part of the buildings in Stara Ligota fell gradually wyburzeń powstają bloki wielorodzinne (rejon ulic into decline as a result of mining damage. Demolished Ligockiej, Filarowej, Wozaków, Wodospady, Hetmań- buildings were replaced with multi-family blocks (in skiej, Grzyśki, Rolnej). Jest to zabudowa mieszkalna the vicinity of streets Ligocka, Filarowa, Wozaków, czterokondygnacyjna i wyższa, stypizowana, uzupeł- Wodospady, Hetmańska, Grzyśki and Rolna). They niona podstawowymi usługami. Nowe budownictwo are residential buildings four-storey high and taller, zdecydowanie zmienia charakter tej części miasta. typified, complemented with basic services. New Spośród budynków uży- teczności publicznej warto wspomnieć o powstałym na przełomie lat siedemdzie- siątych i osiemdziesiątych XX wieku zespole klinicz- no-dydaktycznym Śląskiej Akademii Medycznej przy ul. Medyków. Do dziś jest to jeden z charakterystycznych i bardziej rozpoznawalnych obiektów dzielnicy. Poczynając od lat osiem- dziesiątych XX wieku za- uważyć można zdecydowany zastój inwestycyjny. Budow- nictwo przechodzi regres: braki materiałowe, zmiany ustrojowe i nowa rzeczywi- stość polityczna hamują roz- wój nie tylko Ligoty i Kato- wic, ale większej części kraju. Sytuacja ulega powolnej zmianie dopiero w drugiej połowie lat dziewięćdziesią- tych XX wieku i trwa ona do dziś. Główne kierunki zmian Ryc. 12. Budynek Miejskiego Domu Kultury Ligota przy ul. Franciszkańskiej 33, Fot. autorka, 08.2016 przestrzennych dzielnicy nie Fig. 12. Building of the City Hall of Culture Ligota at 33 Franciszkańska St. Photo: author, 08.2016

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 47/2016 117 building development radically changed the character of this part of the city. Among the public utility buildings one ought to mention the clinical-educational complex of the Medical University of Sile- sia at Medyków Streets, erected at the turn of the 1970s and 1980s. Until today it has remained one of the most characteristic and easily recognisable objects in this quarter. Since the 1980s, one can ob- serve a defi nite period of invest- ment stagnation. Building industry was going through a slump: lack of materials, transformations in the regime and new political real- ity hampered the development of not only Ligota and Katowice, but a larger part of the country. Ryc. 13. Budynek Miejskiej Biblioteki Publicznej fi lia nr 7 przy ul. Franciszkańskiej 25. Fot. The situation changed gradu- autorka, 08.2016 ally only in the second half of Fig. 13. Building of the City Public Library no 7 at 25 Franciszkańska St. Photo: author, 08.2016 the 1990s and has been so until today. The main directions of uległy zmianie. Część zabudowań stopniowo podlega re- spatial transformations in the housing estate have not montom (głównie najprostszym termomodernizacjom), altered. Some buildings have gradually been renovated kilka budynków przeszło specjalistyczne, w większości (mainly simple thermos-modernisation), several build- udane adaptacje. Są wśród nich: budynek dworca kolejo- ings have undergone specialist, mostly quite successful wego (ryc. 11), Domu Kultury Ligota (ryc. 12), Miejskiej adaptations. Among those there are: the railway station Biblioteki Publicznej nr 7 (ryc. 13), Centralny Szpital Kli- building (fi g. 11), the Ligota House of Culture (fi g. niczny. Nowe inwestycje to, poza pojedynczymi domami 12), the City Public Library no 7 (fi g. 13), Central jednorodzinnymi, głównie budynki handlowo-usługowe, Clinical Hospital. New investments, besides single- wielkopowierzchniowe. Powstało ich w przeciągu ostat- family houses, were mostly commercial and service nich lat pięć, wszystkie w ciągu ulic Ligockiej – Piotro- large-format buildings. Five of them have been built wickiej – Armii Krajowej. Są to podobne w swym wyrazie during the last few years, all of them along the stretch of prostopadłościenne bryły, wysokości 1–2 kondygnacji, Ligocka – Piotrowicka – Armii Krajowej Streets. They kryte dachami płaskimi i dwuspadowymi. Znak kon- are similar cuboid blocks, 1–2 storeys high, covered sumpcyjnych czasów. Poza schematem pozostaje jedynie with fl at and gable roofs, a sign of consumption times. osiedle mieszkaniowe zbudowane w ostatnich latach mię- Only the housing estate built in recent years within the dzy ulicami Ligocką i Ostrawską (tzw. Osiedle Książęce), area between Ligocka and Ostrawska streets (so called składające się z kilku czterokondygnacyjnych bloków Osiedle Książęce) keeps outside the pattern, consist- wielorodzinnych oraz kilka biurowców o współczesnej ing of several four-storey-high multi-family blocks architekturze, nie narzucającej się zastanemu otoczeniu and some offi ce blocks of modern architecture not (biurowiec Armii Krajowej 6, biurowiec pasywny przy forcing itself upon the already existing surroundings ul. Ligockiej na terenie Parku Naukowo-Technologicz- (offi ce block at 6 Armii Krajowej St., a passive offi ce nego Euro-Centrum). block at Ligocka Street in the Euro-Centre Science and Ligota, osada o genezie średniowiecznej, rozwijająca Technology Park). się powoli na przestrzeni wieków, wcielona do Wielkich Ligota, a settlement of medieval origin which de- Katowic rozkwita. W latach dwudziestych XX wieku veloped slowly throughout the centuries and then was przeżywa swoisty renesans. Łączy w swej strukturze incorporated into Greater Katowice, fl ourishes. In the układy urbanistyczne o różnym pochodzeniu, bardzo 1920s it experienced a kind of revival. Its structure zróżnicowanej architekturze, nierzadko służącej ideom combines urban planning layouts of various origin and propagowanym przez sprawujących władzę. Budynki diverse architecture frequently serving ideas propagated stare stoją obok nowszych, nie zawsze w harmonii. by those wielding power. Old buildings stand next to Mimo pewnych przestrzennych dysonansów Ligota newer ones, not always in harmony. Despite certain nadal przyciąga i stanowi chętnie wybieraną do zamiesz- spatial discord Ligota still attracts, and is a part of the kania część miasta. city people gladly choose to settle in.

118 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 47/2016 BIBLIOGRAFIA [1] Koch W. Style w architekturze. Warszawa, 1996. [6] Sztuka Górnego Śląska od średniowiecza do końca [2] Moskal J. i in. Bogucice, Załęże et nova villa Kato- XX wieku. Chojecka E. (red.), Katowice, 2004. wice. Rozwój w czasie i przestrzeni. Katowice, 1993. [7] Witaszek J. Ligota. Teren, granice i drogi. W: Ligota, [3] Odorowski W. Architektura Katowic w latach mię- Murcki… i inne szlaki historyczne. Katowice, 2008. dzywojennych 1922–1939. Katowice, 1994. [8] Zarys dziejów Ligoty i Panewnik od zarania do czasów [4] Rzewiczok U. Zarys dziejów Katowic 1299–1990. współczesnych. Płonka G. (red.), Katowice, 2010. Katowice, 2006. [9] Ziembiński J. Kolonia urzędnicza Ligota pod Kato- [5] Szaraniec L. Moje Katowice. Katowice, 2014. wicami. Kwartalnik Architektury i Urbanistyki 1983.

ŹRÓDŁA ILUSTRACJI Zarys dziejów Ligoty i Panewnik od zarania do czasów współczesnych. Płonka G. (red.), Katowice, 2010: 1, 3, 4, 8 Moskal J. i in. Bogucice, Załęże et nova villa Katowice. Rozwój w czasie i przestrzeni. Katowice, 1993: 2

1 D. Demarczyk, Warunki geografi czne i przyrodnicze [w:] Zarys 10 G. Płonka, Zarys…, op. cit., s. 98. dziejów Ligoty i Panewnik od zarania do czasów współczesnych, 11 K. Węgrzynek, Szkolnictwo [w:] Zarys dziejów Ligoty i Panew- Katowice 2010, s. 13–14. nik od zarania do czasów współczesnych, Katowice 2010, s. 293. 2 G. Płonka, Lgota, osada nad Kłodnicą [w:] Zarys dziejów Ligoty 12 U. Rzewiczok, Zarys…, op. cit., s. 39. i Panewnik od zarania do czasów współczesnych, Katowice 2010, 13 J.Moskal in., Bogucice, Załęże et nova villa Katowice. Rozwój s. 23. w czasie i przestrzeni, Katowice 1993, s. 39. 3 U. Rzewiczok, Zarys dziejów Katowic 1299–1990, Katowice 14 Ibidem, s. 41. 2006, s. 9. 15 W. Odorowski, Architektura Katowic w latach międzywojennych 4 Ibidem, s.9–10. 1922–1939, Katowice 1994, s. 31–32. 5 G. Płonka, Dzieje Ligoty od drugiej połowy XVII wieku do cza- 16 Ibidem, s. 191–192. sów I wojny światowej [w:] Zarys dziejów Ligoty i Panewnik od 17 W. Koch, Style w architekturze, Warszawa 1996, s. 415–416. zarania do czasów współczesnych, Katowice 2010, s. 79. 18 J. Ziembiński, Kolonia urzędnicza Ligota pod Katowicami, 6 L. Musioł, Ligota – Panewniki-Stara Kuźnica, maszynopis, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1983, s. 228. BŚL, Katowice 1969, s. 58. 19 J. Witaszek, Ligota. Teren, granice i drogi, [w:] Ligota, Murcki… 7 J. Witaszek, Ligota, teren, granice i drogi [w:] Ligota, Murcki… i inne szlaki historyczne, Katowice 2008, s. 37. i inne szlaki historyczne, Katowice 2008, s. 24. 20 G. Płonka, II wojna światowa [w:] Zarys dziejów Ligoty i Pa- 8 G. Płonka, Zarys…, op. cit., s. 86–88. newnik od zarania do czasów współczesnych, Katowice 2010, 9 U. Rzewiczok, Zarys…, op. cit., s. 19. s. 205.

Streszczenie Abstract Niniejszy artykuł przedstawia powstanie i rozwój This article presents the origins and spatial develop- przestrzenny Ligoty, która jest jedną z dzisiejszych dziel- ment of Ligota, which nowadays is a district of the city nic Katowic. Jako osada Ligota powstała jeszcze w okre- of Katowice. As a settlement Ligota was established as sie średniowiecza. Jej dynamiczny rozwój rozpoczął się early as the medieval period. Its dynamic development, jednak dopiero w wieku XVIII, kiedy ewoluowała ona od however, began as late as the 18th century, when it osady rolniczej, poprzez rzemieślniczą do przemysłowej. evolved from an agricultural settlement, through crafts- Nowy rozdział w dziejach dzielnicy przyniosło włącze- men’s to an industrial one. A new chapter in the history nie jej w 1924 roku do Katowic, co z kolei przyniosło of the district commenced when it was incorporated into jej rozwój terytorialny, wzrost liczby mieszkańców, ale Katowice in 1924, which in turn enhanced its territorial także pozwoliło na zachowanie własnego, odrębnego development, population growth, but also allowed for krajobrazu kulturowego. preserving its own, separate cultural landscape.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 47/2016 119