Novum 30 Omslag 1 17-12-2012, 21:38 ■ Colofon

30 2012

novum

nieuwsbrief van het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme (1800-heden)

Novum 30 omslag 1 17-12-2012, 21:38 ■ Colofon

Novum 30 verscheen in december 2012

Het is een uitgave van het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme (1800-heden) Universiteitsbibliotheek vu Amsterdam

Adres Hoofdgebouw Vrije Universiteit Amsterdam Kamer ib-34 De Boelelaan 1105 108i hv Amsterdam

Stichting ter ondersteuning van het hdc Postbank 1168001

(t) 020 59 85270 (e) [email protected] (i) http://hdc.vu.nl (twitter) @hdcvu

Afbeeldingen omslag A.S. Talma, foto uit Nos contemporains. Album illustré biographique, ca. 1900

Novum 30 omslag 2 17-12-2012, 21:38 ■ ten geleide ■ reorganisatie en verbouwing

Voor u ligt novum, de nieuwsbrief van Het jaar 2012 was een roerig jaar, het Historisch Documentatiecentrum waarin het Documentatiecentrum te voor het Nederlands Protestantisme maken kreeg met discussies over re- (1800-heden) van de Vrije Universi- organisaties aan de Vrije Universiteit. teit Amsterdam. Via deze nieuwsbrief Verschillende media hebben daaraan informeert het hdc zijn donateurs en aandacht besteed en wellicht heeft ook relaties over zijn activiteiten. u daarover het een en ander verno- In het verleden deed het Documentatie- men. centrum twee maal per jaar een novum Het College van Bestuur van de vu uitgaan, dit jaar slechts eenmaal. Een concludeerde in 2010 dat de bedrijfs- belangrijke reden daarvoor is dat er be- voering van de universiteit efficiënter zuinigd moet worden. Bovendien com- moest. In de loop van 2012 werden de municeert het Documentatiecentrum bezuinigingsplannen concreet. Vooral meer en meer via internet en email. Zo op de zogenaamde ondersteunende kan het zijn donateurs en andere be- diensten wil het College miljoenen langstellenden relatief snel op de hoogte euro’s bezuinigen. Deze plannen dreig- houden over zijn activiteiten. den ingrijpende gevolgen te krijgen Het hdc blikt nu terug op 2012, voor voor het Historisch Documentatiecen- het Centrum een productief jaar, met trum. Verschillende partijen binnen de veel bezoekers, publieksbijeenkomsten Vrije Universiteit hebben zich echter en publicaties. We vierden de promo- uitgesproken ten gunste van het hdc, tie van Wilfred Scholten, die de bio- dat onlosmakelijk verbonden is met de grafie van Barend Biesheuvel schreef. identiteit van de vu. En onze medewerker Wouter Beekers Op dit moment is de reorganisatie nog promoveerde op de geschiedenis van niet afgerond. De situatie blijft ook de volkshuisvesting. Aan het einde van voor het Documentatiecentrum onze- het jaar maakte Beekers bekend het ker. Momenteel wordt onderzocht of hdc te gaan verlaten. Het was ook het voortbestaan van het hdc geborgd een jaar waarin we afscheid moesten kan worden door het in te bedden in nemen van Jan Sonneveld en Kees Ko- de Faculteit der Godgeleerdheid, waar renhof, die sterk betrokken waren bij het protestantisme-onderzoek een be- ons werk. Over dit alles vindt u meer langrijke pijler vormt. in deze novum. Dat protestantisme-onderzoek is ver- We zijn blij met uw blijken van be- sterkt door de komst van de Protes- langstelling voor ons werk. Zonder tantse Theologische Universiteit naar uw steun hadden een belangrijke deel de Vrije Universiteit. Wij heten onze daarvan zelfs niet kunnen plaatsvin- nieuwe collega’s welkom en hopen op den. We hopen ons daarin ook vol- nog vaak vruchtbaar met hen te kun- gend jaar te mogen verheugen. nen samenwerken. De verhuizing en

Novum 30 Binnenwerk 1 17-12-2012, 21:37 verbouwing die ermee gepaard ging adres te melden? De Stichting is door maakte het hdc het afgelopen jaar de belastingdienst aangemerkt als alge- slechter bereikbaar. Dat was vervelend meen nut beogende instelling (anbi). voor onze bezoekers, maar het Cen- Bent u nog geen donateur, dan bent trum is inmiddels via de gebruikelijke u hierbij van harte uitgenodigd dat te routes bereikbaar. worden. U steunt het hdc en draagt daardoor actief bij aan de conserve- ring van, onderzoek naar en activitei- ■ donateurs ten rondom het protestantse erfgoed. Donateurs ontvangen novum, uitno- In deze roerige en moeilijke tijden digingen voor symposia, studiedagen, bleek hoe belangrijk de donateurs presentaties en tentoonstellingen, voor het hdc zijn. Honderden mensen alsmede jaarlijks het Jaarboek voor steunen het Documentatiecentrum de Geschiedenis van het Nederlandse jaarlijks met hun gift. U laat zien dat Protestantisme na 1800. Dit jaar heeft er binnen en buiten de vu waarde het Jaarboek de titel: Het zendingsbus- wordt gehecht aan het werk van het je en de toverlantaarn. Twee eeuwen Centrum. Uw donaties bleken dit jaar zendingsliefde en zendingsorganisatie voor ons van vitaal belang. Vanuit in Protestants Nederland. Over de de universiteit waren tijdelijk geen inhoud ervan vindt u hieronder meer. middelen beschikbaar voor publieks- activiteiten. Met uw steun konden wij ons werk voortzetten en de vele ■ nieuwsbrief per email projecten van het Documentatiecen- trum publiekelijk blijven presenteren. Het Historisch Documentatiecentrum Binnen de vu kregen we waardering communiceert in toenemende mate via voor dit maatschappelijk draagvlak internet en email. Dit heeft twee voor- en dat bleek in de discussies rondom delen. In de eerste plaats besparen we de reorganisaties van groot belang. hiermee op drukwerk, hetgeen goed is We hopen dat u ons werk wilt blijven uit het oogpunt van financiën en duur- ondersteunen. zaamheid. In de tweede plaats kunnen Wij verzoeken onze donateurs om wij u snel en goed op de hoogte hou- hun bijdrage (de minimumbijdrage is den van onze activiteiten. €20 voor particulieren; voor rechts- Wij blijven donateurs voorlopig ook personen €100) over te maken op uitnodigingen per post verzenden. Postbanknummer 1168001, ten name Maar via de e-mail zijn wij in staat van de Stichting Ondersteuning van vaker en uitgebreider te berichten het Hist. Doc. Centrum Amsterdam, over onze activiteiten. Van veel van onder vermelding van ‘Donatie 2013’. onze relaties en donateurs hebben wij Wilt u zo vriendelijk zijn om bij de inmiddels een e-mailadres kunnen (elektronische) betaling uw naam en noteren. Graag roepen wij diegenen

Novum 30 Binnenwerk 2 17-12-2012, 21:37 die dat nog niet hebben gedaan ons Meer informatie vind u elders in deze hun e-mailadres te sturen. Dat kan via: novum, of krijgt u binnenkort via de [email protected]. post en/of e-mail.

■ op de rol ■ onderzoek, uitgaven en symposia Traditiegetrouw blikken we in novum ook vooruit naar het komende jaar. ■ over markt en maatschappij Op de rol staan verschillende bijeen- komsten: Het Documentatiecentrum is een van – 8-9 januari – First Amsterdam Kuy- de dragers van het onderzoeksnet- per Seminar: Economics, Christia- werk Religie en Civil Society. Dat nity & The Crisis: Towards a New organiseerde in 2012 twee bijeen- Architectonic Critique komsten. In de eerste, in januari 2012 – 25 januari – Presentatie van de Ge- met de titel ‘Markt en moraal’, stond schiedenis van de Afdeling Zaandam de vraag centraal welke invloed mo- van het Nederlands Werkliedenver- raal en levensbeschouwing hebben op bond Patrimonium door dr. Rolf de vorm van marktwerking. Onder van der Woude (in Zaandam) de sprekers was hdc-onderzoeker – 7 februari – Symposium Oude orga- Wouter Beekers, die inging op de nisaties, nieuwe verbindingen, naar volkshuisvesting, waar marktwerking aanleiding van het proefschrift van altijd aanwezig was, maar door een dr. Wouter Beekers: Het Bewoonba- veranderde inbedding steeds anders re land. Geschiedenis van de volks- uitpakte. UvA-historicus Peter van huisvestingsbeweging in Nederland Dam ging in op de Fair Trade-bewe- – 5 april – Presentatie Een handvol ging en liet zien hoe kerken bij het filosofen. Een geschiedenis van de ontstaan daarvan een belangrijke rol filosofiebeoefening aan de Vrije Uni- speelden en zo probeerden de com- versiteit in Amsterdam van 1880 tot merciële markt op een goede manier 2012 van prof.dr. H.E.S. Woldring te beïnvloedden. – voorjaar – Presentatie van Heeft de Een tweede bijeenkomst van het slang gesproken? Het strijdbare le- netwerk, in juni 2012, ging in op de ven van dr. J.G. Geelkerken (1879- dynamische samenleving van vandaag 1960) van dr. Maarten Aalders de dag: de ‘improvisatiemaatschappij’. – voorjaar – Symposium Religieuze Welke rol kunnen religieuze tradities Beeldcultuur te Dordrecht i.s.m. het daarin nog spelen? Filosoof prof.dr. Onderwijsmuseum Jan Hoogland zocht naar een nieuwe – voorjaar – Presentatie van de bio- vorm van ‘ontzuilde bezieling’. Pro- grafie van A.S. Talma door dr. Ge- movenda Marja Jager-Vreugdenhil rard van Krieken vertelde over haar onderzoek naar de

Novum 30 Binnenwerk 3 17-12-2012, 21:37 betrokkenheid van kerken bij de Wet ■ religieus pluralisme op de Maatschappelijke Ondersteu- ning. Op 19, 20 en 21 april vond aan de Universiteit van Amsterdam een internationale conferentie plaats onder ■ kuyper in amerika de naam Regimes of Religious Plura- lisme. Het hdc was een van de orga- Op 16 april gaf Dordt College Book- niserende partners. De Nederlandse store een Engelse vertaling uit van Ik geschiedenis en ‘religieuze pluraliteit’ voel steeds meer dat ik hier zijn moest. werd vergeleken met die van andere Amerikaanse brieven van Abraham westerse landen. Onder de sprekers en Kuyper aan zijn vrouw en kinderen, in aanwezigen waren velen nationalitei- 2004 bezorgd door George Harinck ten vertegenwoordigd. Vanuit het hdc en Margriet Urbanus. In 1898 reisde namen George Harinck en Paul van Abraham Kuyper naar de Verenigde Trigt deel aan de organisatie. Wouter Staten om een eredoctoraat van Prin- Beekers organiseerde een workshop ceton University in ontvangst te ne- over de verhouding tussen de verzor- men en een lezingenserie te verzorgen gingsstaat en religieus pluralisme in aan het naastgelegen presbyteriaanse verschillende landen. seminarie. Daarnaast wandelde hij, bezocht hij de grote steden aan de oostkust en deed hij de Nederlandse ■ ethische politiek emigrantengemeenschappen in het Midden Westen aan. Overal begees- Op 9 mei 2012 vond de presentatie terde Kuyper de Amerikanen met zijn plaats van Landvoogd tussen twee publieke optreden: hoe langer hij in vuren. Jonkheer A.C.D. de Graeff, Amerika verbleef, hoe meer uitnodi- gouverneur-generaal van Nederlands- gingen voor spreekbeurten hij ontving. Indië 1926-1931 van de hand van Hij genoot van de sympathie die hem historicus Herman Smit. Het boek ten deel viel en bleef uiteindelijk vier verscheen in de Passage Reeks van het maanden in de Verenigde Staten. Dit Historisch Documentatiecentrum en boek bevat de brieven die hij vanuit werd uitgegeven door Uitgeverij Ver- Amerika aan zijn vrouw schreef. hdc- loren te Hilversum. medewerkerster Dagmare Houniet Smit laat in zijn biografie zien hoe De vertaalde het werk in het Engels. Het Graeff als aanhanger van de ethische verscheen onder de titel: Kuyper in politiek al snel tussen twee vuren America: ‘This is where I was meant belandde. Hoe kon hij het gezag hand- to be’. haven en sympathie koesteren voor het gematigde nationalisme? Een uit- weg wist De Graeff niet te vinden en aan het einde van zijn bewind moest

Novum 30 Binnenwerk 4 17-12-2012, 21:37 hij constateren dat hij er niet in was Zijn promotie was memorabel, niet geslaagd de onderlinge verhoudingen alleen vanwege het vrijmoedige optre- te verbeteren, integendeel. Het wan- den van de promovendus, maar ook trouwen groeide alleen maar. Zo werd door de komst van minister-president het bewind van De Graeff meteen het Mark Rutte. In een gloedvolle toe- einde van de ethische politiek. spraak pleitte Rutte voor herwaarde- Ter gelegenheid van de presentatie ring van Biesheuvel, die enigszins in de vond het congres ‘Van ethische poli- schaduw raakte van minister-presiden- tiek naar dekolonisatie’ plaats. In een ten als Willem Drees, Joop den Uyl en goed gevulde Agora-zaal liet prof.dr. Dries van Agt. G.J. Schutte zien dat de ethische poli- De dag na de promotie organiseerde tiek geen uitvinding van Abraham het Documentatiecentrum in samen- Kuyper was, maar voorlopers had. Dr. werking met de faculteit Rechtsge- E.B. Locher-Scholten stelde de vraag leerdheid van de vu in het gebouw van aan de orde of met een geslaagde de oude Tweede Kamer in Den Haag ethische politiek de dekolonisatie een goed bezocht symposium over de anders zou kunnen hebben verlopen. betekenis van Biesheuvel. In het fo- Een groot probleem was de tijdsdruk rum, dat geleid werd door hdc-mede- waaronde De Graeff moest werken. werker Wim Berkelaar, ontspon zich H. Smit vergeleek daarop de ethische een levendige discussie tussen Hannie politiek van bekende antirevolutio- van Leeuwen en Bob Goudzwaard, die naire voormannen en de spanningen als voormalige Tweede Kamerleden die zich daarbij voordeden. Prof.dr. van de Antirevolutionaire Partij in de C. Fasseur besloot het congres met jaren zestig nog met fractievoorzitter een referaat over de gevolgen van de Biesheuvel hadden gewerkt. Daarnaast dekolonisatie voor de Indische samen- liet toenmalig vvd-fractievoorzitter leving. Hans Wiegel zijn licht schijnen over het kortstondig premierschap (1971- 1972) van Biesheuvel. Ook de zaal ■ biografie barend biesheuvel roerde zich in de discussie. Dat gold onder meer voor cda-prominent Wil- Op 30 mei promoveerde politicoloog lem Aantjes, die herinneringen open journalist Wilfred Scholten aan de haalde aan zijn partijgenoot. Vrije Universiteit op het proefschrift Mooie Barend. Biografie van B.W. Biesheuvel. Scholten, in het dagelijks ■ bevlogen theologen leven verslaggever van de ncrv, genoot als onderzoeker gastvrijheid van Op 15 juni 2012 presenteerden Paul het Historisch Documentatiecentrum. Werkman en Rolf van der Woude de Hij werkte onder begeleiding van bundel Bevlogen Theologen. Geënga- prof.dr. Jan de Bruijn. geerde predikanten in de negentiende

Novum 30 Binnenwerk 5 17-12-2012, 21:37 en twintigste eeuw. Dit boek gaat over ‘wordt het ronduit spannend om juist de vraag hoe theologen in woord en als niet-protestant te lezen welke in- daad hebben gereageerd op de grote vloed dit denken op de emancipatie maatschappelijke vraagstukken van van burgers en sociale hervormingen deze eeuwen. Deze vraag is geanaly- heeft gehad.’ seerd aan de hand van biografische Deze bundel is de laatste in een trilo- portretten van vijftien Nederlandse gie, waarin ruim veertig vooraanstaan- theologen van verschillend pluimage. de personen uit de christelijk-sociale Ze variëren van streng orthodox tot beweging worden geportretteerd. In zeer vrijzinnig; enkelen namen zelfs het eerste deel, Geloof in eigen zaak, afscheid van kerk en geloof. zijn sociaal betrokken ondernemers be- Tot de besproken predikanten be- schreven. Het tweede deel, Wie in de horen onder meer: Ottho Heldring, politiek gaat, is weg portretteert chris- bekend van de naar hem genoemde telijk-sociaal geïnspireerde politici. stichting voor opvang van jongeren met gedragsproblemen, de ‘apostel van de arbeiders’ Ferdinand Domela Nieu- ■ c van het cda wenhuis, de grondlegger van de mo- derne protestantse zwakzinnigenzorg Samen met de cda-afdeling Am- Lucas Lindeboom, de vrijgemaakte sterdam organiseerde het Historisch bestrijder van de verzorgingsstaat Documentatiecentrum op 20 juni een Cees Veenhof, de pacifist Krijn Strijd, avond op de Vrije Universiteit over de de Berlijnse Oost-West predikante Bé betekenis van het christendom in het Ruys, en de in El Salvador vermoorde cda. Directe aanleiding van de bijeen- ikon-journalist Koos Koster. komst was de publicatie van het boek Ter gelegenheid van de presentatie Hoe God verdween uit de Tweede werd een symposium georganiseerd. Kamer van de Leidse theoloog dr. Reacties op de nieuwe publicatie Eginhard Meijering. Daarin betoogde kwamen van prof.dr. Hans Reinders Meijering dat tegenwoordig over God (theoloog aan de vu), Jaap Smit (the- gezwegen wordt in het parlement, ter- oloog en voorzitter van het cnv) en wijl Hij in de eerste helft van de twin- prof.dr. Ruard Ganzevoort (theoloog, tigste eeuw nog wel volop aangehaald hoogleraar en Eerste Kamerlid voor werd door de christelijke voorgangers GroenLinks). van het cda. De publicatie werd positief gerecen- Onder leiding van hdc-medewerker seerd. Voor De Volkskrant beoordeel- Wim Berkelaar kruiste Meijering de Desanne van Brederode de bundel de degens met de historici Peter van met vier sterren. ‘Eenmaal getroffen Rooden en Wouter Beekers. Van door de worstelingen en door de in- Rooden schreef eerder over ‘het getogen eigenzinnigheid in sommige vreemde sterven van het Nederlandse levensverhalen,’ aldus van Brederode: christendom’ in de tweede helft van

Novum 30 Binnenwerk 6 17-12-2012, 21:37 de twintigste eeuw. Hij zag weinig het bnpp-project te besluiten met een toekomst voor het cda en meende officiële bijeenkomst, waarvoor alle dat het christelijke spreken vroeger medewerkers aan het project een uit- vooral vrouwen klein had gehouden. nodiging ontvangen. hdc-medewerker Wouter Beekers zag nog wel toekomst voor het cda. De partij zou moeten teruggrijpen naar ■ neocalvinisme conferentie het concept van Abraham Kuyper en zich moeten opwerpen als hoeder van Eind augustus vond de Tweede Eu- de pluriformiteit, die in het gedrang ropese Neocalvinisme Conferentie dreigt te komen in de geestelijke uni- plaats, ditmaal in Parijs. Deze confe- formiteit eisende seculiere wereld. renties worden georganiseerd door het Ongeveer veertig bezoekers woonden hdc en de Theologische Universiteit de discussie bij. Zij mengden zich met Kampen, voor wetenschappers uit Eu- enthousiasme en betrokkenheid in de ropa en de Verenigde Staten. Centraal discussie, waardoor de avond bepaald stond de relatie van de neocalvinisti- levendig was. sche stroming en de Franse Revolutie. Een van de belangrijkste conclusies was dat de neocalvinistische beweging ■ bibliografie nederlandse is gestempeld door het verband dat G. protestantse periodieken Groen van Prinsterer legde tussen on- geloof en revolutie. Hoe dat gebeurde Al bijna vijfentwintig jaar werkt een was verschillend, zo liet bijvoorbeeld groep vrijwilligers, onder leiding van prof.dr. George Harinck zien. Hij Roel Huizinga en Piet Moleveld, beklemtoonde het verschil tussen A. aan de Bibliografie van Nederlandse Kuyper, die sterk in systeemtermen Protestantse Periodieken. Deze syste- dacht, en H. Bavinck, die meer oog matische bronnenontsluiting nadert had voor culturele contexten. zijn afronding. De bibliografie zal in totaal negen delen tellen. In juni 2012 verscheen reeds deel zeven, terwijl ■ geschiedenis van de volkshuis- deel acht op stapel staat. Deel negen vesting brengt de open eindjes van het project in kaart en bevat een uitgebreid Op 3 oktober promoveerde hdc- register. De laatste delen worden medewerker Wouter Beekers in de verzorgd door Piet Moleveld, die zich aula van de Vrije Universiteit op het de laatste jaren steeds meer tot de proefschrift Het bewoonbare land. spil van het project heeft ontpopt, in Geschiedenis van de volkshuisvesting samenwerking met hdc-archivaris in Nederland. In deze studie brengt Hans Seijlhouwer. In 2013 beoogt hij in kaart hoe de volkshuisvesting het Historisch Documentatiecentrum begon als een beweging van betrokken

Novum 30 Binnenwerk 7 17-12-2012, 21:37 burgers, maar steeds meer op afstand werd gepresenteerd. Dr. Jasper Vree, kwam te staan van de woningbouw- kerkhistoricus en grootgebruiker van corporaties. Als promotores traden het Kuyperarchief, ging in op de vraag UvA-hoogleraar James Kennedy, hdc- welke schatten dit archief de historicus directeur George Harinck en de Nij- te bieden heeft, waarna hdc-archiva- meegse hoogleraar George de Kam op. ris Hans Seijlhouwer de website pre- Beekers schonk tijdens zijn verdedi- senteerde. Daarna volgde een discussie ging aandacht aan de vraag die veel over nut en nadeel van archiefdigitali- burgers bezighoudt: hoe heeft het sering aan de hand van voordrachten zover kunnen komen dat verscheidene van twee specialisten, Ellen Fleurbaay, woningbouwbestuurders zo exceptio- hoofd Publieksdiensten van het voor- neel veel verdienen, terwijl ze toch de uitstrevende Stadsarchief Amsterdam publieke zaak dienen? Beekers stelde en historicus dr. Ton Kappelhof, die dat het karakter van de woningbouw- zich afvroeg of een preoccupatie met verenigingen sterk is veranderd. De digitalisering niet ten koste zou gaan rol van actieve burgers is steeds klei- van de toegankelijkheid van de fysieke ner geworden, daarvoor in de plaats archieven. Meer informatie over dit kwamen geschoolde en (duur)betaalde project vindt u hieronder bij archie- beroepskrachten. Beekers riep op tot ven. een nieuw evenwicht tussen idealisme en professionaliteit. Beekers’ analyse is het uitgangspunt ■ geelkerken en het hersteld van het symposium Oude organi- verband saties, nieuwe verbindingen dat het Documentatiecentrum op donderdag In 1926 werd dr. J.G. Geelkerken, 7 februari organiseert, samen met de predikant te Amsterdam-Zuid, door Master Besturen Maatschappelijke de synode van de Gereformeerde Ker- Organisaties en het Zijlstra Center van ken in Nederland afgezet, in verband de vu en Aedes, vereniging van wo- met een discussie over de vraag of de ningcorporaties. Onder anderen Marc slang in het paradijs werkelijk gespro- Calon van Aedes, en Doekle Terpstra ken had of niet. Als nasleep daarvan van InHolland, zullen spreken over ontstond een nieuw kerkgenootschap, nieuwe verbindingen tussen maat- de Gereformeerde Kerken in Neder- schappelijke instituties en de burger. land (in Hersteld Verband). Op zijn hoogtepunt kende dit kerkverband 26 kerken en zes á zevenduizend leden. ■ kuyper digitaal Kerkhistoricus dr. Maarten Aalders schreef een geschiedenis van dit kerk- Op 7 november 2012 organiseerde het verband. Eind 2012 verscheen Een hdc een minisymposium waarbij het handjevol verkenners? Het Hersteld digitale archief van Abraham Kuyper Verband opnieuw bekeken. Het boek

Novum 30 Binnenwerk 8 17-12-2012, 21:37 is uitgegeven door De Vuurbaak. een zendeling met verlof verhaalde Aalders gaat in op het bestaande beeld van zijn arbeidsterrein. Kinderen werd van het Hersteld Verband als een geleerd een maandagscent te sparen proefpolder voor de oecumene. Aal- voor het zendingsbusje op school. Het ders laat zien dat de verhoudingen in jaarboek vraagt aandacht voor een deze kerken vaak moeilijk waren, de veelkleurige geschiedenis, die ook aan koers betwist en de financiële situatie de wieg staat van de Nederlandse ont- penibel. De hereniging met de Neder- wikkelingshulp. Meer informatie vindt landse Hervormde Kerk in 1946 was u op: www.hdc.vu.nl/jaarboek. een uitkomst voor het jonge kerkgenootschap. Aalders werkt tevens aan de biografie ■ kuyper seminar: christendom van Geelkerken: Heeft de slang geen de crisis sproken? Het strijdbare leven van dr. J.G. Geelkerken (1879-1960). Deze Op 8 en 9 januari 2013 vindt de publicatie wordt verzorgd door uit- eerste Amsterdam Kuyper Seminar geverij Bert Bakker en staat gepland plaats. Centraal staat de verhouding voor het voorjaar van 2013. tussen christendom, economie, de huidige crisis en het zoeken naar een nieuwe ‘architectonische kritiek’. In- ■ jaarboek nederlands leidingen worden verzorgd door drie protestantisme Nederlandse hoogleraren economie: Lans Bovenberg, Bob Goudzwaard Op 18 december verschijnt een nieuw en Johan Graafland. Daarna vinden deel van het Jaarboek voor de Ge- presentaties plaats van internationale schiedenis van het Nederlandse Pro- onderzoekers. testantisme: Het zendingsbusje en de De Amsterdam Kuyper Seminars zijn toverlantaarn. Twee eeuwen zendings- bedoeld als wetenschappelijk platform liefde en zendingsorganisatie in Pro- waarop jonge onderzoekers uit de hele testants Nederland. De redactie werd wereld van gedachten kunnen wisselen gevormd door prof.dr. Gerrit Schutte, over de door Kuyper verbonden vel- dr. Jasper Vree en dr. Gerrit de Graaf. den van religie, samenleving, cultuur In Nederland waren tal van zendings- en wetenschap. genootschappen actief, die ondersteu- De Seminars zijn mogelijk gemaakt ning verleenden aan de uitgezondenen. door een subsidie van de Stichting Dat thuisfront was een veelkleurig Monument Abraham Kuyper. Deze geheel van particuliere, gewoonlijk stichting werd opgericht tot de realise- niet-kerkelijk gebonden organisaties. ring van een standbeeld voor Kuyper Ze vroegen aandacht voor de zending in zijn geboortestad Maasluis, dat er door middel van bidstonden, publica- in 2008 is gekomen. ties, zendingsfeesten en avonden waar

Novum 30 Binnenwerk 9 17-12-2012, 21:37 ■ patrimonium zaandam Talma is bekend door zijn arbeid voor de sociale zekerheid. Over hem Na de geschiedschrijving van de Am- zijn een aantal studies en biografische sterdamse afdeling van de werklieden- schetsen verschenen. Nog in 2011 ver- vereniging Patrimonium, werd aan het scheen De Rode Dominee. A.S. Talma hdc studie gedaan naar de afdeling door Lammert de Hoop en dr. Arno Zaandam. De presentatie van het on- Bornebroek. derzoek, uitgevoerd door dr. Rolf van Waren de werken over Talma tot nu der Woude, vindt plaats op 25 januari toe gebaseerd op een beperkt gebruikt in de Noorderkerk in Zaandam. van bronnenmateriaal, Van Krieken Patrimonium Zaandam werd opge- heeft alle beschikbare historische richt in 1884, onder andere op initia- bronnen voor zijn biografie gebruikt. tief van ds. Lucas Lindeboom betrok- Dit levert niet alleen een vollediger, ken, die als inspirator, stimulator en maar ook ander beeld op van het le- organisator van het orthodoxe volks- ven en werk van Talma. Van Krieken deel, tijdens zijn predikantschap in schetst het beeld niet van ‘een rode do- Zaandam de wereldmijdende houding minee’ en ook niet van ‘de vader van van de Christelijke Afgescheidenen de verzorgingsstaat’, zoals tot nu toe had doorbroken. Lindeboom wilde vaak gedaan is, maar van een bevrij- een alternatief bieden voor het opko- dingstheoloog. Talma was primair uit mende socialisme en zijn gemeente op bevrijding van de arbeidende stand. sterken op hun lokroep te weerstaan. De presentatie van de biografie staat Meer dan honderdtwintig jaar was de gepland voor het voorjaar van 2013. afdeling Zaandam actief in de Zaan- streek. Aanvankelijk lag de nadruk op sociaal-maatschappelijke bezinning. ■ overzicht belangrijkste boek- Daarna werd meer geïnvesteerd in publicaties in 2012 maatschappelijke dienstverlening. De woningstichting Patrimonium Zaan- Maarten Aalders, Een handjevol ver- dam voorzag vele Zaankanters van kenners? Het Hersteld Verband op- goede en goedkope huisvesting. De nieuw bekeken | Vuurbaak | €22,75 Stichting Pensiontehuizen stelde ou- | pp 260 | isbn 9789055604678 deren in staat een welverzorgde oude Wouter Beekers, Het bewoon- dag te genieten. bare land. Geschiedenis van de volkshuisvesting in Nederland | Boom | €24,90 | pp 372 | isbn ■ biografie ds. a.s. talma 9789461056573 Wim Berkelaar, George Harinck, Roel Dr. Gerard van Krieken werkt aan een Huizenga, Piet Moleveld en Hans wetenschappelijke biografie van ds. Seijlhouwer (red.), Bibliografie van Aritius Sybrandis Talma (1864-1916). Nederlandse Protestantse Periodie-

Novum 30 Binnenwerk 10 17-12-2012, 21:37 ken deel 7 | eon Pers | €25,00 | pp in de studiezaal. Deze gegevens laten 278 | isbn 9789077246528 een groeiend gebruik van de collectie George Harinck (red.), Kuyper in zien. Het aantal ter inzage gegeven America: ‘This is where I was meant archivalia en/of documentatie bedroeg to be’ | Dordt College | €11.00 | pp in 2009 1.598; in 2010 1.878, in 2011 100 | isbn 9780932914934 2.136 en in 2012 (tot en met oktober) Wilfred Scholten, Mooie Barend. Bi- 1.637 (verwacht over het gehele jaar ografie van B.W. Biesheuvel| Bert ca. 2.000). Het gemiddelde aantal Bakker | €39,95 | pp 816 | isbn raadplegingen over de periode 2009- 9789035134270 2012 bedraagt 1.984. We zijn blij dat Gerrit Schutte, Jasper Vree en Gerrit zoveel mensen onze collectie weten te de Graaf (red.), Jaarboek voor de vinden. Geschiedenis van het Nederlandse Protestantisme jaargang 20 Het zendingsbusje en de toverlantaarn. ■ vu archief Twee eeuwen zendingsliefde en zendingsorganisatie in Protestants Ne- Op 1 oktober kreeg het Documentatie- derland | Meinema | €18,90 (gratis centrum de verantwoordelijkheid over voor hdc-donateurs) | 180 pp | isbn het archief van de Vrije Universiteit. 9789021143286 Daarin bevinden zich bijvoorbeeld de Herman Smit, Landvoogd tussen oprichtingsstukken, notulen van de twee vuren. Jonkheer A.C.D. de senaat, het college van directeuren. Graeff, gouverneur-generaal van Ook gaat het om stukken van de Nederlands-Indië 1926-1931 | faculteiten, onderzoeksinstituten en Verloren | €23,00 | pp 206 | isbn bijvoorbeeld het bezinningscentrum. 9789087042493 Bijzonder zijn de boeken met inschrij- Paul Werkman en Rolf van der vingen van de eerste studenten en de Woude (red.), Bevlogen Theologen. archieven van verschillende studenten- Geëngageerde predikanten in de verenigingen. negentiende en twintigste eeuw | Ook de archivaris van het Oud Ar- Verloren | €38,00 | pp 494 | isbn chief, Hugo van Kinschot, kwam per 9789087042912 1 oktober te werken bij het Docu- mentatiecentrum. In samenwerking met hdc-archivaris Hans Seijlhouwer ■ archieven maakt hij het vu-archief via het internet toegankelijk. Op zijn website heeft ■ bezoekers het hdc al wel informatie verzameld over de geschiedenis van de vu en pu- Sinds 2009 houdt onze publieksdienst blicaties en online gegevens daarover. exact bij hoeveel archiefdozen er aan Zie: www.hdc.vu.nl (vu erfgoed) bezoekers ter hand worden gesteld

Novum 30 Binnenwerk 11 17-12-2012, 21:37 ■ portret van p.s. gerbrandy ■ beeldbank

De Vrije Universiteit heeft een in- Een steeds groter deel van de fotocol- drukwekkende verzameling schilder- lectie van het hdc is raadpleegbaar portretten van bekende hoogleraren. via de beeldbank van de Universi- Onlangs verwierf de vu een nieuw teitsbibliotheek vu. Sinds het najaar portret in deze reeks, die van prof.mr. van 2012 helpt Gezien Ridderbos het Pieter Sjoerds Gerbrandy. Naast Documentatiecentrum als vrijwilliger hoogleraar was hij actief voor de An- met het toegankelijk maken van de tirevolutionaire Partij. In de zomer fotocollectie. In 2013 zullen onder 1939 werd minister van Justitie in het meer de foto’s uit het archief Colijn tweede kabinet-De Geer en legde zijn gedigitaliseerd gaan worden. hoogleraarschap neer. In 1940 werd In samenwerking met de ub vu kon Gerbrandy minister-president van ook een aantal Historische vu films het Nederlandse kabinet in Londense worden gedigitaliseerd. Het ging om ballingschap. Van 1948 tot twee jaar kwetsbaar materiaal dat nu niet alleen voor zijn overlijden was hij Tweede duurzaam bewaard kan worden, maar Kamerlid voor de arp. ook voor een groot publiek, onder Het portret van Gerbrandy is in 1948 meer via de website van het hdc, di- vervaardigd in opdracht van Neder- rect zichtbaar is. landsche Omroep-Zender-Maatschap- De beeldbank is te vinden via: http: pij (Nozema), uit erkentelijkheid voor //imagebase.ubvu.vu.nl zijn activiteiten voor de ‘nieuwe media’. De Raad gaf die opdracht aan de kunstenaar Peer van den Molengraft ■ kuyper digitaal (1922), die een jaar eerder de Franse president Vincent Auriol had gepor- Tien meter archief van een van Neder- tretteerd en zo zijn naam als portret- lands belangrijkste staatslieden wordt schilder gevestigd. wereldwijd toegankelijk. Abraham De collectie hooglerarenportretten is Kuyper, predikant, hoogleraar, jour- in beheer van het Exposorium van nalist en politicus, liet een schat aan de Vrije Universiteit en zijn curator persoonlijke aantekeningen en brieven Hendriekje Bosma. Met historicus Ad na. Deze documenten worden nu via Tervoort gaf zij in 2010 een overzicht het internet, altijd en overal, raad- uit van deze collectie onder de titel pleegbaar. Dit digitaliseringsproject Portettengalerij, VU-wetenschappers werd mogelijk dankzij een samenwer- op het doek. De portretten zijn ook te king van het Historisch Documenta- bezichtigen via de webexpositie ‘Kop- tiecentrum voor het Nederlands Pro- stukken van de vu’: expo.ubvu.vu.nl. testantisme (1800-heden) van de Vrije Universiteit Amsterdam met Princeton Theological Seminary (usa).

Novum 30 Binnenwerk 12 17-12-2012, 21:37 Het digitale Kuyperarchief is toegan- politicus en bestuurder, burgemees- kelijk via de website van Princeton: ter van Smilde en Kampen en voor- http://kuyper.ptsem.edu (archive) zitter van de arp, (ca. 1945-1960). Brink, H. van den; Zendingsarchief, 1817-2004. ■ inventarissen De Jonge Nederlande; Maandblad voor Christelijk-Historische Jonge- Archieven zijn pas goed toegankelijk ren, 1948-1969 (1920-1963). wanneer zij zijn geordend en beschre- Dr. Abraham Kuyper Stichting; Stuk- ven in een archiefinventaris of plaat- ken betreffende de liquidatie van singlijst. In 2012 verrichtte het Do- de Kuyperstiching, correspondentie cumentatiecentrum op dit gebied veel tussen makelaar O. van Leersum en werk. Dagmare Houniet werkte tussen procureur F.C. Stähl, 1941-1942. de secretariaatswerkzaamheden door Essaigroep, opgericht 1958; Studie- aan de inventarisatie van Vrijzinnig groep van vu-studenten, oorspron- Christelijke Jeugdcentrale; ds. B.J. van kelijk gestart ter bespreking van de Vreeswijk; Collectie Hans Werkman / ‘Indische Kwestie’. Stukken betref- De Mérode; Nationale Oecumenische fende vijftigjarig bestaan in 2008. Werkgroep Kerk en Communicatie; Gereformeerde Studentenbeweging Stichting come (Communication Mid- en Signaalkampen; Documentatie dle East) ; ds. A. Kool (preken) en de en fotoalbum ‘Jool Hul’, 1925-ca. G. van der Leeuw Stichting. 1950. Belangrijke archieven van H. Co- Goudzwaard, B., *1934; Econoom, lijn, H. Bavinck en de arp werden hoogleraar vu en arp/cda politicus. geordend door onze tijdelijke archief- Politiek dagboek 1966-1970, 1977. kracht, Erin Jansen. Ze werd bijge- Groen, C.; ‘Stukken betreffende Mijn staan door stagiaire Marieke Houte- Indische Jaren’ (1945-1950). Bevat kamer, die haar ondersteunde bij de stukken betreffende zijn studenten- inventarisatie van het archief van H. tijd en F.C. Gerretson. ca. 1945- Colijn. Stagiair Johan van de Worp 2010. maakte inventarissen van verschillende Familie Heemskerk. archieven van arp kiesverenigingen. Hees, P. van, *1937; Historicus. Brie- ven van G. Puchinger, (1973-1989). Kompas, het, 1949-1963; Nederland- ■ aanwinsten en/of aanvullingen se Hervormde Jeugdbeweging. Hoedemaker, Ph.J., *1839, †1910; Familie Aalders (1833-2006). Predikant en hoogleraar vu, brieven Antirevolutionaire Partij en cda, en stukken betreffende de hervorm- afkomstig van G. van den Berg, ad- de kerk, 1866-1910. junct-secretaris (ca. 1976-1982). Holwerda, B., *1909, †1952; Berghuis, W.P., *1911, † 1989; arp- Gereformeerd/vrijgemaakt predi-

Novum 30 Binnenwerk 13 17-12-2012, 21:37 kant, onder andere in Amersfoort Oeucumenische Werkgroep Kerk en (1934-1952). Communicatie. Jansen, H., *1885, †1972; Van Coeverden Adriani Stichting tot Gereformeerd/hervormd predikant, bevordering van Hoger en Voorbe- o.a. in Eindhoven, Nederlands-In- reidend Hoger Onderwijs op gere- dië. En predikant Nederlandse Prot. formeerde grondslag. Bond te Heemstede, documentatie Vreeswijk, B.J. van, *1947 †2010; en foto’s. Hervormd predikant te Ridderkerk, Jeugd-Armee te Dordrecht; Stukken Veenendaal en Den Bommel, voor- betreffende jongeren beweging, ver- zitter van de Generale Synode en zameld door N. Bakker. Bevat brie- voorzitter van de Stichting Herziene ven van W.S. Hugo van Dalen en H. Bijbelvertaling (1978-2011). Hasper, 1945-1966. Werkman, J. (Hans), *1939; Leraar, Koerier, de; Orgaan van de politieke protestants-christelijke dichter, studiegroep van prot.-chr. jongeren criticus en schrijver. Bevat stuk- te Rhenen, 1962-1967. ken betreffende de Vereniging van Kool, A., *1927, †2006; Hervormd Protestants-christelijke Schrijvers predikant te Brandwijk, Rijssen en Schrijvenderwijs en archiefstukken Utrecht. Preken. betreffende Willem Eduard Keuning Krans Hzn., H., *1893, †1976; (W. de Mérode) (1863-2011). Stukken betreffende de ‘Ooster- Woordwerk, Christelijk literair tijd- beekse Conferenties’, samenspraak schrift, 1983-1998; Samen met gereformeerden/vrijgemaakten en Bloknoot opgegaan in Liter, (1983- scholen in Kampen, 1948-1949. 1998). Leeuwen, J. (Hannie) van, *1926; arp politica en kamerlid, formatiedossier 1972-1973. ■ personalia Popma, K.J., *1903, †1986; Hoogle- raar wijsbegeerte in Groningen en ■ in memoriam Utrecht, bevat collegedictaten. Runia, K., *1926, †2006; Gerefor- Het afgelopen jaar hebben we afscheid meerd predikant in Autralië en moeten nemen van twee mensen die Nederland, hoogleraar theologie in belangrijk zijn geweest voor het Do- Kampen en publicist (1914-2005), cumentatiecentrum. In de eerste plaats ontvangen van het Evadoc in Leu- betrof dat ing. J. Sonneveld (1924- ven (België). 2012). De contacten van het Documen- Stichting Communication Middel- tatiecentrum met Jan Sonneveld date- East; Stichting come en van haar ren uit 2000, toen we via een van onze voorloper mocp, opgericht 1976, bezoekers gewezen werden op de In- (1975-2011). ventarisatie van Kerkelijke Gebouwen Stichting now, 1977-2012; Nationale in Nederland (ikgn). Sonneveld begon

Novum 30 Binnenwerk 14 17-12-2012, 21:37 in 1988 met dit project, dat bestond uit Marleen Folkerts werkt sinds oktober het zo nauwkeurig mogelijk beschrijven 2012 aan het inventaris van het ar- van plaatsen waar mensen bijeenkwa- chief van H. Bergema. men om hun geloof te belijden. Zo Prof.dr. George Harinck, directeur ontstond, met behulp van veel vrijwil- van het hdc, genoot de tweede helft ligers, een lijst met meer dan 15.000 van 2012 verlof om te schrijven aan kerkelijke gebouwen van meer dan de geschiedenis van de Theologische honderd kerkgenootschappen. Deze Universiteit Kampen, waaraan hij met database is sinds 2002 raadpleegbaar Wim Berkelaar werkt. via de website van het hdc. Sonneveld Marieke Houtekamer, student van heeft in de vorm van ‘zijn ikgn’ een de Reinwardt Academie, liep in 2012 geweldig monument nagelaten voor stage bij het Documentatiecentrum. historisch en kerkelijk Nederland. Hans van der Jagt is als promovendus Daarnaast ontviel ons onverwacht C. bij prof.dr. Harinck begonnen aan Korenhof (1949-2012). Wij kenden een biografie van A.W.F. Idenburg. hem als uitgever van Meinema, waar Erin Jansen kreeg, dankzij inzet van hij in 1988 in dienst trad en waar hij externe gelden, tot maart 2013 om een indrukwekkende verzameling pu- te werken aan de inventarisatie van blicaties heeft verzorgd op het gebied enkele belangrijke archieven van het van kerk en geloof, kunst en cultuur. Documentatiecentrum. Daartoe behoorde ook het Jaarboek Hugo van Kinschot, archivaris van het voor de geschiedenis van het Neder- oud-archief van de Vrije Universiteit, lands Protestantisme na 1800 en de is vanaf 1 oktober werkzaam bij het Historische Reeks over de geschiedenis hdc. van de Vrije Universiteit. Na zijn pen- Gezien Ridderbos kwam als vrijwil- sionering in 2001 nam Kees een taak liger werken aan de fotocollectie van op zich waarbij hij zijn kerkhistorische het Documentatiecentrum. kennis en zijn ervaring als uitgever Herman Wesselink is als promoven- kon combineren. Hij werkte als vrij- dus bij prof.dr. Harinck begonnen williger bij de afdeling Bijzondere Col- aan een studie naar kerkgebouwen in lecties van de Universiteitsbibliotheek. Nederland. Meer informatie vindt u op onze web- Johan van de Worp, student geschie- site, via: www.hdc.vu.nl (online infor- denis en politicologie in Leiden, liep in matie / in memoriam). 2012 stage bij het hdc.

■ nieuws van de medewerkers ■ vertrek henri verdonk en wouter beekers Kerkhistoricus dr. Maarten Aalders gaat in januari 2013 ons team verster- Henri Verdonk, medewerker publieks- ken als vrijwillige archiefmedewerker. diensten vertrok op 1 november van

Novum 30 Binnenwerk 15 17-12-2012, 21:37 de vu om te gaan wonen en werken ■ prof.dr. G. (George) Harinck, direc- op Santa Cruz de la Palma (Canari- teur sche Eilanden). Henri Verdonk deed ■ drs. K.D. (Dagmare) Houniet, se- achter de schermen belangrijk logistiek cretariaat, vertaalster en archiefme- werk voor onze dienstverlening. Zijn dewerkster werkzaamheden worden overgenomen ■ M.E. (Marieke) Houtekamer, stagi- door ub vu-medewerkers Jan Bartman aire en Robert Klaassen. ■ J.W. (Hans) van der Jagt MA, pro- Per 1 februari 2013 gaat dr. Wouter movendus Beekers het hdc verlaten om directeur ■ E.M. (Erin) Jansen ma, archiefme- te worden van het Wetenschappelijk dewerkster Instituut van de ChristenUnie, de Mr. ■ drs. I. (Iet) Kiel-Hartog, vrijwillig- G. Groen van Prinstererstichting. ster Wouter Beekers heeft vanaf 2004 op ■ R.H.M. (Hugo) van Kinschot, ar- het hdc gewerkt en zich in zijn onder- chiefmedewerker zoek en publicaties vooral bezig ge- ■ R.P.M. (Robert) Klaassen, pu- houden met het maatschappelijk mid- blieksdiensten denveld, recentelijk in zijn proefschrift ■ drs. P.C. (Piet) Moleveld, vrijwil- Het bewoonbare land. Geschiedenis liger, coördinator bnpp van de volkshuisvestingsbeweging in ■ drs. R.T. (Remco) van Mulligen, Nederland. Het hdc dankt hem voor promovendus vruchtbare en mooie jaren in en met ■ K. (Katinka) Omon ma, onderzoe- ons team en wenst hem voor de toe- ker komst alle goeds toe. ■ drs. G.J. (Gezien) Ridderbos, vrij- willigster ■ J.F. (Hans) Seijlhouwer, archivaris ■ medewerkers per 1 december ■ drs. P.W. (Paul) van Trigt, promo- 2012 vendus ■ mr. drs. J.C. (Jasper) Verhoogt, ■ dr. P. (Peter) Bak, freelance onder- vrijwilliger zoeker ■ dr. P.E. (Paul) Werkman, onderzoe- ■ J.A.M. (Jan) Bartman, publieks- ker diensten ■ H.E. (Herman) Wesselink MA ■ dr. W.P. (Wouter) Beekers, adjunct- ■ B.J.T. (Johan) van de Worp, stagi- directeur air ■ drs. W.J. (Wim) Berkelaar, pr-me- ■ dr. R.E. (Rolf) van der Woude, dewerker en onderzoeker onderzoeker ■ drs. T.W.F. (Willemien) van Dijk, publieksdiensten ■ drs. M.H. (Marleen) Folkerts, vrij- willigster

Novum 30 Binnenwerk 16 17-12-2012, 21:37 (Aankondiging)

EEN HANDVOL FILOSOFEN

Een geschiedenis van de filosofiebeoefening aan de Vrije Universiteit in Amsterdam van 1880 tot 2012 H.E.S. Woldring

In Een handvol filosofenstaan de filosofen centraal die sinds de oprichting van de Vrije Universiteit in 1880 aan deze instelling verbonden zijn geweest. Het gaat hierbij niet alleen om de inhoud van hun werk, maar ook om de personen zelf. Er waren filosofiedocenten die zich met de universiteit identificeerden en zich volledig konden ontplooien. Er waren er echter ook voor wie dit niet gold, die geïsoleerd raakten, in opstand kwamen of in gewetensnood raakten. Veel filosofiestudenten waren actief betrokken bij wat er in hun faculteit gebeurde. Zij namen initiatieven, protesteerden soms tegen de gang van zaken en kozen partij in conflictsituaties. Sinds het eind van de jaren zestig van de twintigste eeuw verloor de Vrije Universiteit geleidelijk haar calvinistisch karaker. Tegenwoordig werken alle stafleden vanuit hun eigen motivatie mee aan een hoofdzakelijk seculier geworden universiteit, die voor het overige ruimte biedt voor religieuze en levensbeschouwelijke diversiteit.

• Passage Reeks 41 • ca. 544 blz. • gebonden • geïllustreerd • isbn 978 90 8704 330 8 • verschijnt 5 april 2013 • winkelprijs ca. €49,–

Tot 1 februari geldt een intekenprijs van €40,– (incl. verzendkosten).

U kunt het boek bestellen door overmaking van dit bedrag aan Uitgeverij Verloren te Hilversum o.v.v. Een handvol filosofen. Zorg ervoor dat uw adresgegevens zichtbaar zijn. Wilt u opgenomen worden in de Lijst van intekenaren, geef dan s.v.p. ook aan hoe u vermeld wilt worden.

Uitgeverij Verloren Torenlaan 25, 1211 ja Hilversum tel. 035 6859856, [email protected] www.verloren.nl

Novum 30 omslag 4 17-12-2012, 21:38