21e Jaargang RADIO electronica 1 september 1973

ONAFHANKELIJK TIJDSCHRIFT VOOR PRAKTISCHE ELEKTRONICA f 1,70

VERSCHIJNT TWEEMAAL PER MAAND

j2september

hamsterdam Rai

■ Va-,,:.

Si2: ■ \i SU

V 7\S 26/9 tm 4/10 rai amsterdam © het instrument 1973I

Miniscoop type 211 van Tektronix ______••«*?

Amroh componenten

')

4 • *

Alp *UM iU 'M

AMROH B.V. Telex 15171 Tel. (02942) - 1951* Muiden 17

ONAFHANKELIJK TIJDSCHRIFT VOOR PRAKTISCHE ELEKTRONICA 1 september 1973 waarin opgenomen „ELECTRON DIGEST", orgaan van het Internationaal Documentatie Centrum voor Elektronische Toepassingen 21e Jaargang (IDOCET) Antwerpen

Uitgave van: Kluwer Technische Tijdschriften B.V. S Redactie, administratie en advertentie- afdeling Polstraat 9 - Postbus 23 Deventer-6600 - Tel. 0 5700 - 7 55 22 Giro 86 12 21 Bankrelatie: In dit nummer Algemene Bank Nederland N.V., Deventer No. 596247265

Redactie: Telecommunicatietechniek 585 NOS en quadrofonie C. J. Bakker 611 Draadloze ultrasonische afstandbe­ J. G. Smilde diening voor KTV Medewerkers in Nederland en België: ir. E. A. L. M. Aerts J. H.Jansen W. Arckens drs W. D M Janssen Onderwijs en didactiek 589 Hoger informatica onderwijs en be- R. Bakker H. Jekel W. De Boeck Th. R. J. Koehoorn drijfsinformatica onderwijs ir. W. v. Bokhoven M. Leeuwin 600 44e AES-conventie J. Bron H. Leydens 609 8ste Int. TV-Symposium H. E. Charlouis ing. Th C. Lof (L&S IP) W W. Diefenbach W. Olthoff C. L. Doesburg H Saeys R. Y. Drost drs. F. M. Schimmel Elektroakoestiek 593 Platenspeler met tangentiale arm E. J. R. Engelen mg. J. M. Spekreijse (L&S'IP) 601 Quadrofonie J. H. M. Goddijn F, A. S. Sterrenburg H. Hinlopen P. Vijzolaar 605 Vlakke geluidsweergever W. Jak H. A. O. Wilms jaarabonnement . . f28,08 (incl. 4% O.B.) Computertechniek 599 Vestzakrekenmachine losse nummers . . . . f 1.70 624 Tussen calculator en minicomputer gecombineerd juli nummer, gecombineerd augustus nummer ...... f 3,40 (incl. 4% O.B.) België...... 450 Fr T entoonstellingen 607 HiFi-Rai '73 losse nummers 25 Fr buitenland . . f 38.- per jaar 608 Deelnemers aan de HiFi-Rai Luchtposttarieven op aanvraag 626 Deelnemers aan „Het Instru- Aanmelding nieuwe abonnees ment-73" Nieuwe abonnees ontvangen van de administratie een stortingsacceptgirokaart. Men wordt verzocht voor betaling van het abonnementsgeld uitsluitend van deze kaart gebruik te maken. Bouwontwerpen 615 Gelijkzetadapter voor digitale klok- Opzegging van het abonnement kan uitsluitend schrif­ ken telijk geschieden, uiterlijk 1 maand voor het einde van 617 Audioscoop (dl. 5) het kalenderjaar; nadien vindt automatisch verlenging voor 1 jaar plaats. De in Radio Electronica opgenomen schema's en 623 Triac en diac actie bouwbeschrijvingen zijn uitsluitend bestemd voor Halfgeleiders huishoudelijk en experimenteel gebruik - (octrooiwet) Advertentie orders worden afgesloten en uitge­ voerd, overeenkomstig de Regelen voor het Adverten- Meetinstrumenten 629 Miniscoop in tweekanalen uitvoe­ tiewezen. ring

De directie heeft het recht, zonder opgaaf van rede­ nen, advertenties te weigeren 588 Toerentalregeling m.b.v. thyristor- Verkrijgbaar bij stationskiosken, boek­ Spitsvondige schakelingen circuit en radiohandelaren Verschijnt tweemaal per maand

lid NOTU, Vaste rubrieken 586 RE-Journaal Nederlandse Organisatie 598 Nieuws in 't kort van Tijdschrift-Uitgevers 630 Nieuws voor handel en industrie

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 3A WELEENS 1000 WATT UIT EEN VERSTERKER GEHAALD?

Het klinkt ongelooflijk, Crown maakt het. croiun i Enige technische gegevens: vermogen rms: 190 watt bij 8 ohm per kanaal I 340 watt bij 4 ohm per kanaal 500 watt bij 2,5 ohm per kanaal vervorming: IM en harmonische kleiner dan 0,025% signaal ruisverhouding -122 dB [

!

uitgebreide documentatie over het Crown programma zenden wij u gaarne toe

tevens importeur van Electro-Voice, RIM, Spotmaster.

ir■ UB iemke roos import, hogeweg 33, amsterdam-oost, telefoon 020-353&55

BELANGRIJKE PRIJSVERLAGING ' DE DATA-LIT- 707 IS ER ! dat wist u n Hij kostte f 15,- Bfr 210 bij 100 stuks. dat wist u ook Hij kost nu f 9.- Bfr 126 bij 100 stuks. dat wist u niet Het is het zeker waard om hem te beproeven i ° Uit voorraad Breda leverbaar het instrument 1973 ° Decimale punt links of rechts ° Gemakkelijk afleesbaar 0,3" karakter IVF © stand nr. F6 ° Lage prijs, "Light Pipe" constructie

° Met IC Power Supply o i Gecodeerde helderheid staat borg voor KLAASINGBH ELECTRON ICSBV Breda Tramsingel 74 Postbus 2148 Telefoon 01600 - 48 45 7 Telex 54598 Antwerpen - 2020 Jan van Rijswijcklean 278 Telefoon 03-382707 Telex 32969 VERDOMD INTERESSANT! Electro-Voice wist verder te gaan ....

Door de nieuwe DS 35 te lanceren Pollens wat zit daar allemaal in

^ volumetric-hologram (laser) ontwik­ keld kapsel met schok absorber ingebouwd plop filter ^ frequentie bereik 60-1 7000 Hz ^ speciaal cardioid hetwelk rondzingen sterk reduceerd 2 jaar onvoorwaardelijke garantie * bel 020-35 3555 voor de DS 35 van f335,- tevons importeur van RIM SPOTMASTER FIDELIPAC AMCRON iemte r®®$ import hogeweg 33 amsterdam telefoon 020- 353555

aktieve M ^JöMljOCr- 4ür komponenten iSdfl ELEKTRONISCHE KOMPONENTEN

van één vaste leverancier - en uit voorraad: (onder meer)

transistoren signaaldiodes powerdiodes fairchild integrated circuits edl * gelijkrichters * hutson * triacs * schaffner * diacs * thyristors * koelelementen * impulstrafo’s *

ontstoringsfilters * Komponenten Katalogus

1972-1973

rodelco b.v. professionele komponenten postbus 1030 den haag * belgië: telefoon 070 - 64 78 08 * c. n. rood n.v. brussel tegen fabrieksprijzen telex 32506 rodel nl telefoon 02 - 352135 1

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 5A '

NIEUWE AUTORANGE DMM VAN System electronic

Inclusief baVterijvoeding f 385/ excl. btw

• 12 automatische bereiken • Volledig beveiligd • Inganigsstroom 50 pA • Automatische nulinstelling • LEO display

Vdc: 1mV - 1000V. 0.3% v.afl. Vac- ImV - 1000V, 0.4% v.afl. R: m. - 15 MO. 0.3% v.afl. Afm: 250 x 155 x 64 mm. Gew.: 950 gram.

POCKET MULTIME.TER VOOR ZELFBOUW!

Incl. meetsnoeren en batterijen f 85/

• Duidelijkè handleiding • 29 meetbereiken • Beveiligd tegen overbelasting • Massief zilveren schakelaar • Eenvoudige bediening

Vdc: 0.1-1600V. 20kn/V Vac: 5-1600V, 6,3kn/V Idc: 50 pA-5A lac: 160/uA-1,6A R: 20-5Mn (4 bereiken) Afm.: 137 x 34 x 96 mm Gew.: 400 gram.

mnnnnwj •: :

.Uitgebreide gegevens bij de importeur:.

: ‘ TECHNISCH HANDELS- EN ADVIESBUREAU HET INSTRUMENT 26/9 t.m. 4/10 i POSTBUS 96 BANJOSTR. 58 RIJSWIJK (Z.H.) Stand no. E 31 TEL: 070-94 88 44 -: j

I 6A RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 ; & WW . MINI" VOEDINGEN eigen fabricage E i genschappen - Volledige Belasting tot 71°C het instrume.nt1973 - Kortsluitvast H & ® AC # MINI - VOEDING - Compact: 2, 5"x3, 5"x0,875" stand nr. F.-‘6 - Grote Betrouwbaarheid KLAASING ELECTRONICS B.V. - 100-uur "Burn-in" - MBTF>150.000 uur - Trafo ingebouwd MODEL 505 - Uitgangsspanningen: 5V-48V ;^5-^48 V; 2.000 mA AC 0 *15 V- 100mA Prijs ƒ 135,-/st. B. Fr. 1.890,-/st. (1-9) Model 505- 15V- 100mA ƒ 125,-/st. B. Fr. 1.750,-/st. (1-24 st) ƒ 99, -/st. B. Fr. 1.386,-/st. 100 st.

Specificaties - Ingangsspanning: 220V-48-440Hz - Uitgangsspanning: Binnen 1% ____ƒ Stabi I iteit : 0,01% voor ^10% net - spanningsvariaties 1 0,05% voor 100% be- lastingsvariaties KLAASING - Rimpel en Ruis : < ImV RMS - Transient Response: iQüsec. (NL-FL) LKTHONICS BV - J-Optie: Isolatie 100.000 Mohm Lekstroom 5pA Breda Tramsingol 74 k Doorslagspanning: 2.000V Postbus 2148 Telofoon 01600 - 48 45 7 Telex 54598 v Antwerpen - 2020 Jan van Rijswljcklaan 278 Telefoon 03-382707 v - Telex 32969 ï______Ijl Hybrid» Systems

Extra Lage

Pryzen!!

DAC 371 8 Bit 0,2% f 57 ADC 590 8 Bit 0,2 % f 199 DAC 371 10 Bit 0,1% f 99 ADC 550 E 10 Bit 0,05% f299 DAC 373 1 2 Bit 0,025%f 161 ADC 535 3 Bed 0,05% f 299 DAC 328 16 Bit 0,01% f. 317 ADC 550 E 12 Bit 0,01% f399 Vele anderen modellen Vele anderen modellen met snelheden tot 50 nano sec. met snelheden tot 800 nano sec. en nauwkeurigheden tot 0,0015%. Gratis Catalogus. Tekelec Airtronic, Kruislaan 235, Telefoon: 020 - 928766 / 928767. AMSTERDAM-Oost. Telex: 16009 TA ? :

i :v.

x/oin oloim ELEhTROntCR

toppers;

Door de stringente eisen, welke door onze technici aan onze produkten ge steld worden, hebben zowel de „HART'-versterker als de GöRLER FM stereo afstemmer een belangrij ke plaats kunnen veroveren onder de audio weergave apparatuur. Deze systemen zijn niet ontwikkeld om enorm qua prijs concur­ rerend te zijn met al het heden koopbare, doch juist te chnisch uitontwikkeld omdat alleen de techniek voor een juiste akoestische weergave kan zorgen en di t nu eenmaal niet „in een zakje te koop is”. Beide ontwerpen zijn (reeds enkele jaren) op een betaalbaar prijsniveau op de m arkt gebracht waardoor het wel terdege zaak is, deze in vergelijkende onderzoeken op te nemen. U itult dan bemerken, dat de „HART'-versterker en de GöRLER afstemmer Uw wel-gemeende interesse ten volle waard zijn.

f

HARTVERSTERKER DO 2 x 40 watt en 2 x 25 watt specificaties/schema's/ cu beschrijving ...... f 6,00 MEN TA GÖRLER FM AFSTEMMER TiES specificaties/schema's/beschrijving . f 3,50

Bestellingen kunnen worden uitgevoerd na overmaking van het betrokken bedrag op onze postgiro onder vermelding van gewenste documenta- tie(s).

8A RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 B.V. TECHNISCHE HANDELMAATSCHAPPIJ

\/oin oloim ELEhTRDfllCA

HART-VERSTERKER

TM l'OM laM'

|—rr -----v. 83 & 'r 'o* Voor verantwoorde audio weergave is niet alleen het vervormingspercentage, het frequentiebereik, het toonbereik en -'Mi. het uitgangsvermogen van belang; ook secundaire gegevens moeten in een verantwoord onderzoek verwerkt worden. Alle op de HART-versterker betrekking hebbende technische gegevens hebben wij op een apart, gratis te verkrijgen, datasheet opgenomen. Bij deze info treft U tevens een gedetailleerde prijslijst aan. Mocht U de beschikking willen hebben over de volledige documentatie/bouwbeschrijving, bestelt U dan de op nevenstaande pagina vermelde documentatie(s).

GÖRLER FM-STEREO AFSTEMMER

;■ - * 1 . m ' Alle Hilversums op stereo - nu nog V • gegrondere reden om een GÖRLER FM : stereo afstemmer aan te schaffen. Niet zonder reden wordt dit apparaat hoog aangeschreven bij technische onder­ zoekingen; wist U overigens, dat de Görler ook wordt gebruikt als meetontvanger?? Alleen een set bouwstenen, dat het ontvangene op de juiste wijze vervormingsvrij en met een goede stereoscheiding verwerkt kan aan deze veeleisende specificaties voldoen! Buiten Uw versterkersysteem vormt ook de afstemmer een belangrijke schakel tussen de studio's en Uw luidsprekersysteem, zorgt U er daarom voor, dat | werkelijk élke schakel sterk is als U van kwaliteitsweergave houdt. Alle specificaties hebben wij eveneens op een gratis verkrijgbaar datasheet opgenomen, waarbij een uitgebreide prijs­ I lijst gevoegd is. De complete bouwbeschrijving met de interne schema's van de diverse bouw­ stenen kunt U conform nevenstaande vermelding bestellen. i

* gratis wordt U een uitgebreid overzicht toegestuurd op aanvraag betreffende alle technische gegevens van de bovenstaande bouwsets. Hierin treft U tevens de prijzen aan van de diverse bouwstenen alsmede een explicatie van hoe U een interessante extra korting kunt verkrijgen.

Spoorsingel 49 ! Postbus 450 ! Rotterdam-3004 ! Telefoon: 010-670022* Telex: 25336 damel nl I I Postgirorekening: 295550 Verkooppunt voor Amsterdam i Blasiusstraat 14-16 Telefoon: 020-94 72 18

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 9A '■

COBER Voor stereo en Kwadro. ELECTRONICS, INC THE Van Hoog tot Laag. HIGH Engasound brengt exclusieve merken. Alle POWER met hetzelfde kenmerk: solide vakmanschap. Van Britse ingenieurs. Type Welke komponenten u tenslotte uit het 605P. people ^^^■ Engasound- programma kiest, is 24 kW PULSGENERATOR een kwestie van Uitgang variabel 0-2200V/11 Amp. persoonlijke smaak. d.m.v. Plug-in units kunnen spanningen tot 20 KV en En ook daarover stromen tot 200 Amp. bereikt worden. Selektie van ne­ valt niet te twisten. gatieve of positieve polariteit. Pulsbreedte: 50 nS -10 De DECCA London mS. Herhalingsfreq. 1 puls tot 1 MHz. Ribbon. Een luidspreker om ook het hoogste Stijgtijd: 20 nS. Duty factor: 1,5% bij vol vermogen. In­ hoog te kunnen reproduceren. Van 1.000- gebouwde 5 KV isolatie. 25.000 Hz. Om zelf in te bouwen. Bijvoorbeeld Leveringsprogramma Cober: samen met de basspeaker D1/8 en het scheidingsfilter C0/1000/8. High Power Pulsgeneratoren en Pulsmodulatoren. Microgolf communicatie zenders en T.W.T.versterkers. TANNOY Monitor Gold. Speciale microgolf bronnen. Industriële microgolf ver- De 2-weg luidspreker waarbij hittings apparatuur. Microgolf buizen test apparatuur. u zelf klankregisseur bent. Het Hoogspannings DC voedingen. Speciale versneller/ klankbeeld kunt u aan elke subsystemen. ruimte aanpassen: studio en gehoorzaal, Verdere informatie over diskotheek ______AHAURIEMA EUROPE NV en huiskamer. het uitgebreide Cober PRINSES MARGMETIAAH S OlIDCRKfRX A/0 AMSTEl programma. TELEFOON:02963-34 54 De DECCA Mark V pick-up. Die speelt zelfs de moeilijke 100 urn modulatie A klaar. Transient-helder. Met een wijd-open stereo-beeld. Van 20-20.000 Hz. De ENGASOUND 3KF. Opgebouwd uit topprodukten. Volgens een uitgebalanceerd ontwerp. Zonder kompromis. Dat ] HOOFDTELEFOONS is onbeperkte muziekweergave. FANE ACOUSTICS. Fane maakt luidsprekers voor alle doeleinden. Zelfs aan de hand van uw eigen ; specifikatie. Tot maximaal 150 Watt. I Voor gladde hoge, duidelijke midden en lage lage tonen. Zonder storende 'eigen-resonanties'. Audio-Advies. Ga eens luisteren bij uw vakhandelaar.Vraag om dokumentatie. Bij Engasound. Een briefkaart is al voldoende.

Type HS-1000 DT V* Of maak direkt een afspraak met de heer fNt 1 Gevoeligheid: 120 dB bij 1000 Hz, 1 mW J.Th. Endenburg. Hij zal u graag adviseren. s ! L Frequentiebereik: 15 - 24.000 Hz Impedantie: 8 - 16 O per kanaal a !•

Max. input: 0,5 W. Met de Componenten van ’ ^^^Lengte snoer: 3,5 i

I / M Theal b.v. TANNOY - DECCA ■ FANE • ENGASOUND V/ Keizersgracht 520 - Amsterdam i i Tel. 020-242011* f Rijksstraatweg 335, Haarlem.Tel. (023) 3733 97. ! ; ! ■T* r

een fonkelnieuw compleet KAARTIIMSOHUIFSVSTEEIVI

brengen wij uit in ons kastenprogramma van KINIÜRR K.G.

19" REKKEN TOT 44E EN 760 MM DIEP 19" INBOUWUNITS 19" TAFELKASTEN KASSETTE SYSTEMEN 2, 3, 4 EN 5E HOOG ONGENORMDE KASTJES

EN EEN GROOT AANTAL MOGELIJKHEDEN WAT BETREFT TOEBEHOREN TOTAAL MEER DAN 2000 PRODUKTEN!

VRAAGT DE GRATIS PRINSES MARIANNELAAN 210 DOCUMENTATIE BIJ: vi tonic VOORBURG TEL: 070-994144

Importeur van: meetapparatuur - connectors kabeldragers en kasten voor ELEKTRONICA

Fantastisch U,als vakman \ /^Het is inderdaad fantastisch moet eens kijken iets bijzondere.... maar naarde geweldigs b\j Filotex-kabel is s.e.b.s. A m kwaliteit van / dit de gewone deze / v standaard kabel. souriau iSk Filotex-kabel. ( m nederland ROTTERDAM m POSTBUS 23006 Wmfëi VOOR NADERE DOKUMENTATIE BELLEN m 010-132564

QU AD 50 E veelzijdige 1 x 50 Watter

uitgang 5.5-12.5-22.5-50 en 2000 (17-22.5-34-51 en 102 V) vervorming <0.1 % bij 1 kHz. <1 % bij 10 kHz ingang 0.5 V via instelpot stoorniveau beter dan 80 dB stabiliteit onvoorwaardelijk accessoire ingangstrafo 600 ft zwevend

TransTec bv Schiedamsevest 67. Rotterdam - 3002. tel 010-14 70 55*

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 11A 1

Hoe wordt ’n erg goeie box met

minimale vervorming betaalbaar?

’n Erg goeie box. Dus eentje, gevormde luidsprekergaten. die ruimschoots voldoet aan de Alles zö geconstrueerd dat Tijdelijk bij aankoop van eis volgens DIN 45500. Waaruit aan het zelf maken van zo’n box een Philips luidspreker-pakket scherpe hoge piccolo-tonen even geen risico’s zijn verbonden. een bijpassend houtpakket voor een zéér speciale prijs. zuiver klinken als extreem lage, Daarbij kunt u het uiterlijk van • zeer snelle montage door gestreken bassen. de box aanpassen aan uw eigen Philips levert luidspreker- smaak. speciaal ’vouw’-systeem pakketten om zo’n box zelf te Philips luidspreker-pakketten: • fraaie vormgeving maken. En daarbij is niets aan alleszins betaalbaar en ... leuk • geheel compleet: verder het toeval overgelaten.Zorgvuldig werk. Voor meer gegevens: geen materiaal nodig!

geselecteerde luidsprekers. een briefkaart aan luidspreker- belast- frequentie- prijs per Optimaal ontworpen scheidings- Philips Nederland B.V., combinatie baarheid gebied stuk filters. Plus een kant-en-klaar Afd. LuidsprekerkitsRE, VB 9-35, ADK 0310" 10 W 50-18.000 Hz / 73.75 ADK 2020* 20 W 45-22.000 Hz / 127,— klankbord met speciaal Eindhoven is voldoende. ADK 2525’ 25 W 42-22.000 Hz / 178.— ADK 3540* 40 W 33-22.000 Hz / 279.— *• Alleen leverbaar.per 2stuks ’ voldoet ruimschoots aan DIN 45500 Alle typen leverbaar in 4 ohm en 8 ohm. SflWBt 30

20

» Door’m zelfte maken. 50 100 200 500 Ki 1 WkHl 20

i

■ PHILIPS 5 PHILIPS i ! i I IS6ITEC DATALOGGERS

RACAL DATAREGISTRATIE

DIG. MULT. METER/ SCANNER 637 KLOK PROCES INDIC./ 10-1000 KAN. 662 B DIG. THERMOMETER ANALOGE INPUT T DIGITEC i TYPE 1266

V CONPERATOR BEDIENING4- 685 TOEVOEG. ADMINIS. ----^ COMPUTER

<■

STUURUNIT — J 636/624 >

RACAL DIGISTORE INCR. 0-350 CHAR/SEC. RACAL CASSETTE PONSER SCHRIJFMACHINE/ PRINTER RECORDER P 70 672 PONSER 695 INCR.0-40 CHAR/SEC. CONT. 0-800 CHAR/SEC.

WILT U NADERE INFORMATIE

■ ■ BEL OF SCHRIJF VOOR DOKUMENTATIE m EN/OF DEMONSTRATIE

u *

,'T. & INCR.0-350 CHAR/SEC. CONT. 0-800 CHAR/SEC. stand E-16 T 7000 CONT MAX. 60.000 CHAR/SEC.

radikor elect ronics POSTBUS 351 HILVERSUM - TELEFOON 02150-14677* TELEX 11664

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 13A . m2-3 Vervolg no.3 ; Serie R R1 RADIO ROTOR ELECTRONICA VERZENDHUIS KINKERSTRAAT 55 AMSTERDAM TEL. 020 - 385315 / 387289 GIRO 2779042 RR® GEOPEND DINSDAG t/m ZATERDAG VAN 9.00 - 18.00 1 2 3 6

O IO H Jt AS 12 a(Handbedie­ lichldimmers 220 V Isophon luidspr. kits, ning schakelaar 220 OL 700 W. 3.5 A I 23.75 Oraadgewonden Pa­ luidspr. enz Meer dan M-300, 30 000 n/V De V-5 A. Voor OL 1300 W. 6 A I 33.75 meier* in daur eru. com OL 2400 W. 12 A I 48.75 waarden, 5-10 W en 20% lager dan de richt­ meestverkochte me- AG RB hoger. v.a. 12.50 prijzen. ter f 59.75 8 RADIO ROTOR OPENT OP 15 SEPT. A.S. haar ELECTRONICA VERZENDHUIS in P DEN DOLDER - MARTERLAAN 10, slechts 2 min. lopen van het station (tussen A'foort en Utrecht) TE-20 meetzender 120 in een 9 meter etalage ziet u een enorme kHz-260 MHz f 159,- Mini-Lab. 10 meters in TE-22 toongen. f 189,- sortering meetapp., zend-ontvangers, bouwdozen, één. Pracht app. f119,- onderdelen enz. enz. Van hieruit worden postorders snel, onder rembours, uitgevoerd. Zend f 1,- Q voor REGELMATIGE toezending van ROTOR NIEUWS, een 20 pg. DRIE-MAANDELIJKSE UITGAVE VOL AFBEELDINGEN Gestab. netvoeding RP 24 voeding 0-20 V, 2 technische gegevens en AANTREKKELIJKE prijzen! TNG-5, 3-25 V. 3 Amp. A f 159,- RP 40 beter continue regelbaar gestab. J 198,- t 298,- SE-350 11 14 f 16 Signaal- I MENG- vervolger PANE- f 98,00 i LEN SE-360 Signaal- m MT-400 R vervolger TR Univ. Uher Stereo Mix-5 en te­ èn Tran- f 369,00 sistor- Grundig Stereo f268,00 vens sig- ROTOR haofl diverse naal- Ui*. meter, VT-6S0 Buisvoltmater 1213,00 soorton autoradio's Grundlg Mono f 218,00 injector 100.000 HRV-280 MlMvolt- ook mal cassatie ape- Rotor 3-weg LS. pr MPX-1 f 159,00 Ohm/V. f 149,75. Bulsvoat m. staand lar lia ROTOR kits. gamonteerd op f 119,00 model 1138,00 NIEUWS plank I 69.50 MPX-1000 f 195,00 17 18 19

■ * t?! Kombi s y...... L.spr. met in- Roelofs RA 3300 MM-3 stereo meeng- En nu ook de geb. Hoge Toner. Audio Sonic Tuner van f 447 tijd. bij mal mateir in- f 119.75 STEREO DECODER 25-20000 Hz 25 W. NS 1600 T ROTOR voor MM-B00 kleine uit­ voor de FM Tuner, max. 50 W. Bas f 158,00111 f 348,0011 meng paneel Verst. 2 x 6 W. NS ROTOR is ROELOFS I 35.00 met Ind.Lamp res.fr. 32 Hz. 1,6 Kg. 1175.00 dito. doch mono! 30.00 f 45,00 0 25 cm. f 59,50 1600 f 158,00111 Dealer! 23 25 26

T PARTY- TRANS­ Portofoon, TALK overbrugt PONY-Baaia Station Portofoon 2 a 3 km 27 MHz. 23 kanalan. TNO-I Per 2 st. f 98,00 Trio Lf-30 laagi door- LOW. compl. met x- atsb laat filter Z-75f01 kW tallan. Ingeb. dlglt. 0-12 FS 1 -3 staande golfmeter f 54,00 f 49,50 per 2 stuks. PEP I 75.00 schakelklok 1895,00 Amp St. g, mater mat 2 mater» t 74,50 i 30 TS-737 32 TS-5624 • 34

MOBILOFOON. PORTOFOON. TS-5605 5 W.. 6 Kan. f348,00 5 W., 24 S PORTO­ Kan., 27 FOON 5 MHz en W., 3 Kan. u MET op- 27 MHz, roeptoon f 368,00 IC-21 XT FM Ra- f •TS-600 MOBILOFOON indicatie, KRISTAL­ dio-Telefoon, 2-5W., 6 Kan. 27 MHz, compleet LEN • TS 6006 mobilofoon 6 8asis stat. ipicrof. met 145-174 MHz, 12V- met oproeptoon Indi­ met Kris­ f7,50 kan. 2-5 W f498,- voorverst.t f98,- 10W, 24 Kan, f 1350,00 catie f 498,00 tallen f 488,00 per stuk. RADIO ROTOR HEEFT DE ALLEENVERTEGENWOORDIGING VAN SOMMERKAMP 27 MHZ APPARATUUR

14A RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 CONNECTORS

VEELZIJDIGHEID VOOR ALLE VERBINDINGEN

□ OPTIMALE BETROUWBAARHEID

□ VARICON GASDICKTE KONTAKTEN

□ LAGE KONTAKT WEERSTAND

□ HOGE STROOMKAPACITEIT

□ SCHOK EN VIBRATIE BESTENDIG 7052 Eurokaart □ UNIVERSEEL KONTAKT MET

■ UITLOPERS VOOR

• WIRE WRAP°

. KRIMPEN

Serie 8016 • SOLDEREN

■ ECONOMISCH

■ VELE UITVOERINGEN

U i 11111 i UIT VOORRAAD LEVERBAAR. Combinatie 8129 / 8219

radikor electronics POSTBUS 351 HILVERSUM - TELEFOON 02150-14677* TELEX 11664 gardner-denver o "WIRE-WRAP" DEMONSTRATIE OP HET INSTRUMENT STAND E 16 . • V . m HIEH MOET U MEEH M WEIEN ERA 44 W^^DTUEEN PLATENSPELER MET ZO'N LAAG RUMBLE-NIVEAU (-73 dB) EN PRAKTISCH .= .

• * ® i v > s BÊÊttS. :tóffer

25 LOI-opleidingen op het gebied van de elektrotechniek, radiotechniek en elektronica zoals: ELEKTRONICAMONTEUR (N.E.R.G.) ELEKTRONICATECHNICUS (N.E.R.G.) VOOR INL EN TESTRAPPORT Gericht op officiële examens. Schriftelijke les­ BAKKER EN DE HAAN B.V. - AMSTERDAM LAURIERGRACHT 71. TEL: 020-24601-62301 sen met instructieve tekeningen, doorsneden, schakelingen en schema's. Praktische oefenin­ gen door middel van thuis te maken werkstuk­ ken die ter beoordeling kunnen worden inge­ zonden. Praktijkdagen ter voorbereiding op het examen. MIDDELBAAR ELEKTRONICATECHNICUS (N.E.R.G.) -opleiding in voorbereiding. SCHAKELTECHNIEK Bij-de-tijdse opleiding waarin onder meer wor­ den behandeld: beginselen van de computer­ LEVERT jvi tronie] techniek (digitale techniek), schakelalgebra en I I BIJ HAAR GROTE ELECTRONICA-KASTEN schakelingen met behulp van IC’s. PROGRAMMA OOK VERSTERKERTECHNIEK 24 TYPEN LABORATORIUMWAGENS Vooral gericht op de nieuwste ontwikkelingen op dit gebied. VRAAG DE GRATIS DOCUMENTATIE ! Vraag vandaag nog een studiegids. to Instituut voor technisch onderwijs Y van de n

leidse onderwijsinstellingen (si Instellingen zonder winstdoel Erkend door de Inspectie van hel Schriftelijk Onderwijs m.m.v. het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen Leiderdorp/Leidsedreef 659

overdag, maar óók ’s avonds en in het weekend, kunt u telefonisch een studiegids aanvragen: bel (01710) 44451* In het 4e kwartaal 1973 wordt ons telefoonnummer (01710)99255* I bon stuur mij zonder enige verplichting alle informatie over de cursus mevr. mej. dhr. PRINSES MARIANNELAAN 210 straat Jvijtronicl VOORBURG TEL: 070-994144 woonplaats ______659 uitknippen en als brief of op een briefkaart verzenden. 16A

n ;

l KK3 Zelfbouw- Cosicerto Concerto van van Uzelf

WAT U KOOPT De zelfbouwset KK3 wordt geleverd als frontplaat (baffle) met daarop gemonteerd alle componenten - BI39 laagweergever. B110 middentoon, T27 hogetonenstraler, DN12 wisselfilter met de professionele plugvoorziening aan de voorzijde van de luidspreker. (Deze voorziening veroor­ looft tevens het gebruik van de Concerto bij versterker- installaties met zg. electronisch crossover. De drie geluids- kanalen worden eenvoudig gescheiden toegevoerd aan de desbetreffende klemmen van de plug)

Dit kant-en-klare voorpaneel is verder al voorzien van de poort van de reflex-opening en het huis voor demping van de BI 10. Alle verdere kleine accessoires zijn verder aanwezig, evenals de nederlandse bouwbeschrijving met werktekening. (Als U eerst eens wilt kijken waar U aan begint voor U eraan begint, deze tekening met bestek is los verkrijgbaar door storting van f3,50 op giro 49.93.31 van TransTec Rotterdam). WAT U DOEN MOET U koopt het benodigde hout voor de kast. Maten en kwaliteit worden precies omschreven in het bestek U volgt de beschrijving nauwkeurig. U onderdrukt de neiging het beter te doen dan de fabriek. U sluit het resultaat aan op de beste versterker die U vinden kunt. WAT U ERAAN OVERHOUDT In geld het arbeidsloon van de assemblage. Een dosis inzicht en een portie zelfvertrouwen die van onschatbare waarde zijn als U later nog stappen op de weg naar betere muziekweergave wilt zetten. De CONCERTO, of die nu van KEF komt of van Uzelf, is bv. een uitstekende monitor om versterkers, pickups en bandopnamen te beoordelen. En of U dezelfde resultaten behaalt als de fabriek met dit in professionele kringen zeer hoog gewaar­ deerd ontwerp, is alleen afhankelijk van de nauwgezetheid SPECIFICATIE waarmee U de gegeven aanwijzingen opvolgt. Afmetingen: 71 x 43 * 30 cm Gewicht' 23 kg Frequentiebereik: 30-30.000 Hz Systeemresonantie: 30 Hz Belastbaarheid: 30 W Impedantie: 8 Ohm TransTec bv Rotterdam Schiedamsevest 67 □ Tel. (010) 14.70.55

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 17A STUDEER BIJ DIRKSEN

Mondelinge begeleiding Zij, die de mondelinge begeleiding Cursusaanvaffig volgen, behalen betere resultaten op de Schriftelijk Bij ons kunt u schriftelijk studeren met examens, die onder toezicht staan van Men kan op elk moment starten mondelinge begeleiding, welke in de ISO m.m.v. het Ministerie van en zelf het tempo bepalen. 8 cursusplaatsen wordt gegeven. Onderwijs Schriftelijk + mondeling ALGEMENE CURSUSSEN De mondelinge begeleiding start S: G; S 4- M; G * M medio januari en begin september. Er is 1 x per ca 3 weken VEV (SM) Basis LTS-E-* M_X mondeling les. Elektronicus S 4. M MAVO I S: S 4- M ï 1

BE 10 maanden Industrie Computer TV- Cursusplaatsen • Elektronicus Monteur Technicus • Groningen • Arnhem • Amsterdam • Den Haag 10 maanden CM 10 maanden TV 10 maanden IE • Deventer • Utrecht S. S * M • Rotterdam • Eindhoven Middelbaar MTS-E—► Elektronicus 1 1 Dagopleiding ME-l 10 maanden Examen opl. Lager Elektronicus Elektronica Monteur NERG S maanden L£ 10 maanden EX-EM opleidingen S: S 4- M

EM VEV - I Middelbaar Studiemethoden: EM NERGH Elektronicus 2 M 1 S = schriftelijk Dirksen ME-2 15 maanden Examen opl. G = geluidsbanden Parkstraat 25, Arnhem Techn. NERG M = mondeling telefoon (085) 43 74 24 - 45 33 74 8 maanden EX-ET erkend door de Inspectie van het Schriftelijk Onderwijs.

BIJZONDERE CURSUSSEN S. S 4. M S; G;S + M:G + M G Geef mij informatie over de cursus(sen) Praktische Praktische KTV- Digitale Halfgeleider Service Techniek Techniek □ BE OLE □ IE □ CM □ TV □ ME J POT PH KTV □ EX-EM □ PDT □TDT □ PH □ KTV □ CP □ EX-ET □ HE S; S 4- M i S S Theoretische Computer Hobby Naam: ...... Digitale Programming Elektronicus Techniek Adres: ...... TDT CP HE Vooropleiding: ......

18 A RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17

ii AIR-PARTS Int. b.v. Haagweg 149 - Rijswijk (Z-H)-2100 Telefoon 070 - 99 47 40

^ I £

One thousand one e e e one thousand two...

one thousand three e e e one thousand ffour...

one thousand ffive e ee one thousand eight hundred one...

two thousand e e e two thousand one... that’s how you count to 1.4 GHz in sweepers.

SWEEPER MODELS* It's also how to teil the story of the most

1001A 0.5 MHz to 300 MHz $ 995 VVXvfTTCK------complete line of sweepers in the 1002 1 MHz to 500 MHz 1095 business. Our latest additions include the 1003 350 MHz to 650 MHz 995 1004 500 MHz to 1 GHz 995 1801A for CATV equipment testing 1005 700 MHz to 1.4 GHz 995 and the 2000—a less expensive version 1801A 1 MHz to 950 MHz 1445 of the spectacular 2001. All of our 2000 1 MHz to 1.4 GHz 1375 2001 1 MHz to 1.4 GHz 1695 sweepers have rugged, solid-state designs and are suited for laboratory, production “We also offer a complete line of attenuators and detectors covering the same frequency ranges. and systems use. They are available with both 50-ohm and 75-ohm calibrated RF outputs and feature pin-diode leveling, crystal-controlled markers and excellent display linearity characteristics. All include « • remote programming of frequency and sweep width, and can be AM or FM modu- Het Instrument Stand no. E 25 lated. If you’d like more Information, use the reader service card or get in touch with us directly. You can count on an immediate response.

VAv< I K INDIANAINCORPORATED P.O. Box 190, 66 North First Avenue Beech Grove, Indiana 46107 Tel: (317) 783-3221 TWX 810-341-3226 connectors

en kabel ' ELEKTRONISCHE KOMPONENTEN van één vaste leverancier - en uit voorraad: (onder meer) i : connectors

voeten voor ic’s i verloopconnectors amphenol-tuchel coaxiale kabel barnes meeraderig kabel kemmler flexibele meetsnoeren pomona testpennen potentiometers tcdeCco- (» instelknoppen insteltrimmers black boxes Komponentcn Kciialogus

1972-1973 !&• rodelco b.v. professionele komponenten — postbus 1030 den haag belgië: i;r telefoon 070 - 64 78 08 * c. n. rood n.v. brussel tegen fabrieksprijzen sr telex 32506 rodel nl telefoon 02 - 352135

co OJ HIGH-L0W-INDICAT0R TTL/DTL-L0GIC PR0BE o Voor het snel controleren van Voor het detecteren van logische niveaus TTL DTL-dual in linelC’s. Bij HOOG logisch niveau:— + 2,2 V, licht groene ring op. Beveiligd tegen overspanningen tot max 40 V Bij LAAG logisch niveau: + 0,75 V, licht rode ring op. De logische niveaus worden van Indien bovendien pulsen aanwezig zijn,tot een min. breedte van alle pennen gelijktijdig door het al of niet 10 ns dan licht bovendien een witte ring op. oplichten van LED's aangegeven. Hierdoor is dus tevens de pulspolariteit bekend. Door uitwisselbare magnetische symbool-plaatjes Prijs per stuk f 380,- netto excl. btw - Belg. Fr. 5300.- netto excl. btw van de IC’s kunnen de pennen Documentatie en/of demonstratie gelieve u aan te vragen bij: gemakkelijk worden geïdentificeerd. De pennen van de IC's zijn boven op de Lindeteves-Jacoberg Nederland bv logische foutzoeker bereikbaar waardoor o.a afdeling Elektrotechniek - Joan Muyskenweg 14 - signalen of pulsen kunnen worden toegevoegd. Amsterdam-Oost - tel. 020-92 89 55 België Prijs per stuk f 380.- netto excl. btw Ets A. & J. Draguet nv Belg. Fr. 5300.- netto excl. btw Brogniezstraat 144-146 - B-1070 Brussel - tel. 21 00 30 - telex 23074

L mi

Pnmeur van Philips

De oscilloscoop die z’n tafels kent Eindelijk Voor nadere informatie kunt u de informatiebon ^ een oscilloscoop, gebruiken of bel 040 - 78 28 89. die kan vermenigvuldi­ PHILIPS NEDERLAND B.V. gen. Een uniek instrument, Afd. Test- en Meetapparaten dat u een hoop werk en inspan­ Eindhoven. ning bespaart. Vooral in research en ërwijs moeten er vaak grootheden gemeten INFORMATIEBON □ Stuur mij nadere worden die het produkt van twee andere groothe: I informatie over de PM 3252 en PM 3253 den zijn. Bijvoorbeeld stroom x spanning, kracht" I □ Stuur mij nadere informatie over het Philips x verplaatsing, moment x hoeksnelheid. Dit maakt I programma oscilloscopen de PM 3252 tot een onmisbaar instrument bij de Naam: RE ontwikkeling van halfgeleiders, het meten van I . kortstondige schakelverschijnselen en dynamische I Bedrijf: fazemetingen etc. Het frequentiegebied loopt | Adres: van DC tot 50 MHz bij 2 mV; bij toepassing als I Plaats: Tel.: vermenigvuldiger groter dan 40 MHz. Van deze oscilloscoop is ook een ”storage"-uitvoering 1 Zenden aan: Afd. Test- en Meetapparaten, VB 4-10 I ANTWOORDNUMMER 500 - Eindhoven. beschikbaar onder typenummer PM 3253. PHILIPS y'

RUDOLF SCHADOW K. G. Professionele druktoetsschakelaars serie Cl CL.

Toetsenstroken: afstand 17,5 mm max. 15 toetsen afstand 22,5 mm max. 12 toetsen

Toetsentableaux afstand 17,5 mm max. 10 rijen van 15 toetsen afstand 22,5 mm max. 10 rijen van 12 toetsen.

Kontaktbezetting: min. 2u; max. 11u +1a per toets.

Netschakelaars 250 V 6 A. (6 types)

Mechanieken: onderling lossend, druktoetsen, impuls- toetsen, vergrendeling tegen indrukken van meerdere toetsen tegelijk, electromagnetische lossing.

Elektrische gegevens: Tableauschakelaar Spanning max. 1000 V 4T 5 x CL 17,5 CRB 4u TGr. Stroom max. 2 A, cos = 1 Belasting max. 100 W — max. 50 W - TECHNISCH BUREAU UYLENBURG b.v. Haarlem, Postbus 176, Spaarnwouderstraat 26 Tel. 023-315 709.

PRIMEUR VOOR KWARTS TECHNIEK NEDERLAND Kwartskristallen voor telecommunica­ tie volgens MIL-C3098-E, DEF-5271 A of I.E.C.-122 specificaties. Kwartskris­ tallen voor tijd-, standaard- of labo­ ratorium toepassingen. Kristal pla­ ten en staven voor Ultrason. Kristal voetjes en verloopvoetjes. KWARTS ELEKTRONIKA Moduul kwarts oscillators. Hoog stabiele fre- quentiebronnen. Kristal filters en dis- ' criminators. Kristal- en komponen- ! ten ovens. Ontwerpen en vervaardi­ gen van speciale kwarts oscillators. '

■ DALO-33-PC PRINTLAY-OUT tekenpen ELEKTRO-, GLAS- EN KWARTS OP­ :■ TIEK Lenzen, spiegels, prisma's e.d. • Binnen enkele minuten een print • Optische plan platen van alle opti­ sche materialen. Monochromator pla­ TEKENEN - LATEN DROGEN - ETSEN ten van kwarts en synthetische kristal­ Steeds meer mensen gebruiken dit systeem met suc­ len. Ontwerpen en vervaardigen van ces. speciale optische systemen. Vacuum Prij's per stuk: f 7,50 (ex. BTW) (alleen bij Detailhandel) coatings van hoog zuivere metalen, Prijs per doos van twaalf stuks: f 90,00 (ex. BTW) ? 1 oxyden en fluoriden. ■ Documentatie en lijst van Detaillisten op aanvraag verkrijgbaar. m EL-GON^“ b.v. mm BILTHOVEN POSTBUS 128 TEL: 030-782545 p]»l«T3 m nTjTu Kromhoutkwartier 5 Ff]

22A RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 i %

VA NS.TH U 7,Ml iv OUTPUT 1FVEIS H v :«w • .-jvc. *. ' • •#[•(!• HOM* CCWPl Eén van de [: -Hv I* UMP( U • AI)IN(. I (H.r grote pluspunten 0 I: van onze 'MAILING EOGC

«v nieuwe Universele til u MV B, 500 Pulsgenerator

'HM.ui w OUTPUT A A-M A\«pB OUTPUT B I 0 <

Hewlett-Packards nieuwe geper- En dankzij de maximum herhalingsfre- fectioneerde type 8015A neemt ruwweg quentie van 50 MHz, kunt U er nog 80% van alle pulsgenerator-toe- lange tijd plezier van hebben. passingen voor zijn rekening-vooral bij Vertragings-instellingen maken het MOS-schakelingen. opwekken mogelijk van twee-fasen- De niveauregeling is ongekend kloksignalen voor MOS IC’s. Ook het eenvoudig. De beneden en boven- opwekken van een „burst” is mogelijk; niveau’s op elk kanaal worden de 8015 A kan elk vooraf bepaald onafhankelijk bediend door een schuif aantal perioden genereren van 1 tot 9999. die de niveau’s direct op een nauw­ En als U wilt kunt U ook een keurige schaal weergeeft. Ook de stijg­ eenkanaalsuitvoering krijgen. en valtijden zijn afzonderlijk instelbaar. De 8015A: een echt functioneel, Twee uitgangen die elk tot 16V waar-voor-uw geld-instrument. (over 50 ohm) of samen 32V afgeven, Eén uit een grote serie van pulsgenera­ maken dat de 8015A gebruikt kan toren van Hewlett-Packard. Er is er worden met alle instrumenten of ze met een voor elke toepassing: vanaf heel hoge of lage drempelwaarde werken. eenvoudig tot en met zeer uitgebreid.

Zó krijgt U meer informatie: voor uitvoerige inlichtingen over de unieke El 8015A (of andere Hewlett-Packard 9 pulsgeneratoren) hoeft U zich slechts in y .r verbinding te stellen met Hewlett-Packard 9 Benelux N.V., Wccrdestcin 117, Postbus 7825, Amsterdam 1011, - T - •tÖ Tel.: 020-442966/427777. I O o « o 9

HEWLETT PACKARD

Verkoop en Service op 172 plaatsen in 65 landen

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 23A III.. 1

SILEC Geheel nieuwe super star Highpac van de halfgeleiders van Oltronix m mmrat § mÈ Hl : SS ':ftT f H Ik " 4 k • f/p Bi -f >*.

I'

. til t il Een nieuwe solid-state IC gestuurde Hoog- spannings Voeding speciaal gebouwd voor foto-muitiplier en algemeen laboratorium ge­ bruik. De B 2,2 levert 0 - tot 2200 volt bij 25 • FAST RECTIFIERS DIODES milliampere met 0,01 % stabiliteit en minder • RECTIFIER DIODES dan 300 /

MTS-er wat nu?

Een waardevol be­ want dat betekent voor gewaardeerde diplo- zit, dat MTS-diploma. een MTS-er onnodig ma’s. Kijk er de perso­ Neem nou MTS e of w. tijdverlies. neelsadvertenties Daar kun je alle kanten Bovendien kan maar eens op na. mee uit. iemand die bij PBNA Geef daarom de voor­ Verder studeren bij­ aan de cursus Middel- keur waar het bedrijfs­ voorbeeld. baar Elektronicus leven de voorkeur aan Bij PBNA voor Mid­ begint, op een later geeft. delbaar of Hoger Elek- tijdstip desgewenst Kies PBNA met het tronicus. Schriftelijke overschakelen op oog op je toekomst. opleidingen, met prak- Hoger Elektronicus. tica op zaterdagen. Voor cursisten met PBNA weet dat MTS w zijn er aange­ MTS-diploma te waar­ paste programma’s deren en laat je met­ met hetzelfde eind­ een met de eigenlijke doel. opleiding beginnen. Middelbaar of Ho- / °'*‘ ger Elektronicus / Niet eerst studeren PBNA. Da, Zijn ^og-/^y ^ voor Monteur NERG,

[XS@K]DRD[XK[LOcUKK[l PBNA Velperbuitensingel 371, Arnhem. Tel.: 085-716151

PBNA is erkend door de inspectie van het Schriftelijk Onderwijs met medewerking van het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen êBon In open envelop, zonder postzegel, sturen aan: l Koninklijke PBNA, Antwoordnummer 457, Arnhem. Naam:...... Straat: ...... ■ Plaats: ...... □ stuur mij alle informatie over de elektronica- opleidingen bij PBNA. I] ■ □ stuur mij gegevens over het studeren bij PBNA in het algemeen. ■ f2i[wimrmr Studeer PBNA £ daar word je wijzer van

RADIO’ELECTRONICA 1973 No. 17 25A ■■■ elektro- mechanische M 'ToMko— 4vr komponenten ELEKTRONISCHE KOMPONENTEN van één vaste leverancier - en uit voorraad: (onder meer)

reedkontakten spoelen voor reeds gekapselde reedrelais fr - hamlin miniatuur relais knitter schakeleenheden osmor sds elektro logcells drukknoppen stappenschakelaars tof&'/ccr- 6» tuimelschakelaars schuifschakelaars

indikatielampjes Komponenten Katalogus 1972-1973

rodelco b.v. :'rr.I. professionele komponenten — postbus 1030 den haag belgië pr telefoon 070 - 64 78 08 * c. n. rood n.v. brussel tegen fabrieksprijzen s- telex 32506 rodel nl telefoon 02 - 352135

waterdicht WESCAP HOOGSPANNINGS TECHNIEK

TRANSFORMATOREN TOT 100 kV VOOR LABORATORIUM, RESEARCH EN INDUSTRIE IN KUNSTHARS GEGOTEN, OPEN EN IN KAST MELIS STOKELAAN 29 HARDERWIJK 03410-2427 xsSonverwoestbaar

werkloupe VLOEISTOFPROJECTOREN Pi DAZOR- vanaf f 236,- incl. ob bruto X in elke gewenste stand verstelbaar. Beide ook soundlites en i* handen vrij voor het stroboscopen werk. Ingebouwde in vele modellen en uitvoeringen TL-verlichting. Spaart vraagt inlichtingen en de ogen, vooral condities. bij zeer fijn werk!

Vraag inlichtingen en folder FA VAN STRATUM HORST DIVERSE aan de allecnimporteur : Gebr. van Doornelaan 7-9 • Tel. 04709-1769 Telex 58365 VEZA HANDELMAATSCHAPPIJ N.V. PALMGRACHT 71 ■0» AMSTERDAM -TEL 020-248094

26A RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 GESPECIALISEERD IN AIPHONE MODERNE COMMUNICATIE

INTERNATIONAAL HANDELSKANTOOR Importeurs ZEEKANT 94 G, DEN HAAG TEL. 559874 voor de Benelux: Comptoir Commercial International CCI 115, Frankrijklei, Antwerpen tel. 327864

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 27A WAAROM MOEILIJK DOEN

neem toch sanken Hi.Fi eindversterkers

1010Y 10W 1010YP

1025A 25W 1025E /m^w 1050A 50W 1050E METRONIX B.V. postbox 74 - Harderwijk 1050S2 phone 03410-24 86 ¥ Montaflex-Hand vatten

GEDRUKTE SCHAKELINGEN

• ENKEL- & DUBBELZIJDIG

- GELAKT B r. • LOOD/TIN BEDEKT * : ■ •NIKKEL/GOUD BEDEKT STAAL VERCHROOMO ACIER CHROME STAHL CHROMIERT STEEL CHROMIUM PLATED • DOORGEMETALLISEERD TYPE A B CD prijs HV 18 180mm 30 mm 80 M 4 f 3,60 •TEKST BEDRUKT HV12 120mm 30mm 80 M4 t 3,15 H V11 112 mm 3 0 mm 80 M 4 f 3.- • SOLDEERMASKER HV 9 90 mm 30 mm 80 M4 f 2,95 HV 8 80 mm 30 mm 80 M 4 f 2,95 HF 6 60mm 2 2 mm 60 M 3 f 2,10 H V 4" 101,6mm 30mm 9.52 0 M 5 f 2,95 H V 6" 152,4mm 30mm M 5 VIIIICIN WOOIDICINGIN « IMPORT 9.52 0 f 3,45 IlICTIONIS CHI ONOIIDIUN GULLY B.V.-LOOSDRECHT BCVENKERKERWEG 37 • AMSTELVEEN • POSTBUS 19 • TEL 020-416222 • TELEX 13137 Tel. 02158-3393

28A RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 i iHhof-bedco Eüektronöka-behuizingen Telescopische-geleiders

NIEUW: EU-K-19" FRAMES voor EUROKAAR- TEN

STAND E6 HET INSTRUMENT. 26/9 t/m 4/10-73 RAI - AMSTERDAM.

Eksclusief voor Nederland

VAN SCHIEWEG 73 POSTBUS 5005 REIJSEN DELFT. tel. 015-569216 ELEKTRONIKA B.V. Telex: 32624

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 29A ■

Dit is het nieuwe HiFi/ster@© ©ass@tt@-deck van Philips Druktoets voor nulstop Opname-indicator (links/rechts) Nulstop indicator Wanneer de teller door de nulstand loopt, stopt de recorder Twee verlichte opnamemeters Deze licht op als de druktoets Teller geijkt in dB’s en % modulatie Doorzichtige cassettehouder van de nulstop is ingedrukt automatisch. (Gemakkelijk voor het 3-cijferige teller snel terugvinden van het begin geven de mogelijkheid het Kan geopend worden en dooft als de teller door zijn Moderne uitvoering voor het snel terugvinden linker- en rechterkanaal in van een opname.) door het indrukken van nulstop loopt, c.q. de machine stopt. metaal en mat zwart. van een opname. afzonderlijk te controleren. de uitwerp (”eject”) toets.

Opnameregelaar Opnametoets Regelt het ingangssignaal Dient te worden ingedrukt van de recorderingang. \ tegelijkertijd met de starttoets om te kunnen opnemen.

Microfoonregelaar (links, rechts) -~ Pauzetoets Biedt de mogelijkheid zowel Geeft de mogelijkheid de de linkermicrofoon handloop tijdens opname of als de rechtermicrofoon weergave tijdelijk te afzonderlijk te regelen. onderbreken.

Netschakelaar__ Stoptoets Voor inschakeling Door het indrukken van van de recorder. deze toets worden alle mechanische functies ontkoppeld. Het elektronische deel blijft ingeschakeld. Afdekschuifje boven de beide microfooningangen

Voldoet ruimschoots aan de DIN HiFi-norm 45500.

PHILIPS DNL-schakelaar + indicatielampje • voortreffelijke Indicatielampje Als het Philips DNL-systeem signaal/ruisverhouding voor HiFi-cassettes is ingeschakeld, reeds zonder ingeschakeld En... dit is de nieuwe 1 DNL-systeem > 48 dB (DIN) Wanneer een low-noise-cassette licht een groen lampje op. wordt gebruikt, licht een • uiterst lage jengel: < 0,2% (DIN) oranje lampje op; bij gebruik van chroomdioxyde 1 • elektronische tachomotor HiFi-cassettes licht een blauw lampje op. • exclusieve hysteresis frictie Inwendig automatische aanpassing

• unieke monitor uitgang van functies. (Cr O2) • speciaal ontwikkelde HiFi opname/weergave kop compact cassette. • prijs f899,- De nieuwe geïuiclsïaag bestaat uit chroomdioxyde (Cr O2) PHILIPS en dit resulteert in een uitstekende geluidsweergave. Zo perfect, dat toegepast in de N 2510 het de gebruiker Wilt u meer informatie? Zend dan een briefkaart het genot geeft van HiFi-kwaliteit. Een kwaliteit die aan Philips Nederland B.V., Marktgroep HiFi/stereo, PHILIPS de eisen van de DIN 45500 zelfs verre overtreft! VB 9/35, Eindhoven, onder vermelding N 2510.

30A RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 31A RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 Bekende adressen te: Ons leveringsprogramma omvat:

Enschede Den Haag vertegenwoordigingen van o.a.

Philips. Antennes, versterkers, coaxiaalkabel etc. „Radio Gerrése" Pope: Radio- en televisie elektronenbuizen. Sonim: Antennes, versterkers, stekers, afspanmate- Regentesseplein 27-30-31. riaal, filters etc. Stolle. Antennes, versterkers, rotoren, filters, kabels Den Haag AFDELING RADIO etc. Tel 070 - 32 59 16 Astro: Versterkers, filters etc. Oldenzaalsestraat 94-96 Schrader: Versterkers. Zehnder: Kamerantennes, pluggen, stekers etc. Tel. 1 51 69 Elektronisch centrum voor de FBE: Kamerantennes, C.A -dozen, pluggen, VMVL- radio-amateur. Gespeciali­ kabels, VMVS-kabel, VS-kabel, coaxiaalkabel, schuimkabel. TV-lint etc. Roosendaal seerd in onderdelen, o.a. de Philips service-onderdelen uit Stalen druipwaterdichte kasten, zeer geschikt als CA-verster- JONGENELEN voorraad leverbaar, ook goed­ kerkast en/of apparatenkast. In diverse afmetingen. kope buizen. SERVICE CENTER Diverse soorten Kabels, kabelzadels, muurbeugels, schoorsteenbeugels en Raadhuisstraat 55 vele andere bevestigingsmaterialen Leeuwarden Vraagt vrijblijvend offerte aan bij: Tel. 01650 - 3 77 09

RADIO BOUWMAN FA. VAN BUUREN & CO.

MEYSEN voor alle onderdelen St. Willibrordusstraat 45-47, Amsterdam TEL. 020 - 79 55 44 MARKT 55 Nieuwestad 30 TEL. 0 1 6 5 0-3 4 8 9 2 Tel 05100 - 2 82 14 - 3 38 04

JESSE VAREL PRINT SERVICE B.V. ELEKTRO APPARATEN- EN TRANSFORMATOREN-FABRIEK Weidestraat 10 Echt Tel. 04754-2073 (3 lijnen) • AEG SELENIUM • KABELPERSAPP. telex: 58464 • SILICIUM CELLEN • ISOLATIE-MEETAPP. postbus 34 Echt • AEG-THYRISTOREN • TRANSORMATOREN uit voorraad leverbaar TOT 300 KVA. • GELIJKRICHTERS • GEPROGRAMMEERDE VAN IDEE OF SCHEMA • GESTAB. VOEDINGEN POOLWISSELAARS LAY-OUT'S NAAR PROEFPRINT • REGEL- EN MEETAPPA­ VOOR GOUDBADEN RATUUR Snel, niet duur, goed.

Kapaciteit tekenkamer 300 uur per week. Ververstraat LEIDEN Tel. 0 1710-2.03.80

ATTENTIE

U kunt nu reeds Inschrijven voor onze nieuwe uitgave „Prmt-Ser- vice" Alvorens te bestellen vraagt gratis onze beknopte inhoud van dit „Print-Service boek". Handelsonderneming HAPROKO

LEVERINGSPROGRAMMA: leverancier v. d. handel en industrie van

— Experimenteerprints; CRAFT luidsprekers — 24 uurs service voor proefprints; — lichtgevoelig ba­ PEIKER-microfoons sismateriaal pos + neg: — lichtgevoelig aluminium; en — lay-out s met proefprint e.v.t. geassembleerd: — klei­ ne en grote series stanzwerk; — normale en doorge- PROVA transformatoren metaliseerde prints volgens klanten specificatie; — Gal­ vanische bedekkingen: Ni-AU/hard AU/CU/ Pb,Sn/glans POSTBUS 57 — HALFWEG N.H. Sn/Rh/Ag; — lay-out benodigdheden. TEL. 02907 - 58 73

Vertegenwoordiging in België: Fi Gafs Belgie/Antwerpen. Windmolenstr. 1. 2710 Hoboken. tel. 03/27.30.39. RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 .

passieve komponenten M "rjoMkxy- 4t£ elektronische komponenten van één vaste leverancier - en uit voorraad: (onder meer)

koolweerstanden * draadweerstanden metaalfilm weerstanden crl electronic met.oxyde weerstanden* bosch * potentiometers cpc * victoreen * ker. kondensatoren advance * mkt kondensatoren * tantaal kondensatoren * @ ïcxfafco- é" alu kondensatoren * hoogsp. kondensatoren* hoogsp. voedingen * sats Komponenten Katalogus EL 1972-1973 professionele komponenten — r postbus 1030 den haag * belgië: telefoon 070 - 64 78 08 * c. n. rood n.v. brussel tegen fabrieksprijzen telex 32506 rodel nl telefoon 02 - 352135

SEöïTfel^EIVGS de ontwerper van: ____ iJL ..JEU . : 3 2 i4iA\ ______. O —-t' CODICOUNT MULTISWITCH Indikatoren en teldekaden in meer dan 50 uitvoeringen als blind, heeft nu 12 hoofdgroepen instelschakelaars, waar­ decimale of binaire ingangen of uitgangen - 8 of 16 mm cijferhoogte onder het grootste en kleinste bestaande type - stof- - voeding uitsluitend 5 V. en spatwaterdichte uitvoeringen - vele kodes - opschriften naar wens - gekleurd of verlicht keuze- Bijbehorende eenheden als komparatoren pulsvormers, versterker wiel - diverse aansluitmogelijkheden - hoge kwaliteit met relais. Eenvoudige montage te combineren met Multiswitch duim- o.a. gepatenteerd verguld systeem - eenvoudige wielschakelaar. montage - naar wens gemonteerd met bijv. dioden.

BON voor gratis informatie.

Naam

Adres ANNA PAULOWNASTRAAT 46 Plaats DEN HAAG-TEL.070-469336 POSTBUS 3500 - TELEX 33270 Zenden in gesloten envelop aan nevenstaand adres. Plak geen postzegel, die is voor onze rekening. 73041 - ■r mg?■ V'? tm.' - wc: c l.' Y Wat'n liefhebber Ie horen

krijgt als hij voor zo'n

1300gulden Kenwod's

ervaring wil kopeiio

Voorzo’n 1300 gulden koopt ’n liefhebberde Kenwood KR-4200 stereo tuner/ versterker. Dan koopt hij een brok ervaring. Dan krijgt hij een stuk techniekwaarje zonderaarzelen u tegen zegt. En als je dat doet krijg je ditverderallemaal te horen: Heteindvermogen is 19/19 Csinusj) watt bij 8 ohm bij iedere frequentie tussen 50 en 20.000 Hz. En daarbij een minieme harmonischevervormingCminderdan 0,7%]. Dan ook nog het unieke Kenwood DSD-systeem en de direct gekoppelde schakeling. Frequentiebereik:+ 0,5 dB-2.0 dB,20 tot 15.000 Hz. Harmonische vervorming(400 Hz, 100%modulatie): mono, minderdan 0,5%,stereo,minderdan 0,8%. Signaal-ruisverhoudingzbeterdan 63 dB.Stereo- kanaalscheiding: beterdan 40 dB. Schakelaars: luidsprekers, uit-A, B,A + B.Afmetingen: 435x135x346 mm. Eigenlijk hoort een liefhebber er van op dat dit alles zo’n 1300 gulden kost. Bruto adviesprijs incl. BTW: f. 1295,-

$KENWOOD

Importeurvoor Nederland: Inelco Nederland bv.Verkoopkantoor en showroom Amsterdam :Amstelveenseweg 37, tel. 020-143456. Showrooms: Emmen.Weerdingerstraat 60, tel. 05910-13726. Zeist,Jan Lighthartplein 53, tel. 03404-12596.

£ ébctfonica 17 ONAFHANKELIJK TIJDSCHRIFT VOOR PRAKTISCHE ELEKTRONICA

21e jaargang - 1 september 1973

voering van quadrofonie kleiner wordt, zal men dat ac­ HiFi-RAl '73 cepteren omdat veelal alleen de dunner bevolkte rand­ gebieden van die zender uitvallen. In West-Europa echter betaalt de luisteraar in hét randgebied evenveel luistergeld /VOS en quadrofonie als degene dicht bij de zender en beiden hebben dezelfde rechten. Het invoeren van een verbetering voor de een ten koste van de ander is dan niet acceptabel. In dit verband moge nog eens worden herinnerd aan de begintijd van de slereofonie, toen alleen de zender Lopik was gestereofo- In het begin van de jaren 60 heeft de Technische Dienst van neerd en men zich vanuit Noord- en Zuid-Nederland de toenmalige Nederlandse Radio Unie vooropgelopen bij beklaagde met de vraag of men daar soms geen volwaardig de invoering van de omroepstereofonie. Zowel op het luisteraar was. gebied van de studiotechniek als op dat van de transmissie Naast genoemde systemen voor discrete quadrofonie zijn (de overdracht van het signaal van de studio via de zender er dan nog de matrix-systemen: de vier geluidskanalen naar de luisteraar thuis) werd baanbrekend ontwikkelings­ worden aan de studiozijde op bepaalde wijze in elkaar „ge­ werk verricht en Nederland is in Europa zeker het land vlochten” tot twee kanalen die volgens de normale stereo- geweest, waar de omroepstereofonie het eerst en het snelst methode worden uitgezonden. Met behulp van een decoder van de grond kwam. kan de luisteraar thuis deze twee kanalen weer „ontvlech­ Thans hoort men allerwegen het slagwoord Quadrofonie, ten” tot vier kanalen. Dit systeem is in principe onvolmaakt: doch in Nederland vinden — afgezien van enkele experi­ het lukt niet de vier kanalen weer volkomen gescheiden mentele uitzendingen via een combinatie van twee FM- terug te winnen, er blijft een sterke overspraak tussen de zenders - geen regelmatige quadro-uitzendingen plaats, vier kanalen. Weliswaar zijn er diverse methoden ontwik­ een situatie die overigens voor alle Europese omroepen keld om hierin verbetering te brengen, zoals de zgn. „gain geldt. Waarom loopt men nu in Nederland niet voorop of riding logies” of automatische versterkingsregelsystemen, loopt men tenminste niet gelijk met landen als Japan en doch bij de Technische Dienst van de NOS is men van Amerika? mening, dat de matrix-systemen nog teveel neveneffecten Vooropgesteld, dat wij ervan overtuigd zijn, dat geluidso- veroorzaken om te kunnen spreken van een systeem van verdracht via meer dan twee kanalen grote mogelijkheden werkelijk perfecte kwaliteit, temeer waar een van de ne­ biedt, zowel voor het meer waarheidsgetrouw overbrengen veneffecten is, dat de luisteraar die een quadro-uitzending van klassieke, ruimtelijke klankstructuren als voor het alleen maar” stereofonisch kan ontvangen - en dat zal scheppen van geheel nieuwe, ruimtelijke structuren. Het in­ nog jarenlang voor een groot deel van de kwaliteitsluiste- richten voor quadrofonie van zelfs maar een deel van de vele raars het geval zijn - de kans loopt er in klankbeeld op technische installaties in de Hilversumse studio’s zou echter achteruit te gaan. grote investeringen vragen die uiteindelijk door de luiste­ Daar komt dan nog bij, dat verschillende industriële groe­ raar moeten worden betaald en de NOS acht deze investe­ pen verschillende matrix-systemen voorstellen en ook in de ringen niet verantwoord zolang de geproduceerde quadro- handel brengen. Nu zou het luisterpubliek het beste zijn fonische programma's niet met perfecte kwaliteit kunnen gediend, indien een nieuw systeem eerst op de markt komt worden uitgezonden. Immers, het uiteindelijk doel van de nadat het is genormaliseerd, opdat een ieder wete dat de omroep is de uitzending. En juist voor de quadrofonische dure apparatuur die hij zich aanschaft nog jarenlang bruik­ transmissie is in Europa nog geen goede oplossing ge­ baar blijft. Op het ogenblik gebeurt echter het omgekeerde vonden. en het moet zeker niet tot de taak van de NOS worden Weliswaar zijn in Amerika en Japan systemen ontwikkeld gerekend om door een vroegtijdige keuze van een van deze om vier discrete geluidskanalen over één FM-zender uit te systemen een bepaalde commerciële groep te pousseren. stralen, doch dat is alleen mogelijk in die landen waar de De NOS volgt de ontwikkelingen natuurlijk wel. Zo heeft kanaalafstand van de FM-zenders 200 of 300 kHz bedraagt. het laboratorium van de Technische Dienst Radio een In Europa echter, waar het toewijzen van zenderfrequenties voorstel voor een discreet driekanalen-systeem dat verenig­ een gecompliceerd, internationaal probleem is, bedraagt de baar is met het huidige kanaalraster in de FM-band. kanaalafstand in de FM-band slechts 100 kHz en dan leiden Voor het overdragen van het klassieke klankbeeld (stereo de voorgestelde systemen tot ontoelaatbare storingen van vóór, ruimtelijke informatie achter) zou dit evenwaardig de zenders onderling. Bovendien wordt de verhouding van kunnen zijn met het discrete vierkanalensysteera, voor de nuttig signaal tot storende ruis, die bij de overgang van zg. rondomquadrofonie zijn echter nog wel enkele proble­ monofonie naar stereofonie al drastisch is achteruitgegaan, men op te lossen. De NOS acht het dan ook prematuur dit bij deze quadro-systemen nog weer slechter, m.a.w. het systeem op de HiFi-RAI te demonstreren; het zou de bedekkingsgebied van een zender wordt weer kleiner. huidige verwarring nog maar groter maken. In Japan en Amerika, waar men voor een groot deel met Hoewel binnen het kader van de Europese Omroep Unie commerciële omroep heeft te maken, kent men de situatie, wel overleg wordt gepleegd tussen de ontwikkelingsgroepen dat in dun bevolkte gebieden weinig zenders staan, doch dat van de West-Europese omroepen, kan een oplossing van men in gebieden met grote bevolkingsconcentraties keuze het quadro-transmissie probleem niet worden geforceerd. heeft uit een zeer groot aantal programma’s. Immers in die Daarom zal de omroep-quadrofonie in Europa vermoede­ gebieden vinden de etheradverteerders hun klanten. Wan­ lijk nog wel enige tijd op zich laten wachten. neer dan het bedekkingsgebied van een zender door in­ H. Dorreboom.

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 585 wr

e JOURNAAL aparte motoren voor de spoelen en voor de Meting van uitlaatgassen met toonas. speciale diode Bereikt de LSI z'n technische Een goedkope manier om dirckt de uitlaat­ grens? Novolec IC-behuizing gassen van een motorvoertuig te meten werd Texas Instruments heeft de produktie-me- geïntroduceerd door Hewlett-Packard’s Re­ Volgens dr. John Salzer van Darling & thode voor DIL-IC’s verbeterd cn tevens de search Laboratories. Het gaat hier om een Alsobrook bereikt de LSI-technologie een chips ondergebracht in een nieuwe behui­ enkele IR diodebron, die energie uitstraalt kritieke fase. De geheugenchips worden nog zing, die bestaat uit Novolec. Uit duurproe- in de 3 tot 6 fjm band. Deze bandbreedte is steeds ingewikkelder en zijn steeds beter in ven is gebleken, dat dit nieuwe materiaal een belangrijk voor alle verontreinigingsmetin- • staat hogere capaciteiten te verwerken. Nu uitstekende temperatuurstabiliteit waar­ gen, omdat koolmonoxide, kooldioxide en al is een 2 Kbit-geheugen in produktic en een borgt, waardoor de IC-uitval tot een mini­ waterstof/koolstofvcrbindingen allen in ster­ 16 Kbit-chip zal binnen een paar jaar ge­ mum is beperkt. ke mate straling met deze frequentie absor­ maakt kunnen worden. Maar die 16 K is een beren. Ze zetten de stralingsenergie om in uiterste grens. Voor grotere complexiteit KTV in Tsjechoslowakije moleculaire trillingen en spinenergie, waar­ zijn nieuwe produktietechnieken nodig: de door een bepaald absorptiespectrum wordt huidige foto-etstechnieken zijn gebonden Op 9 mei ging het tweede Tsjcchoslowaakse TV-net van start met kleuruitzendingen verkregen dat duidelijk aangeeft wat de con­ aan de golflengte van het zichtbare licht. centratie van het gas is. Hoewel de technologie aan z'n eind schijnt, volgens Secam 3b. Eerst worden alleen de streken rond Praag, Brünn, Pressburg en Er was een aanzienlijke hoeveelheid onder­ is dat met de toepassingen nog - lang? - zoek nodig om tot de bewuste diode te niet het geval. Minicomputers en tafel- en Kaschau, later ook Reichenberg/Böhmen en Sillein/Slowakije. KTV-toestellen komen komen, daar bestaande infrarode diode- zakrekenmachines behoren tot de produk- bronnen slechts een emissiegolflengte van ten die nu snel groeiende markten inhouden. vooreerst nog uit de Sovjetrepubliek maar produktie in eigen land is al van de grond 0,9 pm hadden. Indium-arsenicum en in- gekomen. dium-antimonium zijn in theorie in staat om Nieuwe KTV-beeldbuis uit Rusland? in de middeninfrarode band te stralen, maar Compactcassette voor konden tot nu toe slechts in polykristallijne Berichten uit het Sovjet-Russiche Lebedev- vorm worden gemaakt instituut duiden op de ontwikkeling van een diagnose-stellen van stoorbronnen Door gebruik te maken van een nieuwe kleurenbeeldbuis volgens een geheel nieuw Voor monteurs in de Autosuper-Service en manier om kristallen te laten groeien is HP principe. Hier is sprake van een elektronen- voor inbouw van autoradio’s levert ITT erin geslaagd monokristallen van een in- straal die luminoforen beïnvloedt, welke uit Schaub-Lorenz een compactcassette met dium-arsenicum/indium-antimonium lege­ halfgeleider-lasers zijn opgebouwd. Wat knak-, piep, triller, ruis- en andere stoorsig- ring te maken. Deze kristallen geven een hiermede precies wordt bedoeld, is ons niet nalen. Elk stoorgeluidje is voorzien van voldoende fotostroom - zonder koeling — duidelijk, doch wellicht is het mogelijk om nauwkeurige aanwijzingen naar de mogelij­ voor het meten van uitlaatgassen. van bepaalde lichtgevende dioden de stra- ke oorzaak. Het gaat daarbij niet om de Iingsemissie te stimuleren? ontstoring zelf, maar veel meer om het stel­ In elk geval spreekt men van een prototype len van de diagnose wat de stoorbron is cn 1e, 2e en 3e generatie in 1975, terwijl men verwacht dat de kleur- om fouten die bij het aanbrengen van de kabeltelevisie weergave voortreffelijk zal zijn en de kosten ontstoring zijn ontstaan. In het rapport van Innovation, Communica­ geringer dan die van de klassieke schaduw- tions Structurs te Parijs, dat onlangs werd maskerbeeldbuis. Precisielampje met variabele uitgebracht over Europese kabel-TV, wordt een generatie-indeling gemaakt voor kabel­ lichtstraal televisie, voorzover de ontwikkeling thans is Alweer: hoogste zendtoren Lamps Ine. brengt dit lampje als onderdeel te overzien. Zo af en toe verschijnt er in deze.rubriek een van een hele serie, alle verschillend in licht- Innovation enz. stelt, dat de thans in zwang berichtje over 's werelds hoogste zendtoren. patronen en helderheden. Een consistente zijnde systemen tot de eerste generatie Dit predikaat gaat ditmaal naar het Canade­ hoge lichtstroom zou zijn gegarandeerd. moeten worden gerekend en alleen verschil­ se Ontario waar een 600 meter hoge zend­ Verschillende uitvoeringen zijn er ook: hel­ len van gemeenschappelijke antcnne-instal- toren komt. der, met een lensje, gloeidraad typen, mo­ laties door het groter aantal programma’s De TV-toren Ostankino bij Moskou is dellen zonder voet, met epoxy-voet, kope­ (meestal meer dan zes) en het aantal abon­ ,.maar” 520 m hoog. De Canadese toren zal ren voet of een aluminium voetje. nees (enkele honderden tot enige 10 OOOen). 21 miljoen dollar gaan kosten en wordt Een 2e-generatie systeem, waarvan er enke­ gefinancierd door de Canadian National, de le in opbouw zijn, zal mogelijkheden kennen staatsspoorwegmaatschappij. De toren zal om plaatselijk programma’s te produceren. TV-antennes dragen van de Canadian Een 3e-generatie-systeem zal echter worden Broadcasting Corp., de particuliere TV- gekenmerkt door de mogelijkheid van twee­ zender Toronto, FM-antennes en relais- richtingscommunicatie. Juist op dit gebied antennes voor een aantal straalverbindingen treden aanzienlijke moeilijkheden op ten alsmede antennes voor de spoorwegmobilo- aanzien van standaardisering en compatibili­ foons en andere mobilofoonnetten. teit.

HiFi-kwaliteit bij 43/4 cm/s Importbeperkingen in Italië Met professionele geluidskoppen en studio- De «Europese Commissie heeft Italië ge­ remsystemen is een door Telefunken nieuw machtigd importbeperkingen af te kondigen ontwikkelde bandrecorder van de HiFi-top- voor bandrecorders. Tegelijkertijd besloot klasse voorzien. Geïntroduceerd wordt deze de Commissie het invoeren van bandrecor­ recorder pas in Berlijn op de komende ders in de EEG te bewaken. Internationale Funkausstellung. Nieuw is Door de Italiaanse maatregelen wordt voor­ ook het bijzonder aantrekkelijke kwaliteits­ al Japan getroffen. Uit het verre oosten kenmerk van deze machine: 2 x 20 W sinus- gingen in 1972 478 000 bandrecorders naar uitgangsvermogen waarbij voldaan wordt Italië, terwijl in dat land de produktie van aan de HiFi-norm DIN 45 500 bij een band- 380 000 stuks in 1969 daalde naar 136 000 in snelheid van 43/j cm/s. De recorder heeft een handvol lampjes uit de serie T-4/TL-4 1972.

586 RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 Beeldschijf voor commercieel Nu ook A/D-omzetter in DIP opgesteld, waardoor de uitvoer van de eerste gebruik computer dient als invoer voor de tweede. De vertragingstijd door elke centrale ver- Terwijl concurrenten als RCA en Philips werkingseenheid is gelijk en klein, waardoor wedijveren om een beeldschijf voor de con­ een informatiestroom met hoge snelheid de sumentenmarkt te realiseren, claimt Arvin pijplijn kan passeren. Snelheid wordt bereikt Systems Ine. uit Dayton (Ohio, VS.) dat door de pijplijn steeds „gevuld” te houden. haar nieuwe magnetische video schijfrccor- In parallel verwerkende computers werken der al een markt van 1 miljoen dollar op de meerdere centrale verwerkingseenheden te­ onderwijs/industricle sector heeft verwor­ gelijk en parallel aan verschillende proble­ ven. De prijs van dit systeem, 4000 dollar, men of onderdelen van eenzelfde probleem. is tamelijk hoog. Een voordeel is echter, dat Model MN500 van Micro Networks Corp. Enkele primaire eisen voor een optimale de flexibele schijf, ondergebracht in een 25 snelheid in parallel georganiseerde multi- dollar kostende Discassette, net zo een­ uit Worcesler is een eerste analoog/digitaal omzetter die in een dual-in-Iinc omhulling proccssing machines zijn algorithmen voor voudig in de speler kan worden geplaatst als het coördineren van de onafhankelijke ver­ een geluidscassette. wordt geleverd. Deze 8-bit omzetter bevat een ingangsbuffer, een vergelijker, een in­ werkingseenheden. Doel is om de gegevens terne referentie, logische programmeringen op de juiste plaats en op het juiste moment Verdeling van radio's in de wereld digitaal analoog omzetting. Het energiever­ te krijgen om alle verwerkingseenheden be­ Volgens een statistiek van de Unesco zijn er bruik is 600 mW, conversictijd bedraagt 1 fj&l zig te houden. per 1000 inwoners van de Verenigde-Staten bit en voor acht bit 12 fjs. 1412 radiotoestellen, in Zaire (Afrika) maar SQ logische geïntegreerde schakelingen vier per duizend inwoners. In Azië zonder Motorola demonstreerde op de IEEE-ten- Japan loopt Syrië met 224 toestellen per dui­ IBM integreert N-kanaal èn Schottky op een chip toonstelling SQ logische IC’s en een SQ zend aan kop, terwijl Pakistan met veertien matrix. stuks aan staart ligt. In Zuidamerika lopen In IBM’s Watson Research Center te York- de aantallen uiteen van 370 per 1000 in­ town Heights, (N.Y., VS.) zijn onderzoe­ woners van Argentinië tot 60 per 1000 Bra­ kers erin geslaagd een stapje verder te doen Levertijd hèt thema van de zilianen. in de richting van de eindige snelheid en Hannover Messe verpakkingsdichtheid bij oneindig klein op­ Op het eind van de Hannover Messe ver­ genomen vermogen voor geheugens. Ze KTV in ruim 757c van de Japanse klaarde een lid van de Raad van beheer combineerden standaard N-kanaal MOS van Siemens AG, dat in de sector compo­ gezinnen processing en Schottky-barricr dioden op nenten de levertijden het alles beheersende Eind februari van dit jaar werd bekend, dat een enkele chip. thema is. Weliswaar hoopt Siemens meer in 75,8% van de Japanse gezinnen een KTV- Het resultaat: een 2048 bit vrij toegankelijk componenten binnen het eigen concern af te toestel staat. Overigens bereikte de Japanse geheugen met een toegangstijd van 30 ns en zetten, maar plant ogenschijnlijk geen spec­ elektronica industrie op het gebied van een cyclustijd van 120 ns. De afmetingen van taculaire uitbreidingen. KTV-toestellcn toch nog een groei van 8,8% de chip bedragen 4,8 mm x 3,4 mm. Het ge­ ten opzichte van het voorgaande jaar. heugen, dat de Schottky-dioden als bitdrij- De totale omzet bedroeg over 1972 6,4 mil­ ver gebruikt en reverse-biased dioden als joen KTV-tocstellen. Het eerste kwartaal belasting, heeft een gemiddelde cel stand- Beursberichten 1973 sloeg echter alle records: de omzet lag by encrgieconsumptie van 200 nW, wat om- gerekend per chip neerkomt op 200 mW. gelijk aan de overeenkomstige periode van Het Elektronisch Salon van Brussel 1973 zal 1972. Oorzaak ligt in de gestegen koop­ zoals onze zuiderburen zeggen plaats grijpen kracht door gestegen lonen en de introductie Eerste Dolby-recorder in het Eeuwfeestpaleis te Brussel van 7 no­ van aantrekkelijke modellen met groot vember t/m 14 november van dit jaar. Het beeldscherm. Nieuw van BASF is een eerste bandrecorder met Dolby-omschakelinrichting: het is een zal de 20ste tweejaarlijkse ‘Interelectronic’ stereo-bandrecorderdek van topklasse, dat salon zijn. BASF-leertoestel in alle eisen van de HiFi-norm overtreft. Het serieproduktie Dolby-systeem is momenteel het best ge­ Colloque international sur les Mémoires wordt van 23 tot 26 oktober gehouden in het Het BASF-Iecrsysteem 500 is een modern schikt om de laatste resten bandruis al bij de conferentiegebouw van de Unesco te Parijs. audiovisueel leersysteem, opgebouwd als opname te onderukken om het dan evenzo ruisvrij weer te geven. Men hoopt specialisten aan te trekken uit de complete familie. Na introductie op verschil­ sfeer van de technologie van computerge­ lende internationale beurzen is nu de serie­ Een andere en alleen bij weergave werkende ruisonderdrukking werd door Philips met de heugens, organisatie van computersyste­ produktie in Willstatt nabij Kchl aan de Rijn men, gebruik van massageheugens, be- van start gegaan. Export overzee is pas tegen Dynamic Noise Limiter ontwikkeld. Ook trouwbaarheidsproblematiek en het testen 1974/1975 te verwachten. daarvoor is de nieuwe BASF-recorder met het typenummer 8200 geschikt. Men kan van geheugens. De onderwijsstof wordt bij dit systeem via Inlichtingen: Sécretariat du Colloque, 16rue een beeldscherm en een koptelefoon weer­ hier naar keuze omschakelen van Dolby op de Presles, F-75740 Paris Cedex 15. gegeven. Film en geluidsband zijn in één DNL. combicassette ondergebracht. Photokina Köln 1974 (van 27 sept. tot 3 okt. Pijplijn/parallel processors 1974) zal het zonder „kijkend en snuffelend” Audiovisuele systemen van Pijplijnen en parallelle verwerking bij in­ bezoek moeten doen. Het wordt weer een Grundig en Kathrein formatieverwerkende systemen zijn twee zuivere vakbeurs. Grundig AG (elektronica) en Kathrein Wer- methoden om de snelheid van het systeem ke AG hebben bekendgemaakt dat ze in de te vergroten. Een combinatie van de twee Studienkreises Rundfunk und Geschichte toekomst audiovisuele projekten, waarbij technieken in een systeem kan een optimale zal haar jaardag 1973 op 3 en 4 september antennetechniek een rol speelt, gezamenlijk oplossing betekenen voor veel problemen. van dit jaar tijdens de Internationale Funk- zullen aanpakken. In eerste instantie is daar­ In multiprocessing computerarchitecturen ausstelling houden. Leidende Bondsduitse bij gedacht aan grotere installaties voor met gebruikmaking van het pijplijn-idee elektronicamensen zullen voordrachten scholen, waarbij school-TV wordt gecombi­ worden de centrale verwerkingseenheden houden, w.o. Walter Bruch over TV-ont- neerd met eigen onderwijsuitzendingen. (ook wel pijplijn-trappen genoemd) in serie wikkelingen tijdens de oorlog.

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 587 ■y-V fa AtT\ ^SPITSVONDIGE SCHAKELINGEN

Toerentalregeling voor boormachines, m.b.v. een thyristorcircuit voorzien van ^ een terugkoppeling

Het bezwaar van de toerental regeling, zal dalen. Dit kan bezwaarlijk zijn, om­ —©■ zoals weergegeven is in fig. 1, dat niet dat juist bij een laag toerental een groot alleen het toerental, maar ook het door koppel is gewenst. 220V 50Hz trigger- de motor te leveren koppel afhankelijk In de schakeling van fig. 2 wordt dit circuit probleem voor een groot gedeelte op­ is van de instelling. Dit is als volgt te T fig- l- verklaren: gelost.

De meeste boormachines bevatten een Hier wordt n.1. gebruik gemaakt van 15mH ï— /-w-yv 5*_1—r— seriemotor. Zo’n motor, die zowel op het feit, dat als de thyristor spert de L gelijk- als op wisselspanning werkt, is draaiende motor een kleine tegen- 17 TH 5W 2W'»rV / zodanig ontworpen, dat bij een wis-j EMK opwekt in het anker t.g.v. het 1 selspanning van 50 Hz de gunstigste remanent magnetisme in de veldspoe- tvw^ 220V eigenschappen worden verkregen. Het len. Deze E, is weer een maat voor het 5OHz L volgende geldt echter altijd: toerental, dat wordt vergeleken met J- J£ 32» Wyi 16 V 6iV Uk = Et + I.Z 022» 0.22p\~ ~1Ö22» waarbij: Uk = klemspanning van de rn n vm thyristor thyristor s motor geleidt spert § § © E, = tegen-EMK, welke wordt op­ 9 P* IT ' 2 Yml' Ym2 Vm1 s*- gewekt in het anker en die een functie is van het toerental n. Fig 2. Complete schakeling. I = stroom door het veld en anker r De thyristorspanning is 400 308VI m / l! V, de max. stroom wordt Z = totale impedantie bij 50 Hz. bepaald door het type boor­ De opgenomen stroom I() bij een on­ lwTü mm V- machine. De dioden hebben belaste motor is klein, omdat de motor T T J een sperspanning van 400 V. een klein koppel moet leveren [M = f 2 i \ thyristor (I)] om de wrijvingsverliezen in de komt in lagers e.d. te compenseren. Het pro- geleiding dukt 10. Z is dus klein. Het toerental n0 belastingstoestand I is nu zodanig, dat E, = Uk - IQZ ~ Uk. Fig. 3. 2 Wordt de motor nu belast, dan moet de­ ze een koppel leveren, m.a.w. de een ingestelde spanning. Zolang EM > len dalen, dan zal de thyristor nog stroom moet toenemen. Dit is alleen V zal de thyristor sperren, (fig. 3). eerder in de tijd in geleiding komen. mogelijk, als E, kleiner wordt, dus moet Wordt EM < V, dan zal de thyristor We zien dus een zelfregelend systeem, n kleiner worden. Het toerental is af- gedurende de positieve fase van de welke binnen zekere grenzen de stroom hankelijk van de stroom (koppel). voedingsspanning in geleiding komen afhankelijk van de belasting laat varië­ Bij de bovengenoemde thyristor rege- en dat blijven, totdat de stroom nul ren, zodanig dat het toerental niet al te ling wordt de Uk geregeld, waardoor E, wordt. De motor krijgt als het ware veel verandert. Het vrij grote regelge- (en daardoor ook n) evenredig van kan weer een zetje, zodat toerental en bied wordt verkregen door een fase mee-variëren. Regelen we nu af op een tegen-EMK weer toenemen. Zodra de verschuiving, welke in het regelcircuit laag toerental door de gemiddelde Uk motor wordt belast zal de thyristor optreedt. C en R dienen om de thyristor te verlagen, dan zal bij belasting de vaker in geleiding komen, totdat iedere sneller in geleiding te brengen. Verder stroom worden „begrensd” door de fase wordt „aangesneden”. Heeft het is er aandacht besteed aan de ontsto- Uk, waardoor het toerental vaak sterk toerental de neiging nog verder te wil- ring.

Laat ook anderen profiteren van uw ervaringen! WAAR HET OM GAAT: 1e. verwacht worden schakelingen of ideeën volgens eigen ontwerp, die anders zijn dan de klassieke, voorzien van een beknopte toelichting. 2e. de uitvoerbaarheid zal bij de beoordeling* van doorslaggevend belang zijn. 3e. ingezonden schakelingen en ideeën blijven het geestelijk eigendom van de inzender. Toon ons wat u als ontwerper waard bent en stuur omgaand uw spitsvondige schakeling(en) aan: Redactie Radio Electronica - Postbus 23 - Deventer

588 RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 J. M. Spekreijse Hoger Informatica Onderwijs en

Bedrijfs Informatica Onderwijs

Dit artikel behandelt de noodzaak van een hoger informati­ systeemontwerp 1 527 ca onderwijs (h.i.o.) en van een bedrijfs informatica onder­ systeem analyse 2 156 wijs (b.i.o.). Kernpunten zijn de ontwikkelingen de realisa­ programmatuur deskundige 1 048 tie van deze onderwijsvormen. Deze opleiding is ontwik­ applikatieprogrammeur 5 196 keld door de commissie Modernisering Leerplan Wiskunde technisch - wetenschappelijk programmeur 898 (C.M.L.W.). operateur 5 676 In 1975 zullen ongeveer 59 700 computerfunctionarissen Ontwikkeling nodig zijn. De verdeling over de verschillende beroepen is Computers bestaan nu ruim vijfentwintig jaar. Eerst als dan als volgt: speciaal gebouwde rekenautomaten in onderzoeklaborato- systeem o n l werp 5 922 ria, doch sinds ongeveer twintig jaar als commercieel ver­ systeem analyse 9 149 krijgbare rekenautomaten. programmatuur deskundige 4 593 De eerste gebruikers waren mathematici, fysici en technici applikatieprogrammeur 18 259 die zichzelf leerden hoe de computer te gebruiken. Zij technisch - wetenschappelijk programmeur 4 290 waren ook degenen die methoden ontwikkelden om het operateur 17 500 programmeren en opereren zoveel mogelijk te automatise­ In 1970 werd het grootste tekort aan computerpersoneel ren. Twintig jaar geleden veronderstelde men nog, dat geconstateerd bij de applikatieprogrammeurs en de tech- hooguit enkele tientallen computers nodig zouden zijn om nisch-wetenschappelijke programmeurs. Het totale tekort de wereldbehoefte te dekken Over de opleiding van nieuwe in 1970 bedroeg 1094 functionarissen. Het aantal functiona­ gebruikers maakte men zich dan ook geen zorgen. Nu zijn rissen, werkzaam rond de computer, zal als volgt toenemen. over de gehele wereld tenminste enkele tienduizenden In deze aantallen is met het natuurlijk verloop van personeel computers ingebruik. Bezorgd wordt nu overal geconsta­ geen rekening gehouden. teerd dat veel projecten waar de computer wordt gebruikt, jaar en aantal functionarissen niet, öf een inefficiënte, oneconomische wijze van de de grond komen. De oorzaak van deze inefficiënte, onecono­ 19701971 1972 1973 1974 1975 mische werkwijze is dat de maatschappij en in het bijzonder 16 500 20 000 26 100 35 460 46 000 59 700 de opleiding jaren achterloopt bij de bestaande situatie. Gezien de voorgaande cijfers mag de grootste stijging Situatie worden verwacht bij de systeem- ontwerp en analyse Door het achterlopen van de maatschappij op deze nieuwe (335%) en vervolgens bij de programmatuur (315%). ontwikkeling is een grote behoefte aan computerfunctiona­ Ten einde te kunnen voldoen aan de vraag naar computer­ rissen ontstaan. Deze behoefte wordt weer veroorzaakt functionarissen zullen jaarlijks zeker 8 600 kandidaten door de uitbreiding van het aantal computers en door het moeten worden opgeleid. Het toenemend tekort aan toenemen van het aantal functionarissen per computer. functionarissen zal de komende jaren in belangrijke mate Toename van het aantal functionarissen wordt veroorzaakt worden bepaald door de behoefte aan applikatieprogram­ door de uitbreiding van (geavanceerde) computertoepas­ meurs, technisch-wetenschappelijke programmeurs en sys­ singen. Daarnaast neemt ook de groep van gebruikers toe. teem analysten. De voorgestelde onderwijsvormen het Het aantal computers in Nederland stijgt per jaar met onge­ veer 20%. Omdat het aantal functionarissen, nodig voor een optimale inzet van de computer, jaarlijks met 7% toeneemt, stijgt het aantal computerfunctionarissen sneller dan het computerpark. De groei van het aantal computers in Nederland is in de volgende tabel weergegeven. Het groeipercentage is vast­ gesteld door de Werkgroep Kwantificering van de Commis­ sie inzake het Personeelsprobleem (C.O.P.P.) in 1968 en de recente gegevens verzameld door het Nederlands Studie­ centrum voor Informatica.

jaar 1970 1971 1972 1973 1974 1975 computers 1 500 1 800 2 160 2 600 3 120 3 732

Per computer waren in 1970 volgens het rapport elf functio­ narissen nodig. In totaal waren in Nederland 16 500 mensen werkzaam voor de inzet van computers. Deze 16 500 functionarissen waren over de volgende beroepen als volgt Programmeren van een boormachine voor het boren van printplaten verdeeld: (foto: Grundig).

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 589 Hoger Informatica Onderwijs (h.i.o.) en Bedrijfs Informa­ Van oudsher is dit uiteraard het werkterrein van de elektro tica Onderwijs (b.i.o.) zullen juist deze behoefte gaan dek­ techniek. Voor opleiding in dit vakgebied kan daaron= ken. Daarbij is het h.i.o. een machinegerichte opleiding in worden teruggegrepen naar de bestaande opleidingen ïh het kader van de systeemanalyse en ontwerp. Het b.i.o. be­ het h.t.o. en het t.w.o. In deze opleidingen worden hoogui handelt de zachte programmatuur en is probleemgericht. accentverschuivingen aangebracht, die samenhangen me Uitgaande van bovenstaande cijfers zijn jaarlijks zowel aan het informatieverwerkend systeem. afgestudeerde h.i.o.'ers en b.i.o.’ers 3000 kandidaten een De tweede discipline wordt in de engelstalige landen „com — vereiste. puting Science’' en op het europees continent,,informatica’ genoemd. Deze vakrichting dankt zijn bestaan aan he= Opleidingen groeiend inzicht dat in diverse gebruikswijzen van compu­ Het is duidelijk, dat het h.i.o. en het b.i.o. in een behoefte ters vele gemeenschappelijke elementen zijn, die allen eer- voorzien. Toch wordt reeds op ander niveau zorggedragen grondige studie waard zijn. Deze bestudering is nood— voor het verbreiden van het inzicht hoe een computer in zakelijk om orde te kunnen scheppen in een gebied da« principe werkt en voor de maatschappij van nut kunnen zijn. anders volkomen structuurloos en niet te beheersen zou zijrc Bij het wetenschappelijk onderwijs gebeurt dit in de vorm door de veelsoortige toepassingen van computers. Daar­ van inleidende colleges. Daarbij is de commissie Informati­ naast kan deze discipline terecht als basis fungeren voor ca van de sectie Wiskunde van de Academische Raad zich anderen die zich richten op de toepassingen. De discipline aan het beraden over een uitgebreider aanpak. Bij het Informatica is dan ook door de commissie als een apart: algemeen vormend onderwijs is, dank zij het werk van de leerplan, het h.i.o., naar voren gebracht. Deze vakrichting commissie Modernisering Leerplan Wiskunde is machinegericht en omvat de systeem-analyse en -ont­ (C.M.L.W.), eveneens al een aanvang gemaakt met de be­ werp. handeling van computers in het kader van het wiskunde­ Het derde gebied is de discipline van de toegepaste in­ onderwijs. Bij andere onderwijsvormen, inclusief het hoger formatica. Dit vakgebied moet primair worden beschouwd beroepsonderwijs, gebeurde dit incidenteel op eigen initia­ in samenhang met het kennisgebied waar een computer tief. wordt toegepast. Deze vakrichting is dooi de commissie als Ook buiten het reguliere onderwijs zijn in de loop der tijden het b.i.o. naar voren gebracht. Het b.i.o. omvat de pro­ diverse goede initiatieven genomen. Vooral de computerfa­ bleemgerichte programmatuur op brede basis. brikanten en grote computergebruikers beschikken, even­ Samengevat behandelt het h.i.o. de ,,harde” program­ als het Nederlands Studiecentrum voor Informatica, over matuur. Voorbeelden hiervan zijn vertalers (bijvoorbeeld bijzonder goede cursussen. van Cobol naar machinetaal) en besturingssystemen (die de De commissie „Frielink” pleitte reeds in 1969 voor een programmastroom door de computersturen). Het b.i.o. be­ speciale dagopleiding. Dit voorstel werd vermeld in haar handelt de ,,zachte” programmatuur, waartoe bijvoorbeeld rapport „Opleiding Informatica”. behoren de programma’s voor loon- en salarisberekeningen Voor de ontwikkeling van een leerplan voor het h.i.o. werd en berekening van een chemische reactor. door de subcommissie van het C.M.L.W. voor Wiskunde en Informatica bij het Hoger Beroepsonderwijs (W.I.B.O.) Scholengemeenschap in 1970 een leerplancommissie gevormd. Tijdens het opstel­ Volgens de commissie kunnen het h.t.o. en het h.e.a.o. zich len van het leerplan voor het h.i.o. door de commissie niet meer beperken tot appreciatie-onderwijs. Deze onder­ ontstond de behoefte aan een tweede leerplan voor een ap- wijsvormen zullen een actief aandeel krijgen in de opleiding plikatiegerichte opleiding, het b.i.o. Voor het opstellen van van hen die bij het schrijven van „zachte” programmatuur dit tweede leerplan werd een subcommissie „Informatica” zijn betrokken. geformeerd. De commissie doet daarbij een duidelijke suggestie dat het b.i.o. in het h.e.a.o. of h.t.o. moet worden ondergebracht. Commissie en werkwijze Dit is een goede oplossing omdat de eigenlijke h.e.a.o.- of De leerplancommissie, ingesteld door het W.I.B.O., be­ h.t.o.-studenten nu in staat zijn informatica-kennis op bij- stond uit negen professoren en h.b.o.-docenten, één mede­ vakniveau te verwerven. Dat geeft de studerende en het werker van het I.O.W.O., één inspekteur h.e.a.o. en één bedrijfsleven goede toekomstperspectieven. De commissie medewerker uit het bedrijfsleven. De gevraagde medewer­ vindt deze oplossing ook daarom gelukkig omdat ruim king uit het bedrijfsleven lijkt aan de magere kant. Want driekwart van de genoemde 3000 abituriënten nodig zouden juist de computerfabrikanten en grote computergebruikers zijn voor de realisatie van zachte programmatuur. Gezien beschikken over uitstekende opleidingen. echter de cijfers van nodige aantallen systeemontwerpers en In verband met de te starten h.i.o. te Eindhoven en Ensche­ -analisten en de aantallen programmeurs in 1975 dient deze de, in 1971, werd door de commissie een interimrapport uit­ schatting van driekwart van de abituriënten in twijfel te gebracht. Dit interimrapport bevatte een uitgewerkt studie­ worden getrokken. plan voor de eerste twee studiejaren. Voor de „harde” programmatuur blijkt een aparte h.i.o. Het tweede interimrapport werd in februari 1972 aan het noodzakelijk. Het h.i.o. kan niet, zoals het b.i.o., worden W.I.B.O. aangeboden en aanvaard. Er werd besloten de geïntegreerd in het h.e.a.o. of het h.t.o. maar zal als zelf­ twee interimrapporten door een redaktiecommissie te laten standige opleiding kunnen fungeren in genoemde onder­ samenvoegen tot één geheel. wijsvormen. Het rapport is in september 1972 aan de minister van O&W Ondanks het feit, dat het gewenste aantal b.i.o.-candidaten aangeboden. Deze twee rapporten vormen de basisvoor het aanmerkelijk hoger ligt dan het aantal h.i.o.-candidaten leerplan h.i.o. en b.i.o. heeft de commissie om de volgende redenen gemeend een h.i.o.-leerplan samen te stellen. Deze redenen zijn: Begripsomschrijving en soorten opleidingen - voor opleidingen in toegepaste informatica bestaan Met de intrede van de computer is een nieuwe wetenschap, reeds cursussen computer Science, ontstaan. Deze wetenschap kan in drie - in de laatste jaren is gebleken, dat de behoefte aan disciplines worden onderverdeeld. De eerste discipline is de deskundigen op het gebied van de harde programmatuur informatietechniek. Deze discipline omvat de constructie sneller stijgt dan op het gebied van de toegepaste pro­ van computers, maar ook de telecommunicatietechniek. grammatuur

590 RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 !

- het leerplan van zachte programmatuur zal moeten zijn afgestemd op het leerplan van harde programmatuur 1 - goede deskundigen op het gebied van de harde program­ matuur zullen de programmering van applikaties aan­ zienlijk versnellen - deskundigen van harde programmatuur zijn van direct belang voor ontwikkeling van de nationale computerin­ dustrie ; - het ontwikkelen van harde programmatuur is een hoog­ waardige arbeid waarbij Nederland in de Europese Gemeenschap een vooraanstaande rol zal kunnen ver­ vullen. i De integratie van het b.i.o. in het h.e.a.o. is zinvol omdat het b.i.o. zelf aansluit bij het karakter van de economische en administratieve opleiding. Het plaatsen van het h.i.o. : naast het h.e.a.o. is een onjuiste suggestie. Het h.i.o. is Het Teleperm B modulaire systeem voor het nabootsen van automa­ namelijk qua inhoud het tweede lid van de informatica tische terugkoppeling in een meet- en regelcircuit voor trainings- ! opleiding op het h.t.o. doeleinden. (foto: Siemens) Op het h.t.o. dient de studierichting elektrotechniek slechts te worden uitgebreid met de richting harde programmatuur. Daardoor krijgt de studierichting elektrotechniek naast de voorgaande uitgediept. Tijdens de eerste twee studiejaren zwakstroom en sterkstroom de richting computertechniek van het h.i.o. kan een sociale stage worden ingelast, die de met een hardware en een harde programmatuur richting. studiekeuze kan vergemakkelijken. De verdeling van het Op deze wijze wordt de vergroting van diversiteit op het derde studiejaar en de praktijkstage wordt aan het school­ hoger beroepsonderwijs, waarbij technische opleidingen op bestuur overgelaten. Er bestaat een voorkeur om de prak­ scholen voor niet-tcchnische opleidingen worden gedo­ tijkstage direct aan het tweede studiejaar te koppelen. Een ceerd, voorkomen. voorkeur die terecht is omdat juist het h.i.o. bij het h.t.o. Voordelen van een h.i.o. onder het dak van het h.b.o. zijn past en in het h.t.o. vindt de stage ook in het derde studie­ hel voorkomen van dubbele kosten aan gebouwen, ap­ jaar plaats. paratuur en personeel. Een bundeling van technische Het vierde studiejaar van het h.i.o. wordt gekenmerkt door wetenschappen die de directe keuzemogelijkheden van de uitkristallisering en specialisatie. In dit vierde jaar zijn drie studerende vergroot en als bijvak een ruimer studiepakket specialisatierichtingen mogelijk: biedt. - verdere specialisatie in harde programmatuur, dus primair op de computer gericht. Toelatingseisen - beheer van informatieverzameling Het ontwikkelen van goede programmatuur vereist veel - bestuurlijke gegevensverwerking abstractievermogen en logisch en formeel denken. Omdat van de afgestudeerde ook wordt verwacht goed te kunnen Samenvattend is de eerste richting primair op de computer rapporteren en formuleren is taalbeheersing in Nederlands gericht, de derde op de automatisering van systemen terwijl en Engels van belang. Daarom geldt als minimum toelatings­ de tweede daarin een tussenpositie inneemt. eis voor h.i.o. en b.i.o. het einddiploma havo met in het Het eerste jaar van het b.i.o. verloopt gemeenschappelijk eindexamenpakket in ieder geval wiskunde en Engels en bij met het eerste jaar van het h.e.a.o. Daardoor kunnen de voorkeur ook natuurkunde en handelswetenschappen. studenten hun specialisatiekeuze en hun capaciteit vaststel­ len. Het tweede en derde studiejaar zijn specifiek gericht op het toegepast programmeren. In het vierde jaar wordt Duur en inrichting van het h.i.o. en het b.i.o. per week één dag klassikaal onderwijs gegeven. Daarnaast Op grond van vele overwegingen, onder andere vergelijking is een stage gepland en wordt op het einde van dit vierde met dit onderwijs in het buitenland, waarvoor dr. Euwe een jaar het eindexamen afgelegd. buitenlandse reis heeft gemaakt en gelijksoortige opleidin­ gen in het binnenland heeft bekeken, is al zeer spoedig door de leerplancommissie vastgesteld dat de totale duur van de Vakkenpakket h.i.o. en b.i.o. opleiding vier jaar moet zijn. Vakkenpakket h.i.o. Van deze vier jaar wordt drie jaar in klasseverband doorge­ Bij het samenstellen van het vakkenpakket is uitgegaan van bracht terwijl één jaar als stagejaar is gepland. De volgende 30 tot 35 studieweken per cursusjaar en 32 tot 35 uren per overwegingen hebben geleid tot een vier-jarige opleiding. cursusweek, inclusief de uren voor praktica. Het bijbrengen van een minimum basiskennis vraagt bij een De eerste twee studiejaren omvat de volgende (groepen) zorgvuldige opzet reeds twee jaar klassikaal onderwijs. vakken. Enige geringe verdieping en specialisatie vergt nogeenséén uren per week jaar klassikaal onderwijs. Dit is gebleken uit ervaringen bij informatica 5 6 het wetenschappelijk onderwijs met name bij de datalogie- wiskunde 7 7 cursus in Twenthe. Daarnaast duurt deze opleiding ook in algemene bedrijfseconomie 7 7 andere landen vier jaar. Het is daarom niet raadzaam met talen 4 4 het oog op de latere mobiliteit, functiewaardering en hono­ praktica 8 9 rering van de afgestudeerde naar een kortere en daardoor lichamelijke opvoeding 2 2 beperktere opleiding te streven. Het vierde jaar zal voor de drie studierichtingen een ge­ Het eerste jaar van het h.i.o. staat los van het basisjaar van meenschappelijk onderdeel hebben met de volgende vak­ het h.b.o. De nadelen van dit voorstel zijn reeds in het ken.

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 591 Scholen Nederland kent ongeveer tien h.e.a.o.-scholen. In dit aantal zijn de twee toekomstige scholen in Groningen en Haarlem opgenomen. Per jaar zullen naar schatting 3000 h.i.o.- en b.i.o.-studenten moeten afstuderen. Dit houdt in, dat deze tien scholen belast worden met extra 15 000 stu­ denten over vier jaar. Dit zijn 1500 studenten per school die gemiddeld een capaciteit van ongeveer 400studenten heeft. Deze getallen geven al aan. dat ofwel het aantal geschatte studenten veel te hoog ligt, ofwel dat de aanbeveling deze studenten op het h.e.a.o. te plaatsen onzin is. De commissie heeft gesteld dat éénkwart van de studenten het h.i.o. moeten volgen omdat de opleiding, gezien de toekomst van de computer en de huidige behoefte, de prioriteit heeft. Dat zou betekenen, dat wanneer alleen het b.i.o. wordt geïnte­ greerd in het h.e.a.o. dit onderwijs over vier jaar wordt ver­ rijkt met 11 50Ö studenten. Dit zijn in de huidige toestand 1150 studenten per school. Een aantal dat door uitbreiding Onderricht in computer wetenschappen aan een gymnasium (foto: van bestaande scholen en door het vestigen van enkele Digital Equipment Corp). nieuwe scholen niet kan worden opgevangen. Dit betekent wel, dat de bestaanse h.t.s.’en met de studierichting elek­ trotechniek 3500 studenten extra toebedeeld krijgen. Dit uren per week aantal moet worden verminderd met die studenten die voortgezette programmatuur en prakticum 8 zonder deze extra studierichting een andere discipline in de sociale en beheersaspecten 4 elektrotechniek hadden gekozen. talen 2 Nederland heeft 17 h.t.s.’en met dagopleiding elektrotech­ lichamelijke opvoeding 2 niek en vier h.t.s.’en met avondopleiding elektrotechniek. Deze 21 opleidingen zouden vier jaar nadat het h.i.o. van vakkenpakket b.i.o. start is gegaan 3500 studenten moeten verwerken. Voorop­ Het leerplan voor de vier studiejaren omvat de volgende gesteld, dat het h.i.o. onder het h.t.o. wordt geschaard. Dit (groepen) vakken zijn 175 studenten per school. Een aantal dat de huidige uren per week capaciteit van het h.t.o. te boven gaat doch in veel mindere economie 11 8 2 0 mate dan het h.e.a.o. wiskunde 5 8 4 0 bedrijfsinformatica 3 8 11 7 talen 6 4 2 2 Studenten sociologie en recht 4 0 2 0 Het h.i.o. en het b.i.o. moeten op korte termijn van start lichamelijke opvoeding 3 3 3 0 gaan. Wil de vraag en het aanbod aan computerfunctiona- rissen niet verder uit elkaar groeien dan is het nodig dat voldoende studenten worden geïnteresseerd in dit onder­ Wat vormt de „bottle-neck” wijs. Het ministerie van O&W heeft tot nu toe weinig Rond deze nieuwe onderwijsvormen bestaan nog vele interesse gekweekt. Men mag zich afvragen of er ooit een vragen die de commissie niet helder kan of wil beantwoor­ marktonderzoek is geweest naar het aanbod van studenten. den. Deze vragen betreffen de docenten, de scholen en de De behoefte is groot, te groot om de studenten nu nog te studenten. moeten motiveren.

Docenten Conclusie De informatica is een nieuwe studierichting waarvoor on­ De oprichting van het h.i.o. en het b.i.o. is een reële zaak. voldoende docenten te:r beschikking staan. Er moet dan ook Ook de prognoses naar aantallen computers en computer- een dringend beroep worden gedaan op het bedrijfsleven, functionarissen bevatten een zeer grote kans van waar­ overheid en universiteiten om de nodige leerkrachten schijnlijkheid. tijdelijk ter beschikking te stellen. Het inlopen van de Doch de wijze waarop de commissie Modernisering Leer­ achterstand aan docenten is een eerste vereiste voor een plan Wiskunde deze onderwijsvormen denkt te realiseren goed en evenwichtig onderwijs. Volgens de commissie blijft roept menig vraagteken op. Het b.i.o. kan en moet bij het het echter van belang, dat voor bepaalde onderwerpen h.e.a.o. worden ondergebracht. Het h.i.o. kan alleen tot specialisten uit het bedrijfsleven gastcolleges blijven geven. zijn recht komen bij het h.t.o. De commissie heeft gepleit voor een integratie van zowel De totale opleiding van het h.i.o. en het b.i.o. zal echter het b.i.o. als het h.i.o. in het h.e.a.o. Bevreemdend is nu, sterk worden geremd door een groot gebrek aan docenten dat bij herscholing van docenten voor de noodzakelijke be­ en een gebrek aan ruimte. voegdheid de h.e.a.o. niet voorop loopt. Van de 70 docen­ De enige oplossing uit dit dilemma is een aanloop van ten die reeds door bij- of herscholing een noodzakelijke be­ studenten die in aantal de vraag naarcomputerfunctionaris- voegdheid hebben verworven komen er 50 uit het h.t.o. en sen niet kunnen dekken doch wel te plaatsen zijn onder de slechts 20 uit het h.e.a.o. Een extra reden om het h.i.o. huidige accomodatie. Dan echter lost de nieuwe onderwijs­ onder te delen bij het h.t.o., ofwel de h.t.s.-elektrotech- vorm h.i.o. en b.i.o. het knellende probleem van een groter niek. wordende computermarkt niet op.

592 RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 J. H. M. Goddijn

Beogram 4000, een platenspeler

met tangentiale arm

In 1939 maakte Bang & Olufsen, beter makkelijkst te begrijpen, als we er van bekend als B&O, haar eerste platen­ uit gaan, dat de arm op de plaat staat speler. Sinds die tijd is er heel wat en een stukje van de plaat heeft af­ veranderd, zeker op het gebied van de getast. De plaat draait, zodat groeftas- platenspeler. Een ontwerp dat tien jaar ter en arm één groefbreedte naar de geleden zeer vooruitstrevend was, is nu binnenkant van de plaat komen. Dit bestond, werd de leiding vervangen hopeloos verouderd. betekent, dat de arm zich een breukdeel door een ultra dunne kabel met een Welke fraaie armontwerpen er in de van een graad heeft gedraaid. Aan de epoxy isolatie. Nu moest de zaak in loop der jaren ook zijn geweest, altijd loodrecht opgestelde ophangas van de orde zijn. Groot was echter de teleur­ was er - in meer of mindere mate - de arm is een schermpje bevestigd, dat stelling toen bleek, dat de arm nog moeilijkheid dat de arm de plaat op een normaal een lichtstraal tussen een lamp­ direct naar het midden van de plaat andere wijze aftast dan deze aanvanke­ je en twee fotocellen onderbreekt. De werd getransporteerd. De platenspeler lijk is gesneden. Het snijden van platen kleine draaihoek die de arm tijdens één werd uitgeschakeld en men ging teleur­ geschiedt nu eenmaal met een tangen­ omwenteling van een plaat heeft uitge­ gesteld naar huis. tiale arm, zodat de enig juiste aftast- voerd, is voldoende om het lampje de De eerste dagen bleef het project methode die met een tangentiale arm is. ene fotocel meer te laten belichten dan onaangeroerd liggen. Waar lag nu het de andere fotocel. Door de onbalans die probleem? Tijdens de warme zomer­ Het ontwerp van de beogram 4000 er nu is ontstaan, wordt een zeer lang­ maanden werd in het laboratorium Medio 1968 werd bij B&O het plan zaam draaiend motortje op gang ge­ gebruik gemaakt van een kleine ventila­ geboren, een compromisloze elektroni­ bracht, dat op zijn beurt een spindel in tor, om enige verkoeling te geven. De sche platenspeler te ontwerpen. Juist beweging brengt die het hele systeem luchtwervelingen die hierdoor werden door het compromisloze, was aan een corrigeert. Bij elke omwenteling van de veroorzaakt, bleken de stuurmotor zo­ tangentiale arm niet te ontkomen. De plaat wordt aldus de positie van de arm danig te beïnvloeden, dat het correctie- opgave werd verdeeld in de verschil­ gecorrigeerd. systeem in werking werd gesteld. Hier­ lende systemen: De correctie door het motortje ge­ uit blijkt tevens, hoe nauwkeurig het 1. armsysteem schiedt met een snelheid die afhankelijk hele stuursysteem functioneert! De arm 2. groeftastersysteem is van de omstandigheden; d.w.z. de zelf bestaat uit een korte aluminium 3. draaiende mechanische systeem armhoek wordt steeds zo snel mogelijk buis, met een vatting voor de - speciaal 4. stuursysteem tot 0° teruggebracht. De armlagering is ontwikkelde - groeftaster SP15. Aan Al deze systemen moesten worden uitgevoerd met speciale lagers, die een de andere kant bevindt zich een vatting gecombineerd tot een handzaam en zeer kleine speling hebben. De geharde voor het lager. De arm is zeer licht en smaakvol geheel, dat door iedereen op tappen draaien in een kunststof ophan­ wordt door middel van een instelbaar eenvoudige wijze kan worden bediend. ging. De armlagering voor de verticale contragewicht statisch uitgebalanceerd. Daarbij kwam nog een belangrijk punt: beweging werkt met precisie-kogella- Dat de arm wel een zeer kleine massa aan het apparaat moest zonodig op een­ gers. Deze hebben een ophanging die heeft wordt bewezen door het feit, dat voudige wijze service kunnen worden in samenwerking met SKF is ontwik­ kromme platen en eventuele bewegin­ verleend. Juist voor een zo gecompli­ keld. Het resultaat van deze lagering is gen van het systeem de groeftaster niet ceerd systeem is dit van overwegend een verticale- en horizontale frictie van beïnvloeden, zelfs niet bij een naald- belang. 5... 15 mg, gemeten aan de groeftaster- kracht van 0,1 p. De naaldkracht is Tenslotte werd de eis gesteld, dat de ge­ naald. instelbaar met een schroevedraaier, hele bediening - met behulp van z.n. De ophanging voor de horizontale be­ waarmee een veersysteem wordt ge­ weging is precies onder een hoek van spannen of losser gezet. Het optillen en ’ > easy toutch” - elektronisch moest worden gerealiseerd. 90° t.o.v. de plaatgroef opgesteld, zodat neerzetten van de arm geschiedt elek­ de dwarskracht (skating) volledig is tronisch. Hiertoe wordt een stroom Ontwikkeling van de arm geëlimineerd. Om te controleren of er door een spoel gestuurd, die op zijn De beschrijving van de arm is het ge- absoluut geen dwarskracht optrad, beurt een veer spant, waardoor de arm werd tijdens de ontwikkeling een proef de gewenste beweging maakt. Tevens is uitgevoerd, waarbij de groeftaster een een luchtdemping ingebouwd, die de draaitafel ■ aandrijving volledig vlakke plaat moest aftasten. arm een steeds tragere daalbeweging Voor de technici was deze proef in de geeft hoe dichter deze bij de plaat komt, stuureenheid optillen audio- eerste instantie een volledige misluk­ doordat de veerspanning afneemt en de en zakken signaal v d arm king; zodra de arm op de plaat kwam demping constant blijft. werd deze direct naar het midden ge­ armtransport transporteerd. De proef werd herhaald Elektronica in de beogram 4000 en herhaald, tot iemand op het idee Achtereenvolgens zullen hieronder kwam dat de kabel van de groeftaster worden behandeld het blokschema van wel eens de oorzaak zou kunnen zijn. de platenspeler en de verschillende Fig. 1. Blokschema van de 4000. Hoewel deze uit zeer dun litzedraad schakeleenheden afzonderlijk. In deze

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 593 beschrijving worden diverse afkortin­ 4. Aanwijzing apparaat gereed voor gebruik. Van dc logi­ gen gebruikt, die hieronder in het kort Aanwijzing voor de positie van de arm. sche schakeling gaat een impuls naar dc worden verklaard. Twee darlington-koppelingen voor de elektronische snelheidsomschakcling; hier­ lichtaanwijzing van het toerental. door wordt de oscillator gestuurd en dc afkorting betekenis draaitafel gaat met 33,3 toeren per minuut Neonlamp voor de belichting van de draaien. Tevens wordt dit signaal aan dc ON inschakeling van het apparaat stroboscoop. 33 33 toeren per minuut signalering toegevoerd, die daardoor aan­ 45 45 toeren per minuut geeft, dat het toerental 33,3 bedraagt. FF snel voorwaarts 5. Groeftaster Dc logische schakeling geeft daarna het be­ FO voorwaarts Het aftasten geschiedt met behulp van vel de slede naar binnen te transporteren. S arm daling een SP 15 groeftaster, die volgens het Door zijn beweging zal de slede de sledc- L arm omhoog MMC (moving micro cross) principe schakelaar 25/30 „aanraken", die dc juiste FR snel terug werkt (variabele reluctantie). gegevens doorgeeft aan de logische schake­ RE terug ling. De arm zal op de juiste plaats zakken als de detcctorarm een plaat heeft geregis­ OFF uitschakeling van het apparaat 6. Sturing 25/30 of treerd. Wanneer de gegevens binnen zijn en Voor de sturing van de elektrische- en er verder geen gegevens aan dc schakeling 17 mechanische functies van de Beogram schakelaar platendiametcr-schakelaar worden toegevoerd (bijv. van de bediening), 4000, worden geïntegreerde logische ES eindschakelaar dan wordt de spoel bekrachtigd, zodat de WO logische aanduiding (wired or) schakelingen toegepast. Als informa­ arm zal zakken. Tegelijkertijd krijgt de DS differentiaal-stop tiegever doen een serie schakelaars motorsturing het bevel het transport van de uitgang flip-flop 1 dienst; verder een tweetal vertragings- slede te beginnen. Eén van de spoelschake- 01 laars schakelt een vermogensbegrenzer in de Q2 uitgang flip-flop 2 impulsen en een „elektronisch oog" spoelschakcling in; een tweede schakelaar 03 uitgang flip-flop 3 bij het aftasten. In de automatische 04 uitgang flip-flop 4 koppelt de spanning naar de motorsturing, sturing zijn drie schakelaars werkzaam, zodat deze ais servo dienst doet. Dc laatste Q0 uitgang flip-flop 0 die door de spoel worden bediend. schakelaar is een dubbelpoligc schakelaar, BS start blokkering die de kortsluiting onderbreekt die geduren­ SI start impuls de het sledetransport over dc groeftaster is R omhoog (raise) 7. Voeding gelegd. BL lampen blokkering Als schakelaar worden vier tong-relais Als de slede in een positie komt waar de DR platenregistrering toegepast, die door een bistabiele mul- mogelijkheid bestaat, dat dc groeftaster in a logische uitgang tivibrator worden gestuurd. De span­ logische uitgang een uitloopgroef komt, beweegt de slede een y ningen die door de voeding worden schakelaar. Deze voert de spanning van de geleverd zijn 6 V en 2 x 24 V gelijkspan­ gelijkstroommotor tevens aan de differen- Blokschema ning en 220 V wisselspanning. tiaal-stop schakeling toe. Wanneer de groef­ Het blokschema van de Beogram 4000 Na deze korte uiteenzetting, ziet het taster in de uitloopgroef komt, zal het servo- (fig. 1) kan in zeven hoofddelen worden blokschema er uit zoals in figuur 2 is af- systeem een grote spanning over de gelijk­ gesplitst: gebeeld. Het signaalverloop in het stroommotor opwekken, waardoor de dif- 1. aandrijving van de draaitafel blokschema is het eenvoudigste te ver­ ferentiaal-stop schakeling wordt geacti­ veerd. Er wordt dan een bevel aan dc spoel 2. verticale armbeweging klaren aan de hand van enkele functies. gegeven dc arm op te tillen en aan de sturing 3. horizontale armbeweging wordt een bevel gegeven de arm terug te 4. indicatie 1. Door het drukken op de schakelaar „on" transporteren. 5. aftasten (audio-signaal) wordt een impuls naar de multivibrator van De spoelschakelaars sluiten het signaal van 6. sturing de voeding gestuurd. Hierdoor slaat deze de groeftaster kort en onderbreken de span­ 7. voeding om, waardoor de overige schakelingen van ning naar het servosysteem. Als de slede ge­ spanning worden voorzien. Door middel van heel rechts is gearriveerd krijgt de multi- een vertragingsimpuls van 10 ms wordt de 1. Aandrijving van de draaitafel vibrator in de voeding een impuls, waardoor zekerheid gekregen dat alle flip-flops in de deze in de stand ,,off/stand-by" komt. De draaitafel wordt aangedreven door juiste logische richting staan. Een andere een synchroonmotor via een platte rub­ impuls van 800 ms zorgt ervoor, dat de arm 2. Wanneer in plaats van een 25- of 30 cm ber snaar. De motor wordt gestuurd niet binnen 800 ms na het inschakelen naar plaat een 17 cm plaat op de draaitafel wordt door een oscillator (brug van Wien), beneden kan worden bewogen. Hierna is het gelegd, zal de arm pas zakken als de slede zodat de frequentie van de oscillator de snelheid van de draaitafel bepaalt. .. 220V . .. .. «ov elektronische vormtogen voeding ?iv indicatie j(y oscillator snelheidsomschak versterk ^0 6V 6V motor 2. Verticale beweging van de arm 2*V 6V 2tv 2*v Voor deze functie is gebruik gemaakt van een spoel; naast deze spoel worden nog een dempingscilinder en enkele schakelaars toegepast. slede- logische *“• bediemngs- spoel- spoel audio schakelaar schakeling »_ schakelaar schakelaar 3. Horizontale beweging van de arm 2*V Het armsysteem is op een slede be­ vestigd, die over twee glijders beweegt. Voor de heen- en weer beweging van de slede wordt gebruik gemaakt van een gelijkstroommotor. De motor wordt 1 gestuurd door de „motorsturing”, die detector vertraging differentiaal motor­ blok. > zowel met de hand, automatisch- als tOms 600ms stop sturing ON servogestuurd kan worden. In combi­ 6V 6V SV 2*V natie met de motorsturing is een dif- ferentiaalstop en een blokkeringsscha- motor keling aangebracht. Fig. 2. Blokschema van de besturing. 0

594 RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 GL90 een 17 cm sledcschakelaar heeft bereikt. De­ ze schakelaar geeft tevens de logische scha­ Ij—*5-® keling een informatie hierover, waardoor de 220V draaisnelheid automatisch tot 45 o/m wordt TSI verhoogd. De indicator zal deze snelheid —B 21V gaan aanwijzen. De rest van het verloop is gelijk aan het bovenstaande. Cl 220V* Rl 3. Interessant is het te zien wat er gebeurt wanneer er geen plaat op de draaitafel wordt gelegd. Het apparaat zal normaal starten, —B C3 02 waarbij de slede naar links wordt getranspor­ teerd. Het bevel tot stoppen en zakken van U de arm wordt echter niet gegeven, omdat de TS6 detectorarm de logische schakeling de in­ OS 6V formatie „geen plaat” geeft. Tenslotte komt de slede aan bij de eindschakclaar (ES), C2 waarna de schakeling het bevel geeft: „stop­ R22 pen met transport, arm mag niet zakken, tcrugtransport van de arm kan plaatsvin­ den”. De informatie wordt tevens doorgege­ Cl Dl ven aan de spoel en de motorsturing. Wan­ Fig. 3. Eenvoudige voedingen voor 6 en neer de arm op de plaats van uitgang is terug­ 24 V van de Beogram 4000. gekeerd wordt het apparaat uitgeschakeld. drukt terwijl het gehele apparaat is uit­ worden gestuurd. Deze laatste krijgt 4. Behalve dc geheel automatische werking, geschakeld, dan wordt aan dc voeding een 24 V spanning wanneer de platen- kan de platenspeler ook met dc hand worden een bevcl gegeven alle aandrijfeenheden speler op de netspanning is aangeslo- bediend. van spanning tc vooraen en de sirobo- ,en Qm de beide tong_re|a;s 2MS, en a. De liftschakelaar (A) geeft aan de logi­ scoopverhchting in te schakelen. . . . , . , , sche schakeling de volgende bevelen: 2. Wanneer deze schakelaar wordt inge- 2MS2 te laten schakelen, moet er door „geen sledetransport, arm optillen en drukt terwijl het apparaat is ingeschakcld, de bijbehorende spoelen een stroom transportmotor uit, groeftaster kortslui­ wordt hierdoor dc 33 toeren snelheid lopen. Als TS5 (fig. 4) aan zijn basis een ten en spoel in ruststand”. vastgelegd; ook wanneer nu een 45-toe- hoge spanning krijgt toegevoerd, zal b. De daalschakclaar (V) geeft via de logi­ ren plaat op het plateau wordt gelegd zal deze de noodzakelijke stroom door de sche schakeling het bevel aan de spoel de de snelheid niet naar 45 t/m omschakelen, relais sturen. Door een lage basisspan­ arm te laten zakken, onder voorwaarde g. Door op de schakelaar OFF te drukken ning aan TS5 zullen de relais afvallen. wordt door de logische schakeling het be­ dat de detectorarm een plaat registreert. De basis van TS5 wordt gestuurd door c. De transportschakelaar „naar binnen” vel gegeven de arm op te tillen. Verder (<) of „naar buiten” (>) maakt het wordt bevel gegeven dat het binnentrans- de multivibrator bestaande uit TS3 en mogelijk de slede met arm langzaam port niet (verder) mag plaatsvinden en TS4. (door een lichte druk) naar de binnen- of liet buitentransport moet beginnen. Is de Wanneer de basis van TS3 aan massa buitenzijde van de plaat te transporteren. arm terug in de beginstand, dan wordt ligt, dan zal dopr deze transistor geen De logische schakeling zorgt er voor dat het voedingsdecl uitgeschakeld. stroom lopen. De spanningsdeler R9, de arm omhoog wordt gehouden en dat R10 en R13 geeft daardoor TS4 een het transport niet te snel geschiedt. Voedingseenheid basis-emitterspanning, waardoor de d. Door de genoemde transportschakelaar De voeding voor de Beogram 4000 collectorspanning van TS4 vrijwel gelijk sterker in te drukken, kan de slede sneller bestaat uit twee eenvoudige gestabili­ heen en weer worden getransporteerd. is aan de emitterspanning. De basis- seerde voedingen, resp. voor 6 V en 24 spanningsdeler van TS3 wordt gestuurd e. De 45-schakelaar dient om met de hand V. Zoals uit de schakeling van fig. 3 het toerental om te schakelen op 45 t/m door de collector van TS4. Aangezien en tevens de indicator „45” een aanwijs- blijkt, heeft het apparaat geen eigen­ de emitterspanning van beide transisto- signaal te doen geven. lijke netschakelaar. Het aan/uit schake­ ren hetzelfde is, krijgt TS3 geen voor- f. De 33-schakeIaar heeft twee functies. len wordt verzorgd door 4 tong-relais, spanning, zodat de schakeling in deze 1. Wanneer deze schakelaar wordt inge- die door een bistabile multivibrator stand blijft. De basis hoeft dus alleen maar te worden kortgesloten om deze 21V 220V f 2HS2 toestand vast te houden. Wordt de basis so van TS4 kortgesloten, dan zal de scha­ C2 RIS IIII keling omklappen. Omdat TS5 aan de U” R10 Ril i: 2HSI r r - collector van TS4 ligt worden de vol- 03 ]*2 | gende situaties verkregen: RS RB 6V 21V ON 10“ TS3 basis TS3 laag —» collector TS4 laag -* 1 TSI TS2 relais uit. basis TS4 laag, —> collector TS4 hoog —* r® r relais aan. H Om te voorkomen dat het apparaat niet Ü” J*»7 start wanneer de netspanning wordt o* aangesloten, krijgt TS3 een impuls, y. zodra het apparaat wordt aangesloten. Dl Ril U Utftf" 02 rg T Hiervoor wordt een schakeling toege­ X past, die overeenkomt met de voorin- stelling van de multivibrator. In de basisspanningsdeler van TSI is een elco Fig. 4. Inschakelsysteem voor de voeding. opgenomen. Door de laadstroom van

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 595 is afgebeeld. Hierdoor zal in het begin leren. Hierdoor bedraagt de maximale een stroom door TS20 lopen; na ca. 10 frequentieafwijking niet meer dan ms wordt de spanning zo laag, dat er 0,2%. Het veranderen van de toerental­ geen stroom meer loopt. Het uitgangs­ len (33 en 45 t/m) geschiedt door veran­ signaal SI verloopt daardoor zoals in de dering van de weerstanden R1 en R2; schakeling is aangegeven. de oscillatorfrequentie bedraagt dan resp. 42 en 59 Hz. Om vervorming te Blokkeringsimpuls voorkomen, is de amplitude van de Wanneer de spanning wordt afgescha­ oscillator bovendien gestabiliseerd. keld terwijl de arm zich boven het Hiertoe is een spanningsdeler, bestaan­ plateau bevindt en wordt dan later de de uit R8 en L1 aan de collector van TS8 spanning weer ingeschakeld, dan zal de aangebracht. LI, een gloeilampje, doet detector in principe een bevel geven de hier dienst als PTC-weerstand. Vanuit Afb. 2. B&O SP 15. voorzien van een el­ arm te laten zakken. Om dit te voorko­ deze spanningsdeler wordt een signaal liptische naald. men is een blokkering van 800 ms teruggevoerd aan de emitter van TS7. bepaald. In die tijd kan de draaitafel op Het signaal is in fase met het signaal dat deze elco loopt er gedurende korte tijd snelheid komen. Deze blokkeringsim- aan de basis wordt toegevoerd, zodat een stroom door TS1, waardoor de col- puls wordt opgewekt met een schake- TS7 wordt tegengekoppeld. Wanneer Iector een laag potentiaal krijgt. Deze ling die identiek is met die uit fig. 5. De het signaal aan de collector van TS8 spanning wordt via Dl aan de basis van tijdconstante bedraagt hier echter 800 oploopt, loopt een grotere stroom door TS3 toegevoerd. De diode zorgt ervoor ms i.p.v. 10 ms. R8 en LI. Door de grotere stroom dat de multivibrator niet in de stand (warmte) zal de inwendige weerstand ,,ON” klapt als de collector van TS1 Oscillator van LI toenemen, waardoor de tegen- een hoog potentiaal krijgt. Wanneer op Voor het sturen van de synchroonmotor koppeling groter wordt. Het resultaat is schakelaar ,,ON” wordt gedrukt, ont- (aandrijving plateau) wordt een Wicn- een constante amplitude. Met de com­ staat een laag potentiaal aan de col- brug oscillator toegepast. De schake- binaties van R1 en R2 - die als instel- lector van TS2. Dit wordt aan de basis ling is afgebeeld in fig. 6. De oscillator potmeter zijn uilgevoerd - kan de van TS4 toegevoerd; e.e.a. via de diode start door een aansluitruis aan de basis juiste draaisnelheid nog worden inge- D2. De spanning voor deze schakelaar van TS7. De ruis wordt versterkt door stcld (fijnregeling). wordt afgenomen aan TS1, om te voor- TS7 en TS8 en vanaf de collector van komen dat de multivibrator geen twee TS8 via een frequentieafhankelijke Vermogensversterker verschillende informaties tegelijkertijd spanningsdeler aan de basis van TS7 Voor het aandrijven van de draaitafel ontvangt. teruggevoerd. De spanningsdeler be­ wordt gebruik gemaakt van een 16- staat uit een serie RC-netwerk en een polige synchroonmotor. De voedings­ Startimpuls parallel RC-netwerk. Wanneer C4 en spanning voor deze motor wordt ver­ Als de platenspeler wordt ingescha- Cl even groot zijn en ook de weerstan- kregen van de reeds beschreven oscil­ keld, moet de flip-flop worden vóórin- den R1 en R2 even groot zijn, dan is het lator, maar via een balansversterker, gesteld, om te zorgen, dat de schakeling teruggevoerde signaal aan TS7 een die in klasse B is ingesteld, aan de motor in de juiste stand staat. Dit geschiedt derde van het signaal aan de collector toegevoerd. De schakeling is afgebeeld met de schakeling uit fig. 5. Wanneer van TS8 (bij een bepaalde frequentie), in fig, 7. aan deze schakeling een spanning van Door nu de versterking van TS7 en TS8 Het oscillatorsignaal wordt toegevoerd 6 V wordt gelegd, wordt C15 opgela- een factor drie te maken, zal de oscil- aan de basis van TS9. Bij een positieve den. Hierdoor zal (tijdens het opladen) lator op de teruggekoppelde frequentie halve golfvorm zal de stroom door de een stroom door C15, R46 en R45 gaan oscilleren, aangezien de reactantie transistor toenemen. De basisspannin­ lopen. De stroom zal verlopen volgens van C4 gelijk is aan de waarde van Rl. gen van TS2 en TS3 zullen daardoor een kromme die afhankelijk is van de Bij alle andere frequenties zal het terug- lager worden; de basis-emitterspanning tijdconstante van de serieschakeling. gekoppelde signaal niet in fase zijn. van TS3 zal daardoor oplopen, terwijl Over R45 ontstaat nu een spanning, die In dat geval is de amplitude niet groot die van TS2 zal dalen. De stroom door verloopt zoals in de getekende kromme genoeg om de schakeling te laten oscil- TS2 zal hierdoor minder worden; die

•6V

as u u tUS RC6 uit 0 SI TS20 --- 6V CS

tOms [V IQms

0 Fig. 5. Opwekken van de startimpuls bij hel inschakelen van de Fig. 6. Wienbrug-oscillator voor sturing van de aandrijf-syn- platenspeler. schroonmotor.

596 RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 *2

R36 RiO 02 CU Fig. 10. Detector voor de elektronische plaatregistratie.

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 597 Fig. 12. Sturing van de spoelen Nieuws in het kort voor de verti­ cale armbeweging. • In Groot-Brittannië waren erop 1 februari 071 “ï&fL 17,5 miljoen TV-toestellen, waarvan er 3,5 TS10 tsn TS6 miljoen een kTV-ontvanger waren. 01 • In Ross River (Noord-Canada) bestaat ondanks in bedrijf stellen van een salelliet- grondstation in het 200 km afgelegen Red (SVI .hoog River (overname van de TV-satelliet laag (0v) ,,Anik”) geen ontvangstmogelijkheid. Een rijke gouddelver bouwde daarom z'n eigen Afb. 3. grondstation en is zodoende de eerste „pi- Detector- raat-grondstation-luisteraar" in de geschie­ 5 5 denis van de direkte TV-satellietontvangst. arm met lamp en en fotocel. \ • Op 1 mei heeft Dual Gebr. Steidingcr de Kaïser-Radio-Werke in Kenzigen (BRD) 2. L2 defect overgenomen, waar 350 arbeiders al meer Als het lampje onderbroken is, kan er basisspanning aan TS4. Deze zal geheel dan een jaar elektronische versterkers voor geen stroom door lopen, zodat TS12 open zijn, zodat de volle spanning over Dual maken. tengevolge daarvan dicht blijft. TS13 de spoel staat. gaat nu wel open, zodat het signaal BL Als de spoel in de uiterste positie is, • Hitachi zal net als Toshiba komen met een laag wordt. activeert deze een schakelaar, die de 14" kTV-buis, waarbij de elektroden in-lijn Het signaal BL wordt aan de logische kortsluiting over de emitterweerstand zijn opgesteld en waarbij het systeem met fosforpunten en een schaduwmasker is ver­ schakeling toegevoerd; wanneer BL van TS4 opheft. De spanning die nu vangen door fosforstrepen en een spleet- laag is kan de schakeling geen bevel ge­ over deze weerstand van 8,2Ü valt masker. ven om de arm te laten zakken. wordt aan de basis van TS10 toege­ voerd, waardoor de basisspanning aan • Op 5 april werd door de Sovjetrepubliek Schakeling van de spoelen TS11 lager wordt. De stroom door deze een telecommunicatie-satelliel onder de 01 = hoog transistor wordt lager en daardoor de naam Molnija 2 in dienst gesteld, schijnbaar Wanneer Q1 hoog is, zal door TS10 (fig. basisspanning aan TS4. De nu lagere een verbeterde opvolger van de Molnija 1 12) een stroom lopen, zodat de basis­ spanning over de 8,2Ü weerstand wordt serie. spanning aan TS11 laag wordt. Door weer naar de ingang gevoerd. De scha­ • Eastman Kodak heeft een elektronisch TS11 loopt geen stroom, zodat ook de keling stabiliseert zichzelf nu zodanig, afspceltoestel voor Super-S film ontwikkeld, emitterspanning laag is; dit lage niveau dat er een stroom van 300 a 400 mA dat op een normale TV kan worden aange­ wordt aan TS4 toegevoerd, die daar­ door TS4 en de spoel loopt. De inscha­ sloten. door eveneens geen stroom trekt. De keling van de weerstand betekent te­ spoel OMS1 zal daardoor niet worden vens een vermogensbegrenzing voor de • Philips Industrie GmbH in Oostenrijk zal bekrachtigd wanneer Q1 hoog is. spoel, die de hoge beginstroom slechts in dat land een fabriek voor kTV-buizen 01 = laag (0 V) korte tijd kan verdragen. Dit beschermt bouwen in het kanton Steiermark. In dit geval zal TS10 dicht zijn, zodat TS4 tegen spanningspieken. • De eerste onderzeese- telefoonkabel tussen TS11 stroom trekt. Er ontstaat dus een (Wordt vervolgd) Europa en Zuidarnerika is klaar. Deze kabel kostte twintig miljoen dollar en is 2727 zeemijlen lang. Doorzichtige instelpotentiometers • Meer dan 10 000 abonnees heeft de door de Zentralstelle Dokumentation Elektro- technik ingestelde Literatuurdienst Elektro­ techniek.

• Patent werd in de Bondsrepubliek Duits­ land verleend aan het Deutsche HiFi Insti- tut e.V. voor hun luidspreker-testplaat.

• Met de produktie van ,,In-Line”-KTV- beeldbuizen wordt eind 1974 door ITT in Es- slingcn (BRD) begonnen.

• Western Union zal tussen Peking en New York een directe telegraafverbinding instal­ leren.

• Een datatransmissiekabelnet door de ge­ hele Bondsrepubliek zou volgens Siemens 20 tot 40 miljard gulden kosten; indien het net beperkt zou blijven tot industriële zwaarte­ Harry Levonsin Co. uit Seattle (VS) introduceerde doorzichtige instelpotmeters, die verkrijg­ punten zouden de kosten 5 tot tien miljard baar zijn in een draadgewonden of in een koolstof-uitvoering. De instelpotmeters zijn 2 cm lang, bedragen. 8 mm hoog en 6 mm breed en zijn voorzien van standaard aansluitpennen voor montage op gedrukte bedradingskaarten. De omhulling is van polycarbonaat dat bestand is tegen hoge • De Gunn-oscillator MH 571 van Sescosem temperaturen. De draadgewonden modellen hebben een weerstandswaarde van 10 Cl tot 10 kCl is mechanisch afstembaar van 8,5 tot 10,5 ± 10% met een temperatuurcoëfficiént 20 ppmJ°C. De koolstof -potmeters lopen van 100 ft tot MHz, het uitgangsvermogen bedraagt onge­ 1 MCI ± 10% met een temperatuurcoëfficiënt van ± 150 ppmj°C. veer 50 mA.

598 RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 Die andere rekenmachines passen maar nèt in uw aktentas

Deze kreet komt van Electronics Ne­ standen. De indicator wordt nu ge­ derland*, importeur van het fabuleuze stuurd middels een MOS-interface vestzak-rekenwonder, de Sinclair chip. ,,Executive” pocket electronic calcula­ De dikte van het toestelletje (9 mm!) tor Mk III. Dit toestelletje weegt slechts kon mede worden bereikt door een 71 gram en meet 139 mm (lang) bij 56 toetsenbordje van slechts 4 mm dik. De mm breed en 9 mm dik. contacten zijn goudgeplateerd; de Uw auteur noemt dit nog een vestzakre- Voor een prijs van f 698,- en vier ge- opstelling van de toetsen is zo gemaakt kenwondertje, z’n zoon zal het later hoorbatterijtjes van het type Mallory dat het haast onmogelijk is twee toetsen waarschijnlijk een onooglijk ding vin­ MP 675H kunt u dan tien lot vijftien uur tegelijk aan te raken. den. lekker gaan zitten cijferen. Sinclair Maar we hadden het over een vestzak- garandeert z'n rekenwondertje voor rekenwonder, en een goed publicist zal een periode van vijf jaar... en dat zegt dat in z’n tekst waar moeten maken. procenten, wie interestberekeningen wat. Met een capaciteit van acht cijfers op de doet over meerdere jaren: hij kan bij de De Sinclair Executive is voorzien van indicator kan het wondertje optellen, Sinclair Executive terecht. een MOS-schakeling met zo'n 7000 aftrekken, delen en vermenigvuldigen. Maar ook degcen die wortels wil trek­ transistoren. Normaal gesproken zou Ook kwadrateren, reciproken, cijfer ken, kan dat doen, zij het dat de proce­ zo’n geïntegreerde schakeling 160 mW overloop tijdens berekeningen, drijven­ dure wat moeilijker is. Om het in for­ energie opsouperen, maar Sinclair Ra- de decimalen en een geheugen om mule te zeggen: l/2 (A/n + n), waarbij dionics Ltd. bouwde een speciale scha­ instructies te bewaren voor herhaald dan A het getal is, de n de geschatte keling in. waardoor het energieverbruik vermenigvuldigen of delen met een van dichtstbij gelegen uitkomst. tot gemiddeld 20 mW beperkt blijft. te voren bepaalde factor (wat de snel­ en: V42 + 32 = 4V 1 + (3/j)2 of Deze schakeling - waarop octrooi werd heid bij een serie berekeningen met de­ a V 1 + (b/a)- aangevraagd - schakelt de geïntegreer­ zelfde factor bevordert: voor omreke­ en: logaritmen met verschillende de schakeling tussen twee klokimpulsen nen van valuta en renteberekeningen). grondgetallen zijn mogelijk en ook: om­ volledig uit. De capacitantie van de Men kan met de Executive een af­ rekenen van spanning in dB-waarden actieve elementen houdt de informatie geronde uitkomst krijgen tot op twee, met de formule 201ogVl/V2. zolang vast. vier of zes decimalen door het deci- Voor wie nog niet van het wonder is Ook de wijze waarop de indicator wordt maalteken vast te zetten... anders overtuigd: Sinclair maakt per maand gestuurd is een belangrijke factor voor wordt het getal automatisch afgerond, 500 000 van deze rekentoestelletjes en het totale opgenomen vermogen. De met zoveel mogelijk cijfers als er op de kreeg bovendien een 1973 Design batterijspanning werd zo gekozen, dat schaal gaan. Award for outstanding consumer pro- die juist voldoende isom een monolithi­ Voor wie dus met valuta werkt of rente­ ducts van het British Council of Indus- sche gallium-arsenide-fosfide indicator berekeningen maakt, voor wie een trial Design. direct te drijven: er wordt geen vermo­ reciproke waarde wil weten, wie bruto/ gen verspild in grote voorschakelweer- netto prijzen berekent, desnoods in *Van Hallstraat 183, Amsterdam.

Bowmar LED display

rekenchip General Instru­ ment type 500 of 550

contacteilandje

toetsenbord printplaat

oscillator voor het opwekken van de voedingspanning

Blik op het apparaatje en in het in­ vier gehoorapparaat wendige... batterijtjes

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 599 44e AES-Conventie te Rotterdam diamant als koelmiddel

Deze manifestatie werd van 20 t/m 22 februari gehouden te Rot­ terdam in de Doelen, een gebouw dat zich hiervoor uitstekend leent. Voor de niet ingewijden: AES betekent Audio Engenecring Society. Tijdens deze conventies, worden er door technici van een groot aantal bedrijven en laboratoria lezingen gehouden over nieuwe technische ontwikkelingen e.d. Daarnaast wordt een ten­ toonstelling gehouden van professionele produkten. Van deze tentoonstelling was ook dit keer een druk gebruik gemaakt: 34 exposanten toonden hun produkten voor een - overwegend - professioneel publiek. Bijzonder prettig was, dat de ruimte in de Doelen zodanig was Wetenschappelijk is bewezen, dat diamant en in het bijzpnder ingedeeld dat niet alle exposanten als haringen in een ton opeen natuurlijk diamant type Ha, een hogere thermische geleiding heeft waren gepakt, zodat er alle ruimte voor een praatje overbleef. De tussen -200 °C en 1000 °C dan elk ander materiaal. Diamant is dus lezingen waren ondcrverdeeld in een aantal groepen (Sessions). beter geschikt om warmte af te voeren dan bijvoorbeeld koper, dat Door bepaalde onderwerpen in een Session onder te brengen, werd gewoonlijk wordt gebruikt om halfgeleidercomponenten te be­ voorkomen, dat men steeds van zaal en plaats moest verwisselen. vestigen. Wat nu gebeurt laat zich raden: een germanium impatt Session A omvatte de Studio-Techniek; Session B de „Sound diode werd ontworpen voor microgolfoscillatorcn (6GHz). Eén Analysis and Synthesis"; Session C „Listening and Perccption"; diode werd direkt op koper gemonteerd en in een ander geval werd Session D „Sound Reinforcement and Radiation”; Session E de diode gemonteerd op een stukje type Ila diamant en vervolgens „Sound Recording”; Session F „Audio Measurcments"; Session op koper. G „Quadrofonie” en Session H „Audio Instrumentation”. De grenslaagtemperatuur en het uitgangsvermogen werden toen gemeten: het model met diamant gaf een groter uitgangsvermogen Tijdens de Conventie zijn ook twee interessante Forums gehouden bij een lagere grenslaagtemperatuur. over de onderwerpen „Music and Environment” en „Studio Een ander voorbeeld: halfgelciderschakelingen met GaAs-lasers Operations”. Enkele belangrijke punten uit deze forums waren moeten met vloeibaar stikstof worden gekoeld om de laser te kun­ „Listening Conditions”, „Influence of Music on de Human nen laten werken. Met diamant-koellichamen kan zo'n zelfde laser Being”, „Recording and Processing”, „Studio Efficienty” en bij kamertemperatuur werken. „Multitrack". Diamant type Ila is een diamant, dat licht uitzendt met een golf­ lengte van 250 nm en ze worden gevonden in twee mijnen van De Bcers. Deze mijnen (Premier en Finsch) zullen nog zeker deze Tenslotte willen we hier nog de verschillende onderwerpen van de eeuw in bedrijf blijven. Sessions vermelden. Aangezien van vrijwel alle onderwerpen De Beers Industrial Diamond Div. ontwikkelde nu een nieuw con­ boekjes zijn verschenen, is het mogelijk, dat belangstellenden over cept, namelijk de sferische diamant koellichaam Type Ila diaman­ een of meer onderwerpen een exemplaar kunnen bestellen bij mej. ten worden wetenschappelijk geselecteerd bij de mijn en worden T. Bakker, Polygram B.V. postbus 23 Baarn (f 2,- per stuk). De zo bewerkt dat ze een speciale oppervlaktefinish hebben. Die finish codering bij de onderwerpen komt overeen met de bestelnummers is van belang voor de thermische overgangsweerstand tussen van de boekjes diamant en koper. Een vlak plekje wordt uiteindelijk gepolijst om het component op te bevestigen. Omdat de warmtestroom of dis- Al, „Audio Limits in Broadcasting”, Prof. dr. Ir. Geluk sipatie een functie van het contactoppervlak is, is het zinvoller de A2, „The environmental design of a studio control room”, E. J. Veale diamant in het kopersubstraat in plaats van óp het kopersubstraat A3, „A survey of recording studio monitoring problems". J Af. Eargle te monteren. De interface diamant-koper kan daardoor meer dan A4, „Sound recording and mixing of TV-programs", S. Hublet A5. „Principles of crcating movement in dramatic productions for radio, TV verdubbelen. and Film-sound”, J. Vanwelkenhuysen A6, „The balance of listening Ievels in two and four-channel systems", S. Steinbach Fl, „The frcquency response of Ioudspcakers: on-axis response or power response?", P. Chapelle BI. „Typical Sound-characteristics of piano-sounds, analysed on the basis F2, „Sourccs of the constant acoustic volume velocity”, T. Salava of piano-sounds and pianolikc sounds”. R. D. Weycr F3, „Dcfinition and measurement of fidelity of elcctro-acoustical compo- B2, „IBACH-sound and STEINWAY-sound. The acoustical structure of nents and elcctro-acoustical chains", J. Mantel grand pianos: a comparative study". D. Droysen; F4, „Loudspeaker measurcments and consumer informations”, U. Rosen- B3, „The timbre in music and its significance for musical hearing", U. Sirker berg B4, „Speech synthesis by mies of the Italian languagc", R. de Mori F5, „Instrumcntation for reverberation measurcments”,O. H. Bjor B5, „Pitch synchronous adaptive prediction applicd to data rcduction of F6, „The ambiguous watt”, J. Af. Bowsher speech wave", A. Serra F7, „A fast method for the determination of the intclligibility of running B6, „C.V.S. : „A techniquc for generating a type of visible speech based speech", H. J. Af. Steeneken on synchronous spectral analysis". Af. Guglielmo Gl, „UMX system carrier channel disc”, D. H. Cooper Cl, „Threshold of phasc detection by hearing I", E. R. Madsen G2, „Consideration of occupicd bandwidth and adjacent channel intcrfcren- C2. „Threshold of phasc detection by hearing II", V. Hansen cc of FM 4-channel broadcasting system”, S. Miki C3. „Audible phase effects of microphones”, U. Muller G3, „Discrete quadrophony transmission with cffectivc bandwidth utilisa- C4. Attempts for better understanding of the directional stereophonic tion of the present FM spectrum by the Dorren system", L. Dorren listening mechanism". B. Bernfeld G4, „Discrete 4-channcl records 1973", W. R. Isom G5, „Half speed cutting of discrete 4-channel disc „CD-4” and further Dl. „Sound reinforcement Systems in open-plan offices - experience with improvements of its system", T. Inoue masking noise”, E. J. Völker G6, „The principles and the performance of the Sansui QS-Vario Matrix D2. „Magnctic induction loops with georaetrical restrictcd fields for com- reproduction", S. Takahashi munication in schools for the hard of hearing", D. Bosman G7, „Advances in SQ cncoding and dccoding technology”, B. B. Bouwer D3, „Reduction of acoustic feedback in sound system applications", D. Kleis D4, „Some new results in sound radation theory", D. Gaal Hl, „A new solid state pcak programme meter”, B. Hertz H2, „Pcak level meter with LED-indication, a new gencration", XV. Feucht El. „Improvements on optical sound with particular reference to super-8- H3, „Miniaturc power supply unit for a mixing console", P. R. Zwicky film". K. Schwartz H4, „New improvements in using tclcphonc calls in radio and TV-pro­ E2, „A high-speed in-cassette tape duplicating system". C. R. Bastiaans grams”, L. De Kessel E3. „Low frequency response of multitrack magnctic reproducers", J. Melis H5, „The variable magnctic shunt principle applicd to the phonograph E4, „Dynamics of discs". J. Charbonnier cartridgc", H. Madsen E5, „Investigations on the influence of sound re-recording on the quality H6, „An audio power amplifier for ultimate quality requirements", J. of a magnetic tape record", A. Gabor Lohstrolt E6. „A simplified analysis of spectral distribution of music during master H7, „Distorsion Minimization in transistorised audio voltage amplifiers”, tape recording". P. Kanichev D. Leblebici.

600 RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 I

E. Engelen. Leuven Quadrofonie

Inleiding. - kleinere spoorbreedte verhoogt de naal wordt samen met het som-signaal Quadrofonie in zijn eenvoudigste vorm ruis, waardoor de dynamiek af­ M = L + R in frequentie gemoduleerd is in fig. 1 voorgcsteld. De vier in­ neemt. Dit kan echter eventueel op de hoofddraaggolf. In de ontvanger formaties uil de opnamestudio worden worden opgevangen door toepassing beschikt men na decodering over het d.m.v. 4 transmissiekanalen verbonden van een ruisonderdrukker (b.v. Dol­ M- en S-signaal. Het optellen van beide met de 4 weergevers in onze huiskamer. by B, of DNL) signalen levert de links informatie, het Op deze wijze verkrijgen we multi- - kleinere spoorbreedte verhoogt ook aftrekken de rechtsinformatie. dimensionale geluidsweergave. In ver­ het aantal ,,drop-outs”. Het loop­ De opgave van de platenindustrie was gelijking met stereofonie dienen we dus werk van de magnefoon dient ook het ontwikkelen van een systeem dat het aantal transmissiekanalen te ver­ nauwkeuriger te worden gecon­ toelaat de vier signalen van de bron te dubbelen en precies hier knelt de strueerd. herleiden tot 2 (in-coderen), deze twee schoen. Het onderbrengen van 8 sporen op een gecodeerde signalen langs de bestaande Voor magneetband is deze methode - z.g. ,,compact cassette” lijkt ons in transmissieketens door te sturen en bij ..discrete four channel” - vrij gemak­ eerste instantie een moeilijke zaak, en de weergave wederom de oorspronke­ kelijk te realiseren. De vier informaties technisch-muzikaal gezien gewoon zin­ lijke vier signalen samen te stellen worden in de studio elk op één spoor loos. De transmissiekanalen radio en (decoderen). Hiervoor wordt een ma­ geregistreerd: hij weergeven in onze plaat stellen echter grotere problemen. trix gebruikt. huiskamer levert dit de oorspronkelijk Hier kan het aantal kanalen niet zomaar Bij de FM-omroep zijn ook andere mid­ vier informaties op. Omdat dit t.o.v. zonder meer worden verhoogd. delen van modulatie denkbaar, maar stereo dubbel aantal sporeneen Bij de invoering van de stereofonie op het is niet ondenkbaar dat op dit 2 vergt, vermindert de opname capaciteit plaat, slaagde men erin door toepassing transmissiekanalensysteem wordt over­ van de magneetband met de helft. Om van het 45745° snijsysteem twee in­ gegaan. deze capaciteit te behouden en om formaties in één groef vast te leggen. Bij redenen van compatibiliteit zouden we FM omroepzenders loste men het pro­ Compatibiliteit en kwaliteitseisen voor het aantal sporen dienen te verdub­ bleem op door het verschilsignaal S = quadrofonie belen. Hier kleven echter heel wat L - R in amplitude te moduleren op een De voornaamste eisen waaraan een nadelen aan: hulp-draaggolf van 38 kHz. Dit sig­ quadrofonie keten - in het algemeen -

rechts

transmissie kanalen

2 c

? midden * % 5 Qlio Ö[ lt> <2> & hnks 15 10 0 5 10 studio sterkteverschil tussen weergevers in dB 3 Fig. 2. Localisatie als functie van de amplitudever- houding tussen de twee weergevers in een stereo Fig. 1. Quadrofonie in zijn eenvoudigste conceptie. opstelling. [2]

3 ! fi

A B

Fig. 3. A. situering van 5 puntvormige klankbronnen; B. localisatie bij mono weergave; C. stereo weergave; D. quadrofonische weergave.

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 601 moet voldoen kunnen in volgende pun­ ten worden samengevat: - quadro weergave: lokalisatie van een virtuele puntbron moet mogelijk zijn over 360°. Er mag geen dubbele lokali­ Fig. 6. a. in fase componenten geven een satie mogelijk zijn. Verder moet de welbepaald beeldpunt. geluidskwaliteit van alle kanalen iden­ b. onafhankelijke componenten worden als tiek zijn. reëel beeld van de luidsprekers waargeno­ ) men. - stereo weergave:„links” en„rechts” c. componenten met een willekeurige fase van het quadro programma moeten be­ hebben geen exacte localisatie. Ze zijn ver­ houden blijven. De vieringangskanalen © © strooid tussen de weergevers moeten gelijke akoestische vermogens Fig. 5. Door het principe van de L opleveren. a O o O - Mono weergave: gelijke vermogens achter contractie worden de bronnen Lb en Rb gelocaliseerd als L'B en moeten worden verkregen voor alle R'b. Bij stereo weergave worden de lokalisaties van een geluidsbron. bronnen LB en RB getransformeerd b O o - ruis, dynamiek, vervorming, band­ in L"b en R"B. breedte moeten even gunstig zijn als bij normale stereo-apparatuur. c r Hoofdvereiste van elk quadro-codeer- of transmissiesysteem is dat de plaats­ bepaling bij weergave volledig identiek moet zijn aan de oorspronkelijke lokali- riciningsinformatie vóór de luisteraar; waarin: satie bij de opname. Ook moet een quadro (fig. 3 D) geeft rondom-in- 0, hoek tussen symmetrie lijn en vir­ quadro-systeem de mogelijkheid geven formatie zodat het oorspronkelijke tueel beeld een virtueel punt tussen elk paar weer- klankbeeld wordt hersteld, 0A hoek tussen de twee weergevers gevers te creeëren. Uitgaande van een SL sterkte linker geluidsbron amplitude verschil .tussen twee weerge­ SR sterkte rechter geluidsbron vers wordt de plaatsbepaling zoals in Psycho-akoestiek van de quadrofonie Deze wet is vrij nauwkeurig voor signa­ fig. 2. Twee gelijke vermogens geven Bij de beoordeling van een quadro- len die in- of uit-fase zijn (resp. 0° en systeem dienen we op enkele belangrij­ precies een virtueel middenpunt. 180° faseverschil tussen beide). Ze is ke psycho-akoestische wetten te letten. echter niet van toepassing voor andere In ’t kort bespreken we de richtings- Mono-stereo-quadro fase relaties. In dit laatste geval wordt waarneming door het menselijk gehoor. In een mono reproduktie zitten alle de plaatsbepaling gedefinieerd door de aspecten van het klankbeeld, uitge­ amplitude en faserelaties. zonderd de richtingsbepaling. Zo ken­ R ich tings waarn em ing Het verband tussen Iooptijdsverschil- nen we bij mono: klankkleur; dyna­ De richtingsgewaarwording, die men len, amplitudeverschillen en waargeno­ van een geluidsbron krijgt, wordt be­ miek, diepte. De verhouding tussen men afwijking tussen de middenlijn en paald door de looptijd en intensiteits- direct en indirect geluid bepaalt de het fictieve beeldpunt is door De Boer diepte. verschillen waarmee het geluid onze vastgesteld als: beide oren treft. Haas heeft vastgesteld, Stereo verhoogt het luistergenot aan­ 1 ms A 10 dB ^ 10° afwijking zienlijk. De luisteraar krijgt voldoende dat bij nauwkeurig gelijktijdig en even (basis tussen de luidsprekers 3,5 m, ruimte- en richtingsinformatie zodat hij sterke geluidsinval op beide oren men luisterafstand 3,5 m). het klankbeeld vóór zich „ziet”. van het geluid een middenindruk krijgt, Quadrofonie moet de luisteraar toela­ d.w.z. men gelooft slechts één enkele Vóór-dominantie ten „aanwezig” te zijn tussen de mu­ geluidsbron waar te nemen, die in de Beschouwen we de opstelling van fig. 4. zikanten of „in de zaal”. Quadro geeft richting van de halve hoek tussen beide Leggen we aan de weergever links-voor rondom-informatie. invalsrichtingen ligt. Bij zeer kleine een sjgnaaj aan en aan de andere een Een ruimtelijke opstelling van 5 punt- looptijdsverschillen ontstaat een conti- gedeelte van dit signaal bv: lf lb vormige klankbronnen (fig. 3 A) geeft ?ue verplaatsing van de fictieve geluids- Rp = k ; = m Lp; R B = n Lp bij mono reproduktie enkel diepte (fig. bron in de richting van de eerstkhnken- waarbij k, m, n, belangrijk kleiner zijn 3 B); stereo weergave (fig. 3 C) geeft de luidspreker. Bedraagt het looptijds- cjan j Het prjncjpe Van de voor-domi- verschil meer dan 2,5 ms dan wordt het nantie bewijst, dat het menselijk oor de geluid altijd bij de eerstklinkende luid- richting van hel waargenomen geluid spreker gelokaliseerd. Dit verschijnsel oordeelt uitgaande van de amplitude- noemt men het Haas-effect. verhouding van de voorste twee weer­ Worden nu uitsluitend intensiteitsver- gevers, terwijl de twee weergevers-ach- © schillen ingevoerd met behoud van ter enkel het akoestisch vermogen beïn­ nauwkeurige gelijktijdigheid dan stelt vloeden. Uit de psycho akoestiek weten men eveneens een bijna lineair verband we, dat de oorschelp een akoestisch vast tussen die intensiteitsverschillen en scherm vormt voor geluiden afkomstig de hoek waaronder de fictieve bron van achter de waarnemer. Pas na ver- wordt gelokaliseerd. schillende reflecties op de wanden van De richtingsbepaling bij 2 signalen met de luisterruimte worden de trillingen verschillende amplitude wordt door van de achterste weergever waargeno­ © volgende sinuswet uitgedrukt[l]: men. Ze ondergaan dus een vertraging Fig. 4. De plaats van de virtuele bron is sin 0, _ SL SR zodat ze volgens het Haas effect geen bepaald door de sterkteverhouding van de invloed hebben op de richtingsbepa­ twee voorste weergevers. sin 0A SL + SR ling.

602 RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17= Achter-verhouding Lo Fig. 8. blokschema Leggen we vier niet coherente signalen ,Lr van de quadro synthe- aan de weergevers. De signalen LF en fase- siser. [9] draaier fase RF worden gehoord in de richting van -90° modulator -°LB de resp. weergevers, gescheiden door teo° een hoek 2 0A. De waargenomen hoek matrix tussen beide weergevers-achter is fase- fase merkbaar kleiner dan 2 0A, zowat ]/3°. — draaier + 90° '*e 180° modulator Wc lokaliseren de weergevers als L' B en R'b (fig. 5). Ro Voor dit verschijnsel bestaat tot op dit -o Rf moment geen exacte fysische uitleg, doch kan door iedereen gemakkelijk — in fase componenten die even sterk Deze kring moduleert de achterste worden geverifieerd. Luisterend naar zijn in linker en rechter kanaal worden kanalen in fase zodat deze t.o.v. de niet een stereo programma zal de luisteraar in het midden gelokaliseerd; indien gemoduleerde voorste kanalen bij de een aanzienlijke vermindering van ste- beiden niet even sterk zijn worden ze luisteraar een versterkt aanwezigheids- reo-breedte waarnemen indien hij zich dichter bij de linker of rechter gelokali­ effect geven. Faze-modulatie produ­ over 180° draait. seerd. ceert een aanzienlijk aantal tijds- en — onafhankelijke componenten in lin­ faserelaties tussen de directe en indirec­ Matrix bij 2-2-4 quadrofonie of pseudo ker en rechter kanaal, die volledig wil­ te geluidsgolven. Verder blijkt fase- quadrofonie*!?] [9] lekeurig zijn, worden als reëel beeld modulatie een extra dimensie te geven 2-2-4 duidt aan, dat men, uitgaande van gelokaliseerd op de plaats van de weer­ aan geluidsimpulsen. 2 opnamekanalen en 2 transmissiekana- gevers. De fasemodulator wordt bestuurd door len een vierkanalcnreproduktie wil rea­ Daartegenover staat, dat nagalm en de midden en hoge frequenties van het liseren. Dit heeft dus niets te maken indirecte geluidsgolven, zelfs indien ze ingangssignaal (fig. 9) en de signalen met de ,.discrete four channcl stereo”. van gelijk volume zijn in beide kanalen, geleverd door twee oscillatoren. Beide De quadro-matrix moet in deze toepas­ onregelmatige faseverhoudingen bezit­ kanalen hebben afzonderlijke oscillato­ sing de oneindige relaties die bestaan ten en willekeurig gemengd zijn met ren (d.w.z. 3 oscillatoren i.p.v. 4) om tussen linker en rechter kanaal reorga­ andere componenten, ze geen vaste te vermijden dat een zekere periodici­ niseren zodanig dat de verkregen signa­ lokalisatie hebben: ze geven een ruimte teit zou ontstaan. Uit een normaal len de reproduktie van een veel-dimen- indruk. (fig. 6). stereo programma kan dus een aantrek- sionale ruimte mogelijk maken.

Ontleding van een normaal stereo pro­ [> —oLb M tt gramma In de tijd, dat de stercofonie nog in zijn Lo- kinderschoenen stond, werden veel ste- I reo-demonstratieplaten verkocht welke X een levendige demonstratie waren van ping-pong stereo. De midden indruk ontbrak volledig. Dit was te wijten aan een slechte opneemtechniek of micro- oscillator foonopstelling. De technieken zijn aan­ 9 Ht merkelijk verbeterd en thans is het zeer > goed mogelijk een geluidsbron waar Fig. 9. Principe van de fasernodula- oscillator dan ook in het geluidsveld te plaatsen 9 Hz (pan-pot of richtingsregelaar). Kort­ tor. weg, goede stereo geeft veel meer ruimte informatie dan het eenvoudig­ De opgave van een 2-2-4 matrix is het kelijk quadro-programma worden ge­ weg samenvoegen van 2 mono-kanalen. scheiden van de verschillende compo­ synthetiseerd. Een verdere ontleding van de twee- nenten cn ze te reorganiseren zoals in Veel gunstigere resultaten worden ver­ kanalenbronnen stelt ons in staat te fig. 7. Fig. 8 toont het blokschema van kregen indien reeds bij de opname een concluderen: de quadro-synthesizer(9]. Om het in-codering gebeurt. De decodering le­ ruimte effect te verbeteren werd een vert dan opnieuw de oorspronkelijke fase-modulator toegepast. In een or- vier informaties. Alleen in dit geval | in-fase componenten | kestzaal treffen de indirecte geluids- spreken we van echte quadrofonie. componenten ons oor met een onein­ R dig aantal variërende faseverhoudin­ Coderingssystemen gen. Het is duidelijk, dat dit niet vol­ Om de oorspronkelijke vier informaties 5SI! doende precies kan worden gesyntheti­ via twee kanalen te kunnen doorsturen §1 I seerd door het bijvoegen van een stel werden verschillende systemen ontwik­ » weergevers, niettegenstaande dat dit keld, welke echter tot volgende hoofd­ §8 osi o reeds een aanzienlijke verbetering zou groepen zijn terug te brengen: betekenen. Het is dus noodzakelijk, om het originele geluidsveld zo dicht moge­ Draaggolfsystemen componenten met veranderende fase lijk te benaderen, de directe en indirec­ (bv Nivico CD-4 zie RE No. 3-72) (Fig. te geluidsgolven te reproduceren met 10) Fig. 7. verband tussen de fase van de compo- continue variërende fasen. Hiertoe Eigenschappen: nenten en de plaatsbepaling. werd een fasemodulator ingevoerd. - dit systeem laat een goede kanaal-

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 603 groet v7/7/77/7774 777777777a Fig. 10. Principe van het CD-4 draaggolfsys- ook tot deze conclusie (cfr. AES-con- teetn. De verschilsignalen 1-2 en 3-4 worden vention München '12). elk gemoduleerd op een hulpdraaggolf van 30 kHz. De hele informatie wordt volgens het 45°/45°-systeem op de linker en rechter groef- b. CBS systeem (SQ-systeem) wand geschreven. De voor-achter verhouding wordt ver­ U2 3*t beterd door het toevoegen van een elektronische Logica. Uitgaande van !9dB een analyse van de faseverhoudingen I 1-2 verschilsignaal 3-< verschilsionaal tussen twee aangrenzende kanalen : 7 wordt in bepaalde gevallen de verster­ ISkHz 30kHz ISkHz 30kHz king van de kanalen waarin de over- spraak optreedt gereduceerd, (fig. 13) scheiding toe tussen alle 4 kanalen; het lijke signalen LF=1; LB=0; RF=0; Bij luisterproeven met orkestrale mu­ systeem leent zich dan ook uitstekend Rb=0 ziek was het in- en uitschakelen van de tot quadro ,,surprising" opnamen. deze na coderen en decoderen er als Logica nauwelijks hoorbaar; dit bete- - de plaatgroeven zijn gemoduleerd volgt uitzien: kent, dat in normale omstandigheden tot ca. 45 kHz; dit stelt zeer hoge eisen LF=1; Lb=0,707; Rf=0; Rb=0,707 de Logica overbodig is. Het SQ-geco- aan de slijtvastheid van het thermoplas­ m.a.w. de kanaalscheiding is zeer slecht deerde signaal kan zonder meer door tisch plaatmateriaal. Het weergeven geworden. een FM-multiplex stereo zender wor­ van deze hoge frequenties met een Door de wet van de voor-dominantie den uitgezonden. Met een stereo ont- geringe fasefout stelt ook bijzondere wordt deze klankbron toch juist geloka- vanger zal men over een volwaardig eisen aan het weergeefelement en de liseerd. Voor symfonische- of orkestra- stereo programma kunnen beschikken, gebruikte naald. Ie muziek is deze overspraak dan ook terwijl toevoeging van een decoder ( + Het CD-4 draaggolf systeem kan niet niet hinderlijk. Een vergelijkende luis- 2 extra weergeefkanalen) er een quadro worden toegepast door FM omroep- terproef tussen de oorspronkelijke programma van maakt. Compatibiliteit zenders. Hier is de bandbreedte van vierkanalenopname en het gecodeerde met gewone stereoapparatuur is dus linker en rechter kanaal immers be- signaal geeft geen noemenswaardig ver- gewaarborgd. Bij mono-weergave doet zich een klein probleem voor. De solist welke middenachter gelokaliseerd is zal v-0° Fig. 11. Principescha- keling om de geco­ voor de mono luisteraar zijn verdwe- deerde signalen L en R terug te ontleden in dynamiek expander o t-r LF, Lb, Rf, Rb. L» — lfl-90°

D dynamiek ■oLg E expander C o D — lf-90° WO.707/ E dynamiek 0— expander ------o *8 Fig. 12. Principesche- R r o— ma van de dynamische expansie om de ka- ro- naalscheiding te ver­ dynamiek — (f)-0o expander •o Af­ {>— hogen.

grensd tot ca. 15 kHz. Het vastleggen schil. Ping-pong stereo is door deze nen. Indien men hiermee rekening van een gecodeerd CD-4 programma geringe kanaalscheiding echter weinig houdt bij de opname hoeft dit geen be- op magneetband is met de huidige HiFi- attractief. Vandaar ook, dat de grote zwaar te zijn. apparatuur ook niet mogelijk. industrieën ijverig hebben gezocht naar speciale technieken om de overspraak c. „Blend switching lechnique” (San- Matrix systemen te reduceren. sui) De oorspronkelijke vier informaties Een fasecomparator vergelijkt de twee worden samengevoegd zoals bepaald a. dynamische compressie en expansie ingangssignalen en geeft een controle door volgende vergelijkingen: [5] spanning aan actieve elementen in de L = LF - j 0,707 Lb + 0,707 RB Door het verhogen van de relatieve matrix. De overspraak wordt zodoende R = RF + j 0,707 Rb + 0,707 LB dynamiek tussen de 4 kanalen kan de gereduceerd. De fabrikant specificeert De signalen L en R worden via een scheiding worden vergroot. In zijn een- een overspraak normaal stereo transmissiekanaal door­ voudigste vorm dienen we in elk van de RF-LF=12-15 dB; LB-RB=8-15 dB; gestuurd; dit kan dus zowel radio, plaat 4 kanalen een expander op te nemen. Fcentcr-® center = 12-20 dB of band zijn. Het transmissiekanaal Met een expansiefactor 5 - d.w.z. dat dient ook geen grotere bandbreedte te 2 dB stijging van het ingangssignaal 10 D hebben. Zoals uit de formules blijkt dB stijging van het uitgangssignaal geeft Lo------£ wordt de fase bij de informatie betrok­ - wordt het verschil tussen het gewen­ c o ------oLg ken. Enige aandacht dient dan ook ste kanaal en het overspraaksignaal O G O I ■------geschonken aan de faseverschillen tus­ reeds ca. 15 dB. (fig. 12). M. Gerzon R°- E C R sen L en R transmissiekanaal. toont aan, dat dit systeem goed werkt ------«ft, Aan weergeefzijde worden beide signa­ voor enkelvoudige signalen. Voor or­ len gedecodeerd; een eenvoudige deco­ kestrale programma’s werkt het geheel Fig. 13. Basisschakeling van de elektronische der is in fig. 11 voorgesteld. niet naar behoren en verkrijgen we een „logica". Het blijkt echter dat als de oorspronke- surrogaat quadrofonie. Sansui komt (Vervolg blz. 606)

604 RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 J. H. M. Goddijn.

Vlakke geluidsweergevers

Voor hen die in de huiskamer weinig ruimte hebben om Verder zijn in ons land de Poly-Planar luidsprekers verkrijg­ grote geluidsweergevers te plaatsen, is er iets nieuws dat baar. Met een dikte van ca. 5 cm zijn ook deze luidsprekers heel weinig ruimte inneemt. De Sonoplan weergevers van bruikbaar op plaatsen waar slechts weinig ruimte voor­ Toshiba zijn namelijk maar 7 cm diep en zien er uit als handen is. De laatstgenoemde luidsprekers zijn zelfs onder normale, zij hel wat dikke, schilderijen! Natuurlijk is ook water te gebruiken! Wellicht iets voor in het privé zwem­ de prijs er naar, maar dat is een ander hoofdstuk. De nieuwe bad? weergevers die kortgeleden door de Nederlandse importeur Zoals een goed schilderij betaamt, worden de nieuwe - Friolanda te Leiden — zijn geïntroduceerd, worden Sonoplan luidsprekers geleverd met verschillende afbeel' aangekondigd als eerste en enige in Europa. Waar is dit dingen. Mocht men geen keuze kunnen maken, dan zijn ook niet, want reeds enige jaren geleden heeft Nivico haar zgn. typen met een neutrale voorzijde leverbaar, waarop men „Picture Speakers” uitgebracht. Ook deze hebben een zelf een foto, reproduktie, poster enz. kan plakken. Olie­ geringe diepte en kunnen als een schilderij aan de muur verf schilderijen moeten echter niet worden gebruikt, om­ worden opgehangen. Platte, weergevers worden ook ge­ dat deze kunnen gaan barsten door de trillingen van het maakt door de „Bigston Corp.”. Deze hebben slechts een systeem. Er is echter getracht met elke smaak rekening te dikte van 33 mm. We zullen hierop nog terugkomen. houden. Voor het klassieke interieur maakt Toshiba klas­ sieke Sonoplans. Voor het moderne interieur zijn er ab­ stracte doeken in harmonieuze kleuren. De lijsten zijn van massief hout; naar keuze glad of bewerkt. De kleuren hier­ van zijn wit en bruin.

Rondom weergave Zoals bekend mag worden geacht, heeft een normale luidspreker een richteffect. Vooral de hogere frequenties worden sterk gericht. De Sonoplan weergevers hebben dat richteffect niet; ze stralen het geluid 360° rond. Hierdoor is het mogelijk de weergevers op de gekste plaatsen op te stellen, zonder dat de weergave daardoor achteruit gaat. Zo kan men bijv. de Sonoplans in het plafond (laten) monteren.

Constructie Bij deze nieuwe luidspreker is de •conus vervangen door een zgn. diafragma. Dit rechthoekige diafragma is langs de rand zeer dun en wordt dikker naar het midden toe. Als materiaal voor het diafragma is gebruik gemaakt van geëxpandeerd polystyreen. De aandrijving geschiedt door één of meer spoelen. Het oppervlak van het diafragma bedraagt ca. 3500 cm2, hetgeen overeenkomt met een conusoppervlakte van een luidspreker van 34 cm. Om harmonische en IM ver­ vorming tot een minimum te beperken, is de vorm van het

De stralingsdiagrammen van de Sonoplan zijn opgenomen bij vijf verschillende frequenties. Bij 500 en 2000Hz verlopen deze voor een normale- en een Sonoplan weergever vrijwel gelijk. Bij 10 000 Hz blijkt duidelijk, dat de Sonoplan rond­ om blijft weergeven, terwijl de normale luidspreker naar één punt gaat richten. Nog sterker is dit te zien bij de frequenties van 14 000 Hz en 18 000 Hz.

605 diafragma zorgvuldig uitgekiend. E.e.a. wordt op z'n plaats behuiting gehouden door een mechanisch sterk aluminium profiel. rerblndlng diafragma k_ l/oo tkuuen en afbeelding adapter'"H ~| Demonstratie diafragma rervangingsT' ■ ' l opening 3" Uiteraard werd bij de demonstratie uitvoerig vergeleken 'afbeelding adapter' lü_J met andere - conventionele - weergevers. Hierbij had hoe fddiafragma men echter geen rekening gehouden met het feit dat de boeenplaat - magneet ean anizotropic zuper.hard eerbmdmgzdemper------Sonoplan weergevers door de speciale constructie een veel □m barium (errite groter rendement hebben dan gewone weergevers. Het ge­ hoge tonen dia- — - 'm fragmal tweeterl volg daarvan was, dat de andere luidsprekers bij het over­ ipreekjpoel hoge ■ tonen m diafragma schakelen veel zachter klonken dan die van Toshiba! Juist

is dit niet, want men raakt eerder onder de indruk van een hoofddiafragma aanzlultzehroef weergever die „hard” klinkt dan van een zacht klinkende weergever. Van een eerlijke vergelijking was dus geen sprake! Een uitspraak over de geluidskwaliteit willen we hier niet doen. Daarvoor is het noodzakelijk langer te kun­ nen luisteren en het liefst met eigen versterkers, pickup- t elementen en programma-materiaal. Wellicht kunnen we over enige tijd iets meer vertellen. Voor degenen die nog graag willen weten wat de afmetingen Een specifiek punt van deze luidspreker is bijv. het mecha­ zijn, kunnen we vertellen dat de buitenmaten van een nische twee-weg systeem. Om dit te verduidelijken is een Sonoplan 56 x 71 x 7 cm zijn. Qua vermogen worden ze doorsnede van het gehele diafragma afgebeeld. We zien geleverd in 30, 40, 50, 100 en zelfs 200 W. Om de rondom hier het ,,hoofd-diafragma” en het ,,hoge tonen diafrag­ gevoeligheid aan te tonen, hebben we tenslotte nog de ma”. stralingsdiagrammen van de Sonoplan en een conventionele Zoals is te zien, is de voorzijde van het diafragma glad, maar luidspreker afgebeeld. de achterzijde heeft een speciale complexe vorm. De beide diafragma’s vormen een soort mechanisch filter; alle tonen Nog platter! boven de ca. 8000 Hz worden uitsluitend door het hoge Zoals we reeds aan het begin van dit artikel hebben gezegd, tonen diafragma weergegeven. Dit diafragma zouden we worden er door Bigston Corp. ook zeer platte weergevers een tweeter kunnen noemen. De frequenties ónder de gefabriceerd. Qua vormgeving lijken ze evenals de Sono­ ca. 8000 Hz worden door het gehele diafragma weergege­ plan op een schilderij. Van deze weergever hebben we wat ven. Omdat de eigenschappen van deze luidspreker geheel meer technische gegevens dan van de Sonoplan. Het is dan anders zijn dan van een normale luidspreker, is de spreek­ ook niet zeker of beide systemen geheel identiek zijn. Wel spoel niet direct met het diafragma verbonden. Tussen wordt ook hier het voorpaneel (met eventuele afbeelding) diafragma en spreekspoel is een z.g. verbindingsdemper in trilling gebracht. (jointing damper) aangebracht. De trillingen worden via In de figuren hebben we de doorsnede van een Bigston deze demper doorgegeven aan het hoge-tonen diafragma, Panel Speaker, model PS-5 afgebeeld. De afmetingen van die op zijn beurt de trillingen aan het hoofddiafragma het systeem van 520 mm lang, 380 mm breed en 33 mm dik! doorgeeft. Door deze methode kon de resonantiefrequentie De dikte is dus niet meer dan de dikte van een normale sterk worden verlaagd. E.e.a. heeft tot gevolg, dat de ,,weergevergrille”. Het hart van de weergever bestaat uit „tweeter” niet alleen hoge tonen weergeeft, maar ook het een elektro-dynamische omzetter, bestaande uit een mag­ midden- en laaggebied. neet, een ijzeren juk, een bovenplaat en een spreekspoel. Hierin worden zoals gebruikelijk de elektrische trillingen Samenvatting omgezet in mechanische trillingen. Deze trillingen worden Zoals uit het bovenstaande duidelijk is geworden, schijnt overgebracht op het z.g. ,,hoofd-diafragma” waarop de af­ een weergever tegenwoordig geen groot „bakbeest” meer beelding of tekening is geplakt. Het lijkt er dus op of het te hoeven zijn om lage tonen te kunnen weergeven. Het is geluid uit de afbeelding komt. Het gehele ,,mechaniek” wellicht nog te vroeg om de juichen, want aan de platte wijkt op de belangrijke punten zo sterk af van de con­ weergevers zal de eerstkomende jaren nog veel moeten ventionele luidspreker, dat de fabrikant jarenlange research worden veranderd om ze werkelijk op één lijn te kunnen heeft gedaan voor de resultaten bevredigend waren. stellen met onze grote en goede conventionele weergevers.

Quadrofonie ker en rechter kanaal welke in het ge­ fout van ca. 80 i& toegelaten; dit levert hele audio gebied binnen 10° ligt. Een een juist hoorbare lokalisatiefout. (Vervolg van blz. 604) fasefout van 11,4° geeft nog een kanaal- scheiding voor de gedecodeerde signa- Bibliografie Algemeen voor de matrix systemen len van 20 dB, hetgeen een zeer goed [1) A compatible stereo-quadrofonic (SQ) record Sys­ dienen we nog aan te stippen dat de fase aanvaardbare waarde is. [3] tem - B. B. Bauer - J. AES srpt 71 [2] Suggested performance requirementsfor compati­ in de informatie en lokalisatie wordt Voor bandopname wordt geadviseerd, ble four channel recordings J. AES sept 71 betrokken. Aan de fase eigenschappen dat het tijdsverschil tussen linker en [31 Phase shift characteristics of record cutters and piekups. - D. W. Gravereaux, B. B. Bauer, A. J. Gust van de transmissieketens voor quadro- rechter signaal niet meer is dan 30 J. AES jan/feb 72 fonische signalen dient dus zekere aan- Bij een bandsnelheid van 38cm/s bete- [4] Analysing Phase - amplitude Matrices P. Scheiber - J. AES Nov. 71 dacht geschonken. kent dit, dat de twee kophelften geljjnd [5J J. O. K.E. system - M. Gerzon Hi-Fi News - june 70 moeten zijn op ca. 10 //m na. Voor [61 D. H. Cooper & T. Shiga - Discrete - matrix multi- channel stereo. (AES convention München 72) Voor grammofoonplaten blijkt er geen studio toepassing stelt dit geen pro- [7J Audio tendenzen op de Funkausstellung H. A. O. ernstig probleem te bestaan. De meeste bleem. Bij 9,5 cm/s dient de nauw- Wilms RE 21-71 [8J Quadrofonie op de plaat H. M. Goddijn RE 3-72 groeftasters van redelijke kwaliteit ver- keurigheid reeds 2,5 /om te zijn. Voor [9J Sansui QS 4-channel, Technical data Sansui electric tonen een faseverschuiving tussen lin- commerciële toepassingen is echter een Co.Ltd Tokyo.

606 RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 1973 Telefoon- en telegraafcommunicatie-apparatuurHIFI-RA1

Samstefdam Rui De eerste HiFi-RAI zal volledig in het teken der quadrofonie staan. Zeer veel fabrikanten en importeurs brengen een aantal apparaten die geschikt zijn voor één der quadrofonische grammofoon- plaatsystemen of zelfs voor alle (SQ, QS en CD-4) systemen. Op de RAI 73 brengen 7 exposanten een discreet qua- drofonisch systeem. Dit betreft voorna­ melijk bandopnemers. 15 exposanten demonstreren apparatuur voor het SQ- systeem; 6 fabrikanten doen aan het QS-systeem (RM) en 13 fabrikanten brengen apparatuur dat geschikt is voor CD-4. Tenslotte zijn er tien exposanten die een pseudo-quadrofonisch systeem brengen. In zijn totaliteit betekent dit. dat 30 van de 62 exposanten iets doen op quadrofonisch gebied! Hiermee is het wel bewezen. dat er quadrofonie zal komen, in welke vorm dan ook. PYE-Telecommunications heeft een serie In het toegepaste frequentiegebied tussen Op de HiFi-RAI zal ook de Stichting apparatuur op de markt gebracht onder de 300 MHz en 2 GHz wordt een ruim alterna­ Collectieve Grammofoonplaten Cam­ naam ,,PYE 300 serie”. De ontwerpers heb­ tief geboden, zoals eenvoudige installatie, pagne (CCGC) aanwezig zijn met een ben bij deze UHF radioverbindingsappara- betrouwbaarheid van de apparatuur en kwa­ tuur een maximaal gebruik gemaakt van liteit van de over te brengen informatie voor informatiestand. Het gekozen thema geïntegreerde- en hybriede circuits. systemen met een capaciteit tot 60 telefonie luidt: Kom praten over platen. Ook de In feite is de 300 serie een groep buitenge­ kanalen. Musicassetle en de 8-track-Cartridge woon compacte modulen - ontvanger, zen­ De toepassing van IC’s staat borg voor een zullen niet worden vergeten. Het pu­ der, enz. - die kunnen worden samenge­ tot het minimum beperkte vermogenopna- bliek wordt hierdoor in de gelegenheid voegd in verschillende configuraties. Er zijn me en voor een compacte uitvoering. Dit gesteld alle mogelijke vragen over pla­ twee categorieën modulen, de ene voor biedt ook de mogelijkheid voor een trans- ten e.d. te stellen; ook is men in staat systemen tot en met S kanalen, de andere porteerbaar telefoon- en telegraafstation, voor systemen met maximaal 60 kanalen. dat kan worden gebruikt om locale facilitei­ nummers van platen - ook oudere - Beide categorieën samen bestrijken vier ten tijdelijk uit te breiden. na te gaan. belangrijke frequenliebanden: van 80...512 Bij het eventueel in gebreke blijven van de Onder auspiciën van uitg. De Muider- MHz, van 890...960 MHz, van 1427... 1535 apparatuur wordt de foutlocatie vergemak­ kring wordt in het „Congrescentrum” MHz en van 1700... 1900 MHz. kelijkt door ingebouwde testcircuits, waar­ op 30 augustus een HiFi-symposium mee de fout tot in een bepaald submoduul georganiseerd, waar een achttal experts De apparatuur voldoet aan de eisen van de kan worden gelocaliseerd. De modulen kun­ een aantal audio thema’s zullen be­ internationale overkoepelende organisaties nen gemakkelijk worden vervangen door handelen. De kosten voor deelname CCIR en CCITT en kan worden gebruikt in semi-technisch personeel, wat de efficiëntie combinatie met ieder ander type door de zeker ten goede komt. Het toepassings­ bedragen per persoon f 15,-. CCITT goedgekeurde multiplex apparatuur. gebied voor deze apparatuur is zeer ruim, In het kader van de tentoonstelling waaronder communicatie tussen plaatselijke worden vier concerten georganiseerd, en centrale overheden met inbegrip van die plaats zullen vinden in de aan de telefonie, telegrafie en computerdata trans­ Europahal grenzende Zuidhal en die missie. voor bezoekers van de tentoonstelling gratis toegankelijk zullen zijn. Er ko­ men drie concerten van het orkest van ï i I i Syd Lawrence. Deze concerten worden EF II op 29, 30 en 31 augustus gegeven en » m____ * .—* beginnen om 21.30 uur. Het vierde con­ cert wordt zaterdag 1 september gege­ ven door het orkest van Stan Kenton (aanvang 19.30 uur). * r Natuurlijk ontbreken de geluidsjagers niet op de HiFi-RAI. Hun organisatie, de Nederlandse Vereniging voor Ge­ luid- en Beeldregistratie, zal er aanwe­ zig zijn met een voorlichtingsstand. Afb. 2 L300 met losgenomen frontplaat, Hier zal o.m. een continue diapresenta­ duidelijk is de modulaire opbouw te zien, tie worden gegeven met als onderwerp zodat elk functiekanaal kan worden uitgeno­ de opbouw van een HiFi-installatie. men. Voorts wordt een wedstrijd gehouden, Afb. 1 L300 radioverbindingsapparatuur met Afbeelding boven aan deze pagina: Een waaraan dagprijzen en een fraaie een lage kanaalcapaciteit. past in de interna­ printplaat met componenten kan snel worden hoofdprijs zijn verbonden. tionale standaardrekken. verwisseld.

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 607 Deelnemers „HiFi RAI 73"

IA Het Nederlandse Postmuseum, 1 Dc Muidcrkring, Bussum 51a 2 Electrotechnick, Amsterdam 3 Stichting Collectieve Grammofoon­ platen Campagne (CCGC), 52 4 AEG Amsterdam 21 5 Golden Note radio electronics, Rot­ terdam WH 6 Uitg.mij. Elektuur, Beek (L) 8 20 7 HI-LO, Krommenie 8 AVC Nederland, Schiphol-Oost 19 9 J. Domp, Amsterdam 9A Capi-Lux, Amsterdam 30 59ÏÏ8 10 Trident, Amsterdam 11 Ormatu Electric, Amsterdam 48 n 32 31 17 16 12 Archer International, Huizen 53 13 Ummels, Gelccn 14 Naho, Amsterdam 15 Missct/Fonorama, Amersfoort 16 Auditrade, Amsterdam 17 W.B. Elcctronica/Bakker & De Haan, 53 Amsterdam 18 HAPé, Amsterdam 19 Wega-Radio, Fcllbach (BRD) 20 Kluwer, Uitg.mij., Deventer 21 Teac Europe, Amsterdam 22 Electrohot, Haarlem 23 Gebr. Roozen, Maarn 24 NOS, Hilversum 25 Acoustical, Kortenhocf 26 Bose BeNeLux, Amsterdam 26 Interaudio BeNeLux, Amsterdam 27 Rowarko, Haarlem 28 Kliffsound, Amsterdam 29 Luister, Amersfoort 30 Minnesota Nederland, Leiden 31 Ned. Ver. voor Geluid- en Beeldregi­ stratie, Amsterdam i- 32 Borsumij Electronics, Rotterdam 33 H.O. Electrona, Den Haag 34 AGFA-Gevaert, Rijswijk 35 SYMA Lectronic Nederland, A’dam : 36 Kinotechniek, Zwanenburg ! 37 Sieverding, Handelmij. Amsterdam 38 Brandsteder Electronics, Badhoeve- dorp 39 Wüst & Zoon, Amsterdam 40 REMA electronics, Amsterdam 41 Elaprat Haarlem 42 SABA-Nederland, De Bilt 43 Bang & Olufsen, Kortenhoef 44 Haagtechno-Kalorik, Den Bosch 45 Koelrad, Amstelveen 46 Centrop-Electronica, Amsterdam 47 Friolanda, Leiden 48 Inelco Nederland, Amsterdam 49 Electronics Nederland, Amsterdam 50 Tempofoon, Tilburg 51 Roelofs Radio, Zwijndrecht 51A H. Englebert, Voorschoten 52 Reveko-Elektro, Rotterdam 53 Philips Nederland, Eindhoven 54 Graetz (Nederland), Haarlem 55 ITT Schaub-Lorenz, Haarlem 56 Fodor Radio, Rotterdam 57 AMROH, Muiden 58 W. Helms Amersfoort 59 RADOMA, Amsterdam De HiFi-RAI zal voor het publiek zijn geopend van dinsdag 28 augustus tot en met zondag 60 Solo Fidelity/Solo Sound, Hilversum 2 september. Openingstijden: 10 - 17 en 19 - 22 uur; zondag 10 - 17 uur. De toegangsprijs 61 General Electronic Sales, Sint-Niklaas bedraagt f4,-. 62 Servo - Sound, Zellik (België) Maandag 27 augustus is de tentoonstelling uitsluitend geopend voor de detailhandel. 63 Tandberg Radio, Den Haag

608 RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 P- Vijzelaar

8ste Internationale Televisie Symposium Montreux

ander cijfer dat de aandacht trok: de totale waarde van de tentoongestelde apparatuur beliep de somma van 300 mil- lioen Zwitserse franken. Australië, dat tot op heden nog uitsluitend achrome tele­ visie uitzendt, stuurde juist ter gelegenheid van dit Sympo­ sium een gespecialiseerd team naar Montreux om zich van - 24 mei 1973 IS de laatste technische ontwikkelingen op de hoogte te stel­ len, daar men in dat grote land het plan heeft om over ca 3 jaren ook met kleuren te beginnen. Ook de Volksrepu­ bliek China en Zuid-Afrika zonden een respectabele af­ vaardiging met hetzelfde doel. 18 mei was het zover: het gloednieuwe ..Maison des Con­ gres” opende zijn poorten voor de tentoonstelling die een Door welke tendens kenmerkte zich Montreux 1973? onderdeel is van het Internationale Televisie-Symposium, Eigenlijk door twee tendenzen. De meest in het oog lopen­ dat elke twee jaar in de maand mei in Montreux wordt ge­ de was de verder opdringende automatie, die zich bij het houden. Vanaf 1961, toen het eerste Symposium plaats vorige Symposium nog tot de operationele technieken vond, werden de tentoonstelling en de voordrachten in het beperkte (Philips, Telemation en Schlumberger e.a.), doch bekende Casino de Montreux gehouden. Helaas, dit stem­ nu ook penetreerde op het terrein van de meet- en controle­ mige gebouw brandde vlak na de sluiting van het zevende technieken. Symposium in 1971 tot de grond toe af. Exponenten van dit verschijnsel vond men bij Philips, waar Nog in de zomer van 1972 stond uw redacteur met belang­ men een volledig controlesysteem voor een TV-transmis- stelling te kijken naar het naakte, stalen skelet van het sienetwerk zag gedemonstreerd, dat door een computer nieuwe gebouw, zich met recht afvragend of het wel tijdig werd bestuurd. Met dit systeem kon het netwerk op kwali­ (met nog maar 9 maanden tijd!) gereed zou zijn. Welnu, het teit en betrouwbaarheid worden ondervraagd, gesplitst in was gereed, compleet met inrichting en klimaatregeling, al 21 grootheden! De resultaten werden netjes opeen teletype was de laatste beslist nog niet in optima forma, getuige de uitgeschreven, waarbij nog moet worden opgemerkt dat bij nogal benauwde warmte in de beide bovenste verdiepingen. urgente alarmgevallen voorrang werd gegeven aan de Over het uiterlijk van het nieuwe gebouw zijn de meningen gestoorde sectie van het netwerk. Voor een soortgelijke ronduit verdeeld. De bloksgewijze aangebrachte buitenpla­ automatische controle van radiozender-netwerken had men ten zijn namelijk van staal, waarvan de architect Boudkov helaas nog niet iets dergelijks ontwikkeld, hetgeen overi­ stok en stijf volhoudt dat de roestkleur met de jaren mooier gens niet betekent dat ,,radio” in het vergeetboek zou zal worden. Wij hopen met hem mede.... staan.... Overigens geeft bijgaande foto een aardige indruk van het Ook Schafer-EMI gaf op het gebied van de automatie weer nieuwe Congresgebouw, dat naast een kelderverdieping acte de présence. Met zijn apparatuur voor automatische nog drie etages telt en vlak aan het meer van Genève is programma-afloop en de controle daarvan, de serie gelegen. 902/903, werd aangetoond hoe kleinere en grote program- mablokken via computer en geheugen feilloos konden Voor de tentoonstelling hadden zich dusdanig veel exposan­ worden afgewerkt, waar nodig door ,,real-time-events” ten aangemeld, dat de voordrachten in het nabijgelegen onderbroken. Overigens werden ook ca S voordrachten aan Montreux Paviljoen moesten worden gehouden, terwijl automatie in de meettechniek gewijd. zelfs een deel nog moest uitwijken naar een zaal in hotel De andere tendens ligt in het verder ontwikkelen van Montreux Palace. krachttransistoren voor hoge frequenties. Zo zag men bij Dat een dergelijke routering niet bevorderlijk is voor de de Norsk Marconi Company een 300 watt FM-zender die stemming van hen die van beide evenementen, tentoonstel­ met twee eindtrappen van 150 watt is uitgerust. (Rohde & ling en voordrachten, een graantje wensten mee te pikken, Schwarz toonde overigens op de laatste Hannover Messe behoeft geen nadere toelichting en zeker niet bij minder ook een VHF-FM-zender van 300 watt, geheel getransisto- mooi weer! Dat ,,Montreux”, bescheiden gestart in 1961, riseerd). Doch laat ons nu eens kijken naar: elke twee jaren weer grotere belangstelling blijkt te trek­ ken, wordt door enkele cijfers duidelijk. De tentoonstelling De voordrachten telde 98 stands, afkpmstig van firma’s uit 15 landen en bezet Vooraf een kritische opmerking, die niet uitsluitend van uw met 200 man deskundig voorlichtend personeel. 108 in­ redacteur stamt, doch van verschillende zijden werd ge­ leiders hielden hun voordrachten voor vrij regelmatig, goed hoord. Het is menselijkerwijs onmogelijk om een veelheid gevulde auditoria en het aantal bezoekers van beide evene­ van 108 voordrachten niet alleen bij te wonen (de tijd ont­ menten bedroeg ca. 1500, afkomstig uit 40 landen! Een breekt), maar ook om ze tot zich te laten doordringen. Voeg

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 609 I

daarbij het feit dat, afgezien van een aantal uitschieters, het key-faciliteiten inbouwen, met legio mogelijkheden. Wij gemiddelde niveau van de lezingen niet bijster hoog was en zagen dit bij Philips/CDL, bij CROW/Reading c.a. men komt ras tot de conclusie dat 30 voordrachten van goed Teledyne/USA demonstreerde een nieuw ontwikkelde ap­ niveau en juiste presentatie meer en beter zullen worden paratuur voor telerecording (televisiebeelden op film), voor gewaardeerd dan deze lawine. Niet zelden kwamen doublu­ 8 en 16 mm filmformaal. De doortrek bij opnamen ge­ res voor en werd in wezen meermalen over hetzelfde onder­ schiedt pneumatisch in de zeer korte tijd van 0,8 ms, dus werp gesproken. De indruk werd gewekt, dat de leiding van binnen de rasterterugslag. Marconi demonstreerde het Symposium zonder enige selectie domweg iedere aan­ opnieuw zijn paradepaardje: de camera Mark VIII, uit­ vraag heeft gehonoreerd. Dan liever de situatie van de gerust met een Leddicon van English Electric Valve. Thom­ eerste Symposia, waar veel minder lezingen werden ge­ son had zoals voorheen weer een bijzonder grote stand en houden. doch van goed gehalte en desnoods wat langer van toonde de kwaliteiten van de nieuwe camera TTV 1515. duur. Niet te ontkennen valt, dat de voordrachten van de Philips spreidde, samen met CDL, zijn grote arsenaal van International Broadcasting Convention te Londen wel camera's, regeltafels, transportabele apparatuur en meet­ degelijk van beter ..lever' zijn. Wil Montreux dc hoge opstellingen uit. Een dergelijke camera, gemonteerd op een standaard handhaven die tot nu toe aan dit evenement motorboot, gaf Iivebeelden van Lac Leman en omgeving op wordt toegeschreven, dan lijkt het verstandig dat het orga­ monitoren in de stand, uiteraard in full-colour! De portable niserend comité zich op dit punt diepgaand bezint! camera LDK 15 mocht zich terecht in een grote belangstel­ Overigens, als in de toekomst dc voordrachten weer in het ling verheugen. herbouwde Casino zouden plaats vinden (zoals de geruch­ ten luidden), dan zou een regulaire busdienst geen over­ Laten we tot zo ver het afgelopen Symposium rusten. Rest bodige luxe zijn! nog te vermelden dat, behalve J. Polonsky (Thomson- De voordrachten waren in de volgende groepen verdeeld: CSF), B. Loughlin (Hazeltine Corp.) en H. Rindfleisch (NDR) ook onze actieve collega Joseph Sliskovic van Radioschau/Wien een ereoorkonde kreeg aangeboden voor 1. kabeltelevisie 2. camera's zijn grote verdiensten. Tenslotte een belangrijke medede­ 3. zenders ling: Het 9e Internationale Televisie Symposium 1975 zal 4. beeldregistratie van 23 tot 29 mei in Montreux worden gehouden. 5. ontvangers 6. signaalverwerking 7. signaaldistributie 8. meettechnieken 9. filmtechnieken 10. automatie in de omroeptechniek 11. speciale toepassingen

Het zou in dit overzicht te ver voeren om hier de voordrach­ ten in detail te bespreken, wellicht zal hierover binnenkort iets in RE verschijnen. Feit is, dat met name de voordrach­ ten over kabeltelevisie van een bijzonder hoog niveau waren (Siemens, RCA/Princeton, Coral Ine., ACEC/Belgie, CCETT/Frankrijk en Cables Cortaillod/Zwitserland). De rondetafelconferentie inzake CATV behandelde de verwachtingen voor de eerstvolgende tien jaren met zijn technische en juridische haken en ogen, terwijl ook de participatie in Canada’s kabel-TV-netwerk van de geosta­ tionaire satelliet ANIK-1 van Telesat aan de orde kwam. Ook de voordracht van Valvo/Hamburg over de ontwik­ keling van een klystron-zendbuis voor 12 GHz trok grote aandacht, terwijl Peter Zwart van de NOS een interessante lezing hield over het ontwerpen van TV-decors in de juiste kleuren met betrekking tot de functie van de elektronische camera. Het viel wel op, dat er dit jaar zo weinig over communicatie­ satellieten werd gemeld, slechts twee lezingen (Philips en TRT). Op audiovisueel gebied werd in het geheel niets verteld. Gevraagd naar de oorzaak, luidde het onthutsende antwoord: geen aanbod!

Tentoonstelling Vrijwel alle toonaangevende firma's op het gebied van de Op'deze foto ziet men de nieuwe kleuren-TV-camera van EMI, type TV-technische apparatuur waren aanwezig. Behalve de 2005, in actie in een grote Britse studio. De camera is uitgerust met professionele studio- en zenderinstallaties zag men ook een ,,auto-centering”-eenheid welke automatisch en continu zorg­ stands met semi-professionele apparatuur, zoals kabel-TV draagt voor een zeer hoge graad van centrering. Hierdoor wordt het en trainings-faciliteiten. Koplopers waren de beeldbandre- af regelen van de keten tot een zeer korte tijd beperkt. Door gebruik te maken van een effectief systeem van „bias”-belichting zijn veeg- corders en filmregistratie. Ook hier geldt weer de opmer­ verschijnselen bij lage verlichtingsomstandigheden tot een minimum king, dat niet in detail kan worden getreden. In de komende beperkt. tijd zullen diverse artikelen over nieuwe technische ontwik­ De camera is relatief licht van gewicht, levert directe RGB-signalen kelingen van ..Montreux 73” in RE verschijnen. Opvallend voor chroma-key-toepassingen, is voorzien vanshading-correctieen was, dat vele firma’s in hun TV-regeltafels nu ook chroma- kan worden geleverd met hand- of servobediende lenzen.

610 RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 H. Busman 110° Kleurentelevisie

Draadloze ultrasonische afstandbediening voor KTV (deel 6 slot)

Draadloze afstandsbediening kan zowel Ontvanger analoog als digitaal worden uitgevoerd. Hel uitgcstraalde signaal wordt opge- In beide gevallen blijft de normale nomen door de condensator microfoon, bediening gehandhaafd of wordt deze fig. 2. De diode D1801 levert via het af­ geïntegreerd in het systeem (ontvan­ vlakfilter R1801, C1801, R1803, C1803 ger). In het laatste geval kan de ont­ en R1805 de gewenste polarisatiespan- vanger bij een defecte afstandsbedie­ ning. Weerstand ,,R” is parallel gescha­ ning niet worden ingesteld. keld om de condensatoren na het uit­ Korting koos de analoge methode met schakelen van de ontvanger te ont­ wordt dan 1,5 V zal TS1804 gaan gelei­ behoud van de normale regelaars. Een laden. Dl802 en D1803 beveiligen FET den en TS1S05 sperren. De spanning op belangrijke reden, men wil een KTV- TS1801 bij eventueel optredende piek- de collector van TS1805 wordt dus technicus met de hem bekende tech- spanningen. Door de keuze van een positiever. Komt de spanning op de uit­ nieken confronteren. Met digitale tech- FET wordt een hoge ingangsimpedan- gang van het IC beneden 1,5 V, dan nieken is deze over het algemeen niet tie bij voldoende spanningsversterking gaat TS1S04 dicht en TS1805 wordt zo bekend, hetgeen beslist geen nega- verkregen. TS1-801 stuurt de twee Op- weer in de verzadiging gestuurd. lief oordeel inhoudt. Amps, die zich in de SN7613N be­ TS 1806 wordt daarom gestuurd met een vinden. Deze versterkers vormen actie- blokspanning van constante amplitude, Zender (toongever) ve filters met R1S12/1S16, C1S13/1S1S, waarvan de frequentie gelijk is aan die De oscillator wordt gevormd door de C1S14/1819 en R1813/1S17, die zich in van de toongever. De schmitt-trigger transistor BC238B in driepuntschake- de tegenkoppeling bevinden. De totale voorkomt door de drempelspanning ling, fig. 1. Bij het indrukken van de doorlaatkromme van deze filters heeft van 1,5 V aanspreken door stoorspan- programmatoets werkt de oscillator op steile flanken en een centrale frequentie ningen, waarvan de frequentie gelijk is de eigen frequentie, welke wordt inge- van 40 kHz bij een bandbreedte van 10 aan de frequentie van de toongever. Het steld met de trimmer. Door indrukken kHz. Door deze actieve filters met de signaal van de toongever is n.l. aanzien­ van de gewenste toets wordt een capaci- daarop volgende schmitt-trigger wordt lijk groter dan de stoorspanningen kun­ teit parallel geschakeld en een fre- de stoorgevoeligheid (bijv. sleutelge- nen zijn. quentie tussen 35 en 45 kHz gekozen. rammel) tot een minimum geredu- Via de elektro-statische luidspreker ceerd. Geheugen en regelschakelingen. wordt de bij de functie behorende toon Van punt 13 wordt het versterkte sig­ Het geheugen, dat nodig is voor het be­ uitgestraald. naal afgenomen. Om op de laatste houden van een instelling, wordt ge­ transistor TS1S06 een ingangsspanning vormd door de condensator in de een­ te verkrijgen, welke onafhankelijk is heden Sp 1801, Spl802 en SplS03. Deze van de afstand toongever-ontvanger en eenheden zijn identiek en bestaan uit de invalshoek, is de schmitt-trigger, ge­ een neonbuisje, een hoogwaardige con­ vormd door TS1804 en TS1S05 op­ densator en een MOSFET. De een­ genomen. Zonder signaal is TS1S04 heden zijn met transparante massa ge­ gesperd en TS1S05 in geleiding. Dl804 vuld en daardoor vocht en luchtdicht af­ zorgt ervoor, dat in deze toestand gesloten. TS' 806 door de restspanning op de col­ De spanning op de condensator veran­ lector van TS1805 niet wordt geopend. dert na 48 uur hoogstens 57c, zodat de Als bij een uitgestraalde toon de wis­ instelling van uitzending tot uitzending selspanning op punt 13 van het IC behouden blijft. Een voordeel van dit tijdens de positieve sinushelft groter principe is, dat de ontvanger geheel kan

ISO w & n ‘ : Ij ■ Ï20 ■ « * in po po BC2388 _r-v r\ rAf-y r* 520 !iü«»iiii.yi. 5 Ontvanger ingebouwd in de KTV ontvanger. Fig. 1. Toongever met de elektro-statische luidspreker.

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 611 i

C1807 W*/M» iun t'B7S m_y‘ 1IY 170 I 11177 "tiC187 :iv.' iïï J55S.» ‘Voo SS “Tir 17» X10*1

CISOS BC 147 1*1 «st 11101 I 0077 n C1I70 «1870 RN7I 7 / ------! • ^«sjllr u» #1 u "<1 17» BC 147 |ii mm ( Js.miir>Ji mos 01803 t 1H007. . 0.7» mos u «1817 «IBIS H SI» /WO» «1871 77» llut” p” ï rj/i i\J Hl—t—II— —II—f—Ih C1813 X C18H C1818 I CW1I ^ ^ 111007 0077 JÏO H «O 100 R 300 C18oT"|}]«1803 ____I T'*»» X 0077(1 i» n

i 01813 M 111700 CW01 W 0077(1 118011 1H I a 1180b* Tr BV 01655 8.*01 811801 w B 80 C1700 . - 01801 O i i 111007 «1887 us S6» 180 7U -C^>-

m i^VO.C188S *eLci«8l da (188* 7 01810 F T1700 ”T*1000(i "T"1COO> 170 71 iqJ ®-ol«

5

IW71 C1881 ISO 1100 N«ll«ntttorung SI» | N rT« lilC- i *V*!2 4 fC"' j U«* "ÏÏ880 k * k 220V~ lil A- k 7 1^81870 ( ■k > Irio-a 7f/18a* 18 M8> k« t •o 8lWitll**M«i|t È È k JJ. w. 3C- 181801 k 17 2C- IU, NV ’o te -kSIK»” Stickir XIII* Xlllb 7" «s Fig. 2. Complete schakeling van het ontvanggedeelte voor ultrasone signalen. worden uitgeschakeld. De spanning op de condensator geeft de MOSFET een wisselstroom door de spoelen L1801 tie ontstaat een gelijkspanning van instelling, welke in een regelspanning t/ra L1808. Via deze serieketen komt +170 resp. -170 V op meetpunt 4. op de drain in de Spl801 en de sources tevens de voedingspanning op de col­ in de Spl802 en Spl803 resulteert. Deze lector van TS1806. Iedere kring is af- a. KTV-ontvanger in de functie stand- spanningen worden als regelspanningen geregeld op één van de acht frequenties by. voor kleurcontrast, geluidsterkte en van de toongever. De toongevers zijn zo De KTV-ontvanger is behoudens gloei- helderheid aan de IC’s in de KTV ont­ nauwkeurig, dat deze onderling kunnen draad/beeldbuis en afstandsbediening vangers toegevoerd. Dit geschiedt via worden verwisseld. De kringen zijn uitgeschakeld. Netschakelaar SI is ge- de contacten 14, 15 en 16 van de print primair ontwikkeld voor optimale sta- sloten, relais RS1801 geopend. Wordt (steker 11). Voor het verkrijgen van de biliteit. een toon uitgestraald van 38,62 kHz, juiste regelomvang wordt de regelspan­ dan staat op meetpunt 4 een spanning ning (8...22 V) voor kleur van de drain Uitgegaan wordt van de functie kleur- van +170 V. Door de serieschakeling afgenomen. contrast toename en afname. De van R1852, de geleidende diode D1816 Voor geluidsterkte (0,15... 1,2 V) en functies geluidsterkte en contrast zijn en R1868 ontstaat op punt E van Spl801 i helderheid (2... 10 V) worden deze behoudens de regelspanningsomvang een spanning van ca. +3,5 V. Deze spanningen van de source afgenomen. gelijk. L1801 is afgeregeld op 42,98 spanning kan de neonbuis niet ontste- Komt een toon binnen, dan vloeit een kHz, LI802 op 38,62 kHz. Bij resonan- ken.

612 RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 8 x BV 01789 *2,98 kHz 38,62 kHz *1,67 kHz 37,19 kHz *0.2* kHz 35,45 kHz **,SkHz 33,9* kHz 11801 U802 U803 L180* 11605 L1806 L1807 L1608

Ier tl. Ftrlt - lt Ti­ C182* ^ M BC 440 C1829 oioot i r 7700 01000 Cl») — , ..... I tmo 11000 111037- • 2700 w*Ut imo as;;«” S:: »« 1UK7 »: *»• W 100 T 1 ioo -r H II II II 0180* C183S C1I17 C1839 11*007 O027p M77» 8B 0072» 18» moei \SSk mm ruii IWO 111*2 om* 110*0 110*0 110*0 *4 W 1H 1H >00 T 0.022» ; ------’M w JL___ /fc 1M X / -1J07/-I70»' » .170- 170»' ^ • 170» 7-170» D»" tar S» erbi n as A' C1I0*

111007* I 2 • 1*1007 a:: :: / 01020 11*007 BC 147 on» HOOI BC 147 * >M PUliM 1 1007 J Ï-O- hikt 1 2I»/20m* 2*» r»:- >0JV

I■ 1653 11070 1600 1100 /I Spiickt' Spuchtr fff" terfffi* ter ter spieoi Sp 1802 Sp 1803 SpiicOir l«7l Farb» U«l*lot0* ■tUijk i U 120 BG 1883 Ero BG 1883 Ero BG1883 Ero <&r Y®-!—© —o*. O- 2*» Vlïl872 -ftr 2» W» SpC_l27* 0333 ïX!S6 1390 1*1071 vr 4*— M. 1120 0.8» - U» 4j 4^C— «»* 0» 22» -W------1 OltnickiU ï ik—i U/in J. JlickirXI uooo

21» jlS»* 20» 0102) • ■ II1U1 11*007 * * Il2k TT' 1100) oio» 0.1»/ 2 7 V *70 561 101096 *1007 a:,r BC 147 Il20 1500 non 0109* ir i BC 147 BC 147 •»»X, m BC 147 ■1860 11009 T1IKJ 11012 »»• W ra U»< 01171 15»° 11(007 -2»» 101090 (1110! cLcm 1100 U120 TH*

Bij een frequentie van 42,98 kHz reso- De rimpelspanning op R1868 zal bij de in het 50 Hz ritme D1S15 sperren. neert L1802. Op meetpunt 4 is de span- functie kleurcontrast-toename in het R1869 wordt nu in het 50 Hz ritme af­ ning eveneens 170 V, doch negatief. 50 Hz ritme D1816 sperren. Op het geschakeld. De nu negatieve spanning Door spanningsdeling van R1852, via moment, dat deze diode is gesperd, op meetpunt 4 zal via R1852 het neon­ D1815 en R1869 is de negatieve span­ wordt de spanningsdeling t.g.v. R1868 buisje ontsteken en de condensator ont­ ning op punt E eveneens te laag om het opgeheven. De spanning op meetpunt laden, resp. negatief laden. Na beëindi­ neonbuisje te ontsteken. De instellin­ 4 zal via R1852 hoog genoeg zijn om het gen van de toon zal het neonbuisje gen blijven in de functie ,,stand-by’' dus neonbuisje in de Spl801 te ontsteken. eveneens sperren, zodat de instelling te allen tijde behouden, ook als de Er ontstaat nu, uiteraard met een fre­ behouden blijft. Een neonbuisje ont­ gebruiker i.p.v. de inschakeltoets op de quentie van 50 Hz, een constante laad- steekt minder gemakkelijk in het don­ toongever één van de zes toetsen voor stroom naar de condensator. ker. Om de ontsteking soepel te laten de instellingen indrukt. Ook sterke De spanning op de condensator neemt verlopen, is het lampje aangebracht, storingen hebben geen invloed. nu, zolang de toon aanhoudt, lineair dat de neonbuisjes ,,in het licht zet”. met de tijd toe. De drainspanning b. KTV-ontvanger ingeschakeld. ,,glijdt” mee zolang de toon duurt. Is de Programmakeuze* Via R1851 komt de 220 V netspanning toon afwezig, dan dooft het neonbuisje Programmakeuze, ofwel de doorscha­ op D1813 enD1814. OpR1869isnueen en blijft de spanning op de condensator keling van de programma’s, komt tot positieve 50 Hz rimpelspanning van 130 behouden. stand bij een toon van 44,5 kHz. De VM aanwezig. Op R1869 een negatieve Bij de functie kleurcontrast-afnamè zal rimpelspanning van 110 V„. de negatieve rimpelspanning op R1869 * Zie ook: Vingertipbcdiening RE 11/73 blz. 418.

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 613 : kring, gevormd door LI807 en Cl829, stand door C1854, die bij het inschake­ levert dan op meetpunt 7 een positieve, len uiteraard ontladen is. Op dat mo­ impulserende gelijkspanning. Deze ment ligt de basisspanning van TS1S10 spanning wordt door Cl853 afgevlakt op massapotentiaal. TS1809 zal bij in­ en zorgt ervoor, dat TS1807, welke met schakelen altijd gaan geleiden, zodat TS180S een schmitt-trigger vormt, gaat het relais wordt en blijft aangetrokken. geleiden. Bij een toon van 33,9 kHz ontstaat op TS1S08 wordt nu gesperd, zodat de col- meetpunt S een negatieve impulserende lectorspanning abrupt tot 20 V stijgt. gelijkspanning. Deze spanning wordt Deze positieve spanningsprong scha­ door R1S60 en 0859 afgevlakt en zal kelt de vingertipeenheid één kanaal de schmitt-trigger, gevormd door verder. Voor een volgend programma TS1812 en TS1811, omschakelen. moet de spanning op TS1S0S opnieuw TS1812 wordt door R1896 geleidend positief gaan. Dit kan alléén als de gehouden, zodat TS1811 is gesperd. De druktoets op de toongever wordt los­ colleclorspanning is nu maximaal posi­ gelaten en opnieuw wordt ingedrukt. tief. Via Dl824 zal de genoemde negatieve Standby-bedrijf. spanning nu TS1S12 gesperd houden. Blik op het inwendige van de toongever. De eigenlijke omschakeling komt tot TS1811 wordt nu plotseling in ver­ stand door de flipflop schakeling, ge­ zadiging gestuurd. De negatieve span- vormd door TS1S09 en TS1S10. Als ningssprong op de collector schakelt via Service TS1S09 geleidt, is het relais RslSOl C1S55/C1S56 de flipflop om. 0859 is Bij een defect kan de gehele unit uit de ingeschakeld. De KTV-ontvanger is nu groot gekozen. De laadtijd bepaalt het ontvanger worden genomen. De ste­ in bedrijf. moment, waarop de schmitt-trigger kers 13a en 13b worden dan in elkaar Is TS1810 geleidend, dan valt het relais omschakelt. Door deze maatregel gestoken. De KTV-ontvanger is nu af. Nu zijn bij ingeschakelde netschake- wordt voorkomen, dat bij per ongeluk normaal te bedienen. Bovendien kan de laar alleen de afstandsbediening en via indrukken van de stand-by druktoets de gebruiker zelf de afstandsbediening uit­ R1870 de gloeidraad van de beeldbuis KTV-ontvanger naar stand-by omscha­ schakelen met de schakelaar ,,Ultra- ingeschakeld. Bij indrukken van net- kelt. Pas na 3 s ingedrukt houden scha­ schall”. De regelspanningen worden af­ schakelaar SI wordt automatisch kelt de schmitt-trigger om en daarmee geschakeld en via de contacten 7 en 8 RslSOl ingeschakeld. Dit komt tot de flipflop. wordt het relais ingeschakeld.

Ontvangen publicaties, In hel mini-daia reporl. mei 73 van brochure. waarin de Ferrantioptische Hcynen, Gennep, stuurde een over- Siemens Nederland, Den Haag, hoekverdraaiingsmeters, zijn opgeno- zicht met toepassingen van de TRW brochures en catalogi wordt gesproken over computer ser­ men. waaronder absolute encoders. transistoren. Door Consumcr Micro- Van de Singcr Company, Kearfott Di- vice bureaus en andere computcrtoe- impulsgcvcrs met een complete reeks circuits zijn een tweetal schakel IC's vision. ontvingen we ..tcch-notes" passingen, terwijl ook een kolom over codeschijven van 90...6350 counts ontwikkeld, no. 94. waarin navigatic-apparatuur informatiebladen is opgenomen, voor toepassingen in numerieke be­ van het type ..Gamma 1” wordt be­ sturing. antenne-verdraaiing, tacho- Briiel & Kjaer, Utrecht, stuurde sproken. Van RCA ontvingen wij deel 2/73 van metrie. snelheidscontrole, X-Y plot- short-form-catalogus ES-22, waarin „What's new" (in solid state) - waar- ters. weegapparatuur. besturing van hun gehele programma overzichtelijk Inelco, Amsterdam, stuurde enkele in drie nieuwe COS/MOS data multi- telescopen, hoekverdraaiing. enz. is ondergebracht brochures over de nieuwste Kcnwood plexcrs, een 21-traps teller en vloeiba- Deze brochure wordt op verzoek 4-kanalen apparatuur. re kristal stuurcircuits zijn opgeno- beschikbaar gesteld. Ovcrtoom, Den Dolder, stuurde een men. aanvulling op hun algemene catalo- Strapex, Utrecht, zond een brochure De British Aircraft Corp.. Weybrid- gus. over hun programma omsnoerings- Honeywell Buil, Amsterdam, intro- ge, Engeland, stuurde hun BAC-bul- machines voor de eindverpakking. duceert model 6025, siartsystecm letin. waarin o.a. interessante infor- Wij ontvingen Blessing Nieuws no. 3, voor de serie 6000. Verder verdub- matie over de Concorde wordt gege- een uitgave van Blessing Etra. Rot­ In het „technical review” no. 1/73 van beling van de geheugencapaciteit voor ven terdam. waarin hun leveringspro­ Briiel & Kjaer . Utrecht, wordt ap- de modellen 6030 en 6040 en grote gramma is opgenomen, evenals enige paratuur besproken voor het meten magncctschijven voor model 58. ITT hotline no. 5 geeft ontwikkelin- nieuwe produkten. van nagalm. calibratie van onderwa- gen en toepassingen van communica­ terraicrofoons. automatische fre­ Van de Harris Import Co.. Amster­ tie technieken. Vckano. Eindhoven, stuurde een ca­ quentie analyse van audio tapes. dam. ontvingen wij de uitgebreidc talogus en een afzonderlijke prijslijst Mecanorma catalogus no. 5, waarin Van National Semiconductor, ont- van het General Electric programma, Van Kathrein, Rosenheim. ontvingen beletteringssystemen. lijntekensystc- vingen wij een overzicht van het wij een brochure over testapparatuur men, symbolen, kleuren, rasters en CMOS IC-programma. In HP Journal, mei 73. wordt de HP van antennes en centrale antenne diverse hulpmiddelen zijn opgeno- 80 pocket calculator besproken, die systemen. met toebehoren. men. In T&Mno. 2 van Philips worden o.a. naast financiële tabellen een kalender een HF generator (100 kHz...110 voor 200 jaar bevat. Verder een pen- Analog Dialogue vol. 7 no. 1 van Hewlett-Packard Amsterdam, zond MHz) voor de serviccwcrkplaats en recorder, die is uitgerust met insteek- Analog Devices behandelt een nicu- informatie van de HP 35 en de nieuwe laboratoria besproken, verder een modulen, en daardoor een scoop- we DPM-serie van 31/: digits, syn- HP 45 zak calculator; de serie is uit- mcetdetector voor microgolf toepas- achtige aanblik heeft. Tenslotte wordt chro/digitale conversie modulen, gebreid met het HP 46 tafelrekcn- singen met verwisselbare diode, tran- de thermische printer van de 9830 A snelle A/D converters met hoge reso- model, sition-timc converter voor het testen calculator besproken, die met zijn 80 lutie, een A/D converter met 3lh van ECL, simultane analoge en digi- karakters schrijfbrecdtc, 250 regels/ digit BCD-uitgang. vier IC Op- Saris Musical Instruments, Rotter­ tale rccording. mogelijkheden van de minuut verwerkt. Amps, applicaties. dam, is op 1 juni gestart met een bul­ 50 MHz impulsgcncratoren, X-Y ap­ letin, getiteld: Sarismail, waarin voor- plicaties tot 5 MHz met een scoop, BASF. stuurde enkele brochures over T.g.v. hun 25-jarig bestaan zond namelijk muziekinstrumenten wor- instrumentatiesysteem voor ontwik­ magneetband en 8-spoor cassettes. Grundig een uitgebreidc brochure in den aangeboden, kelingswerk. i veelkleurendruk met hun zomerpro- In het T&M supplement wordt de gramma pret elektronica. Dow Corning, Brussel, stuurde Mate­ cursus over digitale instrumenten Inclco. Amsterdam, stuurde een rials news no. 2, waarin nieuwe chemi- voortgezet. ..productguidc" van RCA, waarin Siemens stuurde een 160 pag. tellend sche produkten worden voorgcstcld. Brochure SC 2 5/73 geeft een over- hun gehele halfgeleider programma is 3 boekje over elektronische componen­ zicht van de LF- en dcflcctie transisto- opgenomen, aangevuld met een prijs­ ten. Eurotcchniek, Rotterdam, zond een ren. lijst.

614 RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 J. G. Smilde Gefijkzetacfaptor voor digitale klokken

Het komt nogal eens voor, dat digitale apparatuur wordt beïnvloed door net- spanningsstoringen, als geen filters zijn ingebouwd, digitale klokken geven dan een merkwaardige tijd aan, terwijl net- spanningsuitval de klok een willekeuri­ ge tijd gaat aanwijzen. Om een eind te maken aan het gemanipulcer met apar­ te schakelaars voor uren, minuten en seconden werd onderstaand gelijkzet- circuit ontwikkeld. De te verrichten handelingen zijn eenvoudig: * de juiste tijd wordt met duimwiel- schakelaars ingesteld * met een drukknop wordt het systeem (klok en gelijkzetschakeling) op nul gezet * bij het loslaten van de drukknop vliegt de klok in de juiste stand * automatisch wordt hierna omgescha­ keld op de interne klokimpulsen * de gelijkzetschakeling kan als adap­ ter voor elke willekeurige digitale klok worden uitgevoerd, waarbij de voedingspanning uit de bestaande *> 'C; klok wordt betrokken.

Werking kelaars gewoon de gewenste tijd instel­ ponenten (390Ü en 1 //F) kan de teller De schakeling is opgebouwd uit twee len in uren en minuten - na 60 minuten in ca. 1 s ,,het klokje rond” draaien. De delen. Er is een referentieteller nodig, wordt de urenteller één stand opge­ impulsgenerator staat normaal geblok­ waarvan de inhoud na elke impuls hoogd, na 24 uur vindt eén automati­ keerd - slechts een reset kan de scha­ wordt vergeleken met de ingestelde tijd sche reset plaats. Wordt bijv. met de keling activeren. Bij het indrukken van van de duimwielschakelaars. Dezelfde duimwielschakelaars 24.01 uur of hoger de knop wordt de resetingang hier impulsen worden ook aan de klok toe­ ingesteld, dan loopt de teller continu. hoog, hetgeen geen effect heeft (fig. I) gevoerd. Hieruit volgt, dat de referen­ Bij het indrukken van de drukknop op deze schakeling. Zoals we zagen, tieteller en de klok synchroon lopen. wordt de teller gereset - bij het loslaten worden alleen de referentieteller en de Om rekenwerk te voorkomen is de worden de ingangsimpulsen gesteld. klok gereset. Bij het loslaten van de referentieteller precies zo geschakeld Dit brengt ons bij fig. 2. De impulsop­ drukknop verschijnt er een negatieve als een elektronische klok. Op deze wekking heeft plaats met '/2SN7413 flank uit de one-shot generator, waar­ manier kan men met de duimwielscha­ schmitt trigger. Met de gekozen com­ door de flipflop, opgebouwd uit

URENMINUTEN - eenheden —. /- tientallen—■ — eenheden — ------tientallen ------. l A B C O A B C O A B C O A B ï looi :

SN7490 SN7C90 SN7490 •I3SN740I SN7473

I2_ A I2_ A IJ_ A '/3SN7400 BD L' BD O 80 J A J B B U B + l Aln 6 kl. 7 Uc kt. 7 pulsen Ain 2 I ~A>n 3 K K ll _ 11 reset teset R0 R0 OTDi *0 *3 ° * ° *3 °~ u 3 7 -KIP (bestaand reset in klok) 1

Fig. I. Opbouw van de referentieteller, die ook als basisontwerp reset uit voor een klok kan dienen. Aan uitgang 10 van NAND 5 bevindt zich R4 van 2,2 kCl naar de positieve voedingspanning. OJ '/< SN740I

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 615 ______van tellers I i li Is Si li ii !s Fig. 2 Hulpschakeling, die ook kan dienen als uitbreiding van een bestaande klok. C2 heeft i.v.m. drukknop dender van de resetknop een waarde van 22...47 pF. Cl is naar eigen inzicht te bepalen. Maakt men deze kleiner dan zal voor ons oog meteen na het loslaten van de resetknop de klok 11 lil op tijd staan. Maakt men Cl groter, dan ziet men de klok naar de ingestelde tijd ..lopen". ^print aansluitingen FM92000! t minuien impulsen duimwielschakelaars van klok in +SV 73 SN7C20 'SlSN7tOI <2—Hl 73 SN710! iVs in klok aanbrengen 8 6} •)) chassisdeel met 8 ”U4[tv- yj. schakel conlakt t± 5 9 2i.uur resel drukknop Fig. 3a Onderdelenop- stelling van het gelijkzet- Jt minuten impulsen circuit. 9 resel in naar klok

|\ py 'IC nummer ’/3SN7t00 2.2k

Rl. 390

impulsen naar tellers I ST

'/< SN7C01 SN7613 «: 2.3k Fig. 3b ,,Sporenplan" passen. Achter deze schakeling (fig. 1) hoeft men alleen maar enkele decoders en displays aan te brengen. Na het toe­ voeren van de minuutimpuls zal de klok werken. De schakeling van fig. 2 kan zonder be­ zwaar dienen als uitbreiding van een bestaande klok. Duimwielschakelaars: FM920D01 en O halfgeleiders: Rodelco, Den Haag. CD Plug/chassisdeel met schakelcontact: Philips, of Hirschmann. Printvermelding: Automatisch gclijkzctcircuit. pcrtinax uitvoering. Deze print wordt geboord geleverd onder no. 7247 voor f 7,50, inclusief verzendkosten. Voor België: B.frs. 103,50. Bestelling door storting of overschrijving op post­ rekening 2.307.553 t.n.v. F. A. H. Tcrgau - postbus 78 Huizen (NH) Bestelling België: Kredietbank te Antwerpen - 95 bankreknr: 110/913090484/01 t.n.v. F. A. H. NAND’s, wordt geset. Uitgang 4 wordt volledig buiten werking is, mogen de Tcrgau - postbus 78 - Huizen (NH) laag. Dit heeft tot gevolg, dat de multi- duimwielschakelaars in een andere vibrator aan het werk gaat. Er verschij­ stand worden gezet - dit heeft geen Gunn-diode is snelste laser schakelaar. nen impulsen aan de uitgang van de enkele invloed op de goede werking van De Gunn-diode belooft de snelste laserscha- tweede schmitt trigger, die hier dient de klok. kelaar te worden, aldus onderzoekers bij voor de flankverbetering. Uitgang 1 van Bell Telephone Labs. Ze hebben dit type de flipflop is nu hoog, zodat deze impul­ Opmerkingen diode gebruikt om de bundel van een GaAs sen via de „wired-or’ aan de klok De resetschakelaar van fig. 1 kan zich laser te schakelen met ,,opkomsttijden” van niet meer dan 200 ps en verdwijntijden van worden toegevoerd. De ,,echte” klok- zowel in de klok zelf als in de behuizing slechts 400 ps. Dit is twee tot drie keer sneller impulsen worden geblokkeerd. Ge­ van de gelijkzetschakeling bevinden. dan vergelijkbare silicium-schakelaars, zoals lijktijdig worden deze impulsen aan de Wanneer het chassisdeel in de klok PIN-dioden welke voorheen werden toege­ referentieteller toegevoerd. Wanneer wordt voorzien van een schakelcontact, past, wanneer extreem korte schakeltijden de ingestelde tijd wordt bereikt, zullen voor het onderbreken van de minuut- gewenst waren. de uitgangen van de duimwielschake­ impulslijn, kan na het gelijkzetten de De gebruikte Gunn-diode is identiek aan laars hoog worden. Dit heeft tot gevolg, adapter worden verwijderd — dit spaart typen die worden gebruikt om microgolf- dat de flipflop wordt gereset. Uitgang vermogen, terwijl de klokbehuizing signalen op te wekken. Bij toepassing als een ultra-snelle lichtschakelaar echter, wordt de 4 wordt weer hoog, de impulsgenerator kleiner wordt door het ontbreken van Gunn-diode ohmsch. belast om te voorko­ stopt. Via de ,,wired-or” worden nu de gelijkzet-logica. men dat hij als microgolfoscillator gaat „echte” minuutimpulsen weer vrijge­ Degenen, die nog geen klok hebben werken en in serie geplaatst met een dub- geven. Omdat degelijkzetschakelingnu gebouwd, kunnen dit klokcircuit toe- bele-hetero-PN-overgang GaAs-laser.

616 RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 W. Jak audioscoop

o Grootbeeld oscilloscoop op eenvoudige wijze samengesteld uit TV toestel en ste- o o o o o reoversterker deel 5

In de voorgaande vier afleveringen werd de werking en de opbouw van een channcl en een P-channel FET. Beide complete audioscoop behandeld. In de inleiding van het eerste deel schreven we zijn „rug aan rug” als bron- (source-) reeds, dat deze scoop behalve voor amusement ook als meetinstrument in de hob- volger geschakeld. Behalve vanwege de bykamer kan worden toegepast. Aan dit laatste aspect zullen we thans aandacht zeer hoge ingangsimpedantie van de schenken. FET viel de keuze op deze soort half­ geleider terwille van de verticale beeld- Ingangstrap zullen we behoefte hebben aan een verschuiving. Deze kan n.1. eenvoudig Voor toepassing als meetinstrument geijkte stappenverzwakker. worden verwezenlijkt doordat de FET, hebben we strikt genomen slechts één Om de scoop als signaalzoeker te ge­ net als de radiobuis, een negatieve versterker nodig als y-versterker voor bruiken - waarbij we in herinnering poortspanning behoeft, welke automa­ de verticale afbuiging. De horizontale brengen, dat de signalen behalve vi­ tisch wordt opgebouwd over de bron- afbuiging kan in stand worden gehou­ sueel ook akoestisch kunnen worden weerstand. In fig. 34 wordt de bron- den door de 5()Hz-raslergenerator van waargenomen doordat de verticale ver­ weerstand voor beide FET’s door R9 de sloop-TV, waarvan we bij onze proe­ sterker het toclaat een luidspreker aan gevormd, en wel de bovenste helft voor ven zijn uitgegaan. Elke spanning, die te sluiten - is het tevens wenselijk om TS1 en de onderste helft voor TS2. In aan de ingang van de verticale verster­ een hoge ingangsimpedantie te hebben, het midden van R9 vinden we mas- ker wordt toegevoerd, kan op de 50Hz- terwijl het daarnaast aantrekkelijk is als sapotentiaal, aan de bovenzijde (bron tijdbasis zichtbaar worden gemaakt. het beeld van boven naar beneden over van TS1) een spanning van ca. + 3 V Om inzicht in de sterkte van de loegc- het scherm kan worden bewogen. Dit en aan de onderzijde (bron van TS2) voerde spanning te krijgen volstaat het alles nu kan worden verwezenlijkt met een spanning van ca - 3 V. Door R9 nu niet om een gewone sterkteregelaar met de ingangsschakeling van fig. 34, welke als potmeter uit te voeren kan het schaalverdeling aan de ingang van de is ontworpen voor een gelijkstroom- signaal voor de verticale versterker op verticale versterker op te nemen: aan­ gckoppelde versterker volgens fig. 20 een niveau van + 3 V t.o.v. aarde gezien de toegevoerde spanningen gro­ en 21 in deel III. worden afgenomen, waardoor het sig­ te variaties in sterkte kunnen vertonen In fig. 34 zien we toepassing van een N- naal onder of boven op de BB wordt geprojecteerd. De spanning over R9 RI0-3.9k verschilt van de ene FET tot de andere +nv J3S V via pen 7 0Z3 aanzienlijk. Het maakt daarbij geen contactdoos contactdoosW y. ingang ( verticaal) verschil of men FET’s van één type of vn Z8 i r Cl ■■ 0,017/1.IOOOV' willekeurige FET’s toepast. Om een ®< , 5°" i ,° o °y +3V goed regelgebied te verkrijgen zit er dan R1 0Z< ook niets anders op dan er een aantal IM \R3 van aan te schaffen en de meest bruik­ lin \680k T - bare er uit te selecteren. Dl /? R2 Met R1 kan de ingangsgevoeligheid 220k\ worden geijkt, maar omdat in de prak­ x. ingang WK *3 (horizontaal) tijk veel gemak wordt ondervonden als 220kf W' R8 IQOk IR9 4,7k lm naar y. af buig ver. de ingangsgevoeligheid continu varia­ ï S3 _ sterker via R5 1 »o[ contactdoosl bel is, werd voor R1 geen instelpot- 68k 300 TS2 meter, doch een gewone naar buiten uitgevoerde potmeter toegepast. Het R 6 ijkpunt, waarbij de ingangsgevoeligheid Fig. 34. Ingangschakeling 22k overeenkomt met de betreffende stan­ van de verticale verster- ker. ozs den van de stappenverzwakker, wordt Weerstanden 'U W. El- R7, Z3 door een tekentje aangegeven. In RSen lOk cospanning 16 V. Zener -3V- de dioden Dl en D2 is voorzien om 1 XV. Dl en D2: capaci- oversturing van de ingangstrap en de af- leitsarm. kleine lek- DZ6 T«- 220p buigversterker te voorkomen. Wanneer siróóm, bijv. II4914, Z8 via pen 3 "F* Rll.3,9k contactdoos ET de ingangsspanning door een verkeerde 1N4148 of 1144448. TS1: -nv- — -3SV stand van S3 hoger wordt dan 3 V gaat N-kanaal FET, bijv. 2143819. TS2: P-kanaal FET, bijv. 2N3820. Vanwege de grote spreiding binnen een type is het Dl geleiden en wanneer de spanning, •, „ niet nodig om een „complementair”paar te nemen: het beste kan men uit een willekeurige reeks lager wordt aan ó v gaat u~ g » twee geschikte uitzoeken. De ingangschakeling is via een acht-aderige kabel en contactdoos VI waardoor een verdere toename van net met het hoofdchassis verbonden. signaal wordt voorkomen.

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 617 .

massa

Fig. 35. Constructie van de schakeling van fig. 34 en 36. Zoals gebruikelijk is het licht op de koperen i en.

naar R9ty uit)

De constructie van fig. 34 is weergege­ Om deze spanningen enigszins van de ven in fig. 35, waarop deze schakeling BB af te kunnen lezen moet hierop een Afb. 16. Schaalverdeling. met plak letters op overigens twee maal voorkomt, n.1. be­ schaalverdeling worden gecreëerd en de beeldbuis aangebracht. halve voor de verticale afbuiging ook voor de horizontale afbuiging. Voor de r 3-n—10 horizontale afbuiging werd in het proto­ type van de scoop ook een afbuigver- -8 sterker gemaakt. De ingangsschakeling ti/dbasis boven 2- voor de horizontale versterker is wat -6 eenvoudiger dan die door de verticale versterker, zoals fig. 36 laat zien, omdat 1- geijkte stappenverzwakker niet nodig Tn" is. tijdbasis -2 ergens m hel De ingangstrappen volgens fig. 34 en 36 m10 midden worden met de stappenverzwakker S3, 0------0 30cm de regelaars Rl, R9 en R12 en de bij grote BB schakelaar S2 op een afzonderlijk meet- -2 paneel ondergebracht, waarvan afb. 19 I- en afb. 20 de constructie laten zien. -( hjdbasis onder Ijken van de ingangsgevoeligheid -6 Door de keuze van de weerstanden R3 2- Fig. 38. Meetvoorbeeld. Om het schermop- Fig. 37. Schaalverdeling. Bij -8 t/m R7 in de ingangsstappenverzwak- pervlak geheel te benutten. brengen we het een schermdiagonaal van 53 ker van fig. 34 worden meetgebieden aardpotentiaal (O V) aan de onderzijde cm kan deze schaalverdeling van 3, 10, 30, 100 en 300 V verkregen. m.b.v. R9. 30 cm hoog worden. V —tO

*3V af buig vers lerker dat kunnen we doen door midden op 07 mm r het scherm een vertikale strook dun \ papier of calqueerpapier te plakken met x. ingang via naar x. af buig. een schaalverdeling in delen van 3 en 10 contactdoos YR versterker via contactdoosl volgens fig. 37 en afb. 16, of we brengen een schaalverdeling direkt op het beeld­ RI3.100k Rt2 Sta R26 scherm aan m.b.v. plaklettcrs, zoals de­ 1M ze per vel bij de kantoorboekhandel 22k 'tin verkrijgbaar zijn. Bij het ijken van de stappenverzwakker m.b.v. Rl wordt de tijdbasis met R9 versterker volgens midden op het scherm geplaatst. We van zaagtand ______fiQ: 20_ _ D8m m oscitlator nemen er een universele meter bij en sluiten deze tegelijkertijd met de scoop op een of andere gelijkspanning aan. -»// Nadat we met S3 het juiste meetgebied Fig. 36. Ingangschakeling van de horizontale versterker. hebben ingesteld verdraaien we Rl D7 en D8 zijn gelijk aan Dl en D2; TS3 en TS4 gelijk aan TS1 en TS2 uit fig. 34. Ook de zodanig, dat de tijdbasis op de zelf­ voedingsspanningen komen hier weg. gemaakte schaalverdeling dezelfde - 618 RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 waarde aanwijst als de universele me­ in het beeld en bij versterkers met een ter. Deze stand van RI markeren we als negatieve voedingsspanning onder in het zijnde de ,,mcct-” stand, dat is dus de beeld. stand waarbij vollcschaaluitslag over­ 3. We verdraaien Rl nu zodanig, dat de eenkomt met het mectgebied van de tijdbasis op de ,.10” van de schaalverde­ ling staat. Door Rl te verdraaien komt stappenverzwakker S3. ,,Meet” tussen vollcschaaluitslag niet meer overeen met aanhalingstekens, omdat door de on­ het mectgebied van de verzwakker. maar nauwkeurigheid van de stappenver­ wél met de maximale uitstuurbaarheid van zwakker en de gehele werkwijze met de versterker. een tolerantie van 10% rekening moet 4. tenslotte kan nu de testpen ergens op de worden gehouden. De scoop dient ove­ signaalvoerende leidingen worden aange­ rigens niet om spanningen te meten, sloten en allerlei conclusies t.a.v. instelling daar hebben wc immers de universele en uitstuurbaarheid worden getrokken. meter voor, maar om spanningen te Afb. 17. Oscillogram, waaruit de goede bekijken. Het spreekt vanzelf dat deze procedure lineairiteit van de tijdbasis blijkt. ook kan worden gedaan door bij 1. het Meten aan audioversterkers massa- of nulpotcntiaal niet midden op Met de audioscoop kunnen wc, de het scherm te projecteren, doch onder Fig. 39 geeft de schakeling van een naam zegt hel al, bij uitstek de werking in het beeld, zoals trouwens in fig. 38 zaagtandoscillator, waaruit behalve de van audioapparatuur gadeslaan. Wan­ weergegeven (of boven in het beeld als tijdbasisspanning ook terugslag-onder- neer we de ingang rechtstreeks op de aan versterkers met negatieve voe- drukkingsimpulsen kunnen worden be- collector of emitter van een een- of dingsspanning wordt gewerkt) Stap 2. trokken. De werking is als volgt: mcertraps voorversterker of cindver- kunnen we overslaan en direct stap 3. Op het moment dat de voedingsspan- sterker aansluiten, zoals geschetst in en 4. doen. Dit heeft het voordeel, dat ning via S4b wordt ingeschakeld zal C7 fig. 38, kunnen we in een oogopslag zien het volledige schermoppcrvlak wordt door een constante stroom uit de col- hoe de instelling daarvan is Wanneer benut. lector van TS7 worden opgeladen. wc een signaal (uit een loongenerator Door de variabele emitterweerstand of gloeistroom transformator) door de Tijdbasisoscillator van TS7 kan deze constante laad- versterker voeren, kunnen we zien hoe Zoals reeds enkele malen opgemerkt, stroom groter of kleiner worden geko­ : het met de uitsturingreserve van de kunnen we bij gebruik van de scoop in zen, waardoor de spanning over C7 verschillende trappen is gesteld. De de hobbykamer al heel goed toe als we sneller of langzamer toeneemt. Terwijl werkwijze daarbij is als volgt: slechts één afbuigversterker toepassen C7 zich oplaadt heeft de versterkertrap . /. de testpen wordt eerst tegen massa ge­ en de oorspronkelijke 50Hz rastcroscil- met TS5 een stabiele instelling gevon­ houden om brom te elimineren en R9 lator als tijdbasis benutten. Voor den, waarbij over de collectorweer- I wordt zodanig verdraaid, dat de tijdbasis amusement” was het echter wenselijk stand een spanning van ca. 12 V valt, midden op de schaalverdeling van de BB om voor zowel de verticale- als de hori­ welke spanning op de basis van TS6 staat (maar als we 2. overslaan brengen we de tijdbasis onder op de schaalverdeling). zontale afbuiging in een versterker te aanwezig is. TS6 is gedurende het begin 2. vervolgens kiezen wc met de stappenver­ voorzien (deel III). Deze samenstelling van deze procedure, als C7 bezig is zich i zwakker een passend mcetgebied. dat min is bovendien heel leerzaam om het op te laden, gesperd, maar hij komt in of meer gelijk moet zijn aan de voedings­ fasegedrag van stereoinformatie te be- geleiding op het moment dat de span- spanning van de te meten versterker of studcren en in het prototype van de ning over Cl groter is dan de spanning versterkertrap. De testpen kan nu op de audioscoop is dan ook in een x- en een over R19. Op dat moment zal er over ' voedingsspanning worden aangesloten om ' y-versterker voorzien. Om nu toch zijn collectorweerstand R20 en de 5O- . te controleren of deze de juiste waarde signalen op een tijdbasis waar te kunnen wikkeling van de transformator een heeft. Bij versterkers met een positieve i voedingsspanning staat de tijdbasis boven nemen bestaat de behoefte aan een positieve spanning ontstaan, waarbij we zaagtandoscillator, waarvan de uit- aantekenen, dat deze procedure zeer gangsspanning naar de x-versterker ge- snel plaats vindt (tijdbasisfrequentie ca. ï voerd kan worden. 50 Hz) en dat de impedantie van de via contactdoos E7 pen nr 5 en6 transformator bij deze snelle stroom- CO verandering aanzienlijk is, n.1. ca. 50fl. R27.820 R21 lOklm *3SV De positieve spanningssprong over R20 Slb en T4 wordt via C5 op de basis van TS5 C9 overgedragen, die hierdoor minder zal Cl FV 2S0/J s/nc geleiden. De afnemende collector- van x.mgangstrap stroom van TS5 zal een kleinere span- Hl- .mei TS3 en TSl via i TSS ■ 220p contactdoos l ningsval over R19 veroorzaken en zo zal TS6 abrupt in sterke geleiding komen. R26 > Hierdoor wordt de impuls over R20 en CS.Ofllp Sla '22k ƒ T4 nog sterker, waardoor TS5 nóg RIB ƒ Fig. 39. Zaagtand- JQOk minder in geleiding komt en TS6 sterker JC7 ,.XjrS. oscillator. [}r36 Weerstanden: V, W. wordt uitgestuurd: er ontstaat een lawi­ ’Jhp Elco’s: 25 V, TS5 en ne effect. Gedurende een fractie zal TS6 TS7: BC177 oid., TS6 een volkomen kortsluiting vormen, n*'9 TS6: 2N2905. /?20 waardoor C7 zich over R20 en T4 ont­ <7 laadt. Omdat over R20 en T4 een span- T4 is een normale Tm J I buis-uitgangstrafo met ningsval van ca. 5 V ontstaat zal Cl niet 41 > -i£9 C8 lichtstip tot massapotentiaal worden ontladen, Sn J I y 7k A S™ onderdrukking een impedantie ver­ JIC. ^ 5600 houding van ca 50. : want op het moment dat de spanning 7kO. over R20 en T4 weer terug valt begint

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 619 !

i naar R2I via naar contactdoos VI naar Si b pen nr 2 Fig. 40. . Zaagtandoscillator op Veroboard of Monta- print.

I

—■> naar CIO en contactdoos 27pen nr 1 naar 50 ■naar massa voedmgsdeet, massa CIO en contactdoos VIpen nr 8 van TC *- collector' massa aan mgangs contactdoos I — emitter TS8 ----- basis

TS5 weer meer te geleiden, waardoor tegengewerkt, moet over T4 een buf- De schakelaar S4 en de potmeter R26 TS6 wordt gesperd en het lawine-effect fercondensator worden aangesloten. komen ook op dit chassis, (afb. 18), al­ ophoudt. De spanning over C7 is op dat Om met een kleine condensator toe te leen R21 wordt via een kabelverbinding moment tot ca. 5 V gedaald. Door de kunnen is e deze in de hoogohmige wik­ met octalsteker VI naar een meetpaneel constante laadstroom via TS7 zal de keling opgenomen: n.1. C8. Over de uitgevoerd. spanning over C7 weer lineair toene­ secundaire wikkeling kunnen impulsen De zaagtandfrequcntie kan worden ge­ men tot bij een spanning van 12 V TS5 met een sterkte van ca. 50 V worden af­ synchroniseerd door via C4 negatieve weer in geleiding wordt gebracht en de genomen, waarvan de duur precies naaldvormige impulsen toe te voeren. cyclus zich herhaalt. Afb. 17 toont hoe gelijk is aan de ontlaadtijd van C7. In De amplitude van de zaagtand wordt goed de lineairiteit van de verkregen de diode D9 is voorzien om uitslinger- dan kleiner doordat de oplaadtijd van zaagtandspanning is. verschijnselen de kop in te drukken. De C7 wordt bekort. Er is niet in een syn­ De werkfrequentie kan m.b.v. R21 impulsen worden benut om de elektro- chronisatie voorzien omdat. ... hieraan worden gevarieerd en kan eveneens nenstraal gedurende de terugslag te weinig behoefte bestaat. De clou is n.1., door een grotere of kleinere waarde van onderdrukken (fig. 41) dat door het grote beeldscherm een zo C7 worden veranderd. Erg veel variatie De zaagtandoscillator is verwezenlijkt duidelijk overzicht over de oscillogram- is door de toepassing van de magneti­ op een stukje Veroboard volgens fig. men wordt verkregen, dat een niet al te sche afbuiging overigens niet mogelijk: 40, waarop ook een regelbaar gestabili­ snel lopende golftrein gemakkelijk in zeer lage tijdbasisfrequenties zijn goed seerd voedingsdeel is ondergebracht. het oog kan worden gehouden. Als men haalbaar, maar voor amateur toepas­ Deze constructie werd in het prototype graag wil synchroniseren kan men het sing niet zo interessant en hogere fre­ bij de afbuigversterkers gemonteerd. quenties dan ca. 200 Hz geven moeilijk­ ' heden met de afbuigversterker, waar­ van de instelling door de terugslagspan- ningsimpulsen van de afbuigspoelen in het gedrang komt. Aangezien de impedantie van T4 bij de zeer snelle stroomimpulsen, waarmede hij wordt doorlopen, zeer hoog is en de ontlading van C7 daardoor kan worden

Fig. 41. Schakeling voor lijnterugslag onderdrukking. Omdat het gebruik van 3 trafo's veel ruimte in beslag neemt, werd naar laagland oscillator fig. 24 in deel 3 wat vereenvoudigd, waartoe wel in S5 moet worden voorzien. Worden siliciumdioden toegepast i.p.v. de aangegeven germanium- Ti typen, dan moet parallel aan de 40 V zenerdiode een lekweerstand van 1 MCI worden geplaatst.

SS 0022p 0A8I van atIbu buig• 22 versterkers li H naar B B via EHS eenheid (Am Tig 26) contactdoos V Afb. 18. Detail van het chassis met de con­ structie van fig. 40. T2 fen eventueel T3) 620 RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 r i •

; Afb. 19. Vooraanzicht van het meetpaneel. Afb. 20. Gezicht op het inwendige . te bekijken signaal ergens aftappen en wel) kan men met bijna evenveel resul­ voor de verticale afbuiging: de afbuig- naar een schmitt-trigger leiden, waar­ taat slechts twee transformatoren in een eenheid moet dus een kwart slag mede de gewenste impulsen worden ge­ schakeling volgens fig. 41 toepassen. worden gedraaid(deel II). Bij gebruik vormd. Omdat de zaagtandfrequentie van een 90°-afbuigeenheid kunnen fre­ laag is (20...200 Hz) kan men een IC Aansluiting van de afbuigspoelen quenties tot ca. 4 kHz over de volle I met frequentiedelers toepassen om zo­ Doordat de horizontale en verticale af- hoogte van de BB worden geschreven. doende bij relatief hoge audiofrequen- buigspoelen verschillen is hun uitwer­ Bij 20 kHz bedraagt de max. top-top ties toch een rotsvaste tijdbasis te ver­ king op de elektroncnstraal niet even amplitude ca. 6cm. De aansluitingen krijgen. groot, terwijl dit gedrag door de sterk van de spoelen kiezen we zó. dat posi- uiteenlopcnde zelfinducties bij de lieve spanningen aan de ingang van de Lichtstiponderdrukking hoogste frequenties het meest verschilt. afbuigversterkers in een afbuiging naar In deel III fig. 24 en in deel IV fig. 29 De beste resultaten worden verkregen boven, resp. naar rechts op het beeld- is reeds een schakeling weergegeven om met oude 90° afbuigeenheden en bijpas- scherm resulteren. Omdat de verticale - bij te toepassing van twee afbuigver­ sende BB. De gelijkstroomweerstand afbuigspoelen (in onze audioscoop dus sterkers een passende sturing van de van beide spoelstellen bedraagt bij 90°- de functie van horizontale-afbuigspoe- elektronenstraal te bewerkstelligen. Bij eenheden ca. 4Ü. Omdat de verticale- >en) meer ampèrewindingen tellen, zal gebruik van de tijdbasis bestaat echter afbuigspoelen als gevolg van de ring- de horizontale gevoeligheid iets groter de behoefte de elektronenstraal tijdens kern een grotere zelfinductie hebben zijn. Dit kan worden gecorrigeerd ! de lijnterugslag te onderdrukken en de dan de horizontale-afbuigspoelen en m.b.v. R26 aan de ingang van de hori- impulsen daarvoor kunnen uit T4 in fig. deze zelfinductie een ongunstig effect zontaalversterker. zie fig. j6 en j9. De 39 worden betrokken. Wanneer het heeft op de uitstuurbaarheid bij hoge juiste stand van R26 is die, waarbij hori- gebruik van drie transformatoren te frequenties, gebruiken we in onze au- zontaai en vertikaal dezelfde gevoelig- omslachtig is (en dat vond de ontwerper dioscoop de horizontale-afbuigspoelen heid bezitten. Deze stand markeren we. Voor het overige kan R26 worden verbindingen vi gebruikt om de breedte van de tijdbasis contactdoos 71 nrs l.2end te regelen. ; + 3SV R28-1 CD ia ■ contactenVUl Regelbaar gestabiliseerd kortsluitvast o voedingsdeel r l CIO Omdat het stroomverbruik van de af­ buigversterkers niet groot is en bij E R301 toepassing van een voedingstransfor- 33U mator als de P267 van Amroh een grote - stroomreserve aanwezig is, kan met £ Fig. 42. Regelbaar gestabiliseerd voordeel in een voedingsdeel voor v en kortsluitvast voedingsdeel voor Ozl2 Z2.B \R32 experimenten aan transistorappa- experimenten met transistorversterkers R29 12.2k TSIO ratuur. worden voorzien. De schakeling is tOk R28: 5 W, TSS: 2N3055, TS9: weergegeven in fig. 42 en de constructie 2N2905 of RCA 40362, TS10 : in fig. 40. Deze eenheid is ook op het R31 2k BC107. De zenerdioden zijn 1 W. chassis bij de afbuigversterkers onder- 2 DI3: OA 81 e.d. De beide meters gebracht; de regeltransistor TS8 is mid­ w 7 kan men naar eigen voorkeur al 013 R33-220 den tussen de eindtransistoren van de [ROS dan niet aanbrengen, waarbij R34 afbuigversterkers gemonteerd, (zie afb. lk in het laatste geval van een schaal­ "i verdeling wordt voorzien. Uit- 30 in deel IV) gangsspanning 9 ...27 V, stroom De aansluitklemmen en de spannings- -V 2,3 A max. regelaar R34 zijn via de reeds genoem-

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 621 j?'\T li ? de achtaderige kabel met octalsteker VI 765 tezamen met de overige regelaars naar buiten uitgevoerd. De uitgangsspan- -4 -*■ ning van de schakeling van fig. 42 is joso regelbaar tussen 9 V en 27 V en de af­ genomen stroom bedraagt max. 2,3 A. -4 4 Deze begrenzing komt tot stand door I D2 12. De schakeling is zodanig samen­ Bt j 4 c-4 A - 4 8* gesteld dat bij toenemende stroomaf- 4-jroefcr '4- contacten VU 20 O name alle transistoren sterker in gelei­ I 'co* ding komen. Over R28 zal daarbij een I steeds grotere spanning komen te staan, I welke spanningsval, vermeerderd met I de basis-emitterspanning van TS9, zich 4 - I ;* XX) HO ook aan Dz 12 mededeelt. Wanneer nu R3i R9 S3 ! 20 ‘ onverhoopt de uitgang wordt kortgeslo­ hAj 25 CO CO CO CO ten en TS10 een flinke stuurstroom gaat I J trekken zal Dz 12 bewerkstelligen dat 8* 55 8* de max. spanningsval over R28 wordt 0 -4‘- CD- 4’ R,2 contactdoosVH 20 beperkt tot de zenerspanning van Dz *’ 25 12, verminderd met de basis-emitter­ spanning van TS9. Aldus wordt de 20 50 |Al sturing van TS9 en TS8 beperkt en de 170 ------naar achter omzette- afgenomen stroom begrensd. Men ------naar voren omzvllc- moet er rekening mee houden dat een alte overige gaten 3mm stroom van 2,3 A niet continu kan Fig. 43. Meetpaneel. waarop van links naar rechts en van boven naar beneden resp.spanning- worden afgenomen, daar de voedings- en stroommeters, twee voedingsklemmen, regelaar R34. R21. R9. S3. RI2. ingangscontact- transformator ook nog door de afbuig- doos. S2 en Rl worden ondergebracht. versterkers en de gloeistroom voor de EHS generator wordt belast. ganen en de ingangsschakeling van fig. houden. Houdt de verbindingen kort en Meetpaneel 34 en 36 zijn op een meetpaneel onder­ monteer ze vrij in de ruimte en niet Op het chassis met de afbuigverster- gebracht, waarvan fig. 43 en afb. 19 de legen het chassis. Wanneer de geza­ kers, zaagtandoscillator en regelbaar- constructie laten zien. menlijke capaciteit van bedrading, dio­ voedingsdeel treffen we alleen de vol- De vervaardiging van de elektronische den en FET’s gering blijft, is de fre- gende bedieningsorganen aan: SI (fig. kringen is niet kritisch, maar men moet quentiekarakteristiek van de scoop 19 deel III), S4 (fig. 39), S5 (fig. 41) en er wel op bedacht zijn de parasitaire recht tot ca. 20 kHz. R26 (fig. 36). De overige bedieningsor- capaciteiten rond Rl en S3 klein te (wordt vervolgd)

luidsprekers Nieuwe radiostudio op het Binnenhof In het gebouw van de Tweede Kamer op het bulderen Binnenhof in Den Haag kan de omroep thans beschikken over een nieuwe radiostu­ niet meer dio, gelegen in de onmiddellijke nabijheid van het Internationaal Perscentrum Nieuws­ tegen poort. De studio is in de eerste plaats ! beursbezoekers! bestemd voor de parlementaire radiover­ slaggeving, waarvoor tot nu toe steeds ge­ bruik moest worden gemaakt van één of meer reportagewagens uit Hilversum. De nieuwe studio, die is ingericht in de voormalige portierswoning van de Tweede Kamer, bestaat uit twee registratiekamers van elk 25 m2, twee bijbehorende com- mentaarstudio’s van elk 12 m2 en een ont- vangst/reportagekamer. De beide registra­ tiekamers zijn elk uitgerust met een regelta- fel, waarop maximaal twaalf signaalbronnen (microfoons, lijnverbindingen enz.) tegelij­ kertijd kunnen worden aangesloten. Verder Aan de plafonds in elk van de twaalf tentoonstellingshallen van de nieuwe Diisseldorf er Messe is elke registratiekamer voorzien van drie zijn vier meet-microfoons opgehangen. Ze zorgen er automatisch voor, dat de nuttige geluids­ magnefoons en twee grammofoons. De bij sterkte van luidspreker-mededelingen iets boven het steeds heersende geruisniveau ligt. Zo is de registratiekamers behorende commen- hel nauwelijks meer mogelijk. dat in ontruimde, stille hallen de mededelingen zo hard zijn, dat taarstudio s zijn uitgerust met 6 microfoons. ze als opdringend en onaangenaam worden ervaren; daar tegenover gaat ook in het dichtste Met de ingebruikneming van de nieuwe Messe-getroebel geen bericht meer in het gerabarber van stemmen onder. studio veivalt de provisorische studioruimte Telefunken bouwde onder andere hettechnische geheugen ", de akoestische commandoccntra- in de bibliotheek van de Tweede Kamer. Ge- le, voor de nieuwe Messe. In totaal zijn 160 vermogensversterkers met in totaal een versterkend handhaafd blijven de commentaarcel in de vermogen van 16 kW geïnstalleerd. Naar verhouding zou daarmee 640stereo-installaties in vele bibliotheek, de radiotechnische voorzienin­ huiskamers kunnen worden gevoed. gen in Nieuwspoort en de aansluitmogelijk- (foto: AEG-Telefunken) heden voor apparatuur onder de Ridderzaal.

622 RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 : :

betasting

R2

Triac en diac actie triac 220V 50Hz Rt ER 900 Het amerikaanse Transitron concern belasting fabriceert een uitgebreide serie thyris- R toren, triacs en diacs voor alle voorko­ \S--10k mende vermogensrcgelingen tot 25 A ’R3 te te triac 2®- bij 600 V. Technici, die willen knutselen SOOk met dit soort zaken, kunnen via de 220V 01 Fig. 1. 50Hz ER900 importeur tegen een interessante prijs —M D3 I in het bezit komen van een diac en een triac (6 A-400 V) in T05 behuizing. - -02 t* 1 Het voordeel van een triac boven een T0-'" thyristorregcling is, dat zowel de posi­ 2o- Fig. 2. tieve als negatieve helft van de sinus­ : ■o /YY\ ■o * vormige spanning wordt aangesneden, belasting —lamp<8> zodat de regeling vloeiender verloopt. 600W 100 W De toepassingen zijn talrijk: C2 ~ Rl 0/35 p \150 0.22 P-*- regelbare stofzuiger en haardroger O'50 1000V 220V ±Q?2p regelbare keukenventilator en hand­ 50Hz T"W00V mixer 10 n ; C3 -L. lichtregeling 0.22P-T "0 : tocrentalregeling van een boormachi- ne 2o- o- ©- ■o 120 pH potkernl/e .. Twenthe" Hieronder enkele voorbeelden van ver- Fig. 3. a b c mogensregeling.

I o- Basisschakeling I Met de schakeling uit fig. 1 kunnen i/?/ ; lampen of ventilatoren worden gere­ ±0.lp 6 Bk geld. De condensator wordt via Rl en R2 opgeladen tot de doorslagspanning triac 220V mLm0‘22!J R2 I 50Hz m~’°00V 250k van de triggerdiode wordt bereikt. ER900

Door het lawine-effect wordt de trig- ■ gerdiodc laagohmig, de condensator

Opheffing hysteresiseffect 6,8k triac triac In fig. 2 is een diodenetwerk aange­ 0™ 220V 220V bracht, waarmee de condensator na SOHz lOOk 50 Hz ER900 elke halve periode zover wordt op­ /f geladen, dat steeds dezelfde begincon­ is dities worden gewaarborgd. Ook is met 200p = ER900 r* deze schakeling een destructieve test “*D T“" gepleegd. Drie lampen van elk 500 W 2o- 2* werden op ,,een laag pitje” gezet. Na Fig. 5. Fig. 6. enige tijd werd de niet-gekoelde triac zo warm, dat deze „doorsloeg”; de lam­ pen brandden op volle sterkte. Na het LOR “0,Jy laten afkoelen van de triac bleek, dat I000V

deze onder normale condities weer triac lOk gewoon werkte of er niets aan de hand WK «« was! Hopelijk is dit geen gunstige uit­ zondering op de serie. Ms O* i7o ^ Ontstoring 2mH Radio-ontvangst kan grondig worden verwarming* (Vervolg blz. 625) element Fig. 7.

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 623 ■

•'Tt J. G. Smilde

Tussen calculator en

mini- computer

Op 26 april jl. organiseerde Inelco een seminar over micro­ computers. Voor deze gelegenheid was een specialist van het amerikaanse Intel concern overgevlogen. die mocht rekenen op een ruime belangstelling van vertegenwoordigers uit de nederlandse elektronica industrie. De ontwikkeling van deze computerserie werd gestart in 1969 in Santa Clara. waar ook de assemblage plaatsvindt van prototypen. veelal op klantenspecificatie. Elders ontwikkelt men geheugensystemen. PROM's/PRAM's, die worden geassembleerd in Mexico. Hong-Kong en Manilla. De toegepaste logica is gebaseerd op de MOS-techniek. die een verregaande integratie mogelijk maakt. Momenteel zijn er twee basissystemen voorhanden: de MCS-4 en de MCS-S. Afb. I. MCS4: complete micro-computer. MCS-4 MCS-4 CPU MSC-8 Dit is een ..general purpose” computer, 4-bit parrallel CPU, 45 instructies. De­ Dit is een 8-bit georiënteerde micro­ opgebouwd uit enkele basis componen­ cimale en binaire rekenkundige bewer­ computer met de 8008 als CPU en ten en 4-bit georiënteerd. Een viertal kingen mogelijk. Instructietijd: 10,S ps. verder ROM's, RAM's en SR’s, (fig. DIL circuits vormen een volledig sys­ Registers: zestien 4-bit general purpo- 2). De 8008 moet worden voorzien van teem, dat qua capaciteit tegen de cal­ se. Beperkte subroutine mogelijkheid; TTL interface om de geheugens aan te culator zit, wel zijn de mogelijkheden drie niveaus. Test op een extern signaal kunnen spreken. Met dit systeem kun­ uitgebreider. De volgende subsystemen (niet volgens de interruptmethode). nen interrupts worden verwerkt. Ook is zijn toegepast: Werkt synchroon met het geheugen. voorzien in een synchronisatie (timing) a. 4004 CPU (central processor unit), Direct compatible met de 4001,4002 en voor VHS (very high speed)-geheu- het rekenorgaan 4003. Geen interface aanpassing tussen gens. Qua mogelijkheden komt deze b. 4001 ROM (read only memory), het geheugen en I/O. Stuurt rechtstreeks computer in de buurt van de mini- „dood” geheugen 4k, gevormd door 8 ROM’s (16 stuks computer, zoals bijv. de PDP 8 en de c. 4002 RAM (read access memory), 4001), 12S0 bits, gevormd door 4 P880. het „levend” geheugen, werkgeheu­ RAM’s, 16 stuks 4002’s, 128 I/O lijnen Een enorm voordeel van deze systemen gen (zonder 4003), onbeperkt I/O (met is het kleine aantal aansluitingen (16 of d. 4003 SR (shiftregister) 4003). Geheugencapaciteit uit te brei­ 24 per systeem), omdat zowel de in­ Deze bouwstenen, (afb. 1), vormen het den door „bank switching”*. Slechts structies, data als ook de contrölecom- systeem, dat al enkele basisinstructies één voedingsspanning (VDD = -15 mando’s worden gemultiplexed. In het kan verwerken. Door meerdere V). 16-pen DIL behuizing, P-kanaal onderstaande overziclit zijn de voor­ ROM’s, RAM’s en SR’s te combineren, silicium MOS poorten. De kleinste con­ naamste eigenschappen van de CPU’s kan een willekeurige combinatie wor­ figuratie bestaat uit een CPU en een gegeven. den samengesteld, met de mogelijk­ ROM. heden van I/O (in- en uitvoer), ge­ heugen- en programmeercapaciteit. Afb. 3. CPU. Het voordeel is, dat geen bijkomende type SOOS. logica is vereist om e.a. te koppelen.

ARITHMETIC ACCUMULATOR. D. LOGIC DATA REGISTERS AND UNIT PROGRAM COUNTER D, D, D, I l/0 D4 I D, INSTRUCTION D. DECODING ♦ TIMING AND CONTROL d7 4 t 4 4 4 f f 4 INTERRUPT | S, S, S, P, Pi SYNC READY Fig. 2. Blokschema van de MCS8.

624 RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 MCS-8 CPU 8-bit parallel CPU, 45 instructies. Bi­ naire rekenkundige bewerkingen en - logica. Instructietijd: gemiddeld 10 /js. Registers: zes 8-bit general purpose. Uitgebreide subroutine mogelijkheid (7 niveaus), lnterrupt afhandeling. Werkt asynchroon met het geheugen. Ingan­ gen, ook klok, aangepast aan TTL ni­ veaus. Uitgangen: low-power TTL. Voor geheugen- en I/O interface zijn ca. 25 standaard TTL IC’s nodig. Stuurt via de TTL interface lók, gevormd door S RAM's, ROM’s of SR’s) Intel ROM’s 1301, 1601, 1701; RAM's 1101, 1103; SR’s 1402) Geheugencapaciteit uit te breiden door „bank switching”.* Twee voedingsspanningen Vcc = +5 V, Afb. 4. VDD = -9 V. 18-pen DIL behuizing, Programmeer­ P-kanaal silicium MOS poorten. Mini­ baar d voor MOS- mum systeem configuratie: CPU, PROM's. 20 TTL circuits, standaard ROM. meerd. Het hangt nu af van de intel­ programmeerd. De MP7-03 in combi­ ligentie van de ontwerpcr/program- natie met de MCS-4 of MCS-8 vormt Prototypen meur, of dit micro-systeem in de toe­ een systeem, dat de mogelijkheden Omdat de toepassingen van „compu­ komst zal kunnen meegroeien met ge­ biedt tot PROM-programming, format ters in het algemeen” sterk uiteen­ plande uitbreidingen, waarbij de pro­ checking, error checking en program lopen, stelt Intel PROM’s beschikbaar grammatuur veelal eerst wordt gewij­ listing. Om tijd te besparen bij de sys­ die een standaard programma bevatten, zigd: Het vervangen van PROM's blijft teemontwikkeling heeft men complete of die worden geprogrammeerd op een kostbare zaak, bij onvoorziene prototype boards (SIM4-03 en klantenspecificatie, voor het uittesten grote uitbreidingen van het microsys­ SIM8-01) en interconnect en control (evolueren) van het systeem. Deze ge­ teem moet later wellicht toch worden modules (MCB4-20 en MCBS-10) ont­ heugens kunnen worden gewist met overgeschakeld naar een mini-compu- wikkeld. ] UV-straling. ter. Nadat het complete micro-systeem met noot:) ..bank switching" - Een deel van het ge­ $ de randapparatuur is uitgetest, wordt Programmeren van ROM’s heugen wordt opgevat als ..data bank", een m- formaticblok. Door een multiplex systeem wordt een definitief geheugenontwerp ge­ Intel heeft een programmeerboard (fig. de juiste data bank gekozen, waarna de betref­ maakt voor de PROM's van de klant, 4), waarmee de nieuwste MOS fende data (= informatie) wordt weggeschreven of waarna ze vast worden geprogram- PROM’s in ca. 2 minuten worden ge- opgevraagd. : (Vervolg van blz. 623) Toerentalregeling men de flitsfrequentie instellen van 2 ... Triac en diacactie Met de schakeling uit fig. 4 wordt tevens 10 per seconde. bedorven door de optredende hogere het gewenste toerental gestabiliseerd, harmonischen, die de kamer in stralen Tijdens de belasting daalt het toerental Schakelingen met LDR’s of die via het lichtnet worden overge­ en tevens de tegen-EMK. De spanning Voor het automatisch inschakelen van dragen. Straling is vast te stellen met de verlichting voor trappenhuizen, tuinlantaarns, padmarkering, enz. biedt fig. 6 uitkomst. Bij daglicht heeft de LDR een kleine waarde, zodat de s 3,3k X triac triggerspanning niet wordt bereikt. Wordt het donker, dan ontsteekt de 2 270 verlichting; uiteraard mag de LDR deze verlichting niet zien! Met de volgende : 200 2SOV 1 lOOfj 50 Hz ’=r’ 50V schakeling, fig. 7, kan men een ver­ ÏÏ* 220 100 0 warmingselement ’s nachts uitschake- U^ ER 900 2NiU 5 len. ■

■ ►H=3 Tijdschakelaar : 220 0,<7» — De schakeling uit fig. 8 is geschikt als IW 2M toov trappenhuisautomaat. Door de knop in ------T Fig. 8. : te drukken, wordt de triac gestuurd. een draagbare ontvanger, lichtnetsto- op de triggercondensator wordt hier- Met Rl is de tijd, welke de triac geleidt, \ ring tijdens het opnemen met een cas- door groter, zodat het triggerpunt snel- instelbaar tussen 0,5 s en 1,5 minuut. sette recorder; er zijn echter meer Ier wordt bereikt, waardoor het toeren- mogelijkheden. Met de filters uit fig. 3 tal weer stijgt, enz. Teleson, postbus 465, 's Hertogenbosch. stelt een ER 900 en een BRY 52.400 beschikbaar voor de worden stoorsignalen onderdrukt. speciale prijs van f 4,65 (incl. BTW); een te waar­ Voor de spoelen kan men het best pot- Flitser deren initiatief. (Bank: Lanschot, Den Bosch. kernen toepassen. Met de potmeter van 100 kD, fig. 5, kan Rek. 22.52.52.341)

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 625 Klaasing Electronics. Breda. F 6 Deelnemers aan Het Instrument 1973 Kodak. Odijk. F3I Honing en Hartman. Den Haag. D4. Ml6 ADDO Nederland, Den Haag. Standnr. B 4 Electro Mcdico Ncd., Alphen a/d Rijn. N2t> AEG. Amsterdam. CI.LI2 Electronic Products. Vlaardingen D20 Labaz. Maassluis. M 3 Aga Gas. Amsterdam. FIS Elcctrotechn. Handels Gemeenschap. Amster­ Labor. Amsterdam. Oll Aluin, Rijswijk (ZH). EIS dam. G 6 Laborama, Hillegom. O 7 Air-Parts International. Rijswijk (ZH). E25 Elcctrowatcr, Amsterdam. B22 Lameris. Utrecht. LI4, MIS, M20, RIS Alliage. Den Haag. A3I Elmekanic. Hilversum. F 7 Lamers & Indemans. Den Bosch. GIS Altec Electronica, Papcndrccht. G 7 Elofysica, Amsterdam. HI3 „Het Lancet". Amsterdam G13 Al-Tediniek, Amsterdam. B26 Emba Techniek, Rotterdam. B11 Landré & Glinderman. Diemen F25 Amicon, Oosterhout. OIO Endrcss + Co., Bussum. A29 de Leedc. Amsterdam, E 2 Ampex, Utrecht. B 3 Enraf-Nonius, Delft, D36, D3S, K S van Leeuwen Boomkamp. Amsterdam. 012 Amroh, Nluidcn. DIO v. Essen. Delft C 7 Leuvcnbcrg. Haarlem. E35 Amstelstad. Zwanenburg. H25 Euroglas, Delft. S30 Lcybold-Hcracus. Woerden R22 Analytische Instrumenten, Doorn. S 2 Eurotechniek-Dynamo. Rotterdam. FI3 Linden, Zwijndrecht. M22 Ankersmit Nederland. Apeldoorn. S I Economische Voorlichtingsdienst, Den Haag. FIS Lindetevcs-Jacoberg, Amsterdam. FIO ANRU, Rotterdam. D34 Linido. Delft. M 5 Applied Research Laboratories. Schiphol. O I Figrocn, Rotterdam. H 3 LKB Produktcn. Den Haag. E34 Auriema-Europe, Ouderkerk a/d Amstcl H 5 Fischer & Portcr. Arnhem. A 9 Lode’s Instrumenten, Groningen M 9 Automation Industries. Rotterdam. G S Foxboro, Schiedam. CI7 Martin Loth, Utrecht. KI4 Auxitro! Nederland, Den Haag. C20 Luctor, Baarn R20 Alg. Im- en Export. Den Haag. SIS Gambro Ncd., Oosterhout. M 6 Luxor, Heemstede. G 9 GEC-Elliott Automation. Rijswijk. B2S Baird Atomic Europe. Den Haag. N28 Gcrlach, Rijswijk. E3I Manometers Fabriek. Schiedam BI6 Baker Chemicals. Deventer. G24 Gcuken. Den Haag. EI4 Manudax. Hceswijk Dinthcr. E23 Bakker & Co.. Rotterdam. C12 Gevcke Elektronica & Automatic, Marius. Utrecht. 015, 016 Bakker Vcrpleegapparatuur, Doorn. N10 Amsterdam. DIS Master Specialtics Comp. Zaandam. G 5 Beekman Instruments, Amsterdam. F23 Gcveke Fysica. Amstcrdam-W 2. R 3 Mecanaids Ned., Vcencndaal. M 7 Bell & Howcll. Breda. CS Gezang & Co., Amsterdam. F22 Mecomfa, Den Haag. Ml I Berg & Burg. Breukclcn. E26, SI6 De Gidts en Feldman, Amsterdam. C24 Medtronic. Schiphol. L 3 Bèta. Den Haag. A 4 Gist-Brocades. Delft. N14 Merck, Amsterdam F24 Beter Horen, Breda. K 2 Godart-Statham, Bilthoven. L 4 Mcrcuwatt, Den Haag C 4 Beun & de Ronde, Amsterdam. (I1S Charles Goffin, De Bilt P 7 Metcrfabrick, Dordrecht B13 Bienfait. Acrdenhout. H I Van Gogh. Amsterdam-Slotcn. N 6 Mettlcr Instrumenten, Arnhem. P S Blanken, Locnen. AI3 Gould Instrument Systems, Bussum NIS Meyvis & Co.. Bergen op Zoom. F2S, F3Ü Dr. Bleeker. Zeist. G12 Möllcr & Co.. Hengelo S14 Blommers, Den Haag. C19 Hamstra, Wecsp. A2(l Min. van Sociale Zaken. Voorburg. FI7 Bodamer. Zaandam. G 3 Harshaw-Chcmic, De Mecrn G22 MSA Nederland. Amsterdam. AI I Boehringer Mannheim. Amsterdam. G14 Hartman & Braun, Rijswijk. A S Mulder-Hardenberg. Haarlem. DI2 Den Boer, Papendrecht. AI6 Hawinco, Arnhem. EI9 Multi-Pharma. Amsterdam. N12 Boom, Mcppel. H19 Hcllma Benelux, Den Haag. S 3 Mutron, Bussum. Gil Borsumij Wchry, Den Haag. E2S Hendriks en van Steenbergen, Halfweg, K 6 Gcbr. Mijnhardt. Odijk. N26 Techn. bur. Bos, Rotterdam. D32 van Hengel Instr., Breda. A2S Mijnssen & Co., Diemen E32 Boums. Den Haag. E 5 Heraeus Pyrometrie, Wijk bij Duurstede. A23 Brandsteder Electronics, Badhocvcdorp. C 5 Heringa & Wuthrich, Haarlem. A22 Ncd. Elektrotechnisch Comité. Den Haag. LIO Brinck & Zn., Amersfoort. BIS H. van Heuvcn, Ilpcndam K22 Ned. Vacuüm Vereniging Utrecht. R 1 Brooks Instrument, Vcenendaal. CIS Hewlett-Packard Benelux, Ned. Ver. voor Fijnmechanische Brown Boveri, Rotterdam. DIS Amsterdam-Z. L 6. GUI Techniek, Utrecht. AI2 Bruker - Spectrospin, Badhoevcdorp. SI2 Hcijncn. Gennep F 9 Negrctti & Zambra Cont.. Zeist. E29 Brüel & Kjaer, Utrecht. D30 Hibro, Den Haag. A 5 Nenimij, Den Haag. G16 Hicol, Oud Bcijcrland. G20 Nicaf, Utrecht. E I Canalco Europe, Vlaardingen. S 6 Hilckcs, Bussum. K20 Nicrstrasz, Amsterdam. F12 Cenco Instrumenten, Breda. 022 Hirschmann, Wecsp. DI7 Centr. Org. TNO. F14 Hitma. Amstcrdam-Z. AIS Observator, Rotterdam. A32, N 3 CETON. Tilburg. C22 Hoechst Holland, Amsterdam. H17 Oltronix Nederland. Leek. F 3 C.G.R. Benelux. Amsterdam. N 4 Hoek Loos, Amsterdam. D23, M 8, MIQ Omnilabo, Breda. G15 City Zwanenburg. Zwanenburg. Hl I Höfelt, Den Haag. P 6 Van Oortmersscn, Den Haag R10 Conoflow Europa, Dordrecht. Cll Hoffmann Intern., Bergschcnhoek. F16 Overschek, Den Haag. A26 Continental Pharma. Zutphen. N16 Hoffmann la Roche, Mijdrecht. KIS Oving-Diepeveen-Struyckcn, Rotterdam. B10 COPHARM, Baambrugge. M14 Hollinda, Den Haag. B14 C.S.I., Vlaardingen. A 6 Homef, Hoorn. s s Packard-Beckcr, Delft. RI4 Cryoson. Midden Beemstcr. S22 Honeywell, Amsterdam. B 6 Gcbr. Paes, Leiden. L 5, P 9 Colora Nederland, Den Haag. R 6 Hositrad/Holland, Amersfoort. S24 Albert van der Perk, Rotterdam. FS Hubert-Sneek, Sneek. M 2 Perkin-Elmer, Delft. R24 Dana Laboratories. Baarn. DI6 Huikeshove, Ophemert. H15 Perscnaire, Bussum. A21 Ing. bur. Daniël, Amsterdam. Fll Harry Bacon Club, Amsterdam. N 2 Pharmachemie, Haarlem. H23 Daniels. Amsterdam. S10 Hilkomij, Den Haag. R12 Philips Nederland, Eindhoven. D28 Dascon. Uden. L 1 Pieker Nederland, Utrecht. D14, L16 Datacare, Zeist. C 3 IBM Nederland, Amsterdam. B 2 Pielkenrood-Vinitcx, Krommenie. F26 Datascope. Hoevelaken. L 9 Imbema-Regulo, Haarlem. CIS Applikon, Schiedam. P16 Delta Elektronica. Zicrikzee. H 7 Inca, Haarlem. 021 Ir. P. J. Plaisier, Den Haag. F 4 Dépex. De Bilt. E 8, F19. K12 Inco Scientific, Amerongcn. N34 Plato, Diemen. 017 Digital Equipment, Rijswijk. B 1 Inelco Nederland, Amsterdam. F 8 Pleuger Nederland, Amstelveen. O 8 Diode, Utrecht. F 1 Instromet, Silvolde. B12 De Ploeg Ultrasonics, Helmond. H 9 Doedijns, Den Haag. A25 Intechmij, Den Haag. E30 Polaroid, Amsterdam. F21 Dordchem, Den Haag. 020 Intégra, Rotterdam. C 2 Portanje Elektronica, Utrecht. M 1 Dreissen, Hcllevoetsluis. N 1 Intequip, Den Bosch. N32, R26 Projecto Instrument Comp., Amsterdam. G17 van Drenthem Eng., Den Haag. F27 Inventum, Bilthoven. P 3 Proton, Amsterdam. 06 Duiker, Den Haag. 023 I. P.A.M., Den Haag. E13 Dumee. Soest. R16 Isolectra, Rotterdam. F 2 Quartz & Silice, Den Haag. 013 Du Pont de Nemours, Den Haag. S26 Durant Department, Rotterdam. E21 Jiskoot, Breda. A27 Radikor Electronics, Hilversum. E16 Dutch Medical, Nieuw Leusen. M 4 Jeol (Europe), Schiphol. 03 Radio-Holland, Amsterdam-Osdorp. C16 Dijkstra, Amsterdam. P 4 A. de Jong T.H., Rotterdam. P20 Ramacr, Helmond. Eli Reactor Centrum, Den Haag EI5 East West Agendes, Den Haag. 024 Kempff, Den Haag. EI7 Reinka, Breda. F29 Econosto, Rotterdam. C13 Kent Nederland, Scheveningcn. B24, S28 Retsch Ned., Jutfaas, S 4 Electrofacf, Amersfoort. B 9 Ki pp en Zonen, Delft. E33 van Reijsen, Delft. E 6

626 RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 ■

' . S32 S 30 S 28 S20 S74 i

S? ■

R24 I

P20 PI8 ' ‘

P9 P7 : 26/9 tm 4/10 024 02?

rai amsterdam 023 021 0'9

het instrument 1973 P30

1 .

!

;

■■

f :

:• .

Aan de deelnemers van de Harris-PRAM- ontwerp wedstrijd! 1 september 1973 is de sluitingsdatum ; voor inzending van uw ontwerpen. ! Stamindeling

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 627 I II

. . Riber. Amsterdam. S20 Stoet’s Radio. Den Haag. EI2 Uni-Office. Rotterdam. D 6 Rietveld. Rotterdam-3. D 2 Stokvis & Zonen, Rotterdam. D24 Unitran. Weesp. C2I Romcx. Doom. E 7 Stöpler Instrumenten. Utrecht. L 7 Rood. Rijswijk (ZH). G 2 StuifmecNTechnick, Amsterdam. AIO Vanandel, Rotterdam. B 7 Rotscheid. Rijswijk (ZH). D 9 Van Swaay Elektrotechniek. Den Haag B X Varel, Echt. D K Rijmefa. Leiden. S32 Varian Benelux, Amsierdam-W. P18 Tamson, Zoetermeer. R 4 V I) O, Amsterdam. C26 Sait Electronics. Rotterdam. E24 Tasscron. Den Haag. B 3 Vega. Amersfoort A 7 Salm & Kïpp. Breukclcn. PI4 Taylor Instruments. Den Haag. BIS Verder-Vleuten. Vleuten. E36 Sanders Birnic. Brcukelen. D26 Techmation, Schiphol. E22, S 7 Vcrel & Visser. Den Haag. EIO Sartorius Instrumenten. Breukelen. P 5 Technicon Instruments. Rotterdam. 014 Verhavc & Zn.. Hilversum; D 5 Stichting Ned. App. v.d. Procesindustrie, Technowa, Krommenie. D22 VIBA. Den Haag E27 NAP, Den Haag. D21 TcHaKa. Hilversum. E 4 BLW Visser. Enschede. E 9 Schinkel Instrumenten. Utrecht. N S Tekelec Airtronic, Amsterdam. G 4 Vitatron Mcdical Dieren. L 2 Squibb. Den Haag. N22 Tektronix Holland. Voorschoten. G I Vitronic. Voorburg. DI9 Van Schaik & Berghuis. Waddinxveen. O 2 Tcruplast, Amersfoort. A15 Schift Electronic, Arnhem. A30 Thermo Electric Int., Leiden. C14 G19 Schmcink. Schiedam. AI7 Waldncr, Hilversum. Thijssen, Eerbeek A 1 019 W.F. Schnabel, Soest. N24 Waters Ass.. Delft. Tracerlab. Maarn. N30 AI9 Schone Edelmetaal. Amsterdam. J. & W. Wegman, Amsterdam. DI3 Tracor Europa, Schiphol. H2I MI2 SCTTEC. Amsterdam. 05 West Instrumenten. Billhoven. Tradinco. Berkcl. C 6 O 4 D 3 Wetzlar, Amsterdam. SEBS. Rotterdam, A24 van Seenus. Amsterdam. K16 Ubel, Amsterdam. Wilde vuur Den Bosch. B20 PIO. PI2 Siemens Nederland. Amsterdam. A 2, LS Udo. Rijswijk (Gld.) Wilten & Co.. Etten Leur. A 3 P I Siewers en Niesel, Amsterdam. F20 Ultrason, Maurik. LI3 Wilten-Utreeht. De Bilt Sonomira-Elektromedica. Amsterdam. Lil Unilab. Amsterdam. R 2 Sovirel. De Bilt. O 9 Unit Controls. Gorinchem. C 9 Zeva, Oosterhoul E 3

Voordrachten tijdens „Het Instrument 1973" Zwarte kunst in het elektronica-laboratorium? Het uitgebreide programma van voordrachten zal ten dele worden verzorgd door een groep technische en wetenschappelijke vereni­ gingen en ten dele door de exposerende bedrijven. De te bespreken thema's weerspiegelen het tentoonstellingspro- gramma. dat zich richt tot allen die voor werk of beroep van instrumenten gebruik maken. Zo wordt bijvoorbeeld aandacht gegeven aan het optimaal laten functioneren van een chemisch laboratorium, aan het ontwerpen van industriële regelsystemen, aan veiligheidsaspecten, aan toepassing van computers in het tech­ nisch vlak en aan de stand van het kankeronderzoek. In voorbereiding is een boekje, dat in ca. 400 pagina’s tabellen een overzicht geeft van wat Nederlandse fabrikanten en importeurs op het gebied van instrumenten, hulpapparatuur, onderdelen en al­ lerlei toebehoren kunnen leveren. Dit boekje zal tevens dienen als gids voor de tentoonstelling.

Voordrachten-programma Woensdag 26 september 10.00 uur Toepassing van een computer in een moderne naftakraker Nederlandse Apparaten voor de Procesindustrie Inl.: Stichting NAP, Javastraat 2, Den Haag (070) 18 35 60 Donderdag 27 sept. 10.00 uur en vrijdag 28 sept. 9.30 uur Ontwerpen van regelsystemen in de praktijk Koninklijk Instituut van Ingenieurs. Afd. Regeltechniek Inl.: Mej. O. Sigmans, tel. (040) 78 21 09 Donderdag 27 sept. 9.30 uur, vrij toegankelijk Drukmeting in de vacuumtechniek Nederlandse Vacuumvereniging Zaterdag 29 september 9.00 uur Stand van het kankeronderzoek Nederlands Natuur- en Geneeskundig Congres Inl.: drs. F. R. Dieraont, secr., Lucas Bolwerk 4, Utrecht, „Eén maakt tien ...” is een toverspreuk uit de aloude tijd dat to­ tel. (030) 31 77 47 verkollen de scepter zwaaiden over al datgene dat het bevattings­ Maandag 1 oktober 10.00 uur vermogen van de normale sterveling te boven gaat. Computertoepassingen in proces en magazijn Maar bij de elektronische meettechniek is veelsoortigheid geen Stichting Nederlandse Apparaten voor de Procesindustrie NAP zwarte kunst: de ontwikkeling van meetinstrumenten volgens het Inl.: Stichting NAP, Javastraat 2, Den Haag, tel. (070) 183560 bouwsteenprincipe is werkelijkheid geworden. Want... veelzijdig­ heid en uitbreidingsmogelijkheden zijn een eerste vereiste vooreen Maandag 1 oktober 10.45 uur tijd- en kostenbesparende meettechniek. Laboratorium optimalisering Markant voorbeeld voor dergelijke meetsystemen in inschuiftech- Koninklijke Nederlandse Chemische Ver. Sectie Analytische Che­ niek is de door Rohde & Schwarz ontwikkelde vierkanalen fre- mie quentiegang oscilloscoop voor hoogfrequente meettechniek. Deze Dinsdag 2 oktober 9.45 uur Polyskop IIISWOB is nu te leveren met tien verschillende inschuif- Oscilloscopen modules. In de praktijk is deze Polyskop geschikt voor metingen Nederlands Elektronica- en Radio Genootschap aan communicatie-apparatuur, zoals bijvoorbeeld bij het afregelen Inl.: NERG, postbus 39. Leidschendam van TV-ontvangers of antenne versterkers.

628 RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 Tektronix brengt „Miniscope

in twee-kana/en uitvoering

Van de vorig jaar geïntroduceerde 500kHz-mini- scoop. type 211, heeft Tektronix onlangs een twee- kanalen versie uitgebracht, aangeduid met typenum- mer 212.

Het instrument meet 7,6 x 13,3 x 24,1 daarop worden getriggerd. Wil men het signaal van kanaal 2 apart te triggeren cm en weegt 1500 gram, zodat het triggerniveau zelf instellen, dan draait vloeit logisch voort uit de aanwezigheid gemakkelijk in een aktentas of gereed- men het knopje verder naar rechts. De van een tweede Y-kanaal. schapskoffer kan worden meegeno­ scoop triggert dan op de positieve flank Een andere opmerkelijke verbetering men. Ten behoeve van een optimale van het signaal. Draait men nog verder betreft het gebruik van kanaal 1 als veiligheid bij hoogspanningsmetingen is door. dan wordt er op de negatieve versterker voor externe X-signalen. de scoop dubbel geïsoleerd. De kast is flank getriggerd. Daarmee is de aparte ,,external hori­ met het oog op gebruik buiten en in Bij metingen vrij van aarde mag de zontal” - ingang komen te vervallen. fabrieken van een stootbestendige ,,212” zweven tot 700V (gelijkspanning De ,,212” beschikt in deze opzet over kunststof vervaardigd. Evenals dal het + topwisselspanning), indien wordt een X- en een Y- versterker die qua ge­ geval was bij de ,,211", zijn ook hier gewerkt op de ingebouwde accubat- voeligheid en instelbaarheid volkomen netsnoer en meelkabels vast aan het terij, of tot 250 V eff. bij voeding uit het gel ijk waardig zijn, zodat de mogelijk­ instrument(je) verbonden. In de ach­ net. heden van X-Y bedrijf ten Volle kunnen terkant van de kast is rondom een Door de toevoeging van een tweede Y- worden benut. De fase-ongelijkheid uitsparing gelaten voor het opbergen kanaal is de meetcapaciteit van de bedraagt hierbij tot 5 kHz minder van deze attributen. De meetkoppen miniscope” belangrijk verruimd. De dan 3°. zelf zijn in kleuren uitgevoerd die cor­ signaal-visualiseringsmogelijkheden De maximum-gevoeligheid van 1 mV/ responderen met de kleuren van de omvatten nu: kanaal 1 afzonderlijk, sch.d. ligt een factor 1000 gunstiger dan knopjes op de Y-bedieningsorganen. kanaal 2 afzonderlijk, kanaal l en 2 af­ die van de ,,211”. Vrijwel iedere sig- De triggerinstelling geschiedt met één wisselend, bij tijdbasissnelheden van 1 naalgenerator is dan ook te gebruiken enkel knopje. Wanneer er geen signaal ms/schaaldeel t/m 5 ms/schaaldeel, of als externe tijdbasis. wordt aangeboden, verschijnt er in de kanaal 1 en 2 ,,chopped” voor tijdbasis­ Het bereik van de eigen tijdbasis is aan stand ..automatic trigger” bij elke tijd- snelheden van 500 ms/sch.d. t/m 2 ms/ de lage kant uitgebreid van 200 tot basissnelheid een heldere nullijn op het sch.d. (,,chopping”-frequentie onge­ 500 ms/sch.d. scherm. veer 50 kHz). De kanaalscheiding is Ook aan details is aandacht besteed, Zodra er een signaal aanwezig is, zal 1000:1. De mogelijkheid om*op het getuige een op het eerste gezicht vrij simpele voorziening die echter in staat is de gebruiker aanzienlijke schade te besparen. We doelen hier op een con- trolelampje dat dient om de ladingstoe­ stand van de accubatterij aan te geven en dat uitgaat op het moment dat de ac­ cu’s nog juist voldoende capaciteit over De eenkanaals hebben om het instrument 10 minuten „211” naast de ,,212” tweeka- te voeden. Volledige uitputting van de­ naals scoop in de­ ze kostbare energiebronnen kan daar­ zelfde kleine be­ mee worden voorkomen. huizing. Inl.: Tektronix - Voorschoten.

Kulicke and Soffa (UK) Ltd., omdat Teleson, Den Bosch, vertegenwoor- elektro/clektronische produkten, die ZAKENNIEUWS H. Seicr een eigen firma heeft gesticht digi SMH, Frankrijk. Naast een zeer voor een deel in eigen bedrijf worden in Duitsland. uitgebreid programma standaard mi- gefabriceerd. Datasheets worden ook Bazelmans Products International, crogolf componenten is men gespecia- in eigen beheer vervaardigd. Tevens Veldhoven, vertegenwoordigt UTI Brown Boveri Nederland, Rotter­ lisecrd in het maken van prototypen, verleent men technische ondersteu- (ultrasone generatoren, transducers); dam, heeft de vertegenwoordiging Ook vertegenwoordigt men Iskra, ning. = Diacon (IC behuizingen en verwer- van Metrawatt-Goerz overgenomen powermeter lasers, daarnaast Ben- kingsapp.); Gibson-Egan (IC-dra- van CN Rood, omdat Mctrawatt- tron, HE-NE lasers. Electrosil Ltd-Engcland, Sovcor- gers, dipstrips en IC kaarthouders); Goerz is toegetreden tot het interna- Frankrijk en Sovcor Elektronik - Microminiature Technology Ine. (mi- tj0nale Brown Boveri concern. Berkey Kcystonc, fabrikant van foto­ Duitsland, gaan hun activiteiten bun­ cralloy tipped bonding wedges); US apparatuur cn zakrckenmachines delen. Fused Quartz Company (hooggekwa- Elofysica, Amsterdam, vertege'n- heeft een kantoor gevestigd op de Van lificeerdc kwarts produkten); Kulicke woordigt Topaz Electronics, San Die- Ecklei 11, Antwerpen voor service Soffa & Seier (laminar flow boxes go, gespecialiseerd in vcrmogen-con- aan „het vasteland van Europa, Scan- Iemke Roos, Amsterdam, vertegen- voor stofvrije ruimten). versie systemen, aut. noocistroomsys- dinavic en Engeland." woordigt hel Amerikaanse CrownI temen, ultra-isolatie trafo’s, omvor­ Amcron, dat stereo versterkers van Vanaf 1 aug. ’73 is de hierboven mers, DC-DC converters, AC netre- Sinds korte tijd is ECB, Breda, op de groot vermogen (30...500W) vervaar- vermelde KS & S uiteengevallen tot gelaars. markt met een compleet programma digt.

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 629 n H liEftl lm rnrnm fHnmnfïMfni gelijktijdig worden geregistreerd (4 onaf­ puter aanzienlijk worden uitgebreid. Wat hankelijke separate AD converters), waar­ bijvoorbeeld te denken van: signaal A met door nauwkeurige onderlinge fase vergelij­ signaal B vermenigvuldigen, differentiëren, king mogelijk is. Amplitude en tijdresolutie integreren, frequentie analyse, Fourier ana­ Transient recorder van Biomation is 0,1%. De tijdbasis is kristal gestuurd en lyse, correleren, averaging, enz. Maar ook De transient recorder biedt de mogelijkheid heeft voor een enkelvoudig signaal een zonder minicomputer geeft de 1015 tal van om gelijktijdig 4 éénmalige signalen langs resolutie van 0,025%. De 1015 is de eerste gebruiksmogelijkheden, waarvan de pretrig- digitale weg vast te leggen en vervolgens transient recorder, die geschikt is voor het ger rccording wel het meest uniek is. Tijd- weer te geven op een gewone oscilloscoop of opnemen en weergeven van XY-parame- transformatie, zowel van langzaam naar XY-recorder. Men zou het een 4-kanalen ters. snel, als omgekeerd is mogelijk (langzaamste digitale geheugen scoop kunnen noemen. Hel aantal functies kan door het koppelen sweep ruim 2,5 uur). Uniek bij model 1015 is het feit dat 4 signalen van de transient recorder aan een minicom- Inl.: CN Rood, Rijswijk.

Spoeltjes binnen een week produktierijp Ruimtelijke inbraakdetector meet Wie nu een automatische spoelwikkelaar warmtestraling bestelt bij Rotawinder Ltd. in Hainault. Es- De preventiegroep van Varel Alarm is er in sex, Engeland, krijgt gedurende een weck geslaagd een inbraak-alarmapparaat te ont­ ' een full-scale produktie van die wikkelma- wikkelen volgens het passieve infra-rood- chine voordat hij bij Rotawinder de deur uit systeem. De detector reageert daarbij op de gaat. Deze procedure, inhoudende dat de warmle-uilstraling van het menselijk li­ machine door en door is uitgeprobeerd, is chaam. De voeler meet nl. de temperatuur­ een onderdeel van een nieuwe service die verandering die in een bepaalde zone op­ door Rotawinder’s produktie- en testafde- treedt. De voeler tast een gebied van onge­ Iing wordt aangeboden. Deze fabrikant veer 120° af en heeft een reikwijdte van 10 houdt zich voornamelijk bezig met spoelwik- meter. Door toepassing van een speciale kelautomaten voor de telecommunicatie- reflector kan een smaller gebied worden industrie. bestreken, waarbij de reikwijdte tot 100 Twee opmerkelijke machines van Rotawin­ meter is op te voeren. Voordelen van dit der zijn de Soldering Choke-Winder en de nieuwe systeem t.o.v. andere ruimtelijke be­ Mk.V relay-winding machine. De eerste veiligingen zijn: machine wikkelt en soldeert tussen de 600 en a. reageert niet op warmtebronnen achter 900 spoeltjes per uur en kan door één man glas worden bediend. De tweede machine heeft b. ongevoelig voor trillingen e.d. een ,.skeiner" genoemde inrichting, waar­ tegelijk kan wikkelen. De totale produktie- c. in één ruimte onbeperkt aantal toe te pas­ mee de aansluitdraden van relaisspoelcn capaciteit is 400 tot 600 rclaisspoelen per sen daar geen interferentie kan optreden. worden verstevigd. De Mk.V heeft drie wik- uur. Inl.: Rotawinder Ltd. Whilems Works, d. laag stroomverbruik: 40 mA bij 12V/DC. kelkoppen, waarbij elke kop vier spoeltjes Forest Road, Hainault. Essex GB. Inl.: Varcl-Echt.

Multifunctie digitale indicator v Een digitaal meetinstrument, geschikt voor fr Vetvrij glïj- en losmiddel meerdere functies, wordt thans door Praxis op basis van PTFE (Nederland) BV op de markt gebracht onder KONTAFLON 85 bezit uitstekende eigen­ typenummer'MDI 150. Het meetinstrument schappen als antihecht- en losmiddel bij de is voorzien van een zeer nauwkeurige ,,dual p verwerking van kunststoffen, vormen onder slope” analoog/digitaal omzetter, heeft een vacuüm, vulkaniseringsvormen, giet- en ingebouwde m.ultiprogramma linearisatie jv 1 | persvormen, bij rubbcr-afdichtingen en ven- computer en heeft intrinsiek veilige ingan- ib i i tielspillen, alsook als glijmiddel in de elek- gen. ! \ trotechniek en in de telecommunicatictech- Om het tot het basisprincipe te herleiden: ; 1 niek, bij bedradingswerken, voor droge het is een integrerende digitale voltmeter die * m «■ metalen delen, elektromechanische bouw­ fff _r— : door de ingebouwde linearisatie ook in­ I ixil'IMXIS elementen en apparaten, kunststoffen, glas, formatie van thermokoppels, weerstands- ; metaal en hout. thermometers en andere lineaire en niet- Deze suspensiespray bevat als werkzaam lineaire sensors kan verwerken. Het compu­ bestanddeel polytetrafluorethyleendeeltjes tercentrum van Praxis heeft programmerings- en is een vetvrij, haast onzichtbaar wasachtig mogelijkhedcn waardoor dit instrument glij- en anti-hechtmiddel. Dit produkt wordt voor vele taken geschikt is. De indicator kan overal gebruikt waar olie (minerale of silico­ worden opgenomen in een systeem of als nen olie) niet mag worden toegepast en waar ,,stand-alone” instrument worden gebruikt. gevoerd als herprogrammeerbaar uitlcesge- grafiet of molybdecndisulfide te sterke ver­ Het geheugen van deMDI 150 bevat acht 15- heugen. kleuringen zouden veroorzaken. ’ segment programma’s; het geheugen is uit- Inl.: Praxis (Nederland), Den Haag. Inl.: EItea, Brussel.

bruikt, terwijl stand-alone gebruik eveneens mogelijk is. System C4 intelligent terminal Om een Amerikaanse term te gebruiken: Van Cogar Information Systems Ine. is hel System C4 is fieldupgradable door op het hier afgebeelde intelligente terminal, als in- terminal een toetsenbord-magneetschijf in­ voerstation voor informatieverwerkende sys­ stallatie aan te sluiten. temen. De terminal is voorzien van een 4K Cogar noemt de volgende toepassingsgebie­ MOS-geheugen dat tot 16K kan worden uit­ den: verwerken van bevolkingsstatistieken, gebreid, een elektronisch toetsenbord, car- financiële gegevens voor overheidsinstan­ tridge-tape aandrijving en een beeldscherm ties, ingewikkelde belastingberekeningen, voor 256 karakters. Dit intelligente terminal administratie en facturering en dergelijke. kan zowel on-line als off-line worden ge- Inl.: Europa Press Office, Hannover.

630 RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 \

: hoog cn 4,56” diepe behuizingen. Hij kan ■ worden gemonteerd in iedere panceldiktecn : DPM met Sperry displays, type 386 hij wordt op zijn plaats gehouden met twee beugels, die door het front heen zijn te I Deze DPM biedt een resolutie van éét1 c, bereiken. , 50 000 met een nauwkeurigheid van 0,00- De meter geeft zelfs uitlezingen weer groter Voor de uitlezing heeft men gebruik & i dan 50 000. De nauwkeurigheid is hiervoor ' i maakt van ,.Sperry” displays, die een fac* _ echter niet gespecificeerd. Overload indica­ twee groter zijn in afmetingen dan tie wordt weergegeven door een flikkerend l. displays. Daarbij wordt tevens een grot

van -10 V tot +10 V bij frequenties tot 8 & 10 bit vermenigvuldigende D-A om­ 80kHz, terwijl het signaal bovendien elke zetters willekeurige (regelmatige) golftonen mag Men behoeft een ontwerper-elektronicus hebben, zoals rechthoekig lineair toene­ niet uit te leggen wat een vermenigvuldigen­ mend enz. de D-A omzetter is, want het concept van De uitstekende eigenschappen van de een D-A omzetter inct variërende referentie ,,4028” en ,,4029” bestemmen hen voor is snel genoeg te vatten. Aldus, kort samen­ gespecialiseerde toepassingen als karakter- geval, het begeleidend commentaar bij een generator voor kathodestraalbeeldbuizen, persbericht over de jongste gegevens omzet­ niet-lineaire D-A omzetters, computer-be- ters in het Teledync-Philbrick programma. stuurde testsystemen en gereedschapsma­ De fabrikant weet het daarentegen wel als chines, digitaal-naar-synchro en digitaal- haar taak om potentiële klanten te informe­ D omzetter. Het meest opvallende aan dit naar-resolver omzetters. Beide bouwstenen ren omtrent de vele toepassingen waarin de­ tweetal is de uitzonderlijke combinatie van zijn berekend op bedrijfstemperaturen tus­ ze bouwstenen een oplossing-op-maat bie­ „feedthrough” (-60dB bij 10 kHz, gegaran­ sen 0 en + 70 °C en hebben een plat model den voor problemen van velerlei aard. deerd) en ,,settling time” (3 /os nominaal op met afmetingen van 5x5x1 cm. Het buisje Het gaat om de typen 402Sen4029, resp. een 7: minst significante bit). Het externe is van epoxy. 8-bit-en een 10-bit vermenigvuldigende A- referentiesignaal mag in amplitude variëren Vert. Simac - Steensel. (N-Br.)

Complexe lage impedanties eenvoudiger met de constante stroom door de bekende te meten weerstand, terwijl spanning V varieert met 31N è ;*1 1 & I Het meten van complexe impcdantics.levert, gH de onbekende impedantie. De verhouding wanneer het om zeer kleine waarden gaat, van beide spanningen is dan evenredig met nogal wat problemen voor gewone impedan- y. de complexe impedantie. V0 Zo komt, bij R, = 50 fl, een op de meter af­ tiemeters. Neem bijvoorbeeld het geval, dat Rsounce men de impedantie van een aardleiding (stel: «i gelezen versterking van -60 dB overeen met 20 mft) wil bepalen. Geen eenvoudige opga­ een impedantie van 50 mfl en een afgelezen ve als men alleen de beschikking heeft over ZUNKH0WK waarde van -80 dB met 5 mft. Het enige een „gewone” impedantiemeter met een gegeven dat men nodig heeft om de grootte laagste meetbereik van 1 O-volle schaal. Met van de impedantie te berekenen uit de de versterkings-fase meter, type 3575 A van Zo lang R, in de proefschakeling op de foto waarde die de meter aangeeft is de waarde Hewlett-Packard draait men echter daar­ zeer groot is ten opzichte van de onbekende van R,. voor zijn hand niet meer om. impedantie, zal spanning V, evenredig zijn Inl.: HP, Amsterdam.

80... SEF 140, respectievelijk voor medium ter, dankzij de unieke Semtech constructie, en fast recovery, met een PIV van 8... 14 kV waarbij de controlled avalanche chips wor- Ministac hoogspanningsdioden en een gemiddelde stroom van 10 mA. den aaneengelast. De massief zilveren aan- Semtech heeft zijn programma miniatuur Deze modellen zijn speciaal ontworpen voor sluitdraden dragen zorg voor een lage ther- hoogspanningsgelijkrichters uitgebreid met gebruik in miniatuur multipliers. De huisaf- mische en elektrische weerstand, de modellen SEM 80... SEM 140 en SEF metingen zijn slechts 10 mm x 3mmdiame- Inl. Bourns, Den Haag.

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 631 ■

'iJ^jfgebied3 van6 2hT c" bes,rijki ec.n fr,?' f,(|fy (!tt üiHifii . quCivsatoren en sPect '•‘•00kHz. Zoals alle a"al>*njversele ingane vmelerS iS Tï™™ een Frequentie analysator. De nieuwe analysator 2120 is van het type met een constante relatieve bandbreedte die continu afstembaar is van 2Hz... 20kHz in S leverdeES» flexibeleS£“ as"- kan‘ MSS.de 2120 ’wordenXt bereiken. De bandbreedte is instelbaar op gecombineerd met de niveauschrijver 2305 1%. 39c, 10% en 23% (1/3 octaaf). Het of 2307 voor automatische registratie van de dynamisch bereik is 80 dB. Behalve als analyse op voorbedrukt papier. Het uit- analysator kan de 2120 ook dienst doen als gangssignaal kan lineair of logaritmisch wor- variabel hoog- of laagdoorlaatfilter (flank- den gekozen, zowel voor AC als voor DC. steilheid 24 dB/oct) en als ,,bandstop” filter, Voor toepassingen waar geen netspanning waarbij de grondgolf van het meetsignaal beschikbaar is, kan de analysator ook uit een meer dan 60 dB wordt onderdrukt hetgeen 12 V accu worden gevoed. vervormingsmetingen tot 0.1% mogelijk Inl: Brüel & Kjaer Nederland, Utrecht. maakt. De meetversterker in de 2120 is in grote

AM/FM signaal generator FM modulatie: 0 tot + 100 kHz bij een ver- vorming kleiner dan 0,5%. Door toepassing van de modernste tech­ nieken is deze FM/AM signaalgenerator van AM modulatie: 0 tot 80% bij een vervorming Radiometer, type MS 30 een flexibele, een­ kleiner dan 1%. voudig te bedienen precisie signaalbron met De RF uitgang kan worden gesweept in twee een frequentiebereik van 50 kHz tot i bereiken van 0 tot ca. 100 kHz of tot een 520 MHz. ! “ • . • maximum van 10 mHz bij sweepsnelheden Deze frequentie is afleesbaar op een acht tot 1 kHz d.m.v. een extern signaal. De MS cijferig display met een resolutie van 10 Hz. - O 9 30 heeft als extra's: De laatste drie digits zijn vast instelbaar. De separaat gebruik van de ingebouwde fre- synthesizer nauwkeurigheid en stabiliteit quenlietellers van 10 Hz tol 10 kHz resp. 50 van ca. 10 Hz maken de MS 30 ideaal voor ongewenste signalen tot 20 W. Het instru­ kHz tot 520 MHz. meting aan smalleband communicatie ap­ ment heeft twee ingebouwde modulatie ingebouwde mogelijkheid voor gebruik als paratuur, inclusief SSB. Rest FM is minder generatoren; de ene met zes vaste frequen­ deviatiemeter. dan 2 Hz. Het uitgangsniveau kan tussen ± ties en de andere met een variabele fre­ meeste frontpaneel functies tevens digitaal 10 dBm en -126 dBm worden ingesteld quentie van 300 Hz tot 3 kHz. De waarde en op afstand te bedienen. d.m.v. elektronisch geregelde 1 en 10 dB soort van modulatie wordt op een display 19" rekmontage zonder speciale adapters stappenverzwakkers en een continu rege­ aangegeven. Beide modulatiefrequenties mogelijk. ling. De RF uitgang is beschermd tegen kunnen gelijktijdig worden gebruikt. Inl.: Vitronic, Den Haag.

Nauwkeurige fotomultiplier serieweer- in serie met de 300 kü tienslagen potmeter / De maximale stroom door elk kanaal be- stand-eenheid mmi draagt 3 mA. Elk uitgangskanaal wordt Een ander nieuw lid van de Oltronix • *]u gemonitored door een precisie spannings- Highpac familie is de 12S 300K-3RVM MK [*M de,er’ ‘"stelbaar tot op de 0,01%, voor 3 welke normaal wordt gebruikt, samen met I ■' ?'•?**•••• • •” • • • « *'» ‘'5 1;! digitale voltmeter uitlezing. Dit apparaat is 12 fotomultipliers. Voor elk kanaal zijn er Jr------gebouwd als een 19” breed, standaard rack twee drukknopbediende reedcontactschake- unit met een paneelhoogte van 88 mm. laars, een voor aan/uit, de ander om een 240 kfi metaalfilm weerstand voor te schakelen Inl.: Oltronix, Leek (Gr).

SBM-SBD Systeem voor informatieoverdracht door het maken van verschillende contact- Voor het overbrengen van selectieve in­ combinaties is het mogelijk 6 verschillende formatie is in eigen laboratoria een systeem blieptonen te genereren, alsmede 3 conti- ontwikkeld, dat het mogelijk maakt tegelijk nu-tonen, zodat in totaal met één Cybertone met een normaal stereoprogramma over de 9 verschillende alarmeringen zijn te maken. bestaande FM zenders 8 informatie kanalen De Cybertone bevat geen bewegende delen, per programma uit te zenden. heeft een geringe stroomopname (ca. 20 Deze informatie wordt ontvangen door voor mA), weegt slechts ca. 50 gram en kan dit doel speciaal aangepaste ontvangers. Dit worden geleverd met een frontplaat-bevesti- systeem kan o.a. worden toegepast voor: gingsbeugel. - verkeersinformatie Inl.: Bodamer, Zaandam. - weerinformatie - schoolradio - synchronische signalen voor TV reporta- gewagens - informatiegegevens voor radioreporters Per zender worden thans 3 programma’s uit­ gezonden te weten: Hilversum FM-I, FM- II en FM-III. Door toepassing van dit sys- • teem kan per zender over 24 van deze selectieve informatiekanalen worden be­ schikt. Inl.: Rood, Rijswijk. Cybertone bliep-geluid produceert, het hetgeen wordt is de naam van een akoestisch alarmsysteem- bereikt door een toon snel in frequentie te

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 632 i SAMPLE RATE

BKJ 5300A MEASURING SYSTEM fi ;r—** 9ff I-

Op® sis is ons tellertje óók een DVM

-----FUNCTION----- 1 RANGE LO GUARD Hj DCV ACV FREQ OHM1 FAST r10V 100V 1000V m 'v _n_ n □ «_ 1200V -p 200V

««»» ij u 4-4-4 CSD 5306A MULTIMETER/COUNTER ft soovmax

Nu is er een Digitale Multimeter En er is ook een nieuwe tussen- Frequentiemeting tot 525 MHz, Module voor de best verkochte module. Een digitaal/analoog- periodemeting, tijdsintervalmeting, reeks van frequentietellers, de 5300- omzetter die elke willekeurige drie verhoudingsmeting, totaliseren, serie. Meet gelijkspanning, wissel­ opeenvolgende cijfers van de gelijkspanning, wisselspanning en spanning, frequentie en weerstand. uitlezing op de 5300A omzet in een weerstand. Naar keuze met batterij- Met automatische nulinsteliing om analoge spanning of stroom, eenheid, BCD-uitgang en analoog- tijdverslindend bijstellen te Het resultaat is dat dit goedkope, uitgangssignaal. En daar blijft het vermijden. Zwevende ingang voor vernuftige systeem van tellers beslist niet bij... toch kost de alle metingen. Duidelijk gespeci­ nog aan veelzijdigheid wint. En daar- uitleesmodule maar f 1.402,- en ficeerde nauwkeurigheid, bijv.: door kan het vrijwel niet uit de functie-modules zijn er vanaf 0,03% aflezing + 0,003% volle tijd raken. f515 »'• schaal voor de lage gelijkspannings- Pluspunten van het 5300-systeem Als U frequentietellers gebruikt bereiken. Geïsoleerde BCD-uitgang. zijn: MOS/LSI-technologie, behoort U alles te weten over het uitlezing op zes halfgeleider-cijfer- verbluffende 5300-systeem. indicatoren. Stabiele kristal-tijd- basis. De poorttijd wordt automa­ tisch zo gekozen dat de resolutie maximaal is, iets dat niet veel tellers HEWLETT PACKARD hebben. Draagbaar met batterij-een­ heid uitgevoerd als tussenmodule. Hewlett-Packard Benelux N.V., Zeer betrouwbaar en gemakkelijk Weerdestein 117, Postbus 7825, 1, te onderhouden. Amsterdam 1011, Tel.: (020)-442966 en Kies nu uit zeven modules. 427777 i •; :

Zorg datU er meer van te weten komt. v^g v0Or technische specificaties een systeem-brochure aan bij: Hewlett-Packard Benelux N.V. Afdeling EP 1 Antwoordnummer 2065, Amsterdam. I.

Ti* Zend/Ontvang-kristallen

O II BIB t i Kristalhouders ook in professionele uitvoering B ■ 100 KHz, 1 MHz en 10 MHz kristallen " II

■II Iü i HII Kristal Discriminatoren

■I I ■ ■I Komplete kristal filters voor SSB-Am en Fm zend- en ontvang apparatuur

TCX Oscillatoren m & & I I I I

I P l n .eh Rendar Electronic Components o.a. knoppen, pluggen, schakelaars, enz. Agent voor de Benelux:

HESSING TELECOMMUNICATIE B.V. - DE BILT

Telex 47617 - Groen v. Prinstererweg 15 {tel: 030-763521) Postbus 14 De Bilt.

NIEUW van SEMIKRDIU

Met de volgende absolute waarden

Periodieke stootspanning: Vrsm 1600 V. Grensgelijkstroom: bij 65 °C ... 50 A. Stootstroom: bij 150 °C ... 600 A. Aanbevolen gelijkstroom op het koellichaam: SKB KP 0,4 KP 0,6 (met ventilator) - 50 AMPÈRE. SKD 30 A. 40 A. 36 A. 48 A. -TOT 1600 V. PIV. Brochure: B694D - 3 FASEN BRUG. - 1 FASE BRUG.

Wormerveer Industrieweg 17 Postbus 76 SEMIKRDN Telefoon (075) 83258 Telex 13095

36A RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 F

! AANGEBODEN: : CADEAUBOEKEN t a

CADEAUBOEK 11 CADEAUBOEK 2 CADEAUBOEK 3 Weersatellieten. Drs. W. D. M. Quadro- en stereo versterkerscha- 'J. H. Jansen. Janssen en Drs. F. M. Schimmel. kelingen. W. Jak. Spelen met logische schakelingen. De auteurs willen een ieder, die Wie niet wil wachten tot er straks In „Spelen met logische schakelin­ zich deze fascinerende sport eigen quadro-apparatuur met twee extra gen" behandelt de auteur, de pro­ wil maken, duidelijk maken dat met geluidskanalen op de markt komt, blematiek van de logische schake­ vrij eenvoudige apparatuur resul-. zal dit boek, dat het resultaat is van lingen met digitale circuits in TTL, taten zijn te bereiken, die met die • maandenlange research. met In een zestal hoofdstukken worden van professionele apparatuur kun­ vreugde begroeten Het doet na­ de volgende onderwerpen behan­ nen wedijveren. < melijk suggesties en schakelingen deld: NAND-, NOR- en omkeer- Alle ingrediënten (zoals schema's V aan de hand om van een stereo-ap- schakelingen, RS-, JK- en D-flip- instrukties en eisen voor eert paratuur- een -drie- of vierkanaals flops, kanaalkiezers, vergelijkings- grondstation en verschillende an- muziekinstallatie te maken, f 19,75. schakelinfwn, schuifregisters, bi­ tennesystemen) zijn op bijzonder : naire en decimale tellers, deko- deskundige wijze bijeenge- 1____3 deerschakelingen en optelschake- bracht f 22,50. lingen. f 16,50

i I .11 Kies uit bovenstaande drie boeken uw boeki! Radio Electronica opbergmap. De nieuwe of de Radio Electronica op berg map.ter. Waad abonnee moet zich wel abonneren tot 31 de van f 9,25 en geef ons een jiieuwè bbdn- december .1974. nee. ; Y-—l.—l------{ Aarzel niet langer en vul onderstaande bon in, U kent wellicht nog enige me’nsen [iièr:'niet ^,ofjschrijf (je bon over indien u het blad niet wilt interesse uw Radio Electronica le*en.:Hatp'de*- i beschadigen. Stuur dit dan naar Radio Elec- ze mensen en probeer ze abonnee téjmaken. j rtronica Antwoordnummer 7, Deventer, (de Grijp uw kans. Want hierdoor krijgTIuIgw ™ j .postzegel is;voor onze rekening) beloning gratis thuis gestuurd,! te weten een j | CT!orït.varigt dan per omgaande het gevraagde, boek van plus minus twee tientjes of een | i nadat het abonnementsgeld voldaan is. f;

: i x KiwvtMBwmrsGEVRAAG», I

invullen met blokletters, of de bon overschrijver! èn gèpllkt op een briefkaart of in een enveloppe sturen naar I Radio Electronica antwoordnummer 7 Deventer I Ik geef op als nieuwe abonnee op het cadeauboek nr.... of De Radio Radio Electronica Electronica opbergmap met opdruk van jaartal. 19.... stuurt, u gratis aan I NAAM .•.u, NAAM ...... ei < ADRES.... :- ADRES f * Vf V: I ■ •• ■ ... A PLAATS ...... Ei Deze abonnee betaalt het abonnements ral geld na ontvangst van uw acceptgi,roteatt.. Dit abonnement loopt tot 31, decemi^r^^i! 7. SS ' : Utl j RADIO-SERVICE GROENEWEGJE 14 DEN HAAG TELEFOON 070-46 92 00 GIRO 20 13 09 'S MAANDAGS GESLOTEN

O»" H*ag. I apiil 1973 GmMa Cl—"!*1» Bak kompleet met l.s. deksel •" v»’M«d m»i d» v»rand»»ng »•" d» * T T *o«tb»»!»'i-ng»r. vrimnr afm. voet 355 x 325 x 80 mm afm. Deksel Nordmende «nj II om om M" O"! g»r0»1an VHF UHF f 3J0 buitenland ea. B XW •n invo«rr«cMan 110-220 VPrim. f 9,50 Al ONZE PRUZEN ZUN INCl BTW f 29,50 VerxendrifeCO voor rekening ven cliënt. Plug voor in auto aansteker kompleet met snoer (5 meter) en Elektro Statische contra plug f 2,50 Let op speciale aanbieding Hoge tonen L sp. 3 Kanaals lichtorgel Type L.S.H. RADIO KASTJES - 3 x 1000 W-max. f62,50 85 diam. 85 mm A Div Modellen Kleuren en Afm. 1 Kanaal - 1000 W. Max. f 15,00 f 1,00 Zonder antenne f 1,00 Attentie geen garantie op overbelasting en/of B Idem met 1 antenne kortsluiting. f 2,00 Adopter van 12 V. d.c. naar 6 V f 4,95 Idem met 1 antenne en een Metalen instrumentenkasL luidspreker f 4,95 met aluminium front en handgrepen. C Idem met 2 antennes f 3,00 afm. 32 x 10 x 18 cm f25,00 idem 32 x 12 x 18 f35,00 GRAETZ 'EKSTRA' idem 32 x 18 x 18 f45,00 Gerevideerde 'SPECIALE AANBIEDING' Tor U.H.F tuner 'AXIALE' PLESSY ELCO’S UHF tuner f 12,50 AFM. 50 x 30 MM 1250 Uf 25 VOLT 2 transistoren Alle RB PRIJS 1 STUKS f 0,95 (AF 139) f 24,50 printen Idem echter defect a f 2,50 10 STUKS f 7,50

10 stuks f 215.00 leverbaar Tijdschakelaar dubbelpolig PROMATS 6 TOETS 2 x Feiriet E Kern. + ca. 20 miputen Koker = E55 aan/uit A Drukbouten 1 x verbr. of 1 x Aaf 9,50 250 V-10 A f 7,50 maak a f 1,45 B a f 12,50 Materiaal T26 C 2 x maak f 1,95 f 4,75 fu Trafo’s 220 V - 30 A LIJNUITGANG B 2. 3. 4 volt f27,50 ’KUBA' Imperial ZTR 208 f 27,50 HIFI stereo Elektronisch K.K. U.H.F. V.H.F. ZTR 230 f 27,50 versterkertje. Incl. Preomat. (nordmende) Let op! Inclusief N.S.F. f 69,50 w koptelefoon. ’Weer UNIMETERS -HIOKI- leverbaar* m 1A AF-105 50 K ohm/V DC f 85,00 f 13,35 2B L 44 D 20 K ohm/V DC f 72,00 3C L 55 FET Unimeter 10 M ohm/volt f 169,50 SELMOTOR EM 300 4D K 228 A 30 K ohm/V f 129,00 220 V - 50 Hz f 5,50 GRAETZ V.H.F. + E 10 signaallampje Neon lamp 220 V f 0.75 U.H.F. K.K. 6 toets + 7121 D 6 V 50 Ma 1 stuks f 0,40 rechthoekige net* 10 stuks f 3,00 Speelgoed motor schakelaar met vertraging ca. 12 V f 1,95 met kleine defekten PANEEL METERS f 15,00 A 1 Ma f 19,50 ??5r§30 \?5?Hz - 28 Watt. afm. 90 x 110 B 50-50 Ua 100 toeren p/m met rem >17,50 'SLOOP Chassis' voor afm. 85 x 85 met spiegelschaal f25,00 de liefhebber. Bevat C 100 Ua meter A. Bellen naar keuze o.a. Motor afstemming. afm. 120 x 120 f32,50 6 V D.C., 55 V D.C., VHF-UHF Kiezer-HF D V.U. meter 110 V D.C., 12VA.C. f37,50 print Div. Relais-Trafo- B. Zoemers naar keuze afm. 120 x 120 f47,50 Hoge Tonen Lsp. enz. E Meetsysteem voor 6 V 12 V A.C., 42 V AC.. f27,50 buisvoltmeter ca. 130 Ua 60VA.C. f37,50 Toeters naar keuze afm. 175 x 140 met spiegelschaal f27.50 110 V - A.C., 220 V - A.C. f37,50 INDICATIE METERS A Relais 2 x wissel-12-18 V f 2,50 1 Ind. meter front 40 x 17 mm B Voet voor A f 1,25 met verlichting 350 Ua f 6,95 C Draaispoel Reiais-Noval Voet CA 7000 Ohm 2 Ind. meter front 35 x 14 mm 1 x wissel f 7,50 met verlichting 350 Ua f 6,95 3 Hioki V.U. Meter Front 50 x 14 mm f 17,50

38A RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 I GROENEWEGJE 14 f • TELEF.: 070 - 46 92 00 DEN HAAG GIRO: 201 309 B.V. TELEX: 32358 TWENTHE” 1 'S MAANDAGS GESLOTEN

PHILIPS KOMBY K;K Diverse Trafo's Trafo's voor VHF-UHF 4x24V 1,5 amp f 30,25 Trans, omvormer zie beschrijving Radio Bulletin 2X12V + 2x 15V 3 amp f 30,25 blz. 104 Maart f 37,50 GWT 6 f 10,90 GWT 11 f 29.05 2x12V 30VA f 9,50 Knop hiervoor f 1,00 GWT 7 f 10.90 GWT 12 f47,20 2x30-35-40V 3 amp f 35,75 GWT 8 f 13.65 GWT 13 f 13.65 0-30-35-40V 2 amp f 20,00 Simprop D502 a f 9,75 GWT 9 f 18,15 GWT 14 f 18,15 0-250-300V 100 Ma 6.3V 3 amp f 15.10 GWT 10 f 29,05 GWT 15 f47.20 24V 2 amp en 6,3V 1 amp f 9,50 STR 1 220V 24V 0.5 amp Voedingstrafo's f 11,55 No 1 Voeding AD 9026 f 13,95 NTR 1 f 12,30 NTR 8 f 28,90 Smoorspoelen No 2 Uitgang AD 9051 f 2,00 NTR 2 f 12,30 NTR 9 f 32,45 ND 1 f 3,65 ND 5 f 7,80 No 3 Driver AD 9050 NTR 3 f 16,20 NTR 10 f 37,55 f 1.75 ND 2 f 4,55 ND 6 f 10,00 No 6 AD 9017 f 4.50 NTR 3a f 16,20 NTR 11 f 29,50 ND 3 f 6,25 ND 7 f 10,45 NTR 4 f 20,90 NTR 12 f 37,55 Verhuistrafo's ND 4 f 6,50 ND 8 f 11,00 NTR 4a f 20,90 NTR 13 f 64,05 110-220V NTR 5 f 27,95 NTR 14 f 64,05 100 W f 16.50 NTR 6 f 18,40 NTR 15 f 32,35 300W f 33,00 NTR 6a f 18,40 NTR 16 f 35,70 Laagspanningstrafo's 600W f 66,00 NTR 7 f 22,00 NTR 17 f 35,70 6-24V 1 amp f 12,90 1200W f 132,00 6-24V 2 amp f 15,65 Scheidingstrafo's 6-24V 4 amp f 21.20 220-220V 600W f 137.50 Laagspanningstrafo's 6-24V 6 amp f 27,20 NTR 100 f 10.90 f 7,90 NTR 301 6-24V 10 amp f 36.30 Trafo 220V 30 A 2.3.4.V f 27.50 NTR 105 f 7,90 NTR 305 f 12,75 5-25V 1 amp f. 14,85 NTR 110 f 7,90 NTR 306 f 22,50 5-25V 2 amp f 19,00 Raster Trafo f 2,95 NTR 115 f 7,90 5-25V 4 amp f 25,00 EL 84 Uitgang f 2,95 NTR 201 f 10,55 LH 1 f 11,80 5-25V 6 amp f 30,50 NTR 202 f 14,85 LH 2 f 17.10 5- 25V 10 amp f 39,60 Verhuis Auto Trafo 400W NTR 203 f 22,10 LH 3 f 17,10 6- 18V 5 amp f 20.35 uit in uit in NTR 204 f 31,90 LH 4 f 20,65 6-6-6-6-V 6 amp f. 23,65 220 110 110 220 NTR 204a f 33.00 LH 5 f 38,30 24-24V 2 amp f 20,00 220 130 130 220 f 49,50 NTR 205 f 24,85 LH 6 f 33,00 NTR 207 f 6,90 LH 7 f 37,05 NTR 208 f 6,90 LH 8 f 38,25 NTR 209 f 6,90 LH 9 f 6,90 Siemens M.K.M. Lage Condensatoren. NTR 211 f 22,00 LH 10 f 8,40 NTR 220 f 7,90 LH 11 f 13,00 1e Zelfherstellende Eigenschappen NTR 221 f 7,90 LH 12 f 18,70 2e Polycarbonaat Diëlectricum NTR 258 f 6,90 LH 13 f 25,85 3e 7,5 mm Raster. NTR 300 f 9,55 Nom. Cap. uF Nom. Spanning V. Afmetingen bxhxl. mm Prijs p/st. Lijntrafo's 1000 pf 250 9 x 2.4 x 7.3 ZU 5 f 13,65 1500 pf 250 9 x 2.4 x 7,3 ZU 6 f 10,30 2200 pf 250 9 x 2.4 x 7.3 ZU 7 f 33,70 3300 pf 250 9x2,4x7,3 ZU 71 f 6,40 4700 pf 250 9 x 2.4 x 7,3 ZU 72 f 7,65 6800 pf 250 9 x 2,4 x 7,3 ZU 73 f 9,05 8200 pf 250 9 x 2.3 x 7.3 ZU 74 f 15,40 0,01 250 9 x 2.3 x 7.3 ZU 75 f 20,00 0,012 250 9 x 2.5 x 7.3 0,015 250 9x2.9x7.3 Balansuitgangstrafo's 0,018 250 9x2.3x7.3 Gü 6a f 15,40 0.022 250 9x2,6x7,3 Gü 6b f 15.40 0,027 250 9 x 2.4 x 7.3 Gü 8 f 19,60 0,033 250 9x2.6x7.3 f 0.30 Gü 8a f 19,60 Gü 9 f 24,20 0,039 250 9 x 2,9 x 7.3 Gü 9a f 24,20 0,047 250 9x3.2x7.3 Gü 10 f 39,60 0,056 250 9 x 3.5 x 7.5 Gü 11 f 45.65 0,068 250 9x3,5x9,1 Gü 11a f 45,65 0,082 250 9x3.5x11 Gü 11b f 45,65 0.1 250 9x3.9x11.5 f 0,35 Gü 11c f 45.65 Gü 12 f 90,75 0,12 100 9 x 3,5 x 8.3 Gü 12a f 90,75 0,15 100 9x3.6x10 Gü 12b f 90,75 0,18 100 9x4.1x10 Gü 13 f 37,55 0,22 100 9x4.7x10 f 0,40 Gü 14 f 40.60 0,27 9x5 X11.5 100 j: Uitgangstrafo's 0,33 100 9x5.5x11.5 AU 1 f 5.50 0,39 100 9x6,6x11.5 f 0.60 AU 2 f 6,40 AU 2a f 6,40 0,47 100 9x7,2x12.5 f 0,65 AU 3 f 7,60 0,56 100 9x8.4x12.5 f 0.85 i AU 3a f 7.60 0,68 100 8x8 x13 f 0,90 AU 4 f 10.00 AU 4a f 10,00 0,82 100 11.5x8,3x11,5 (10 mm Raster) f 1.10 1 100 11,5x9.8x11,5 (10 mm Raster) f 1.15

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 39A EGEL ELECTRONICS-AMSTERDAM Hartenstraat 27, bij de Dam Tel. 22 34 84 (020) Giro 655339

STEREODECODER SD 601. Luidsprekersnoertjes met aangego­ MMotortje 12-24 volt met vertraging Transistoren 3 x BC168AB. 1 x ten DIN plug. Lengte + 4,75 meter 1 : 7 met Cluts-Clats koppeling. AAI51, 7 x AA119. Met schema . . f 12,50 meter. Per stuk ...... f 1,25 Nieuw in doos ...... f 15,00 Weer ontvangen, de IC STEREODE­ Per 25 stuks...... f 25,00 SIEMENS Motor TDM 36 a 3 volt dc. CODER voor de HiFi radio 2800. Met Verhuis-trafo in metalen kastje. 110- 1 : 15 ...... f 15,00 de nieuwste IC SN76110 van TEXAS 125 - 220 Volt 75 watt ...... f 17,50 DISLER modelbouwmotoren 1,5 - 4 INSTRUMENTS. Geheel compl. met Wasmachine programmeerunit 220 volt f 2,25 aansluitschema...... f 37,50 volt. Met zeer veel schakelmogelijk­ PRE-AMPLIFIER VV77. heden. Per stuk ...... f 9,75 PROF. MEETSCHAKELAARS Stereo pick-up voorversterker met Per 10 stuks...... f 75,00 24 x 4 standen ...... f 12,50 ingebouwde voeding. Speciaal voor Transistor stereomixer ,,MI- 24 x 6 standen...... f 7,50 inbouw draaitafel + ...... f 35,00 KE"BSTMM3. 2 kanaals stereo of 4 16x4 standen ...... f 9,00 CAMPING TL-BUISJES kanaals mono met 2 signaal indicatie 3 3 x 13 standen f 4,75 Met plastic kapje 8 watt 12 volt .... f 45,00 meters...... f 115,00 Diverse soorten draadgewonden Diverse merken schrijfmachines Dyn. microfoon element van zeer pot.meters vanaf . . f 1,75 w.o. Remington, Olympia, Adler bekend Duits fabrikaat f 7,50Diverse „Helitrim" 10 slagen trimpotentio- I.B.M. met en zonder balletje. Prijzen Indicatie metertjes. 250 uA. Van klein meter met schroefinstelling 2 kohm f 1,75 vanaf f 50,00 tot met f 750,00 tot groot met en zonder verlichting, vanaf ...... f 4,50 PHILIPS H F. Breedband oscilograaf T.V. MATERIAAL. Trafo voor transistorvoeding 2x12 G.M.5602. Bandbreedte 0-14 MHz Telefunken UHF-VHF Combi TV Ka- volt 1 Amp. Prim. 220 volt...... f 10,75 Tijdbasisgenerator kan zowel gesyn naalkiezer. Met de volgende transis­ 12x12 volt 0,5 A Prim. 220 volt f 7,75 chroniseerd als getriggerd worden toren en diode's w.o. 1 x AF279, 1 2x6 volt, 1 Amp. Prim. 220 volt . f 10,25 gebruikt. Het aparaat wordt met venti­ x AF280. 1 x AF239. 2 x AF106. 3 x Licht-orgel modul L19. 1 Kanaals lator gekoeld. Dit alles met doe voor BB105A, Varicap diode BB105C, 3 x 1000 watt 220 volt f 19,50 slechts f 650,00 8xBA182. Past aan op de meeste ZW Nagalmunit R21, klein model. Ingang „MARCONI INSTRUMENTS LTD. Eng- en KL TV ontvangers. Deze unieke 8 ohm. Nagalmtijd 1,4 sec. Vert. per land. Vidio Oscillator TF 885 A. Ferq. aanbieding kost slechts ...... f 17,50 15 m sec., uitgang 30 kohm ... f 12,75 bereik 0-12 MHz in drie bereiken. Uit­ PHILIPS COMBI TV Kanaal kiezer. Nagalmunit R4 Groot model. Ingang gang = Sine en Square. Outputvolta- TU1004, voor gegevens zie adverten­ 8 ohm. Nagalmtijd 2,5 sec. Vert. per ge van 1 mV tot 31,6 volt met geijkte tie in voorgaande RE. Met schema . f 15,00 25-30 m sec., uitgang 30 kohm . . f 21,75 output meter. Prijs slechts . . f 350,00 H.S. aansluitkabel voor diverse mer­ 2 Nagalm unit RE 6 Ingang 5-15 ohm „STANDARD PULS GENERATOR" ken kleuren TV vanaf f 14,75 nagalmtijd 2 sec. Vertr. per. 30 msec Model 1817. Made in USA. Bereik van uitgang 10 k ohm...... f 16,00 1 pS tot 5 sec in 14 bereiken. Trigger- TELEFOON MATERIAAL ELECTRET CONDENSATOR MICRO­ bereik van 10 vS toe tot 1 sec in 6 Telefoon toestel zwart ...... f 25,00 FOON MC138S. (Vulpenmodel) met bereiken. Tevens 3 H.F. bereiken van Het nieuwste van het nieuwste: Tele­ ingebouwde voeding 1,5 volt Compl. 5-10-50 MHz. Een pracht set welke foontoestel met druktoetsen in plaats met windkap en tafel-standaard. door ventilator wordt gekoeld. Dit al­ van kiesschijf ...... f 32,50 Ferq.bereik 20-13 000 Hz bij 0 db . . f74,25 les in een set verwerkt voor. . f 250,00 Druktoetstelefoontoestellen kunnen ELECTRET CONDENSATOR MICRO­ 400 MHz Zender met in de eindtrap 2 alleen telefonisch besteld worden. FOON MC139 L REPORTER. Met in­ x 4X150A Compl. met blower en Telefoon-omschakelaars...... f 8,50 gebouwde 1,5 volt voeding. Com­ gloeidraad trafo 220 volt 50 per. Deze Telefoon-omschakelaars automa- pleet met windkap en tafelstandaard. eindtrap is zeer goed bruikbaar voor •tisch ...... f 17,50 Ferq.bereik 50-10 000 Hz bij 0 db . . f 65,00 liniare- nabrander...... f 250.00 Extra telefoon bel ... f 4,75 Siemens potkern A7901. Zonder Van deze bovenstaande apparaten 4 polige telefoonplug met stopcon­ luchtspleet. Hoog 25 mm 0 40 mm zijn slechts enkele stuks voorradig. tact ...... f 7,50 compl. met wikkellichaam ...... f 4,75 Dus haast U. Telefoonkostentellers...... f 12,50 Siemens E kern. 40 x 45 x 15 mm Voor de doe het zelfers, die een cen­ Telefoonkiesschijven van f 1,50 tot f 5,50 zonder luchtspleet. Compleet met trale verwarming willen aan leggen. Telefoonstappenrelais van f 7,50 tot f 9.50 wikkellichaam...... f 4,75 Uit een faillissement kochten we aan, Telefoonsnoertjes...... f 2,75 Philips potkern. Geheel compl. 25 enkele stuks „GRANE" Centrale Ver­ Telefoonkabel per meter mm 0 hoog 15 mm ...... f 2,50 warmingsketels type: Standard 7104 4 aderig soepel zwart ...... f 0,45 Zelftappende kruiskopschroeven. 0 2 UK. Nom.bel. 30.1 - 35.1 Kw. Nieuw in 5 aderig grijs ...... f 0,75 mm lang 10 mm. Per 100 stuks ... f 0,75 krat...... f 625,00 10 aderig grijs...... f 1,25 Mu-metalen kastjes, zeer goede kwa­ Stereo-Mono mengpaneel MPX 1000. 20 aderig grijs...... f 2,25 liteit, afm. 95 x 70 x 80 mm .... f 22,50 Met zeer veel mogelijkheden w.o. het mengen van de volgende signaal DIVERSEN: MOTOREN: bronnen. Transistor FM tuner. HF deel. AEG Veldplaten batterij motor, 2 x stereo PU dyn. of keramisch. 1 x HF 222. Echter met defecten, dus voor compl. met regelversterker .... f 22,50 stereo tuner of bandrecorder. 2 x de onderdelen. microfoon hoog of laag ohmig. f 199,00 2,50

MAANDAGS DE GEHELE DAG GESLOTEN. POSTORDERS ONDER REMBOURS, UITSLUITEND BOVEN DE f 25.00

40A RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 :i

BILDERDIJKSTRAAT 84-86 AMSTERDAM-W RADIO LENSSEN TELEFOON 16 41 48 POSTGIRO 643 591 LEVERINGSVOORWAARDEN zijn incl. BTW. Inlichtingen uitsluitend Bij aankoop van 10 stuks of meer Zendingen ALLEEN onder rembours of telefonisch. Radio- en T.V. buizen vooruitbetaling. Verzendkosten rekening Nieuwe verpakte buizen, van bekende ______10% korting koper. Goederen welke niet aan de ver­ ------Europese merken.------wachting voldoen kunnen binnen 3 da­ Tussentijdse prijswijzigingen GEEN POSTORDERS gen wordt geretourneerd. Onze prijzen ------voorbehouden ------BENEDEN f35,- TRANSISTOREN I 0.60 AC 188 1.50 AF739 I 7.95 BCI79 I 1.10 BF169 I 3.45 BF3I1 I 2.45 AA21S I «.«6 7AC188 t 3.10 AFY1S I 0.98 BC1B7 I 0.95 BF18I I 3.45 BF314 I 2.55 ANTENNEMATERIAAL AC107 I 7.90 AD136 I 2.50 BA100 ■ BC197 BF187 I 3.45 BF440 I 2.45 AC117 I 7.70 Antennebuizen, 2 ADI 49 f 7.65 8A101 I 1.50 BC407 0F183 I 3.45 BF441 I 2.75 gegalvani- AC12S I «.30 AD161 I 2.25 BAIU I 1.05 6C4C8 I 0.60 BF184 I 2.15 8FY39 I 1.75 AC 176 f 1.30 AD161 167 I 6.60 0A117 I 0.50 BC409 I 0 65 BF185 • 2J0 BSY18 • 0.50 seerde gaspijp, op elkaar pas­ AC127 AD167 I 3.20 BAY98 I 0.60 80115 BF194 I 1.90 BY177 I 1.35 AC177M78 send, 1,50 m ...... 2AD162 I 6.40 BC107 I 1.20 0D174 8F195 I 1.90 BY164 1 2.75 f 4,50 AC127/137 ij» AD166 I 2.50 BC108 I '20 B0136 BF196 I 1J0 8YX10 I 1.50 I 1.60 2 m ...... AC «78 AF1Ü9 I 2.95 8C109 1 1.20 B0136 8F197 « 1.90 OA5 • 1.95 f 6,00 7AC178 I 3.40 AF 114 I 2.80 BC179 0.95 00137 8F700 I 2.75 OA79 I 0.60 AC131 I 1,50 Rasterantenne 240 fi . . . . AF116 I 2,00 SCI <6 00138 BF773 I 2.20 OA85 I 0.50 f 15,00 AC137 I 1.40 AF 118 I 2.50 II BF777 ecu? buis I 3.35 OA90 I 0.50 AC1SI Lopik, kan 4 3 elem. ant. . . I 1.20 AF121 2 50 0C148 i § 0M67 BF778 I 7.35 OA70? I 1.20 f 18,50 AC«57 I 1.40 AF 174 2.10 0CI49 I 150 8F173 BF730 I 2.10 OC79 • 0.90 AC177 I 1.60 AF 125 1 2.10 BCI57 I 1.20 0F177 BF740 I 1.95 OC169 1 2.00 15-el. UHF-ant. kan. 14-37 . . f 13,50 AC17S I 2.20 AF 176 I 1.90 BC1S8 I 1.20 BFI78- ik BF741 1 '.90 OC170 I 2.00 AC178 Margon, kan. 35-48 ...... I 0.95 AF 127 I 1.70 BC1S9 I 1,35 BF110 BF754 I 1.45 OC607 I 0.75 f 39,50 AC «79 I 0 95 AFI36 1 VSO BCI67 I 1.50 OF 179 F755 I 1.45 OC604 ( 0.75 AC«87 Sonim, 87-el. kan. 35-48 . . . I 1.60 AF 139 2 95 BC177 I 2.00 BF198 Hl I 2.95 OC617 t 0 75 f 45,00 AC «87.-188 I 3.20 AF186 I 2 50 BC178 I 170 8F199 lil B«310 1 2.95 7 AAI 19 1 1.00 Fuba XC391C ...... f 69,50

A* 41 13.50 ECF 80 86 14.20 EF 93 13.50 £2 90 13.10 PCL 84 45 1 5.50 PM 84 1420 Tewea long wing .... f 95,00 or si 14.85 ECF 87 I5.F4) EF 94 I 3.50 E2 41 13 95 PCI 85A05 15.50 UA8C 80 13.85 OV 802 15.- ECF 200 10,00 EF 95 15.50 GY «01 14.50 PCI 300 I 11.- UBC81 13.75 Combi-kamerantenne 1e + 2e EAA 91 I 3.50 ECF 701 I 6.00 EF 183 15.00 FA8C 80 14.50 PO 5001510 I «7.80 UBF 89 13.50 EABC 80 14.50 ECF 801 15.00 EF 184 15.00 PC 86 15.35 PF 88 I 3.40 UBl 21 17.50 net . . . . . f 12,95 CAF 801 15.76 ECH 3 1 3.25 EL 34 19.00 PC 88 15.75 PFl 300 18.78 UCC 85 «3.40 (BC 81 13.75 ECM 47 15.50 EL 81 14.95 PC 97 I 320 PF 83 14.40 UC 92 13.10 Combi antenne, kan. 4 + 27 met EBC90 13.35 ECH Bi 14.00 EL 83 14.20 PC 93 16.50 Pl 36 14.- UCIB2 14.80 CBC 91 13.10 ECH 83 14,25 EL 84 I 3.50 PC 97 1525 Pl 81 1525 UF 80 13.40 scheidingsfilter...... f32,50 EBF 80 14.00 ECH 84 1425 EL 86 »4.- PC 900 17.- Pl 87 1420 UF 89 1320 IBF 89 11.50 ECH 200 14.35 El 90 I 3.60 PCC84 I 420 PL 83 1420 UI 84 «4.- Combi-antenne kan. 6-47 . . . f24,50 EBl I 18.00 ECl 80 I 3 .08 EL 95 13.50 PCC 85 13.50 Pl 84 I 3.60 UV 1 14.75 CBl 21 14.85 ECL 82 I 4.05 EL 504 1625 PCC 88 «6.- Pl 95 14.10 UY 42 14.- FM-DIPOOL, zware uitv...... f* 5,50 IC 86 15.75 ECl 84 85 805 I 5 00 El 519 1 17.50 PCC 89 P. 504 14.- UY 87 1325 IC M 18.75 ECl 86 15.00 EU 80 14.- PCC 189 16.- P. 5C8 UY 88 49 I 3 40 idem rond gebogen f 8,50 IC 92 13.40 ECL 113 I 0.25 EM 71 72 14.- PCF 80 1420 PL 509 I 17*50 UM 40 13.50 ICC 81 EH 90 13 20 EM 80 14.- PCF 87 14.45 pl 519 11720 5U4 14.50 3- el. FM-antenne . f 13,50 ICC 87 13.75 EX 90 I 320 EM 84 1420 PCF 85 «425 PL 803 15.75 5L6GT 17.15 ICC 83 13.75 EF 41 f 4.20 EM 4 16.75 PCF 200 14.- .PL 605 16.75 6X8GT 14.- 4- el. FM-antenne f 17,50 ICC 84 EF42 14.85 EY 51 18.- PCF 701 14. - PU 80 1425 5Y3 13.50 ICC 85 EF 80 13.50 EY 80.81. 86. 87 13,60 PCF 801 15.- PY 87 12.85 6*7 I 2.50 5- el. FM-antenne . f 24,50 ICC 86 I 7.75 EF 85 13.50 EY 87. 83 88 14.10 PCF 802 803 16.50 PY 88 14.50 608 13.50 ICC 88 16.00 EF 86 I 3.50 EY 84 13.50 PCH 200 14.50 PY 500* 16.75 6V6 18.- 8-el. FM-antenne f44,50 ICC 808 16.50 EF 89 I 3.50 EZ 80181 13.60 PCL 97 15 50 LINTLIJN 240 H, per meter . f 0,15 Foioo*n«Uloi 2N3055 I 626 3.9 V 13 V 5.6 V 62 V 15 V BERLINERS v. TV-lint 100 st. . f 3,50 OHO BD130Y - 2N3056 I 5.60 goaevop* u«w 7N3055 I 3.75 4 V 15 V 11 V 68 V 18 V Roka's voor buiskabel, 150 st. f 5,00 TF70 I 1.50 IET P1C69 I 4.75 4,3 V 16 V 13 V 82 V 22 V Muurbeugels per paar .... . f 6,00 FET 7N4333 I 4.75 WP131 lijnvngangtn 4.7 V 18 V 16 V 100 V 33 V Schoorsteenbeugels per set . f 12.50 »oo. tnnuiioi TV I 12.50 IMo.moUII tranaiitr©»•" 5 V 20 V 22 V 110 V 47 V Afspanners hout, steen en NFI-ASV12 NFS-•0004/3 NF2-ASY13 NF9-OC305 p*> (tuk ) 0.50 6.8 V 22 V 120 V 56 V mast, enkel, per stuk...... f 0,75 NFS-OC303 NF17-OC307 7 V 24 V 130 V 82 V dubbel, per stuk f 1.50 IC* *P*n nlntaiablllaalof vooi 15 V 100 Ma mal DaHu'p van g>oi*'a I 11.25 8 V 160 V 100 V Antennewissels voor VHF en irantiitor Oy A0163 <* va'andaian voo' - I A SN7401. tpaciai* C"l« I 1.85 TAA141 180 V 120 V UHF, 240 fl op coax, compleet I 4.10 TAA320 I 4.» 7*>763 I 6.50 TAA420 I 6.50 TAA293 200 V 180 V met scheidingsfilter ...... f 13,95 I 6.70 TAA550 I 8.75 TA* 540 • 1725 AEG tryristor 300 V, 8 A . . . f 5,75 TAA310 dito voor 240 D kabel .... f 13,95 I 6.75 TAA900 Assortiment transistoren HF-LF Het is voor u veel voordeliger uw aanko­ Materiaal voor CAS. germ. en cil. 10 stuks . . f2,75 Universeelplug ...... f 1,50 pen zelf te halen, terwijl u dan ook alle Cijferindicatiebuis, miniatuur- door ons gevoerde artikelen zelf kunt Plug passend op Siemens ... f 1,75 uitv. 5853 S I.T.T...... f 17.50 Toestelfilter VHF . f 3,00 zien. BEELDBUIZEN Transistorvoetjes 3 en 4 p. . . f 0,10 Toestelfilter FM-AM f 5,00 A65-11W f 142,50 A47-26W = Coaxkabel, soepel, per meter . f 0,50 A61-120W f 115,00 A47-25W f65,00 Nieuw! Volautomatische antenne roto­ A59-22W = A30-10W f34.50 Kleurenbeeldbuis ren, merk CDE f 139,50 f 495,00 A59-120W f 110,00 WX5369 41 cm f49,50 A66 - 120X'...... kabel hiervoor 4-aderig, p/m . f 0,60 Nu goedkoop kleur experimenteren Schrader versterk, kan. 35-48 . f89,50 28 cm-90° kleur beeldbuis f 49,50 LUCHTVAARTBAND Schader versterker elektro- 48 cm-90° kleur be.eldbuis f 60,00 Portable voor M.G. en V.H.F. nisch afstembaar...... f 145,00 Speciale aanbieding Luchtvaartband . . 159.50 Schrader volgversterker breed­ 56 cm-90° kleurenbeeldbuis f 125,- band ...... f 65.00 90° dunhals A31-19 W f 95,00 Stolle, kan. 35-48 f 74.50 TV-camera's vol trans., compl. Sweiger breedband versterker f 69,50 met aansluitkabels, impedantie KLEUR T.V. 110* 66 cm Weer ontvangen Converter trafo en objectieven - voor directe MODERNE UITVOERING MET voor 2* net compleet . . . . f 54,50 aansluiting op TV monitor, zowel SCHUIFPOTMETERS ' PRIJS f 1050,00 excl. BTW Wij hebben in voorraad grote verscheidenheid RF als video. radio en HiFi materiaal met lichte beschadigin­ Netto ... netto ... f 645,00 gen tegen speciale prijzen. KOMT DAT ZIEN *

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 41A * I - P.E. TELEKOMMUIMIKATIE AMSTELVEENSEWEG 156 AMSTERDAM-ZUID tel. 020-73 67 69 Importeur van CODAR. amateur radio equipment

(ONTVANGERS) Juist ontvangen de wereld bekende professionele EDDYSTONE 730/4 com ontvanger van 500 kc/s tot 31 mc/s met xtal filters. BFO, AVC. CAL. enz. HRO 50R1 met alle spoelbakken in zeer goede staat. RAF ontvanger R 1155, freq. van 75 kc tot 18 Mc in 4 banden met AWC, BFO balans­ regeling f 195,-. Eddystone 770 u/2 AM. FM 150 tot 500 mc/s als nieuw. Binnenkort Murphy HF/MF vervanger voor Murphy B40. Freq. van 60 kc/s tot 30 Mc/s in 5 banden. Met Cal., bfo, bandwidth van 200 c/s tot 8 kc/s en moderne buizen. Prijs v.a. f 325,- Marconi Argonaut. Freq. van 15 kc/s tot 28 Mc/s in 10 banden. Met calibr. bfo. en fine tuning. Prijs op aanvraag. Murphy B40 Freq. 64 Kc tot 30 Mc in 5 banden. BFO Xtal cal. enz. 220 volt f 480,-. Hallcrafters model S27 + VHF FM AM Ranges van 19 mc/s tot 156 mc/s in z.g.a.n. staat. Professionele Telex converters voor ontvangen en zenden. Merk Standard Electric type TT40/A SGC-1, werkt automatisch. Als nieuw bekende HRO MX tafelmodel met 9 spoelbakken 50 kc/s tot 30 mc/220 volt voeding v.a. f 375.-

(OSCILLOSCOPEN) Solarscope CD 643 S enkele straal tot 25 Mc/s laboratorium f 680. . Solartron enkelstraal nalichtende buis. model CD543S2 HF scoop f 480.- 2 typen Cossor Scopen MK I. II. III. IV. freq. bereik tot 10 Mc/ s, dubbelstraat v.a. f 325,-. Nieuw model Solartron CD 1014. Dub- belstraal klein formaat met delay units. AC/DC tot 6 Mc/s in zeer goede staat v.a. f850,-. Solartron 711 S dubbelstraal DC tot mc/ s f780,-. Hartley 13A dubbelstraal 7 mc/s AC-DC met probe als nieuw v.a. f 365,-. Bijzondere eigenschappen Cossor 2000 dubbelstraal 20 mc/s AD/DC f975,- Solartron CD zijn: 1212, dubbelstraal met plug in unit 24 mc/s AC/DC. (ZEND/ONT­ geen bewegende delen VANGERS) bounce-vrij Standard Radio Lineair. Met 2 stuks 4X150A, freq. van 2,8 mc/s tot kleine afmetingen 18,5 Mc/s ATU met 3 rolspoelen. Output 400 watt luchtgekoeld op afstand te bedienen f 134,-. Plessey PTR 161. 6 kan. dubbel super van 100-132 mc/s met De schakelaars zijn direkt toe te ingebouwde voeding 12 of 24 V met ombouwbeschrijving voor 2 passen in logische circuits. meter f 135,-. BCC69 set VHF, freq. van 80-120 Mc/s in walky talky In diverse schakelmethoden te uitvoering met 1,5 volt voeding f65,-. Zeer mooie WS 62 set freq. leveren, o.a. van 1,4 tot 10 mc/s AM/CW compleet met koptelefoon + mier. „momentary" voeding 12 V accu zijn werkend f 145,-. Enkele stuks 62 set nieuw „latching" P.o.A. Solid-state lifetime „toggle" Hogeband PYE, Rangers 2002 in zeer goed werkende staat. 140 tot switches bieden de Alle schakelaars kunnen met 170 mc/s met mier. f 140,-, met transistorvoed. f 180,-. Werkend verlichte indicatie (LED) gele­ WS 88 met X-tal kompleet met ombouwbeschrijving voor 10+11 ontwerper unieke verd worden en zijn geschikt meter f 47,50. Marconi Murphy mobilofoons in erg mooie staat. mogelijkheden. voor print-montage en paneel- kompleet mfet 12 voeding + schema f80,-. montage. Voor nu en dan nooit meer. Het nieuwste type NATO walkie talkie. Magic-Dot is een „solid state" Speciale ontwerpen volgens Type A510. Aparte ontvanger en zender. VFO van 2 tot 10 Mc/s. R/ toetsschakelaar met onbeperk­ uw eisen zijn mogelijk. T plus CW zeer klein vanaf f 135.-. Burndept BE201 zend/ont. VHF te levensduur, volgens een ca- 100 tot 156 Mc/s VFO afstembaar vanaf f 165,-. Brandnieuw Mur­ pacitief overdrachtprincipe; Op uw verzoek zenden wij phy zend/ontv. 200 tot 30*0 Mc/s. Met antenne en automatische door slechts' het toetsvlak aan gaarne uitvoerige dokumenta- morsezender. In de PA QQV03-20A en QQV03-40A f 375,-. te raken wordt deze geacti­ tie. Eventuele demonstratie is Brandnew Marconi RxTx unit met 7 IC's zenertrans. Reedrelays enz. veerd. Schakelvermogens: bij mogelijk. f20.-. spanningen van 5 tot 30 V kan maximaal 150 mA worden ge­ (ANTENNES) Collins Commercial Bird Gage Dipole VHF 102 tot 150 mc/s built schakeld. in P Filter +15 meter Low Loss Coaxial Cable. , (SIGNAAL-GENERATOREN) Airmec sign. generator AM-FM freq. van 20 tot 80 Mc/s f280,-. Celestion waterdichte luidsprekers 7 fi 10 W. Nw in doos f35,-. J Datron b.v. (TESTMATERIAAL) Solotron digital volt lab. model. Blackburn digital volt meter + Advies- en verkoopkan­ ratiometer. Frequentie calibrator C.T. 432 met 3 bas. kristallen f toor voor electronica, Standard frequenties 100 kg 1-10 mc/s. Nieuw in doos f230,-. I Willemstraat 7, Marconi meetbrug type TF373D f 350,-. Postbus 484, D + M 2003 digitale voltmeter Solid State 0-1 kW. Breda. (SPECIAAL) Tel. 01600 - 4 11 52 Racal Universal Counter Timer F.A. 550.8 digital in line readout (ge­ Met ingang van 1 augustus Telex 54512. heel getransistoriseerd). mogelijkheden houden in: direkt freq. tot 1973 is de naam Dage Ne­ 100 MHz, pulse/period ratio tijd inter en totale meting, input varia­ derland b.v. veranderd in bel van 30 mV tot 9 volt. ZELFCONTROLEREND. Prijs op aanvraag. Datron b.v. (DIVERSE METERS) Buisvoltmeter CT 54 voor 12 en 220 volt f 180,-. Al onze ontvangers, oscilloscopen en testmateriaal zijn gegaran­ deerd werkend, of het moet anders zijn aangegeven. Bijna alle equipment met schema of boek. Prijzen zijn inkl. BTW. RADIO ELECTRONICA I973 No. 17 ga ■ „de grootste in de Benelux"

all wave TTL integrated circuits TEXAS INSTRUMENTS Siemens Thyristor ORGELBOUWERS „Flat" pack behuizing OPGELET ex incl. ex incl. type BTW BTW 400 V - 5 Amp. type BTW BTW Orgeldeler SAJ 110 SN 7400 N 1.58 1.80 SN 7491 AN 8.91 10,16 Nu 3,75 SN 7401 N 1.58 1.80 SN 7492 N 5.85 6.67 ALL-WAVE prijs f 8,95 SN 7402 N 1,58 1.80 SN 7493 N 6.675,85 SN 7403 N 1.58 1.80 SN 7494 N 8.10 9.23 SN 7404 N 2.21 2.52 SN 7495 N 6.35 7,24 SN 7405 N 2.21 2,52 SN 7496 N 10.35 11,80 SN 7406 N 4.28 4.87 SN 7497 N 29.25 33,35 G16 SN 7407 N 4.28 4.87. SN 74100 N 11.81 13,46 111 SN 7408 N 2.07 2.36 SN 74104 N 6.365.58 SAJ ViO SN 7409 N 2,07 2.36 SN 74105 N 5.58 6.36 SN 7410 N 1.58 1.80 SN 74107 N 5.58 6,36 SN 7413 N 4.28 4.87 SN 74110 N 5.67 6,46 SN 74111 N 9.72 11,08 Dubb. Varco SN 7416 N 3,15 3.59 Bij aantallen even SN 7417 N 3,15 3.59 SN 74118 N 10,58 12.06 500-400 pF . nu f 1,95 SN 7420 N 1.58 1.80 SN 74119 N 13.73 16,65 SN 7423 N SN 74121 N 4.45 5.08 bellen 015 -132000 2,38 2.71 SAJ 110 f 835 SN 7425 N SN 74122 N 5.98 6.82 2.39 2,72 Verder natuurlijk noch duizenden SN 74123 N 11,95 13.62 Hr. J.W. PASMAN SN 7426 N 2.39 2.72 andere IC's voorradig tegen de SN 7427 N SN 74132 N 8,19 9.34 2.39 2.72 laagstmogelijke prijzen. SN 7428 N 3.24 3.69 SN 74141 AN 8.51 9,70 Nieuw: Electronische clignoteur ty­ SN 7430 N SN 74145 N 12.81 14.60 pe EK 35, deze vervangt Uw hil- 1.58 1.80 Nieuw: Epoxy printplaat 75 SN 74150 N 16.20 18.47 tedraadclignoteur. SN 7432 N 2,39 2.72 x 500 mm. Speciale ALL SN 74151 N 7.65 8.72 Het bouwpakket bestaat uit: SN 7437 N 3,06 3.49 WAVE prijs ..... f 7.95 SN 74153 N 6,75 7.70 IC TAA 775 G. Relais, Pr.ntet Circuit, SN 7438 N 3.06 3.49 Nieuw: Mosfet type 40673 f 6,95 SN 74154 N 14.40 16.42 C’s. R’s, en bouwvoorschriften. SN 7440 N 1.98 2.26 Nieuw: Siemens Nixiebuis ZM SN 74155 N 7,65 8,72 Speciale ALL WAVE prijs: f 13,95 SN 7442 N 8.10 9.23 1330 ...... f 9,95 SN 7443 N SN 74156 N 7,65 8.72 8.55 9,75 Nieuw: MJE 340 Alleen bij SN 7444 N SN 74157 N 9.00 10.26 Nieuw: De IC-gestuurde ruiterwis- 8.55 9.75 ons ...... 1 535 SN 7445 N 15.30 17.44 SN 74160 N 13.60 15.50 serintervalschakelaar, onmisbaar in SN 74161 N 13.60 15.50 elke auto. SN 7446 N 12.96 14.79 Nieuw: Thyristoren: SN 74162 N 13.60 15.50 Dit komplete bouwpakket EK 35 A SN 7447 AN 9.45 10.77 Siemens 400 V-5 Amp. . f 3,50 SN 74163 N 13.60 15.50 bestaat uit: SN 7448 N 12.96 14.77 Texas Instr. -6 Amp. . . f 6.50 SN 74164 N 16.56 18.88 IC TAA 775 G. Relais. Prinied Circuit, SN 7450 N 1.58 1,80 Nieuw: SN 74165 N 16.56 18.88 C's, R’s, O's, T's en bouwvoorschrif­ SN 7451 N 1.58 1.80 Triac 400 V-6 Amp. . . . f 5.95 SN 7453 N 1,58 1,80 SN 74166 N 16.56 18.88 ten. SN 74167 N 26.45 30.15 Speciale ALL WAVE prijs: f 16,95 SN 7454 N 1.58 1.80 Nieuw: 18,81 21.44 SN 7460 N 1.58 1.80 SN 74170 N Diodes Texas Instruments; SN 74174 N 13.05 14,88 Nieuw: DNL bouwpakket, type DNL SN 7470 N 3.45 3.93 4001- 50V-1A .... . f 0,40 '73. SN 7472 N 2.43 2.77 SN 74175 N 9.90 11.29 4002-200V-1A .... . I 0,40 Dit bouwpakket bestaat uit: SN 7473 N 3,87 4.41 SN 74176 N 15.30 17.44 4003-300V-1A .... . f 0.40 Elektuurprint type EPS 1234, R’s. C's, SN 7474 N 3,38 3.85 SN 74177 N 15.30 17.44 4004- 400V-1A .... . » 0,40 T's. D's. SN 7475 N 5.58 6.36 SN 74180 N 11,38 12.97 4005- 500V-1A .... f 0.40 Bouwbeschrijving zie Electuur 120 SN 7476 N 4,14 4.72 SN 74181 N 33.75 38,48 4006- 600V-1A ... . f 0,40 pag. 631 t/m 635. SN 7480 N 4.95 5.64 SN 74182 N 9,45 10,77 BY 127 1250V-1V,A . » 0.95 Speciale ALL WAVE prijs: f 17,50 SN 7481 N 9,00 10.26 SN 74184 N 23.44 26,72 8Y 126 1150V-1VjA . f 0.50 SN 7482 N 7.20 8.21 SN 74185 AN 23.44 26,72 AA119/OA 79 DUG. . f 0.50 SN 7483 N 10,13 11,55 SN 74190 N 14.40 16,42 Nieuw: Minitrons type SN 7484 N 16,42 3015 F ...... f11,95 9.68 11.04 SN 74191 N 14.40 Nieuw: Triggerdiode Silec. 15.75 17.96 Minitrons type 3015 G f 11,95 SN 7485 N 14.85 16.93 SN 74192 N ER 900 typ...... f 0,75 SN 7486 N 2,79 3,18 SN 74193 N 15.75 17.96 Nieuw: Texas Instruments SN 7489 N 46,00 52,44 SN 74194 N 15,19 17.32 Nieuw: Cap. Diode SN 7490 N 2N3819 ...... f 1,95 5.85 6,67 SN 74195 N 15,19 17.32 BB 109 G. . . . f 3,95 Nieuw: 8rugcellen: Nieuw: Sil. Diode Siemens: org. T.l. type: B40-C2800/1900 . . . f 2,95 1N4148=1N914 . . f 0,14 SIEMENS BU 111 f8,95 Nu weer op voorraad ITT: B30-C300 f 1,25 TEXAS INSTRUMENTS Nieuw: Powertor 2N3055 . f 2,95 f2,95 Nieuw: Intergrated Circuits: 2N3055 Siemens BU 111 8,95 709 Dil . . . . f 1,95 BC 107 A metaal . f 0.40 709 TO 5 . . » 1.95 BC 108 B metaal . f 0.40 710 Dil . . . . « 3,95 BC 109 C metaal . f 0,40 723 Dil . . . . f 3.95 Texas Instr. 723 TO 5 . . f 3,95 TUPPVC. . . . f 0,20 741 Dil . . . . f 1,95 TUN PVC. . . . f 0.20 741 TO 5 . . f 1.95 per 100 stuks TAA 775 G Dil . . f 3.95 ineens . . . . <15.00 TBA 120 . . . . f 3,50 2N1613 . . . . < 0,95 CD 4011 Dil . . f 8,95

Postorders schriftelijk of telefonisch onder rembours of bij vooruitbetaling op giro 251797 tnv All Wave Bv. Delft.

Schriftelijke bestellingen richten aan: All Wave Electronica Afd. 1313 Postbus 79 Delft.

All Wave Oude Langedijk 13 Delft. Tel: 015 132000 Toestel 21.

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 43A DE MINIMUM-PORTOKOSTEN BEDRAGEN f 3,75

Vraagt kristallijst Houders voor kristallen . . . . f 0,50 RELAIS, klein formaat, 1 x wissel, dubb. verzilverde contacten, 2A 120 stuks kwarts kristallen van belastbaar, 1500 of 3000 Ohm 24 V. 5675 kHz tot 8650 kHz oplopend per stuk ...... f 0,25 met 25 kHz . . f 60,00 10 stuks ...... f 1,75 i Elco, 1000 uF, 8 V f 0,50 100 stuks...... f 15,00 f 3,00 lOstuks .... 1000 stuks ...... f 135,00 Siemens elkco 300 uF, 30 V . . f 0,50 TANKANTENNE, bestaande uit voet met 3 staven. Lengte: 3 m. f 15,00 Projectiebuis, 24 V. 200 W . . . f 2,00 f 7,50 Mier. kapsel...... f 0,50 TELEFOONTELLER met 3 cijfers...... Tel. kapsel...... f 0,85 Telefoonvoeding, 6 V= en 60 V belspanning f 15,00 Telefoonhoorn ...... f 3,00 Motor, 6,5-9,5 V=, (voor cassette recorder) ...... f 7,50 Nieuwe telefoonhoorn met spi- Radio distributie schak. met lijntrafo...... raalsnoer ...... f 7,50 f 1,00 Telefoonkiesschijf ...... f 1,50 SMOORSPOEL, 100 mA 150 Ohm...... f 3,50 f 2,50 Witte kiesschijf ...... Trafo, prim. 110-220 V, sec. 6 V-1 A...... f 3,50 Huistelefoontoestellen met in- f 3,50 ductor, per stuk . . . f 25,00 TRAFO, pr. 220 V, sec. 6 V/0,2 A en 8 V/0,8 A...... f 9,00 Telefoonbel...... f 5,00 AUTO trafo, 6 V/2 A, 24 V/0,5 A, 30 V/1 A, 220 V, 240 V ... 2,25 Tel relais, 5 cijfers, 6 V f 2,50 12 ADERIG afgeschermde kabel, kern: 0,38 mm^, per meter f Tel relais, 5 cijfers, 24 V . . . . f 2,00 Inbouw wandcontactdozen, 10 stuks...... f 2,50 Dump sprietantenne, 120 cm, in Idem met randaarde, 10 stuks ...... f 5,50 5 delen, flexibel onderstuk . . . f 1,00 NEONLAMPJE met weerstand, 220 V...... f 0,50 kWh. meter 220 V, 5 A...... f 5,00 Philips neonlampje, 70 V (GL8) p. st...... f 0,50 Variabele condensator 2 x 500 10 stuks ...... f 4,00 pF, met fijnregeling...... f 3,50 Inbouw NEONLAMPJE in houder, rond, 10 mm, 220 V ... f 2,00 Var. condensator, 3 x 275 pF . f 3,50 f 2,00 Micro swits 1 x wissel, p.st. . . f 0,75 Inbouw NEONLAMPJE in houder, 12 x 25 mm, rood, 220 V f 1,00 10 stuks voor ...... f 5.00 Inb. wipschak. 12 x 25 mm, wit/zwart, 6 A/250 V ...... AEG motortje, 22 Volt wis- NYLONDOEK voor luidspr. boxen, antr. streep, bruine streep, selsp., 300 mA, 57,5 bij 46 mm f 5,00 65 x 100 cm ...... f 5,00 Motor, 110 V, 35 W, links en 130 cm breed, per meter ...... f 10,00 rechts draaiend, nieuw...... f 1,95 HOOGSPANNINGSVOET, uitneembaar, DY86/87 ...... f 1,50 f 12,50 Vloeistofpompje, 220 V...... VERWARMINGS-element in keramisch materiaal, 220 V - 40 Watt f 1,10 Instrumentknop voor 6 mm as. Idem, doch 2 x 220 V/50 W ...... f 1,50 Diam. 8 cm, van f 5,00 voor . . f 2,25 f 3,00 Enkelzijdig pertinax printplaat . PLAAT pertinax, 63 x 43 cm, 1 mm dik . . f 0,30 24,5x31 cm, dik 1,6 mm . . f 2,00 PLAATJE pertinax, 12x12 cm, 5 mm dik Plaat novotex, 21 x 30 cm, 3 mm dik . . f 1,50 Dubbelzijdig pertinax printplaat PLAAT novotex, 21 x 60 cm, 3 mm dik . . f 2,50 21,6 x 31,7 cm, dik 1,6 mm .. f 3,75 PLAATJE perspex, 13 x 21 cm ...... f 0,50 21.6 x 31,7 cm, dik 0,8 mm . . f 3,50 ALUMINIUM plaat, 27 x 36 cm, 1,5 mm dik f 2,00 43 x 63,5 cm, dik 1,6 mm .. f 14.00 FERRIETSTAAF met spoelen, 20 x 1 cm f 1,50 63,5 x 87,5 cm, dik 0.8 mm . . f 26,00 KAMRELAIS, 2 x wissel, 6 V-500 Ohm . . f 4,75 Enkelzijdig EPOXIE printplaat . f 4,50 50.9 x 91,6 cm, dik 0,8 mm . . f29,00 RELAIS, 500 Ohm, 16-24 V, 2x wissel, 5 A kont 63.7 x 87,7 cm, dik 0,8 mm . . f 35,00 21.7 x 31,6 cm, dik 0,8 mm . . f 4,50 Lege dozen en haspels voor recorderband. 25,3 x 30,5 cm, dik 0,8 mm . . f 5,50 Afmeting: 8 cm 10 cm 13 cm 15 cm 18 cm Dubbelzijdig EPOXIE printplaat Haspels f 0.30 f 0.40 f 0.50 f 0.50 f 0,65 45.9 x 91,9 cm, dik 0,8 mm . . f 30,00 Ronde dozen f 0,50 f 0,50 f 0,65 63.7 x 87,6 cm, dik 0,8 mm . . f 40,00 f - f - 21.7 x 31,6 cm, dik 0,8 mm . . f 5,50 Vierkante dozen f 0,60 f 0,75 f 0,90 f 1.00 f T,25 22.8 x 30,5 cm, dik 0,8 mm . . f 5,75 8 aderig getwist snoer, waarvan één afgeschermd, p.m f 0,40

Spiraal snoer met aangespoten stekker, lengte: 175 cm, voor 220 V f 1.75 Vin, diameter 36 cm . . . f 2,00 Telefoon spiraalsnoer, 4 ad. . . f 2,50 Siemens polair relais Vin, diameter 26 cm . . . f 2,00 Zwarte schuimkabel 240 Ohm, 100 4 x wissel, 400/340 Ohm . . f 6.00 Stappen relais. 4x11 stappen . . f 7,50 meter ...... f 10,00 Fotodiode, type H62 Texas Instr. . . f 12,50 Telefoon aansluitsnoer. 4 ad. ... f 1,50 Papst motor ...... f20,00 Do minimum-portokosten bedragen f3,75 i / HERDERINNESTRAAT 2a DEN HAAG RADIO „STER TELEFOON 070-63 01 57 Giro 19 97 28 4

44A RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 HIJLKEMA - HOOGEZAND M. Veningstraat 72, tel. 05980-4956 RADIO „STER” op maandag de gehele dag gesloten, verzending uitsluitend onder rembours. HERDERINNESTRAAT 2A - DEN HAAG De allernieuwste telexmachines ... Creed 74CR eventueel met Koelplaten ponsbandschrijver werkend, voeding 115V 50hz, 45.5 en 50Bout. prijzen v.a. f550,- Siemens TT37 telexmachine Lengte f 175,-. Boonton meetzender no. 80 freq. 1.2 tot 400 mhz. de 50 mm . . f 1,20 prijs f 250,- frequentie meters. BC221M. compleet met kristal 75 mm . . f 1,80 en boek in zeer goede conditie f 150,- BC177 frequentie meter Micro swits 150 mm f 3,00 als de BC221 doch nu met een bereik van 125 tot 1000mcook klein model, gesloten met boek en kristal f 175, - frequentie meter Ts 168 D/Up bereik Koelpl. met T03 boring. uitvoering. van 100 tot 10.000mc met boek en kristal f 375,- Marconi buis- 1 xwissel, 5A voltmeter CT 43 nieuw met alle toebehoren, f 150,- div. andere 50 mm 1 xT03 f 1,50 per stuk buisvoltmeters in voorraad o.a. GM6005 f165,- GM6004 75 mm 1 xT03 f 2,00 . . f 1,65 10 st. . . f 12,50 f 65,- met meetkop f 75,- K225A met alle toebeh. f 125,- Da- 100 mm 1 xT03 f 2,50 100 st. . . f 100,00 ven b.v.m. f 85,- toongeneratoren. GM2307 bereik 0- 15kcetc. 150 mm 2xT03 f 3,40 etc. f 125,- Siemens 0 -300kcf 175,-. - 10.000hzf 85,-taffet 1000 st. . . . f800,00 200 mm 2xT03 f 4,00 0 tot lOOkc f 225,- D514A Marconi 0 - 30kc f 145,- Meetzen- ders. Standard Electric 1001A 5 kc tot 50mc f 250,- Advance 9 Thyristor AEG-Bandrecor- tot 400mc f 275,- Marconi TF 144G freq. 85 kc 25mc f 175,- 200V-5A dermotor 110- Marconi. WY 069 freq. 16 tot 150mc f 175,- Solartron breed­ f 2,25 band scopes tot 25mhz f595,- enkele amerikaanse scopes Thyristor 220V, met laag- spanning 2x10 V f 12,50 voor f375,- FM-ontvanger testset TS913 freq. bereik van 21 400V-4.7A . f 2,20 tot 160mc voor l.f. en h.f. doormeten ook voor A.M. geschikt Thyristor f225,- Zend/ontvangers ARC1 100 - 156 mc 2 ontvangers 400 V-12 A . f 6,95 Bedrijfsurenteller waarvan 1 is uitgerust met 121.5mc de andere is een dubbel super, de zender heeft 8 Watt h.f., voeding 24V, kristallen zijn Triac 220V .... f 25,00 ook leverbaar slechts f 125,- ARC2 zend/ontv. 2 tot 9 mc 600 V-6 A . . f 5,75 Zoemer. 6-9V= . f 2,00 continue voeding 24Vdcf 75.- CollinsTCSl2zend/ ontvanger LED . . f 2,80 f 115,- per set. BC348 ontvanger 1.5 tot 18 mc f250,- RBO midden lange en korte golf special voor dx ontvangst f 250,- en brand new. nog enkele scheepsontvangers freq. 190 tot SCOTCH prof. band, type 206, 760 meter .... f25,00 4.5mhz met b.f.o. en kristal filter v.a. f 85,- Div. soorten water­ AGFA prof. band, type per 525, 1000 meter . . f 15,00 dichte speakers v.a. 8W tot 60W prijzen f 25,- tot f 75.- Rol- Compact cassette. C-120 ...... f 4,00 spoelen erg mooie uitvoering f20,- koptelefoons f 10,— Silicium BRUGCEL, 50 Volt, 12 Amp. op nieuw, nieuwe mikes voor 19 set met sch. f 5,- geïsol. koelplaat ...... f 9,95 Tip 3055/5530 Texas Instr...... f 8,00

% PPiinTBDPiPiD I \fon heinde * % □ ESICn^H en vei: jMw MnELLEmflriSTRflflT H RDTTEROflm 3UU Ü ■,*<& ïl TÉLEFDCJn,61S33J posTBus^saai 1% □oh U aal io Uuj bebryl gebiuih mahen var Pfintboards voor Uuj schakelingen ar Ftunlplalen voor Uuj apparatuur. UJy hurren U behulpzaam ayn by bet ontuierpep van Uuj Printboaids en Fruptplatep en by bet tabricerep van m prototypen en setieweih. % LUill U meer van ons weten.even bellen ot scbryven en U boort alles van mat ujy voor U hunnen doen. wSm& m m m Waaruit bestaat onze lezerskring? Uit een grote groep GRATIS ÏÏIVC; gelijkgestemde mensen. Die geïnteresseerd zijn in met meer dan 1200 types, üw nieuws. In üw boodschap. Ze komen van heinde en ver. Maar zijn voor u niet verder dan de brievenbus thyristors.triacs. transistors, van ons blad. Of zo u wilt uw eigen telefoontoestel. Het dioden, we er stand en. zeners . . loont dan ook de moeite in dit NOTU*-vaktijdschrift te c on den sa tors. Ie ds. buizen, enz. : adverteren. "Heinde en ver" Hoe meer u koopt,hoe goedko­ v is dichterbij dan u denkt. per.Gratis verzending van on. % derdelen door NL en Belgie.Een % briefkaart met vermelding RE is voldoende. * Nederlandse Organisatie van Tijdschrift-Uitgevers | TECHNISCH BUREAU TEN B — SKE postorders : postbus 1 77 zeist tel 03404 - 14263 •••

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 45A SIEMENS OF TEXAS instruments

TTL IC/S UIT VOORRAAD LEVERBAAR

SN 7400 SN 7425 SN 7454 SN 7495 SN 74144 SN 74177 SN 7401 SN 7426 SN 7460 SN 7496 SN 74145 SN 74178 SN 7401 SI SN 7427 SN 7470 SN 7497 SN 74147 SN 74179 SN 7401 S3 SN 7428 SN 7472 SN 74100 SN 74148 SN 74180 SN 7402 SN 7430 SN 74L73 SN 74104 SN 74150 SN 74181 SN 7402 SI SN 7432 SN 7473 SN 74105 SN 74151 SN 74182 SN 7403 SN 7433 SN 7474 SN 74107 SN 74153 SN 74184 SN 7403 SI SN 7434 SN 7475 SN 74110 SN 74154 SN 74185 AN SN 7403 S3 SN 7435 SN 7476 SN 74111 SN 74155 SN 74188 SN 7404 SN 7437 SN 7480 SN 74115 SN 74156 SN 74190 SN 7405 SN 7438 SN 7481 SN 74116 SN 74157 SN 74191 SN 7405 SI SN 7440 SN 7482 SN 74118 SN 74160 SN 74192 SN 7405 S3 SN 7442 SN 7483 SN 74119 SN 74161 SN 74193 SN 7406 SN 7443 SN 7484 SN 74120 SN 74162 SN 74194 SN 7407 SN 7444 SN 7485 SN 74121 • SN 74163 SN 74195 SN 7408 SN 7445 SN 7486 SN 74122 SN 74164 SN 74196 SN 7409 SN 7446 SN 74H87 SN 74123 SN 74165 SN 74197 SN 7410 SN 7446 AN SN 7489 SN 74125 SN 74166 SN 74198 SN 7412 SN 7447 SN 7490 SN 74126 SN 74167 SN 74199 SN 7413 SN 7447 AN SN 7490 SI SN 74128 SN 74170 SN 74278 SN 7416 SN 7448 SN 7491 AM SN 74132 SN 74172 SN 74279 SN 7417 SN 7450 SN 7492 SN 74136 SN 74173 SN 74283 SN 7420 SN 7451 SN 7493 SN 74141 SN 74174 SN 74284 SN 7423 SN 7453 SN 7494 SN 74142 SN 74175 SN 74285 SN 74143 SN 74176 SN 74298 (Alle aansluitingen kunt U vinden in onze hallgeleidercatalogus

Lineaire en speciale IC's uit voorraad.

SO 42P TAA 550 pA 748T TAA 981 CA 3080 TAB 101 NE 550A pA 748D RC 9880 CA 3081 SAJ 110 NE 555V pA 749 P 1101A CA 3082 ELEKTRONIKA 2000 super SAK 110 SAS 560 pA 776 RA 9-1101-A CA 3083 Laboratorium instrument klasse 1. ook TBA 120S NE 561B pA 777 RA 9-1103-A CA 3084 TBAS NE 562B TAA 780 RA 9-1402-A CA 3085 geschikt voor de HARDE servicepraktijk SAH 161 NE 566V CE 809 HC 2000 CA 3086 langs de weg Gevoeligheid 50 000 ohm/ SAH 171 XR 567CA 811 CJ XR 2308 CA 3088 volt DC, 52 meetbereiken waaronder: SAH 181 NE 592A 830 CE XR 2505 CA 3089 Volt DC: 0-0,15-0,5-1.5-5-15-50-150- XR 200 TAA 700 TAA 861 XR 2506 CA 3090Q 500-1500 V XR 205 TAA 865 XR 2509 RC 4131 pA 703 Volt AC: 0-2,5-7,5-25-75-250-750-2500 V XR 210 pA 709T CE 911 XR 2510 AY-1-5050 XR 215 pA 709D pL 914 XR 2511 SCL 5424 Stroom AC: 0-250 pA-2,5 mA-25mA- TBA 222 pA 710 RC 932D XR 2512 SCL 5596A 250 mA-2,5 Amp.' TCA 250 pA 711 RC 933D XR 2525 NE 5558T Stroom DC: 0-50 pA-0,5 mA-5 mA- RC 288 pA 716 RC 933DP XR 2602 10116 50 mA-500 mA-5 Amp XR 320 TAA 722 RC 936DP CA 3018 N 5733 Weerstand: 0-10k-100k-1M-10M- TCA 335A RC 937DP CA 3019 75451 pA 723T 100Mohm TAA 350 pA 723be RC 944DP CA 3028A 95 H 28 TBA 400 pA 723D RC 944J CA 3046 9582 Deze universeelmeter in onbreekbare po­ TBA 420 pA 725 RC 945DP CA 3048 95 H 90 lyamide cassette compleet met batterijen TAA 435 *JC 726 RC 946H CA 3049 MC 10131 en meetsnoeren. TBA 460D pA 727 RC 948Dp CA 3052 DAC 371-8 NE 511B pA 734 RC 950DP CA 3053 OAC 372-12 f 199- incl. B.T.W. NE 527A pA 739 RC 951D CA 3054 DAC 107C NE 527K pA 741D RC 961D CA 3059 pCS 2521 NE 529K pA 741T RC 962DP CA 3060 TRp 012 NE 531T pA 741 minidil RC 961DP CA 3062 AY-1-0212 LEVERINGSVOORWAARDEN NE 531V pA 741 BE RC 963DP CA 3065 MK 5002 P CA 3079 SCL 5424 F NE 540L pA 747 RC 963D Bestellingen boven f 500,- worden franco huis geleverd. Bij postorders beneden f 50,- wordt f5,- extra als administratie­ HALFGELEIDERCATALOGUS kosten berekend. Hierin vindt U alle halfgeleiders met tech­ Gelieve bij vooruitbetaling rekening te hou­ nische gegevens, aansluitingen en prijzen den met min. f 3,50 porto- en aantekenkos- die wij leveren, ten. fotohalfgeleiders transistoren Maandag de gehele dag gesloten. diodes thyristoren Alle prijzen tenzij anders vermeld zijn in­ triacs zenerdiodes clusief BTW. diacs liniaire IC's ELEKTRONIKA 2000, Gentiaanplein 21, digitale IC's FET'S & Mosfet's Amsterdam-noord. STEREODECODERBOUWPAKKET UJT's MOS IC's Telefoonnummer ALLEEN voor Handel en Compleet met IC - CA 30900 - weerstanden, + equivalentenlijst voor:. Industrie: 020-275277 condensatoren spoel, printplaat en LED. I.C.'s Telexnummer 15271 E NL Compleet met schema . . f 69,50 Transistoren PRIJS f 14,50 Telefoonnummer - voor Afdeling Winkel, dioden. per post f 2,25 extra Kantoor en Postorder: 020-369321

ELENTRQniHfl £□□□

46A RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 RADIO HOLLAND H3 w

Gespecialiseerd in scheeps- en bedrijfselektronika, zoekt voor haar vestiging in Scheveningen een technicus \

voor service aan elektronische kommunikatie- en na- I vigaticapparatuur. Belangstellenden tot een leeftijd van ca. 30 jaar, in het bezit van een diploma Radio Technicus NERG of daar­ aan gelijkwaardige opleiding, of studerend daarvoor doch in dat geval met de nodige praktijkervaring, Rotterdam zoekt voor de sekretarieafdeling worden verzocht telefonisch of schriftelijk te reflekte- Onderwijs, Jeugdzaken en Vormingswerk ren aan onderstaand adres. ten behoeve van de afdeling Bouwzaken een hulp- onderhouds- SCHEVENINGEN. DR. LELVKADE 68-70 monteur I TEL. (070) 556535. , die de huidige funktionaris zal assisteren bij het onderhoud van talenpraktika, band­ recorders, dia- en overheadprojektoren enz., die in gebruik zijn bij de zeven openbare scholengemeenschappen. Vereist: - diploma L.T.S.-elektrotechniek - ervaring op radiogebied. Leeftijd: circa 21 jaar. Salaris: tot maximaal f 1.187,— per maand Fa. Hans Hoek is afhankelijk van leeftijd en ervaring. Vakaturenummer 334/1385 Rijksweg 23 - GELEEN - Tel. 04494-2736 - Giro 108 7595 Stuur een brief met daarin alle inlichtingen onder vermelding van het desbetreffende vakaturenummer binnen 14 dagen aan de chef Bureau Personeelvoorziening, Heeft u problemen antwoordnummer 363, Westblaak 220, Rotterdam. Met electronische ontwerpen neem dan Een postzegel op uw enveloppe is niet nodig. contact op met onze ontwerpgroep COR­ NER HORN Wij werken op basis NO CURE NO PAY en E3E3 Gemeente hebben een uitgebreide ervaring met de volgende technieken. IJMRotterdam

L.F. Versterkers H.F. Ontvangers Mengpanelen Zenders Lichteffecten etc. Medische electronica Meet- en regeltech­ E.C.G. Versterkers niek Dia-thermieapp. Telemetrie systemen Warmte metingen Tellers-Omzetters Druk metingen Decoders Digitale techniek

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 47A Service engineers

die mee willen groeien

De afzet van onze elek­ informeert. O.a. over de tronische produkten neemt prima salariëring, de aan­ hand over hand toe. trekkelijke winstdeling en Vandaar deze vakature. het premievrij pensioen. Jonge technici tussen de Wie zijn wij? 20 en 30 jaar met een ■ Hewlett-Packard. Wij ver­ middelbaar technische kopen elektronische jv- opleiding (b v. elektronica apparatuur. Van computers technikus N.E.R.G.) bieden tot oscillatoren. Van wij een zekere toekomst. frequentietellers tot monitor- Onze service engineers systemen, welke in onze StV m werken zelfstandig. Hebben fabrieken ontwikkeld en een grote mate van vrijheid geproduceerd zijn. In totaal in hun werkwijze. De meest zo'n 2.000 produkten voor I moderne controle- wetenschappelijke indu­ apparatuur staat tot uw striële, medische en beschikking. edukatieve doeleinden. Hewlett Packard i !n verband met de snel Benelux N.V., veranderende technieken Weerdestein 117, zal steeds bijscholing Amsterdam/Buitenveldert. plaatsvinden Spreekt dit Tel : 020-44 29 66. : alles u aan. neem dan

.* • • • .....• « «.V kontakt op met de heer A. Spee die u uitgebreider p3_ Hoogfrequent oscilloscoop HEWLETT^ PACKARD

VERON Universiteit van Amsterdam Vereniging voor Experimenteel Bij het Jan Swammerdam Instituut is plaats voor een Radio-Onderzoek in Nederland

Hebt U belangstelling Audio-visueel techni- voor AMATEURRADIO? cus Wilt U taken: ZENOAMATEUR worden? - bediening, onderhoud en uitbouw van de in het Instituut aanwezige opname- en weergave appara­ De VERON heeft in 38 tuur; plaatsen in Nederland af­ - medewerking verlenen aan het vervaardigen van delingen waar U regelma­ programma's t.b.v. het onderwijs tig medeamateurs kunt ontmoeten. Voor deze zeer zelfstandige funktie wordt iemand ge­ De VERON leidt U op voor zocht die na de middelbare school een opleiding H.T.S.- het examen voor zend­ electronica of een daarmee gelijkstaande opleiding amateur. heeft gevolgd. De VERON geeft een eigen Ruime ervaring op het gebied van videotechniek is maandblad voor amateur- gewenst. radio uit. De VERON-leden helpen U Salariëring afhankelijk van leeftijd, opleiding en er­ met raad en daad. varing. Premie AOW/AWW komt voor rekening van de Uni­ versiteit. Inlichtingen: Gegadigden voor deze funktie gelieven hun sollicitaties binnen 14 dagen na het verschijnen van deze adverten­ Centraal Bureau tie te zenden aan de Hoogleraar-beheerder van het Jan Swammerdam Instituut, 1e Const. Huygensstraat 20, VERON Amsterdam Postbus 1166 ARNHEM Medisch-fysisch instituut Op het Van der Waals-laboratorium der Universiteit van Am­ sterdam is in een door de Stichting Fundamenteel Onderzoek der Materie (FOM) te Utrecht gesalarieerde werkgroep een vakature voor een

Elektronikus. Het Medisch Fysisch Instituut TNO vraagt voor spoedige indienst­ treding een

Wij zoeken een medewerker in de leeftijd van 21 a 30 jaar, die tezamen met 5 collega’s belast kan worden met het ontwik­ Technisch Tekenaar kelen, bouwen en repareren van elektronische apparatuur voor wetenschappelijk natuurkundig onderzoek.

Zijn taak zal bestaan uit het tekenen van grafieken en diagrammen t.b.v. Alleen zij, die enige jaren praktijkervaring hebben met o.a. publikaties of diaprojectie, het ontwerpen van omslagen voor rap hoogfrequent techniek (b.v. zendamateur) en die in het bezit porten, het tekenen van elektronische schema's en gedrukte bedrading, zijn van het diploma electronicatechnicus NERG, gelieven alsmede incidenteel tekenen van mechanische constructies. Gedacht uiterlijk 1 september 1973 te reflecteren. wordt aan een jonge M.T.S.er (E) of een L.T.S.er (E) met aanvullende vakopleiding en enige tekenkamer-ervaring. De salariëring (min. f 1061,— max. f 1678,-) zal afhankelijk zijn van ervaring, diploma's en leeftijd.

Telefonische inlichtingen: 020-5223342 (Hr. Jongeneelen) Sollicitaties te richten aan bovengenoemd instituut, Da Costakade 45, Utrecht, of telefonisch (030)-935141 toestel 303.

Sollicitaties te richten aan de Hoogleraar-directeur van het van der Waals-laboratorium, Valckenierstraat 67, Amsterdam. Utrecht

Ter versterking van de afdeling die verantwoordelijk is voor instrumenten zoals U.V.-recorders, oscilloscopen, X-Y-recorders e.d. vragen wij een jonge enthou­ siaste Ir^j^jj Labs ELEKTRONICUS

Onze gedachten gaan uit naar iemand van 24-28 jaar, met opleiding MTS of diploma NERG, die inventief is en zelfstandig weet te werken. De werkzaam­ heden vragen een goede theoretische kennis en een reeds verworven prakti­ Onderhoud en verhuur van meet- en registratieap- sche ervaring. paratuur. Belangstellenden voor deze attractieve werkkring met interessante ont­ plooiingsmogelijkheden, nodigen wij uit telefonisch of schriftelijk kontakt op SELABS B.V. is gespecialiseerd in het onderhou­ te nemen met de Heer W. J. Traas, die u gaarne nader zal informeren. den en verhuren van elektronische en elektro- mechanische apparatuur. Ook samenbouw tot systemen en het ontwikke­ len van de daarvoor vereiste „black-boxes" SELABS B.V. wordt in eigen beheer uitgevoerd. Rotterdam-3001 - Wijnhaven 80 - Tel 010-13 73 95.

Qy)Rota Reed relais.

x Instrumentenfabriek I H.M. Smitt B.V. Middellaan 3-5 Bilthoven Postbus 140 - tot 4 contacten - tot 2 contacten - losse reedcontacten voor diverse - lengte 36 mm, hoogte 12 mm - lengte 65 mm, hoogte 14 mm spanningen en stromen. tel (030) 78 52 41* - voor spoelspanningen tot 60 V- - voor spoelspanningen tot 140 V- - ook als naderingsschakelaar in en schakelvermogen tot 50 VA en schakelvermogens tot 220 VA gekapselde uitvoering telex 47600

RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 49A m. -mi .

Tektronix Holland N. V.

Ons bedrijf in Heerenveen (met 480 medewerkers) houdt zich bezig met de produktie van 25 typen oscilloscopen en 30 typen plug-ins. ^

Op korte termijn hebben wij op onze Testafdeling plaats voor ELEKTRONICI l die in het bezit zijn van een diploma M.T.S.(E) of elektronika-monteur N.E.R.G. I

en tenminste enige jaren ervaring hebben in de elektronika (bij voorkeur in de puls techniek). Hun taak zal bestaan uit het testen en calibreren van de geproduceerde instrumenten aan de hand van manuals en met behulp van moderne afregelapparatuur.

Indien u belangstelling heeft voor deze functie en tussen de 21 en 35 jaar oud bent, kunt u uw sollicitatie richten aan de Perso­ neelsafdeling, Antwoordnummer 3 in Heerenveen (er hoeft geen postzegel op). {y U kunt ook telefonisch kontakt opnemen (05130-36405) voor het maken van een afspraak. !Ï

Ons adres is: MARKTWEG 73 A, HEERENVEEN-ZUID

RÜEL&KJ/ER NEDERLAND D.V.

Wij zijn een dochteronderneming van Brüel & Kjaer A/S Denemar­ ken, en gespecialiseerd in akoestische geluid- en trillingmeetap- paratuur. Mede doordat bestrijding van geluidhinder steeds meer aandacht krijgt, maken we een sterke groei door. We hebben daarom op korte termijn behoefte aan een enthousiaste

service technicus

die tot taak krijgt onderhoud en reparaties uit te voeren aan een breed assortiment, voornamelijk laag-frequent, professionele meetapparatuur. Een opleiding op UTS (NERG) niveau, alsmede een behoorlijke kennis van (technisch) Engels zijn vereist. Ervaring in een soortgelijke funktie strekt tot aanbeveling. Leeftijd omstreeks 25 jaar. Sollicitaties met gegevens over opleiding en ervaring te richten aan dê directie van RÜEL&KJ/ER NEDERLAND ;.v. ► 50A RADIO ELECTRONICA 1973 No. 17 LJOJLB COLOUR Service Information

SCHRADER ANTENNE * VERSTERKERS DDR Fernsehen Beril \ LI I I I I IJ'

VOOR BETERE TV-ONTVANGST

:

SCHRADER BV ELECTRONICA

LIPPIJNSTRAAT 4B AMSTERDAM-W TELEFOON 020-124418 TRW IRC POTENTIOM ETERS

In Bordeauxdraait niet

alles om wijn .... In Bordeaux worden ook trimpotentiometers gemaakt. Een uitgebreid programma draadgewonden/cermet instel- TRW/IRC fabriceert hier een serie trimpotentiometers welke potentiometers en multi-turn potentiometers is door verbeterde produktiemethoden en nieuwe soldeer- beschikbaar voor vele toepassingen zowel industrieel als technieken opvallen door hun kwaliteit, een lage prijs militair. Het programma omvat trimmers met een zeer hoge en ... snelle levertijden. resolutie in ronde, vierkante en kubus of rechthoekige Inelco levert zeven veel toegepaste modellen in honderd behuizingen met diverse aansluitpinkonfiguraties. De meeste weerstandswaarden, UIT VOORRAAD, overige typen zijn typen zijn ook met draadeinden leverbaar. snel uit de Bordeaux voorraad verkrijgbaar. Elke TRW/IRC trimmer heeft een begin- en een eindstop Een veel met slipkoppeling en is getest volgens militaire toegepast type: specificaties. Een speciale afdichting zorgt voor optimale Specifikaties 910-20 960-20 betrouwbaarheid, ook in stoffige of vochtige omgeving. Draadgewonden Cermet element Uitgebreide dokumentatie ligt voor u klaar. element Weerstandsbereik 10 Ohm - 20 KOhm 10 Ohm -1 MegOhm Tolerantie ± 10% ± 10% Vermogen 1W bij 40° C 0.75W bij 25° C Instelbaarheid 20 slagen 20 slagen Afdichting stof- en vochtdicht stof- en vochtdicht Al onze voorraden zijn nu ook verkrijgbaar bij Elektronika 2000, Amsterdam.

Afd. Elektronica Inelco Nederland bv Amsterdam 1011 Weerdestein 205, tel. (020) 44 16 66 Inelco Belgium sa 1160 Brussel, Hertoginnedal 3, tel. 02 - 60 00 12