Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 1 od 179 izgradnju HE Vranduk
Ugovor broj 162-JP/08 (E-96107) Investiciono - tehniĉka dokumentacija prethodnih i pripremnih aktivnosti za izgradnju HE Vranduk
HE VRANDUK - IDEJNI PROJEKAT -
KNJIGA 22. PROCJENA UTICAJA NA OKOLIŠ
SVESKA 22.02. STUDIJA O UTICAJU NA OKOLIŠ
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 2 od 179 izgradnju HE Vranduk
HE VRANDUK – IDEJNI PROJEKAT KNJIGA 22. PROCJENA UTICAJA NA OKOLIŠ
SADRŢAJ PROJEKTNE DOKUMENTACIJE
Knjiga 00. OPŠTA DOKUMENTA PROJEKTA Knjiga 01. PRIKAZ PROJEKTA Knjiga 02. TOPOGRAFSKE PODLOGE Knjiga 03. HIDROLOŠKO-METEOROLOŠKE PODLOGE Knjiga 04. GEOLOŠKE, HIDROGEOLOŠKE I GEOMEHANIĈKE PODLOGE Knjiga 05. SEIZMIĈKE I SEIZMOLOŠKE PODLOGE Knjiga 06. BUJIĈARSKE PODLOGE SA IDEJNIM RJEŠENJEM ZAŠTITE Knjiga 07. OTKUPI I ODŠTETE Knjiga 08. IZBOR PARAMETARA POSTROJENJA Knjiga 09. AKUMULACIONI BAZEN Knjiga 10. TEHNIĈKO RJEŠENJE – HIDROGRAĐEVINSKI DIO Sveska 10.01. Brana i strojara malog agregata Sveska 10.02. Dovodni tunel sa ulaznom graĊevinom i vodostanom Sveska 10.03. Strojara glavnog postrojenja Sveska 10.04. Produbljenje nizvodnog korita Sveska 10.05. Saobraćajnice
Knjiga 11. TEHNIĈKO RJEŠENJE – HIDROMEHANIĈKA OPREMA Sveska 11.01. Brana sa malim agregatom Sveska 11.02. Ulazna graĊevina, tlaĉni cjevovod i strojara
Knjiga 12. TEHNIĈKO RJEŠENJE – ELEKTROMAŠINSKA OPREMA Sveska 12.01. Strojara - Glavno postrojenje Sveska 12.02. Strojara - Glavno postrojenje – pomoćni elektro sistemi Sveska 12.03. Strojara malog agregata Sveska 12.04. Strojara malog agregata – pomoćni elektro sistemi
Knjiga 13. ENERGETSKE ANALIZE Knjiga 14. TEHNIĈKO OSMATRANJE Knjiga 15. EVAKUACIJA VODA ZA VRIJEME GRAĐENJA Sveska 15.01. Brana i ulazna graĊevina Sveska 15.02. Strojara sa izlaznom vadom
Knjiga 16. ELEMENTI ORGANIZACIJE GRAĐENJA Knjiga 17. PREDMJER I PREDRAĈUN GRAĐEVINSKIH RADOVA Knjiga 18. EKONOMSKO – FINANSIJSKE ANALIZE Knjiga 19. PROGRAM ISTRAŢNIH RADOVA I ISPITIVANJA ZA GLAVNI PROJEKAT Knjiga 20. OPŠTI I TEHNIĈKI USLOVI ZA USTUPANJE GRAĐEVINSKIH RADOVA Knjiga 21. PROJEKAT PRIKLJUĈKA NA EES Knjiga 22. PROCJENA UTICAJA NA OKOLIŠ Sveska 22.01. Prethodna procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija o uticaju na okoliš
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 3 od 179 izgradnju HE Vranduk
Naziv: STUDIJA O UTICAJU NA OKOLIŠ ZA HE VRANDUK
JP ELEKTROPRIVREDA BOSNE I HERCEGOVINE
Vilsonovo šetalište br. 15 Naruĉilac: BiH, 71000 Sarajevo
Tel/faks: +387 33 75 17 49
Jezik: Bosanski
Centar za ekonomski, tehnološki i okolinski razvoj – CETEOR d.o.o.
Izvršilac: Put ţivota bb BA, 71000 Sarajevo
Tel/faks: +387 33 20 57 25
Voditelj izrade SUO Aida Muminović, dipl.ing.bio-teh.
Prof.dr. Adem Hamzić Mr.Samir Muhamedagić, dipl.ing.poljoprivrede Mr.Nusret Drešković, dipl.ing.geografije Eksperti koji su radili Doc.dr.Samir Đug, dipl.ing.biologije na izradi Studije uticaja na okoliš Orjana Lenasi, dipl.ing.arh. Amra Šaranĉić-Logo, dipl.ing.arh. Jasmina Ĉomić, dipl.ing.kem. Andrea Marković, dipl.ing.kem-teh.
Broj: SUO 03/30.03.10 P- 657
Vrijeme izrade: April, 2010. godine, dopunjena januar 2011. godine
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 4 od 179 izgradnju HE Vranduk
SADRŢAJ POPIS TABELA ...... 10 UVOD ...... 11 1. OPIS PREDLOŽENOG PROJEKTA ...... 22
OPIS FIZIČKIH KARAKTERISTIKA CIJELOG PROJEKTA I USLOVE UPOTREBE ZEMLJIŠTA U TOKU GRADNJE I RADA POGONA I POSTROJENJA PREDVIĐENIH PROJEKTOM ...... 22 1.1. LOKACIJA ...... 22 1.2. GENERALNI KONCEPT RJEŠENJA ...... 25 1.3. OPIS TEHNIČKOG RJEŠENJA OBJEKATA ...... 26 1.4. VEZA NA ELEKTROENERGETSKI SISTEM (EES) BIH ...... 30 1.5. ORGANIZACIJA GRAĐENJA ...... 31 2. OPIS OKOLIŠA KOJI BI MOGAO BITI UGROŽEN PROJEKTOM ...... 34 2.1. STANOVNIŠTVO ...... 34 2.2. FLORA I FAUNA ...... 35 2.3. IHTIOFAUNA ...... 39 2.4. ZEMLJIŠTE ...... 42 2.6. GEOLOŠKE I HIDROGEOLOŠKE KARAKTERISTIKE ...... 47 2.8. VODA ...... 50 2.10. ZRAK...... 59 2.11. POSTOJEDA INFRASTRUKTURA ...... 59 2.12. KLIMATSKE KARAKTERISTIKE PODRUČJA ...... 68 2.13. OPIS KULTURNO-HISTORIJSKOG NASLIJEĐA ...... 90 2.15. MJERE ZAŠTITE STAROG GRADA VRANDUKA ...... 99 2.16. PEJZAŽ ...... 103 2.17. SPECIFIČNI ELEMENTI UTVRĐENI PRETHODNOM PROCJENOM UTICAJA NA OKOLIŠ ...... 107 3. OPIS MOGUĆIH ZNAČAJNIH UTICAJA PROJEKTA NA OKOLIŠ ...... 108
3.1. UTICAJI OBJEKTA HE VRANDUK U FAZI IZGRADNJE ...... 108 Uticaj na stanovništvo ...... 108 Uticaj na klimu ...... 109 Uticaj na kvalitet zraka ...... 110 Uticaj na vode...... 110 Uticaj na zemljište ...... 110 Uticaj na stvaranje otpada ...... 111 Uticaj na floru i faunu ...... 112 Uticaj na ihtiofaunu ...... 112 Uticaj na kulturno-historijsko naslijeđe i pejzaž ...... 113 Uticaj na stvaranje buke ...... 117 Uticaj na postojedu infrastrukturu ...... 117 3.2. IDENTIFIKACIJA UTICAJA U TOKU EKSPLOATACIJE ...... 119 Uticaj na stanovništvo ...... 119 Uticaj na klimu i zrak ...... 121
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 5 od 179 izgradnju HE Vranduk
Uticaj na vode...... 123 Eksterni uticaji na kvalitet i ekosistem rijeke Bosne ...... 123 Uticaj na zemljište ...... 123 Uticaj na stvaranje otpada ...... 124 Eksterni uticaji na objekte HE Vranduk ...... 124 Uticaj na floru i faunu ...... 124 Uticaj na ihtiofaunu ...... 125 Uticaj na kulturno-historijsko naslijeđe i pejzaž ...... 126 Uticaj na pejzaž ...... 129 Uticaj emisije buke i vibracije ...... 129 Uticaj na postojedu infrastrukturu ...... 130 3.4. OPIS METODA KOJE JE IZRAĐIVAČ STUDIJE PREDVIDIO ZA PROCJENU UTICAJA NA OKOLIŠ ...... 130 3.5. VREDNOVANJE REZULTATA PROCJENE UTICAJA PROJEKTA NA OKOLIŠ ...... 131 KLASIFIKACIJA PROCJENJENIH MOGUDIH UTICAJA / EFEKATA PLANIRANE HE VRANDUK PO ZNAČAJU ...... 131 MOGUDI NEGATIVNI UTICAJI / EFEKTI NA OKOLIŠ ...... 132 POZITIVNI UTICAJI /EFEKTI NA OKOLIŠ...... 132 4. OPIS MJERA ZA UBLAŽAVANJE NEGATIVNIH EFEKATA NA OKOLIŠ ...... 135
4.1. MJERE ZA UBLAŽAVANJE U TOKU IZGRADNJE ...... 135 Stanovništvo ...... 135 Zrak - klima 136 Vode - ekosistem rijeke Bosne ...... 136 Zaštita objekata od vanjskih uticaja ...... 137 Zemljište – Otpad ...... 137 Flora i fauna ...... 138 Kulturno historijsko nasljeđe i pejzaž ...... 139 Buka i vibracije ...... 141 Infrastruktura ...... 142 4.2. MJERE ZA UBLAŽAVANJE UTICAJA U TOKU EKSPLOATACIJE ...... 142 Stanovništvo ...... 142 Klima 142 Vode - rijeka Bosna ...... 143 Flora i fauna ...... 143 Ihtiofauna 143 Kulturno-historijsko naslijeđe i pejzaž ...... 144 5. NACRT OSNOVNIH ALTERNATIVA ...... 145
ALTERNATIVA BEZ PROJEKTA ...... 146 ALTERNATIVNO RJEŠENJE – VARIJANTA S - HE 1 I HE 2 ...... 146 ALTERNATIVNO RJEŠENJE – VARIJANTA V – HE 4 ...... 146 ALTERNATIVNO RJEŠENJE - VARIJANTA D ...... 146 ANALIZA PREDLOŽENOG ALTERNATIVNOG RJEŠENJA...... 151 6. NAZNAKA POTEŠKOĆA...... 153 7. SISTEM MONITORINGA...... 154
7.1. MONITORING VODA ...... 154 7.2. KULTURNO-HISTORIJSKO NASLJEĐE I PEJZAŽ ...... 155
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 6 od 179 izgradnju HE Vranduk
7.3. FLORA I FAUNA ...... 156 7.4. IHTIOFAUNA ...... 156 8. MJERE U VANDREDNIM USLOVIMA ...... 157 9. NETEHNIČKI REZIME ...... 158 Strateški ciljevi izgradnje he vranduk...... 158 Hidroenergetski potencijali Federacije Bosne i Hercegovine ...... 159 Prostorno-planske osnove ...... 159 Osnova za izradu Studije uticaja na okoliš ...... 160 Opis projekta ...... 160 Generalni koncept rješenja ...... 161 Opis tehničkog rješenja objekata ...... 162 Veza na elektroenergetski sistem (EES) BiH ...... 162 9.1. UTICAJI HE VRANDUK NA KVALITET OKOLIŠA ...... 163 9.2. UTICAJI U TOKU IZGRADNJE ...... 163 Uticaj na stanovništvo ...... 163 Uticaj na klimu ...... 163 Uticaj na kvalitet zraka ...... 163 Uticaj na vode...... 163 Uticaj na zemljište ...... 164 Uticaj na stvaranje otpada ...... 164 Uticaj na floru i faunu ...... 164 Uticaj na ihtiofaunu ...... 164 Uticaj na kulturno-historijsko naslijeđe i pejzaž ...... 165 Uticaj na stvaranje buke ...... 165 Uticaj na postojedu infrastrukturu ...... 165 9.3. UTICAJI U TOKU EKSPLOATACIJE ...... 166 Uticaj na stanovništvo ...... 166 Uticaj na klimu i zrak ...... 166 Uticaj na vode...... 166 Uticaj na zemljište ...... 167 Uticaj na stvaranje otpada ...... 167 Uticaj na floru i faunu ...... 167 Uticaj na ihtiofaunu ...... 168 9.4. UTICAJ NA KULTURNO-HISTORIJSKO NASLIJEĐE I PEJZAŽ ...... 168 Emisija buke i vibracije ...... 168 KLASIFIKACIJA PROCJENJENIH MOGUDIH UTICAJA / EFEKATA PLANIRANE HE VRANDUK PO ZNAČAJU ...... 168 NEGATIVNI UTICAJI /EFEKTI NA OKOLIŠ ...... 169 POZITIVNI UTICAJI /EFEKTI NA OKOLIŠ ...... 169
9.5. OPIS MJERA ZA UBLAŽAVANJE NEGATIVNIH EFEKATA NA OKOLIŠ...... 170 9.6. MJERE ZA UBLAŽAVANJE UTICAJA U TOKU EKSPLOATACIJE ...... 175 9.7. SISTEM MONITORINGA ...... 177 Monitoring voda ...... 177 9.8. KULTURNO-HISTORIJSKO NASLJEĐE I PEJZAŽ ...... 177 Flora i fauna ...... 179 Ihtiofauna ...... 179 Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 7 od 179 izgradnju HE Vranduk
POPIS SLIKA
Slika 1. Šire podruĉje lokacije HE Vranduk ...... 22
Slika 2. Lokacija Vranduk na topografskoj karti ...... 23
Slika 3. Vizualizacija pogleda na lokaciju buduće brane HE Vranduk ...... 24
Slika 4. Dispozicija brane, objekata uz branu i ulazne graĊevine ...... 26
Slika 5. Presjek kroz protoĉno polje ...... 27
Slika 6. Presjek kroz strojaru male hidroelektrane ...... 28
Slika 7. Presjek kroz riblju stazu ...... 28
Slika 8. Rješenje ulazne graĊevine ...... 29
Slika 9. Presjek kroz strojaru glavnih agregata ...... 30
Slika 10. Zagat I Faze ...... 31
Slika 11. Zagat II Faze...... 32
Slika 12. Naselje Novi Vranduk ...... 34
Slika 13. Kuće neposredno uz vranduĉku tvrĊavu ...... 35
Slika 14. Seizmološka karta za povratni period od 500 godina ...... 46
Slika 15. Geološki profil pregradnog mjesta HE Vranduk (Izvor: Predstudija izvodljivosti) ....48
Slika 16. Dijagram izmjerenih vrijednosti indeksa saprobnosti na mjernim stanicama Raspotoĉje i Maglaj za period 1973.-1991. godine ...... 51
Slika 17. Dijagram izmjerenog sadrţaja kisika na mjernim stanicama Raspotoĉje i Maglaj za period 1973.-1991. godine ...... 52
Slika 18. Dijagram izmjerenog sadrţaja fosfata na mjernim stanicama Raspotoĉje i Maglaj za period 1973.-1991. godine ...... 53
Slika 19. Linija trajanja i uĉestalosti dnevnih proticaja Vodotok: Bosna; Profil: zahvat HE Vranduk; Period: 1995.-1991. godine ...... 56
Slika 20. Postojeće stanje na obalama rijeke Bosne na podruĉju planirane hidroakumulacije ...... 59
Slika 21. Energetska infrastruktura (Izvor: Prostorni plan Zeniĉko-Dobojskog Kantona (2009 - 2029.) ...... 60
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 8 od 179 izgradnju HE Vranduk
Slika 22. Poloţaj HE Vranduk u odnosu na ostale infrastrukturne objekte ...... 61
Slika 23. Prikaz telekomunikacione infrastrukture na podruĉju Vranduka (Izvor: Prostorni plan Zeniĉko-Dobojskog Kantona (2009 - 2029.) – sistemska veza) ...... 62
Slika 24. vodovodna i kanalizaciona infrastruktura (izvor: Prostorni plan Zeniĉko-Dobojskog kantona ...... 63
Slika 25. Poloţaj HE Vranduk u odnosu na ostale infrastrukturne objekte (Izvor: Prostorni plan Zeniĉko-Dobojskog Kantona (2009 - 2029.) – energetska infrastruktura) ...... 65
Slika 26. Poloţaj magistralnog puta (Izvor: Prostorni plan Zeniĉko-Dobojskog Kantona (2009 - 2029.) – saobraćajna infrastruktura) ...... 66
Slika 27. Poloţaj magistralnog puta u odnosu na tvrĊavu Vranduk ...... 67
Slika 28. Postojeće stanje (novembar 2009. godine) – pogled na Stari grad ...... 92
Slika 29. Pogled na projektovanu branu i Stari grad Vranduk - vizualizacija u prostoru uraĊena od strane Elektroprivrede BiH ...... 92
Slika 30. Postojeće stanje (novembar 2009. godine) – pogled sa Starog grada Vranduka prema mostu na M17 ...... 93
Slika 31. Kulturno-historijsko i prirodno naslijeĊe (Izvor: Prostorni plan Zeniĉko-Dobojskog Kantona (2009 - 2029.) – zaštićena podruĉja) ...... 96
Slika 32. TvrĊava Vranduk - turistiĉka destinacija ...... 98
Slika 33.Grafiĉki prikaz zona zaštite, Komisija za oĉuvanje nacionalnih spomenika BiH..... 100
Slika 34. Katastarske ĉestice zone I (Izvor: Općina Zenica) ...... 101
Slika 35. Kuće u neposrednoj blizini vranduĉke tvrĊave ...... 104
Slika 36.Postojeće stanje padina na kojoj se planira graditi lijevi blok brane ...... 104
Slika 37. Postojeće stanje padina na kojoj će se planira graditi lijevi blok brane ...... 105
Slika 38. Pogled na spomenik sa postojećeg mosta na magistralnom putu M17 ...... 106
Slika 39. Pogled sa Starog grada Vranduk, nizvodno od brane ...... 106
Slika 40. Poloţaj HE Vranduk u odnosu na ostale infrastrukturne objekte (Izvor: Prostorni plan Zeniĉko-Dobojskog Kantona (2009 - 2029.) – energetska infrastruktura) ...... 109
Slika 41. Karta sa naznaĉenim pojasom direktnog i indirektnog uticaja ...... 114
Slika 42. Prikaz glavnih elemenata HE Vranduk smještenih u neposrednoj blizini Starog grada Vranduka: betonska brana, ulazna graĊevina, dovodni tunel, put za javnu komunikaciju preko brane ...... 116
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 9 od 179 izgradnju HE Vranduk
Slika 43. Primjer otpada koji se nakuplja ispred brane ...... 124
Slika 44. Prostorni prikaz mosta na magistralnom putu M17 i projektovane brane – pogled sa Starog grada Vranduka, vizualizacija u prostoru uraĊena od strane Elektroprivrede BiH (bez prikaza pristupnog puta i puta za javnu komunikaciju) ...... 127
Slika 45. Pogled na projektovanu branu i Stari grad Vranduk - vizualizacija u prostoru uraĊena od strane Elektroprivrede BiH (bez prikaza pristupnog puta i puta za javnu komunikaciju) ...... 128
Slika 46. Pogled na Stari grad Vranduk sa naseljem, rijekom Bosnom, mostom na magistralnom putu M17 i projektovanu branu, vizualizacija u prostoru uraĊena od strane Elektroprivrede BiH ...... 129
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 10 od 179 izgradnju HE Vranduk
POPIS TABELA
Tabela 1. Instalirani kapaciteti i proizvodnja elektriĉne energije u 2008. godini ...... 13
Tabela 2. Kvalitativno-kvantitativni sastav ihtiofaune rijeke Bosne nizvodno od Zenice do Ţepĉa ...... 40
Tabela 3. Kvalitativno-kvantitativni sastav ihtiofaune rijeke Bosne nizvodno od Zenice u periodu 2006.-2007. godina ...... 41
Tabela 4. Stepen seizmiĉnosti za razliĉite povratne periode za širi prostor Vranduka (Zenice) ...... 46
Tabela 5. Relevantni podaci o vodnom reţimu ...... 54
Tabela 6. Meteorološki podaci sa MS Zenica ...... 54
Tabela 7. Prosjeĉni unutargodišnji raspored proticaja na profilu Vranduk ...... 55
Tabela 8. Linija trajanja dnevnih proticaja ...... 55
Tabela 9. Vjerovatnoće pojave minimalnih godišnjih proticaja ...... 57
Tabela 10. Vjerovatnoće pojave maksimalnih godišnjih proticaja ...... 58
Tabela 11. Podaci o poljoprivrednom i šumskom zemljištu katastarskih opština Vranduk, Nemila, Banlozi i Donja Graĉanica ...... 111
Tabela 12. Minimalne naknade prema vaţećim zakonima ...... 120
Tabela 13.Emisija zagaĊujućih materija po GWh proizvedene e. energije u TE Kakanj ...... 121
Tabela 14. Eliminirana emisija zagaĊujućih materija u zrak ...... 122
Tabela 15. Usporedba razmatranih alternativnih rješenja ...... 147
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 11 od 179 izgradnju HE Vranduk
UVOD
STRATEŠKI CILJEVI IZGRADNJE HE VRANDUK
Globalni zadatak je usmjerenje ka odrţivom razvoju i smanjenje emisije stakleniĉkih plinova, odnosno pritisaka na klimatske promjene. Već decenijama, posebno u Evropskoj zajednici se promovira orijentacija ka korištenju obnovljivih izvora energije, ukoliko je njihovo korištenje potencijal za odrţivi razvoj, odnosno prihvatljiv privredni razvoj sa aspekta zaštite okoliša i prirodnih resursa. Praksa je pokazala da korištenje obnovljivih izvora energije u razvoju elektroenergetskog sektora moţe pozitivno djelovati na društvenu koheziju i standard lokalne zajednice, što ukljuĉuje zapošljavanje, razvoj male privrede i rekreativno sportskih aktivnosti, doprinos sigurnosti isporuke elektriĉne energije, itd. Na nacionalnom i federalnom nivou, u skladu sa predstojećim obavezama za pristupanje Evropskoj zajednici, znaĉajno je osigurati adekvatno korištenje hidroenergetskih potencijala u okviru proizvodnje elektriĉne energije za potrebe unutrašnjeg i vanjskog trţišta. Bosna i Hercegovina je ratificirala Ugovor o uspostavi energetske zajednice 2006. godine, gdje se utvrĊene “pravne steĉevine za obnovljive izvore energije”. Svaka ugovorna strana obavezuje se da će napraviti plan implementacije Direktive 2001/77/EC Europskog parlamenta i Vijeća o promociji elektriĉne energije proizvedene iz obnovljivih izvora. Svrha ove Direktive je porast proizvodnje elektriĉne energije iz obnovljivih
izvora na unutrašnjem trţištu elektriĉne energije, sa ciljem globalnog smanjenja emisije CO2 i pritisaka na klimatske promjene. Sagorijevanjem fosilnih goriva dolazi do emisije zagaĊujućih materija u zrak, koje uzrokuju zagaĊivanje zraka na globalnom, regionalnom i lokalnom nivou. Projekat za izgradnju HE Vranduk utemeljen je na korištenju obnovljivog energetskog izvora, što će doprinijeti
smanjenju emisije CO2 i zagaĊujućih materija iz energetskog sektora. Dakle, implementacija ovog projekta je u skladu sa prioritetnim obavezama energetskog sektora, kao i struktura izvršnih vlasti na lokalnom i drţavnom nivou u navedenom kontekstu. Korištenje hidropotencijala u proizvodnji elektriĉne energije u Bosni i Hercegovini je znatno manje nego što postoje realne mogućnosti. HE Vranduk je po instaliranom kapacitetu projekat u kategoriji mehanizma ĉistog razvoja (Clean Development Mechanism - CDM) Protokola iz Kjota, tj. UN Okvirne konvencije o klimatskim promjenama. Za implementaciju ovog projekta mogu se koristiti povoljni modeli finansiranja, koji su predviĊeni za zemlje u razvoju, zemlje domaćine realizacije projekata mehanizma ĉistog razvoja, te iskoristiti
certifikati koji se dobijaju kao potvrda smanjenja emisije stakleniĉkih plinova (ekvivalent CO2). Strategijom zaštite okoliša Federacije BiH, u dijelu koji se odnosi na zaštitu zraka utvrĊen je cilj podsticanja korištenja obnovljivih izvora energije, sa mjerama za realizaciju postavljenog cilja. Prema strateškom planu i programu razvoja energetskog sektora Federacije BiH, HE Vranduk je jedan od planiranih proizvodnih kapaciteta u Federaciji BiH.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 12 od 179 izgradnju HE Vranduk
U pripremi je (u formi nacrta) Uredba o korištenju obnovljivih izvora energije i kogeneracije, ĉiji je cilj podsticaj veće proizvodnje i potrošnje elektriĉne energije iz obnovljivih izvora energije, na unutrašnjem trţištu elektriĉne energije, a naroĉito u pogledu: smanjenja uticaja upotrebe fosilnih goriva na okoliš; dugoroĉnog obezbjeĊenja energije; pozitivnog djelovanja na društvenu koheziju i pribliţavanju ciljevima iz Kjota; otvaranja novih radnih mjesta i razvoja poduzetništva u energetici; efikasnijeg korištenja energije; podsticanja uvoĊenja i razvoja novih tehnologija i domaće ekonomije u cjelini, U tom smislu lokalna uprava; općine i kantoni slijediće trendove Evropske unije i Federacije BiH.
HIDROENERGETSKI POTENCIJALI FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE
Izgradnja hidroelektrana je vaţan segment razvoja elektroenergetske djelatnosti i ekonomije uopće. Jedna od karakteristika bosansko-hercegovaĉkih rijeka je hidroenergetski potencijal, koji još uvijek nije adekavtno iskorišten u razvojnom kontekstu. Prema Strateškom planu i programu razvoja energetskog sektora Federacije BiH, ukupni hidro-potencijal, raspoloţiv za energetsko korištenje, iznosi 5.555,4 MW odnosno 21.840 GWh. Do sada, u hidroenergetskim kapacitetima raspolaţe se sa cca. 1.900 MW instalisane snage i mogućih cca. 5.000 GWh godišnje proizvodnje, što je ispod 50% raspoloţivog potencijala. PredviĊena je izgradnja novih proizvodnih kapaciteta, instalisane snage 442,5 MW odnosno godišnje proizvodnje 1.281,68 GWh, što bi korištenje raspoloţivog potencijala uvećalo na 57,03% u snazi, odnosno 53,31% u proizvodnji. Treba naglasiti da je razmještaj hidroenergetskih resursa neujednaĉen, i da se najveći hidropotencijal nalazi u slivovima Neretve, Drine i Vrbasa, što ne odgovara prostornoj potrošnji i potrebama za energijom. Hidroenergetski potencijal sliva rijeke Bosne iznosi 365,78 MW, te moguću godišnju proizvodnju 1593,6 GWh. Od te koliĉine, hidroenergetski potencijal rijeke Bosne u Federaciji BiH iznosi 171,60 MW, odnosno moguća godišnja proizvodnja bi bila 993,6 GWh. Za sada, od raspoloţivog energetskog potencijala sliva rijeke Bosne, koristi se samo 2,2 %.
PROIZVODNI INSTALIRANI KAPACITETI KOJIM UPRAVLJA JP ELEKTROPRIVREDA BIH Prema instaliranim proizvodnim kapacitetima, te ukupnoj proizvodnji i prodaji elektriĉne energije, JP Elektroprivreda BiH d.d. Sarajevo je najveća elektroprivredna kompanija u Bosni i Hercegovini. U sedam kantona Federacije BiH, JP Elektroprivreda BiH ima više od 675.000
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 13 od 179 izgradnju HE Vranduk
kupaca. Pored proizvodnih objekata, kompanija upravlja i distributivnim sistemom. Ostvarena ukupna proizvodnja za 2008. godinu iznosi 7.295 GWh, sa instaliranim proizvodnim kapacitetima od 1.691 MW.
Tabela 1. Instalirani kapaciteti i proizvodnja elektriĉne energije u 2008. godini Ukupno instalirani kapacitet 1.691 MW
Termoelektrane 1.164 MW 68,84 %
Hidroelektrane 507 MW 29,98 %
Male hidroelektrane 20 MW 1,18 %
Ukupno ostvarena proizvodnja 7.295 GWh
Termoelektrane 5.750 GWh 78,82%
Hidroelektrane 1.545 GWh 21,18%
Iz Tabele 1. se moţe uoĉiti izrazito nepovoljan odnos 31% prema 69% u strukturi instaliranih hidro i termo kapaciteta JP Elektroprivreda BiH, kao i odnos proizvedene elektriĉne energije 21% u hidroelektranama prema 79% u termoelektranama. JP Elektroprivreda BiH je zainteresirana za implementaciju projekta izgradnje novih hidroenergetskih kapaciteta i povećanje participacije hidroenergije u ukupnoj proizvodnji elektriĉne energije, što je u skladu sa naĉelima odrţivog razvoja energetike. JP Elektroprivreda BiH ima obavezu da ostvari stabilnost elektroenergetskog sistema, kontinuitet napajanja i kvalitet isporuĉene elektriĉne energije potrošaĉima. JP Elektroprivreda BiH je kadrovski, tehniĉki i finansijski sposobna da pripremi dokumentaciju za izgradnju, izgradi i optimizira eksploataciju objekata, te distribuira proizvedenu elektriĉnu energiju do korisnika. U skladu sa opredjeljenjem JP Elektroprivreda BiH za povećanjem proizvodnih kapaciteta, te obezbjeĊenjem sigurnog i pouzdanog snabdijevanja elektriĉnom energijom i Odlukom Vlade Federacije BiH proglašenju javnog interesa za izgradnju elektroenergetskih objekata (Sl. novine FBiH, br. 60/06) i Odluke o proglašenju javnog interesa i pristupanju i izgradnji prioritetnih elektroenergetskih objekata u Federaciji BiH (Sl. novine FBiH, br. 08/10), pokrenute su aktivnosti na realizaciji Odluke i analizi mogućnosti hidroenergetskog iskorištenja, izmeĊu ostalog, i rijeke Bosne.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 14 od 179 izgradnju HE Vranduk
PROSTORNO-PLANSKE OSNOVE
Od donošenja vaţećeg Prostornog plana 1981-2000. na teritoriji Bosne i Hercegovine došlo je do izmjene politiĉke karte, privrednih i socijalnih prilika, ali ĉinjenice o provjerenim i utvrĊenim kvalitetima i pretpostavkama razvoja u prostoru, uglavnom vrijede i danas. Prostorni plan Federacije BiH nije donesen, te na teritoriji ovog entiteta još je validan Prostorni plan BiH. U dijelu Prostornog plana o orijentaciji razvoja i razmještaja privrede u prostoru, u posebnom odjeljku o razvoju proizvodnje energije stoji: „da će se nove hidroelektrane graditi duţ rijeĉnih tokova Neretve, Drine, Vrbasa, Trebišnjice, Bosne, Une, Sane, odnosno kraških polja, s tim što treba oĉekivati ubrzanje korištenja raspoloţive snage vode i ulazak u širu izgradnju sistema novih hidrocentrala“. Projekat izgradnje HE Vranduk je, dakle, u skladu sa vaţećom prostorno planskom dokumentacijom Federacije BiH i prostornim planom Zeniĉko-Dobojskog kantona (2009. - 2029. godine). U cilju valoriziranja svih aspekata opravdanosti hidroenergetskog iskorištenja rijeke Bosne uraĊene su osnova hidroenergetskog rješenja sliva rijeke Bosne 1967. godine (Energoinvest Sarajevo) i Elaborat “Prospekcija hidroenergetskog rješenja sliva rijeke Bosne” 1994. godine u Zavodu za vodoprivredu Sarajevo.
ZNAĈAJ IZGRADNJE HE VRANDUK
Izgradnja ovog objekta ima višestruki znaĉaj, a posebno bi se mogle naglasiti sljedeće komponente: pouzdano snabdijevanje elektriĉnom energijom u Federaciji BiH podruĉju i šire; otvaranje novih radnih mjesta: maksimalno za vrijeme izgradnje, te stalno zaposlenog osoblja u toku rada i odrţavanja hidroelektrane; poboljšan ţivotni standard lokalnog stanovništva i smanjenje siromaštva; smanjenje emisije zaĊaĊujućih materija u zrak, u odnosu na sagorijevanje fosilnih goriva, te doprinos zaštiti okoliša, posebno znaĉajno za globalno smanjenje emisije stakeniĉkih gasova (GHG); doprinos društveno - ekonomskom razvoju regije i BiH i zaštiti okoliša. Zahvati u prostoru, kao što je formiranje akumulacije uzvodno od brane, neminovno utiĉu na promjene autentiĉnog prostora. Znaĉajno je da su takvi objekti, u većini sluĉajeva, višefunkcionalni. Prvenstveno se grade u cilju razvoja i zadovoljenja civilizacijskih potreba, prioritetno za vodosnabdijevanje i korištenje vodne snage za proizvodnju elektriĉne energije, a planirana hidroakumulacija HE Vranduk, pored proizvodnje elektriĉne energije, moţe se koristiti za navodnjavanje, razvoj male privrede i rekreativne aktivnosti.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 15 od 179 izgradnju HE Vranduk
Znaĉajno je vodne resurse koristiti u energetske svrhe, ali “ne” bez selektivnog pristupa i temeljite procjene posljedica po okoliš. Krucijalni cilj procjene uticaja na okoliš je da se izvrši izbor optimalnog rješenja u kontekstu izgradnje, eksploatacije i odrţavanja hidroenergetskog objekta, koji treba imati atribute okolinski i tehno-ekonomski prihvatljivog objekta. Isto tako, potrebno je identificiranje i valoriziranje potencijalnih uticaja implementacije projekta izgradnje hidroelektrane na kvalitet ekosistema i slivnog podruĉja rijeke Bosne, te na okoliš u uţem i širem smislu.
OSNOVA ZA IZRADU STUDIJE UTICAJA NA OKOLIŠ
Osnova za izradu Studije uticaja na okoliš HE Vranduk (u daljem tekstu SUO) je Zakljuĉak o izradi Studije o uticaju na okoliš broj UPI-05-23-172/09 SN od 09.07.2009. godine, koji je izdalo Federalno ministarstva okoliša i turizma na bazi Prethodne procjene uticaja na okoliš, shodno ĉlanu 58. i 59. Zakona o zaštiti okoliša (Sl. Novine FBiH, br. 33/03, 38/09) i ĉlanu 3. i 4. Pravilnika o pogonima i postrojenjima za koje je obavezna procjena uticaja na okoliš i pogone i postrojenja koji mogu biti izgraĊeni i pušteni u rad samo ako imaju okolinsku dozvolu (Sl. Novine FBiH, br. 19/04). SUO je izraĊena u skladu sa odredbama navedenih propisa i odredbama Direktive 97/11/EC o procjeni uticaja na okoliš, koja dopunjuje Direktivu 85/337/EEC o procjeni uticaja odreĊenih javnih i privatnih projekata na okoliš. Cilj valoriziranja mogućih uticaja Projekta na okoliš je utvrĊivanje eventualnih nedopustivih grešaka u prostoru, u kontekstu zaštite i unapreĊenja kulturno-historijskih i prirodnih vrijednosti, te okoliša uopće.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 16 od 179 izgradnju HE Vranduk
KORIŠTENA DOKUMENTACIJA
Kao osnova za izradu Studije uticaja na okoliš HE Vranduk na raspolaganju je bila sljedeća dokumentacija: HE VRANDUK – Idejni projekat – Knjiga 07. Otkupi i odštete (izradio Energoinvest IPSA POYRY, Sarajevo, april 2009. godine), HE VRANDUK – Idejni projekat – Knjiga 03. Hidrološko-meteorološke podloge (izradio Energoinvest IPSA POYRY, Sarajevo, maj 2009. godine), Akumulacija HE Vranduk-optimizacija kote uspora-Radni materijal, Sarajevo april 2009. godine, Projekat geoloških istraţnih radova za nivo Idejnog projekta, Sarajevo mart 2009. godine, Elaborat seizmiĉnosti podruĉja na lokalitetu HE Vranduk, Sarajevo 2009. godine, Ribarska osnova-Zajednica udruţenja sportskih ribolovaca“Lašva“ Zenica, Biološki institut Univerziteta Sarajevo, 1972. godine, Prostorni plan SRBiH (1981-2001. godine), Prostorni plan Zeniĉko-Dobojskog kantona 2009-2029. godine, LEAP (Lokalni ekološki akcioni plan Općine Zenica), Dvokut pro, Sarajevo 2009. godine, Bogut, I., Novoselić, D., Pavliĉević, J., 2006. Biologija riba I: morfologija riba, anatomija i fiziologija riba, sistematika riba, ekologija i zaštita voda. Sveuĉilište u Osijeku, Sveuĉilište u Mostaru, Hamzić, A., 2003: Akvakultura u Bosni i Hercegovini, Coron`s d.o.o., Sarajevo, Kottelat, M,. Freyhof, J., 2007: Handbook of European Freshwater Fishes. Kottelat, Cornol, Switzerland and Freyhof, Berlin, Germany, Mrakovĉić, M,. Brigić., A., Buj, I., Ćaleta, M., Mustafić, P., Zanella, D., 2006: Crvena knjiga riba Hrvatske. Ministarstvo kulture, Drţavni zavod za zaštitu prirode, Republika Hrvatska, Vuković, T., 1963: Ribe Bosne i Hercegovine – kljuĉ za odreĊivanje, Zavod za izdavanje udţbenika, Sarajevo, Vuković, T., 1977: Ribe Bosne i Hercegovine – kljuĉ za odreĊivanje, IGKRO “Svjetlost” OOUR Zavod za udţbenike, Sarajevo, Vuković & Ivanović, 1971: Slatkovodne ribe Jugoslavije, Zemaljski muzej BiH, Sarajevo, Zakon o slatkovodnom ribarastvu Federacije Bosne i Hercegovine (2004).
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 17 od 179 izgradnju HE Vranduk
Arheološki leksikon Bosne i Hercegovine, Tom 2, Arheološka nalazišta Regija 1-13, Sarajevo 1988., str. 206., Komisija za oĉuvanje nacionalnih spomenika, Odluka o proglašenju Graditeljske cjeline Stari grad Vranduk u Vranduku nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine, Odluka broj 05.2-2-274/04-4 od 25. januara 2005. godine, objavljena u Sl. Glasniku BiH 16/06“, dio Obrazloţenje – 2. Povijesni podaci, Komisija za oĉuvanje nacionalnih spomenika, Odluka o proglašenju Graditeljske cjeline Stari grad Vranduk u Vranduku nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine, Odluka broj 05.2-2-274/04-4 od 25. januara 2005. godine, objavljena u Sl. Glasniku BiH 16/06“, dio Obrazloţenje – 3. Dosadašnja zakonska zaštita, Komisija za oĉuvanje nacionalnih spomenika, Odluka o proglašenju Graditeljske cjeline Stari grad Vranduk u Vranduku nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine, Odluka broj 05.2-2-274/04-4 od 25. januara 2005. godine, objavljena u Sl. Glasniku BiH 16/06“, dio Dispozitiv, ĉlan 1., Komisija za oĉuvanje nacionalnih spomenika, Odluka o proglašenju Graditeljske cjeline Stari grad Vranduk u Vranduku nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine, Odluka broj 05.2-2-274/04-4 od 25. januara 2005. godine, objavljena u Sl. Glasniku BiH 16/06“, dio Dispozitiv, ĉlan 3., http://www.zemuzej.ba/projekti.html, pristup 20.11.2009. godine, http://www.mozaik.ba/index.php?id=tbk1, pristup 20.11.2009. godine, Postojeća dokumentacije Komisije za oĉuvanje nacionalnih spomenika (podaci o registriranim, preventivno zaštićenim, evidentiranim kulturnim dobrima i dr.), Uvid u Strategiju prostornog ureĊenja Federacije Bosne i Hercegovine, Prethodna procjene uticaja na okoliš, JP Elektroprivreda BiH d.d. Sarajevo, CETEOR d.o.o. – Centar za ekonomski, tehnološki i okolinski razvoj, maj/juni 2009. godine, Predstudija izvodljivosti za HE Vranduk (izradio Energoinvest Energoinţenjering - HIGRA, Sarajevo, 2002. godine), koja je revidirana 2003. godine, Prikaz tehniĉkog rješenja HE Vranduk uraĊenog od strane Energoinvest d.d. Sarajevo, iz februara 2010. godine, Izvještaji eksperata angaţovanih na izradi Studije za oblasti: flore i faune, zemljišta, vode, zraka, klime i postojeće infrastrukture i kulturno-historijskog naslijeĊa, Ortofoto snimaka terena – šire podruĉje planiranog prostornog obuhvata HE Vranduk, Podaci o projektima usmjerenim ka revitalizaciji Starog grada, razvoju potencijala za njegovo ukljuĉenje u razvojne tokove regije posebno sa aspekta razvoja kulturnog turizma, Pisanih i drugih (objavljenih, neobjavljenih) podataka o Graditeljskoj cjelini Stari grad Vranduk,
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 18 od 179 izgradnju HE Vranduk
Foto vizualizacije brane – dokumentacija uraĊena i dostavljena od strane JP Elektroprivreda BiH d.d. Sarajevo, Obilazak šireg lokaliteta planirane HE Vranduk. Tokom izrade Studije uticaja na okoliš HE Vranduk uzeti su u obzir stavovi Projektanta kao i sugestije i struĉna iskustva Investitora (Sluţba za okolinsko upravljanje) o uticajima hidroenergetskih objekata na okoliš (planovi aktivnosti i okolinske dozvole za postojeće hidroelektrane).
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 19 od 179 izgradnju HE Vranduk
PRAVNI OKVIR
Lokalna i Evropska regulativa koja se primjenjuje na predmetni projekat HE Vranduk s aspekta zaštite okoliša navedena je u nastavku.
OPĆA
Zakon o zaštiti okoliša, Sl. novine FBiH, br. 33/03, 38/09; Pravilnik o pogonima i postrojenjima za koje je obavezna procjena uticaja na okoliš i pogonima i postrojenjima koji mogu biti izgraĊeni i pušteni u rad samo ako imaju okolinsku dozvolu, Sl. novine FBiH, br.19/04; Zakon o slobodi pristupa informacijama u FBiH, Sl. novine FBiH, br. 32/01; Zakon o eksproprijaciji Federacije BiH, Sl. novine FBiH, br. 70/07; Zakon o prostornom planiranju i korištenju zemljišta na nivou Federacije Bosne i Hercegovine, Sl. novine FBiH, br. 2/06, 72/07, 32/08, 4/10; Zakonu o izdvajanju i usmjeravanju dijela prihoda preduzeća ostvarenog korištenjem hidroakumulacionih objekata, Sl. novine FBiH, br. 44/02 i 57/09; Uredba o ureĊenju gradilišta, obaveznoj dokumentaciji na gradilištu i sudionicima u graĊenju, Sl. novine FBiH, br. 48/09; 75/09; Arhuška konvencija - Konvencija o pristupu informacijama o sudjelovanju javnosti u odluĉivanju i pristupu pravosuĊu u pitanjima okoliša, Aarhus 1998, stupila na snagu (u proceduri ratifikacije) - Stupanje na snagu: 05.08.1998; Sl. glasnik BiH, MeĊunarodni ugovori 8/08; Odluka o proglašenju javnog interesa i pristupanju i izgradnji prioritetnih elektroenergetskih objekata u FBiH, Sl. novine FBiH, 08/10;
ZRAK
Zakon o zaštiti zraka, Sl. novine FBiH, br. 33/03; 4/10;
OTPAD
Zakon o upravljanju otpadom, Sl. novine FBiH, br. 33/03, 72/09; Pravilnik o kategorijama otpada sa listama, Sl. novine FBiH, br. 9/05; Pravilnik o postupanju sa otpadom koji se ne nalazi na listi opasnog otpada ili ĉiji je sadrţaj nepoznat, Sl. novine FBiH, br. 9/05; Uredba o selektivnom prikupljanju, pakovanju i oznaĉavanju otpada, Sl. novine FBiH, br. 38/06; Pravilnik o utvrĊivanju dozvoljenih koliĉina štetnih i opasnih materijala u zemljište i metode njihovog ispitivanja, Sl. novine FBiH, br. 71/09; Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 20 od 179 izgradnju HE Vranduk
Pravilnik o sadrţaju prilagoĊavanja upravljanja otpadom za postojeća postrojenja za tretman ili odlaganje otpada i aktivnostima koje preuzima nadleţni organ, Sl. novine FBiH, br. 9/05;
VODE
Zakon o vodama, Sl. novine, FBiH, br. 70/06; Uredba o opasnim i štetnim materijalima u vodama, Sl. novine FBiH, br. 43/07; Uredba o izmjenama i dopunama Uredbe o jedinstvenoj metodologiji za procjenu šteta od prirodnih i drugih nesreća, Sl. novine FBiH, br. 38/06, Sl. novine FBiH, br. 52/09; Uredba o jedinstvenoj metodologiji za procjenu šteta od prirodnih i drugih nesreća, Sl. novine FBiH, br. 75/04; Odluka o granicama vodnih podruĉja, Sl. novine FBiH, br. 37/98; Odluka o granicama glavnih slivnih podruĉja, Sl. novine FBiH, br. 41/07; Naputak o naĉinu, postupku i rokovima za obraĉunavanje i plaćanje posebnih vodoprivrednih naknada, Sl. novine FBiH, br. 92/07; Pravilnik o vrstama, naĉinu i opsegu mjerenja i ispitivanja iskorištenih voda, ispuštene otpadne vode i izvaĊenog materijala iz vodotoka, Sl. novine FBiH, br. 92/07;Pravilnik o uslovima koje moraju ispunjavati ovlašteni laboratoriji i sadrţaju i naĉinu izdavanja ovlaštenja, Sl. novine FBiH, br. 54/99; Uredba o kategorizaciji vodotoka, Sl. list SR BiH, br.42/67; 19/86, Uredba o koncesijama na vodama i javnom vodnom dobru, Sl. novine FBiH, br. 8/00; Pravilnik o sadrţaju, obliku, uslovima i naĉinu izdavanja i ĉuvanju vodoprivrednih akata, Sl. novine FBiH, br. 6/08; Pravilnik o minimumu sadrţaja općeg akta o odrţavanju, korištenju i osmatranju vodoprivrednih objekata, Sl. novine FBiH, br. 18/07; Pravilnik o naĉinu obraĉunavanja, postupka i rokovima za obraĉunavanje i plaćanje i kontroli izmirivanja obaveza na osnovu opće vodne naknade i posebnih vodnih naknada, Sl. novine FBiH, br. 167/07; Pravilnikom o minimumu sadrţaja općeg akta o odrţavanju, korištenju i promatranju vodoprivrednih objekata, Sl.novine FBiH, br. 18/07; Uredba o klasifikaciji voda i voda obalnog mora Jugoslavije u granicama SR BiH, Sl. list SR BiH, br. 19/80; Directive 2000/60/EC establishing a framework for Community action in the field of water policy (Water Framework Directive);
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 21 od 179 izgradnju HE Vranduk
Directive 2008/1/EC concerning integrated pollution prevention and control (IPPC) (Codified version); Directive on Surface Water No. 75/440/EEC; Fish Life Directive No. 78/658/EEC;
PRIRODA
Zakon o zaštiti prirode, Sl. novine FBiH, br. 33/03; Zakon o šumama, Sl. novine FBiH, br. 20/02; Zakon o slatkovodnom ribarstvu Federacija BiH, Sl. novine FBiH, br.64/04; Direktive o zaštiti prirodnih staništa i divlje faune i flore (92/43/EEC); Konvencija o zaštiti svjetske kulturne i prirodne baštine, Pariz, 1972. godine Stupanje na snagu: 17.12.1975.; Konvencija o uspostavljanju evropske i mediteranske organizacije za zaštitu prirode; Konvencija o zaštiti evropskih divljih vrsta i prirodnih staništa (Bernska konvencija), Bern, 1979. (stupila na snagu: 01.06.1982.) - u proceduri ratifikacije;
TLO I GEOLOGIJA
Zakon o geološkim istraţivanjima FBiH, Sl. novine R BiH, br. 3/93, 13/94, 9/10; Pravilnik o sadrţaju programa, projekata i elaborata geoloških istraţivanja, Sl. list R BiH, br. 16/93 i 13/94;
KULTURNO-HISTORIJSKO NASLIJEĐE
Zakon o provedbi odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, Sl. novine FBiH, br. 2/02, 27/02, 6/04 i 51/07; Zakon o prostornom planiranju i korištenju zemljišta na nivou Federacije Bosne i Hercegovine, Sl. novine FBiH, br. 2/06, 72/07 i 32/08, 9/10; Odluka Komisije za oĉuvanje nacionalnih spomenika o proglašenju Graditeljske cjeline Stari grad Vranduk u Vranduku nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine, Sl. Glasnik BiH, br. 16/06.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 22 od 179 izgradnju HE Vranduk
1. OPIS PREDLOŢENOG PROJEKTA
OPIS FIZIĈKIH KARAKTERISTIKA CIJELOG PROJEKTA I USLOVE UPOTREBE ZEMLJIŠTA U TOKU GRADNJE I RADA POGONA I POSTROJENJA PREDVIĐENIH PROJEKTOM
1.1. Lokacija
Sliv rijeke Bosne je najveći pojedinaĉni sliv u Bosni i Hercegovini i obuhvata oko 20% ukupne površine Bosne i Hercegovine. Buduća HE Vranduk biće smještena na podruĉju općine Zenica, na lokaciji izmeĊu grada Zenice i naselja Nemile u neposrednoj blizini istoimenog naselja Vranduk (Slika 1).
Slika 1. Šire podruĉje lokacije HE Vranduk Korito rijeke Bosne, na ovom dijelu je znatno suţeno, gdje strme obale ĉine klisuru, a tok pravi duplu i veoma oštru “S” krivinu. Naselje Vranduk je situirano na kotama iznad 310,00 m n.m. Karta šireg podruĉja projekta prikazana je u Prilogu 1 - Karta šireg podruĉja projekta HE Vranduk.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 23 od 179 izgradnju HE Vranduk
Potez Zenica–Nemila je povezan putnom i ţeljezniĉkom komunikacijom. Idući od pravca Zenice, magistralni put prati rijeku Bosnu sa desne strane, mostom “Bosna V”, prelazi na lijevu obalu nakon ĉega kod naselja Hanovi ulazi u prvi tunel „Vranduk“ duţine 1.100 m. Nakon tunela put vodi otvorenom trasom od cca. 280 m, nakon ĉega ulazi u drugi tunel duţine 400 m, te preko mosta “Bosna IV” ponovo prelazi na desnu obalu rijeke Bosne (Slika 2.).
Slika 2. Lokacija Vranduk na topografskoj karti
Dvostruki kolosjek ţeljezniĉke pruge ide lijevom obalom rijeke Bosne, te takoĊer kod mjesta Hanovi ulazi u dva paralelna ţeljezniĉka tunela Vranduk duţine cca 1.500 m i nakon izlaska iz brdske mase nastavlja dalje lijevom obalom rijeke Bosne. Pored navedenih bitnih infrastrukturnih elemenata, sa obje strane rijeke Bosne postoje lokalni putevi koji povezuju naselja (Vranduk, Beharinovac, Hanovi, Ponirak, Luĉice, Koprivna, Ljubetovo) na lijevoj i desnoj obali rijeke Bosne, sa mostom u naselju Vranduk, i
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 24 od 179 izgradnju HE Vranduk
novim mostom u naselju Nemila. Pri izboru najpovoljnije varijante hidroenergetskog korištenja poteza Zenica–Nemila primarno je voĊeno raĉuna o visinskom poloţaju navedenih glavnih komunikacija (Slika 3.).
Slika 3. Vizualizacija pogleda na lokaciju buduće brane HE Vranduk
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 25 od 179 izgradnju HE Vranduk
OPIS OSNOVNIH KARAKTERISTIKA PROIZVODNOG PROCESA, PRIRODA I KOLIĈINA MATERIJALA KOJI SE KORISTE
Energetski parametri HE Vranduk
GLAVNI MALI UKUPNO AGREGATI AGREGAT HE VRANDUK m3/s 100 14 (18) Instalisani proticaj
Tip i broj turbina 2xKAPLAN(„S“) 1xKAPLAN(„S“)
Kota normalnog uspora m n.m 293,50 293,50
Kota donje vode (za Qi) m n.m 271,34 284,90
Maksimalni bruto / neto pad m 22,46/20,90 8,45/8,28
Snaga MW 18,24 1,32 19,56
Moguća godišnja proizvodnja GWh 86,88 9,50 96,38
1.2. GENERALNI KONCEPT RJEŠENJA
Generalni koncept hidroenergetskog korištenja rijeke Bosne na potezu Zenica – Nemila definisan je na bazi osnovnih opredjeljenja: iskoristiti na najefikasniji naĉin prirodne osobine vodotoka Bosne na ovom relativno kratkom, ali karakteristiĉnom potezu, pri tome ne uticati štetno na glavne vrijednosti okoliša, nastojati da postojeći infrastrukturni objekti ne budu ugroţeni, te prethodnih studija, raspoloţivih podloga, provedenih istraţivanja, konturnih uslova i ograniĉenja. Tako je usvojeno rješenje sa protoĉnim postrojenjem, derivacionog tipa, sa više ili manje sloţenih objekata koji funkcionalno predstavljaju jednu cjelinu, odnosno: 1. Kompleks objekata na lokaciji brane: brana sa ĉetiri prelivna polja smještena u središnjem dijelu korita, deponija zatvaraĉa uz lijevu obalu, mala hidoelektrana uz desnu obalu i riblja staza izmeĊu male hidroelektrane i krajnjeg prelivnog polja 2. Ulazna graĊevina sa opremom i pratećim sadrţajima 3. Dovodni tunel sa vodostanom; 4. Kompleks objekata na lokaciji strojare: strojara sa odvodnim kanalima i prokopanim nizvodnim koritom, prostor sa preturbinskim zatvaraĉima, komandna zgrada, plato sa transformatorom i razvodnim postrojenjem;
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 26 od 179 izgradnju HE Vranduk
5. Novi put za naselje Hanovi sa mostom preko ţeljezniĉke pruge, pristupni put do krune brane na lijevoj obali i rekonstruisani postojeći lokalni putevi na lijevoj obali, dionica Vranduk – Jelina i most „Bosna IV“ – Nemila. Prodruĉje koje će biti obuhvaćeno projektom se proteţe lijevom obalom rjeke Bosne od ţeljezniĉke stanice Jelina do profila brane koji se nalazi oko 150 m nizvodno od mosta „Bosna V“ na magistralnom putu, a zatim lijevom obalom nizvodno od mosta „Bosna IV“ do naselja Nemila.
1.3. OPIS TEHNIĈKOG RJEŠENJA OBJEKATA
Brana je betonskog tipa, visine od temelja 16 m i duţine u kruni 110 m, locirana cca 150 m nizvodno od mosta “Bosna V”, a izvodi se u cilju koncentracije pada i obezbjeĊenja hidrauliĉkih uslova za skretanje voda u dovodni tunel. Na taj naĉin se formira akumulacija sa maksimalnom dubinom od 9.0 m neposredno uzvodno od brane. Tolika je i visina segmentnih zatvaraĉa na prelivnim poljima, što znaĉi, da praktiĉno i oni predstavljaju dio brane. Zato se u struĉnoj literaturi ovakve brane nazivaju i pokretne brane, što znaĉi da se podizanjem segmentnih zatvaraĉa u vrijeme pojave velikih proticaja obezbjeĊuju hidrauliĉki uslovi „kao da nema brane“ (Slika 4.).
Slika 4. Dispozicija brane, objekata uz branu i ulazne graĊevine
Dio brane za evakuaciju velikih voda je smješten uz lijevu obalu i ima ĉetri protoĉna polja snabdjevena sa segmentnim zatvaraĉima dimenzija (12x9,20) m, tako da je normalni radni
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 27 od 179 izgradnju HE Vranduk
nivo ujedno i maksimalni nivo vode u akumulaciji. Jedan zatvaraĉ je snabdjeven prelivnom klapnom (9,0x2,0) m. Kapacitet protoĉnih polja omogućava evakuaciju Q1/1000 = 2043 m3/s. Za reviziju segmentnih zatvaraĉa predviĊen je komplet pomoćnih grednih zatvaraĉa koje opsluţuje portalni kran sa krune brane. U krajnjem gravitacionom bloku brane na lijevoj obali je predviĊena deponija pomoćnih zatvaraĉa (Slika 5.).
Slika 5. Presjek kroz protoĉno polje
Uz desnu obalu u profilu brane je locirana strojara sa malim agregatom koja praktiĉno ĉini dio brane a omogućava propuštanje i hidroenergetsko korištenje proticaja od 14 m3/s (ekološki prihvatljiv proticaj), odnosno proticaja od 18 m3/s u vrijeme doticaja većih od instalisanog proticaja postrojenja (Slika 6.). U strojari je ugraĊen jedan agregat sa Kaplan turbinom “S” tipa i horizontalnim sinhronim generatorom. Bruto pad je 9,00 m, a nazivna snaga turbine je 1300 kW.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 28 od 179 izgradnju HE Vranduk
Slika 6. Presjek kroz strojaru male hidroelektrane
IzmeĊu strojare sa malim agregatom i krajnjeg prelivnog polja je smješten objekat riblje staze (Slika 7.). To je objekat koji omogućava komunikaciju riblje populacije izmeĊu nizvodnog korita i akumulacije koja se formira izgradnjom brane. Predstavlja niz kaskadno poredanih manjih bazena dimenzija 1,20 x 1,00 m. Bazeni su meĊusobno povezani prelivom kapaciteta cca 250 l/s, dok visinska razlika nivoa vode u dva susjedna bazena je 20 cm.
Slika 7. Presjek kroz riblju stazu
Hidroakumulacija se formira uzvodno od brane sa kotom normalnog (i maksimalnog) uspora 293,50 m.n.m. Ukupna zapremina akumulacije je 1,62 x 106 m3, duţina 5,8 km i površinu 42.56 ha. Akumulacijom se potapa jedna kuća i postojeća lokalna saobraćajnica uz ţeljezniĉku prugu na lijevoj obali, koja povezuje okolna naselja sa Zenicom. Zbog toga je
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 29 od 179 izgradnju HE Vranduk
predviĊeno da se niveleta tog puta podigne do bezbjedne kote u uslovima postojanja akumulacije i pojave 100-godišnje velike vode. Postojeći propusti ispod ţeljezniĉke pruge će biti rekonstruisani, a pristup do naselja Hanovi obezbjeĊen izgradnjom novog puta i mosta preko ţeljezniĉke pruge. Vaţno je istaći da je akumulacija HE Vranduk samo uslovno akumulacija zato što je male dubine (samo 9 m) i generalno se formira u koritu rijeke. Ona ima neke odlike akumulacije samo u periodu godine kada su doticaji rijekom Bosnom manji od instalisanog proticaja postrojenja, i tada je njena površina samo cca 12% veća od površine dna korita, dok kod većih proticaja i angaţovanja evakuacionih organa na brani ostvaruje se stanje sliĉno prirodnim uslovima. Ulazna graĊevina se nalazi na lijevoj obali, cca 35 m uzvodno od mosta „Bosna V“ i dimenzionisana je na instalisani protok od 100 m3/s (Slika 8). Opremljena je finom rešetkom, pomoćnim i glavnim tablastim zatvaraĉima. Na platou ulazne graĊevine, na koti 297,50 m n.m., predviĊeno je postavljanje jedne kombinovane portalne dizalice sa ĉistilicom, te izgradnja deponije pomoćnih zatvaraĉa.
Slika 8. Rješenje ulazne graĊevine
Dovodni tunel je duţine 1476 m i preĉnika 6,60 m. Trasa dovodnog tunela prolazi izmeĊu tunela na magistralnom putu Doboj - Zenica i ţeljezniĉkih tunela. Najmanja udaljenost od postojećih tunela je oko 100 m. Za prigušenje oscilacija na kraju tunela projektovan je vodostan sa prigušivaĉem i gornjom neprelivnom komorom. Na kraju vodostana su ulazi u dvije tlaĉne cijevi, tj. za svaki agregat po jedna cijev preĉnika 3,20 m duţine po 13,5 m, a na razmaku od 12 m. Objekat strojare lociran je na lijevoj obali izmeĊu mosta “Bosna IV” i izlaza iz ţeljezniĉkih tunela. Izvodi se u zasjeku neposredno uz lokalni put. Uz strojaru se izvodi montaţni plato na koti 281,50 m n.m. i komandna zgrada do kojih će se pristupati sa postojećeg lokalnog puta, a koji će se rekonstruisati. U okviru objekta strojare ugraĊeni će biti preturbinski leptirasti zatvaraĉi za svaki agregat posebno.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 30 od 179 izgradnju HE Vranduk
Slika 9. Presjek kroz strojaru glavnih agregata
Prema maksimalnom neto padu od Hnmax = 20,9 m uz odabrani ukupni instalisani proticaj elektrane od 100 m3/s izabrane su dvije Kaplan turbine sa horizontalnom osovinom („S“ tipa) direktno spojene sa sinhronim generatorom (Slika 9.). Instalisani proticaj jedne turbine je 50 m3/s uz prihvatljivi tehniĉki radni minimum protoka od 10 m3/s. Instalisana snaga oba agregata je 18,24 MW, a moguća godišnja proizvodnja je 86,9 GWh. Prokopavanje nizvodnog korita radi povećanja pada postrojenja i poboljšanja energetskih efekata izvodi se na duţini od 2.500 m širine korita od 50,0 m sa padom dna od 0,5 ‰. Širina je usvojena tako da se najviše prilagoĊava prirodnoj širini korita rijeke Bosne na ovom potezu. Maksimalno spuštanje dna rijeke na poĉetku produbljavanja je 2,91 m. Time se ostavaruje povećanje pada postrojenja u prosjeĉnom pogonskom reţimu za oko 3 m, odnosno povećanje energetskog efekta za oko 11x106 kWh godišnje.
1.4. VEZA NA ELEKTROENERGETSKI SISTEM (EES) BIH
Da bi se obezbjedio siguran plasman proizvedene elektriĉne energije u mreţu u svim pogonskim situacijama izabran je prikljuĉak na 110 kV mreţu i to na postojeći 110 kV dalekovod Zenica 1 – Zavidovići koji prolazi u blizini lokacije buduće elektrane po sistemu ulaz-izlaz. Dalekovod je renoviran i ima dovoljan kapacitet za prihvat proizvedene energije nove elektrane. Energija malog agregata će se preko transformatora 0,4/10(20) kV; 1000kVA i dalje preko izlaznog 35 kV postrojenja na brani plasirati na postojeću distributivnu mreţu35 kV. Principna šema elektrane je uraĊena prema rješenjima koja su se pokazala kao pouzdana u eksploataciji i predstavljaju standardno rješenje na sliĉnim hidroelektranama u BiH.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 31 od 179 izgradnju HE Vranduk
1.5. ORGANIZACIJA GRAĐENJA
Lokacija HE Vranduk je povoljna sa aspekta organizacije graĊenja, jer postojeća saobraćajna infrastruktura omogućava lak pristup do svih komponenti postrojenja. Derivacioni tip postrojenja omogućava da se radovi bez smetnji istovremeno obavljaju na tri glavna objekta: brani, dovodnom tunelu sa vodostanom i na strojari. Geološki uslovi su takoĊer relativno povoljni, a podzemni radovi se izvode u stijenama srednje do male vodopropusnosti. Pozajmišta agregata za beton zahtjevanog kvaliteta za ovu vrstu objekata nema u neposrednoj blizini. Obzirom na dobijenu koliĉinu agregata pokazalo se opravdanim da se isti doprema iz već otvorenih kamenoloma kao što su kamenolomi u Zavidovićima ili Misoĉa u Ilijašu. Lokacije deponija viška iskopa će se odrediti u okviru projekta organizacije graĊenja, ali je vaţno istaći da će veći dio tih koliĉina biti iskorišten za nadvišenje lokalnog puta na lijevoj obali uz ţeljezniĉku prugu. Objekti koji ĉine branu izvode se u dvije faze pod zaštitom zagata, kako bi se omogućilo nesmetano protok voda u koritu rijeke. Zagati predstavljaju kontrafornu betonsku konstrukciju koja se izvodi kombinacijom betonske dijafragme i konstrukcije koja se betonira u oplati (Slika 10.). Njima se štiti graĊevinska jama prve faze usmjeravajući tok rijeke uz drugu obalu, a u drugoj fazi voda se usmjerava kroz prethodno izvedena protoĉna polja.
Slika 10. Zagat I Faze
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 32 od 179 izgradnju HE Vranduk
Pod zaštitom zagata prve faze izvode se dva protoĉna polja sa deponijom zatvaraĉa na lijevoj obali, te privremeni betonski zidovi na koje se kasnije veţu zagati druge faze. U drugoj fazi se izvode objekti uz desnu obalu, odnosno druga dva protoĉna polja, riblja staza i strojara malog agregata (Slika 6). Nakon završetka graĊevinskih radova vrši se montaţa opreme i ureĊenje okolnog prostora.
Slika 11. Zagat II Faze Ulazna graĊevina je najvećim dijelom nadzemni objekat i moţe se izvoditi neovisno od radova u tunelu izuzev poslijednje faze spajanja. Zagat neposredno pred ulaznom graĊevinom ne bi se rušio i sluţio bi kao zaštita od unošenja vuĉenog nanosa u tunel. Dovodni tunel dijametra 6,60 m i duţine 1.460 m izvodi se iz dva pravca pomoću napadnih (pristupnih) rovova na lokaciji ulazne graĊevine i vodostana. Iskop tunela se izvodi novom austrijskom metodom i “glatkim” miniranjem. Betoniranje tunelske obloge se izvodi u dvije faze pomoću kruţne klizne oplate. Vodostan i tlaĉne cijevi se izvode u principu istim metodama kao dovodni tunel. Iskop vertikalnog okna vodostana je u tri faze: centralna bušotina, proširenje na okno 3x3 m i iskop preostalog presjeka u etaţama po 3 m. Strojara se izvodi pod zaštitom zagata uz lijevu obalu, a iskop i betoniranje metodama kao za branu. Produbljenje nizvodnog korita u duţini od 2.500 m izvodi se paralelno sa izvoĊenjem radova na strojari. Nakon završetka glavnih graĊevinskih radova pristupiće se ureĊenju prostora, posebno lijeve obale u širem prostoru brane. Naime, trenutno stanje ove obale posljedica je deponovanja materijala iz iskopa tunela na magistralnom putu i velike koliĉine komunalnog i drugog
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 33 od 179 izgradnju HE Vranduk
otpada iz obliţnjih naselja, tako da se radi o dosta neureĊenom prostoru. U cilju fundiranja brane i obalnih zidova na lijevoj obali uzvodno i nizvodno, mora se zasjeći ovaj materijal i dobrim dijelom odvesti na neku drugu deponiju. Krajnji blok brane sa deponijom zatvaraĉa na lijevoj obali biće štićen potpornom konstrukcijom kako bi se obezbjedila stabilnost puta za naselje Vranduk. Nakon zavšetka brane, obalnih zidova, potporne konstrukcije i pristupnog puta do krune brane, planira se ureĊenje kosina sa slojem slaganog kamena, odnosno u skladu sa projektom hortikulturnog ureĊenja.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 34 od 179 izgradnju HE Vranduk
2. OPIS OKOLIŠA KOJI BI MOGAO BITI UGROŢEN PROJEKTOM
Okoliš koji bi mogao biti pod uticajem projeka će se promatrati na dva nivoa: uţe i šire podruĉje. Pod uţim podruĉjem se ovdje podrazumijeva sama lokacija buduće HE Vranduk, sa svim objektima koji joj pripadaju, a šire podruĉje je podruĉje općine Zenica.
2.1. STANOVNIŠTVO
Obzirom da u Bosni i Hercegovini nije bilo popisa stanovništva od 1991. godine, nedostaju mnogi relevantni podaci. Postoje samo njihove aproksimacije, što iz razumljivih razloga nema istu vjerodostojnost kao izvori koje nudi popis stanovništva. U gradu Zenici, u 1991-oj godini je bio koncentriran najveći dio stanovnika općine, oko 66,11%. Od ukupno 80 naselja, 45 naselja ima manje od 350 stanovnika. Najveće naselje poslije grada Zenice je Gradišće sa 2.809 stanovnika. U malim naseljima ţivi preko 10.840 stanovnika, odnosno oko 22% vangradskog stanovništva Zenice.1 U Vranduku je 1991. godine ţivjelo 625 stanovnika2
Slika 12. Naselje Novi Vranduk
1 Lokalni ekološki akcioni plan za opdinu Zenica Juni, 2009. 2 Zadnji podaci koji su dostupni-Statistički bilten broj 234, Državni zavod za statistiku SRBiH, Sarajevo, decembar 1993.(poslije nije vršen popis stanovništva, a za Vranduk ne postoje procjene)
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 35 od 179 izgradnju HE Vranduk
Naseobinski sistem općine Zenica karakterizira veliki broj naselja razliĉite veliĉinske strukture. Proces urbanizacije nije bio usklaĊen sa procesom industrijalizacije, što je uslovilo razliĉite aktivnosti stanovništva na periferiji grada. To je uslovilo snaţne dnevne migracije stanovništva sa podruĉja općine Zenica i drugih susjednih općina. Na podruĉju općine Zenica 2007. godine ţivjelo je 127.334 stanovnika, s gustinom naseljenosti od 228 stanovnika/km2. U neposrednoj blizini vranduĉke tvrĊave smješteno je naselje Vranduk sa oko 50 domaćinstava. Nadalje, na desnoj obali rijeke Bosne nizvodno od brane buduće hidroelektrane Vranduk nalazi se naselje Novi Vranduk (Slika 12.) sa oko 20 domaćinstava. Na lijevoj obali rijeke Bosne nizvodno od brane buduće hidroelektrane nalazi se naselje Varošište sa oko 40 domaćinstava i pilanom Almy. U ovim naseljima ţivi oko 500 stanovnika. Većina stanovnika je zaposlena u Arcelor Mittal Steel-u u Zenici i pilani Almy (dvije trećine), a ostalo su nezaposleni, djeca i penzioneri. Djeca pohaĊaju ĉetverogodišnju osnovnu školu koja se nalazi u Novom Vranduku, a poslije idu u osnovnu školu u Nemili. Ova naselja imaju vlastiti vodovod, ali nemaju kanalizaciju, niti mjesnu ambulantu.
Slika 13. Kuće neposredno uz vranduĉku tvrĊavu
2.2. FLORA I FAUNA
Na podruĉju uz obalu rijeke Bosne razvijene su šumske zajednice vrba i topola reda Populetalia albae Br.-Bl. 31 koje su na ovom podruĉju zastupljene svezom Salicion albae Tx. 55 koja se diferencira na tri asocijacije: Salici-Populetum Slav., Salicetum incanae Jov. 65, i Salicetum albae-fragilis Tx. 55. Sastojine zajednice vrba i topla (Salici-Populetum) su zastupljene na ravnim terenima. Geološku podlogu ĉine breĉe i aluvijalni nanosi, a tip zemljišta je fluvisol i ilimerizovano zemljište. Najzastupljenije vrste u ovim zajednicama iz sprata drveća koji doseţe visinu od 20 metara su bijela topola (Populus alba), bijela vrba (Salix alba), crna joha (Alnus glutinosa), vez (Ulmus effusa), gorski javor (Acer Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 36 od 179 izgradnju HE Vranduk
pseudoplatanus) i druge. U spratu šiblja su najzastupljenije vrste crna zova (Sambucus nigra), drijen (Cornus mas), orah (Juglans regia), ostruga (Rubus ceasius) i bršljan (Hedera helix). Sprat zeljastih biljaka je vrlo bogat vrstama od kojih su najbrojnije su: Aegopodium podagraria, Pulmonaria officinalis, Glechoma hirsuta, Arum maculatum i Tamus comunis. Sastojine zajednice poplavnih šuma vrba i topole Salici-Populetum grade vrste koje optimum rasprostranjenja imaju u montanom i submontanom pojasu lisiĉarsko-listopadnih šuma. U odnosu na vlaţnost ovu zajednicu izgraĊuju vrste prilagoĊene na visok nivo plavne i podzemne vode. U odnosu na snabdjevenost tla azotom ove sastojine imaju visoke indikatorske vrijednosti, što ukazuje na ĉinjenicu da ovu zajednicu ĉine biljne vrste koje nastanjuju staništa povremeno bogata hranljivim materijama. Biljne vrste koje grade ovu zajednicu spadaju u biljke polusjene i polusvjetla, a u odnosu na salinitet su halofobne. Zajednica šuma bijele vrbe (Salicetum albae) se razvijaju uz usku obalnu zonu na jugoistoĉnim i ravnim ekspozicijama. Geološku podlogu ĉine aluvijalni nanosi, a tip tla je fluvisol. Dominantne vrste iz sprata drveća su bijela topola (Populus alba), bijela vrba (Salix alba), vez (Ulmus effusa), bagrem (Robinia pseudocacia) i druge. U spratu šiblja dominiraju divlja ruţa (Rosa canina), crna zova (Sambucus nigra) i krhka vrba (Salix fragilis). U spratu zeljastih biljaka, koji je bogat vrstama, najzastupljenije su Aegopodium podagraria, Cirsium arvense, Calyistegia sepium, Galium molugo i Petasites hybridus. Ovu zajednicu saĉinjavaju biljne vrste koje optimum rasprostranjenja imaju u submontanom pojasu lišćarsko - listopadnih šuma. Te vrste su više-manje indiferentne i prilagoĊene na vlaţna tla. To su biljke polusjene i polusvjetla, a u odnosu na kontinentalnost spadaju u subokeanske vrste sa glavninom areala u centralnoj Evropi. Vrijednosti indeksa ove zajednice u odnosu na salinitet govori da se radi o halofobnim vrstama. Higrofilna šumska vegetacija se razvija na moĉvarnim tlima sa visokim nivoom podzemne vode, a ponekad i površinske vode, obrazujući specifiĉan pojas neposredno uz obale rijeka. Na ovom prostoru diferencira se u tri vegetacijska reda: 1) Higrofilne šumske zajednice johe reda Alnetalia Tx., 2) Higrofilne šumske zajednice vrba reda Populetalia albae Br.-Bl., i 3) Higrofilne zajednice rakite reda Salicetalia purpureae Moor. Zajednice reda Alnetalia se razvijaju u blizini vodotoka na moĉvarnim i hidrogenim tlima, nekada i na sprudovima sa izraţenim mikroreljefom uglavnom na zaravnjenim terenima. Ove zajednice su fragmentarnog karaktera i najĉešće alterniraju sa zajednicama reda Populetalia albae. Zajednice reda Alnetalia su na ovom prostoru predstavljene svezom crne johe Alnion glutinosae, odnosno asocijacijom Alnetum glutinosae u ĉiji sastav ulaze od drvenastih vrsta i povijuša crna joha (Alnus glutinosa), vez (Ulmus effusa), obiĉna tršljika (Frangula alnus), svib (Thelycrania sanguinea), bekovima (Viburnum opulus), te hmelj (Humulus lupulus). Od zeljastih vrsta zastupljene su Lycopus europaeus, Solanum dulcamara, Scrophularia nodosa, Ficaria verna, Petasites hybridus, Rumex sanguineus, Ranunculus repens, Lysimachia vulgaris, i dr. Higrofilne šumske zajednice vrba, koje pripadaju vegetacijskom redu bijele topole Populetalia albae, su razvijene na aluvijalnim nanosima, na zamoĉvarenim zemljištima. Na osnovu floristiĉkog sastava ove sastojine pripadaju asocijaciji Salicetum albae fragilis Tx., koja je inaĉe rasprostranjena uz rijeke i potoke na prostoru Dinarida i znatno šire. Fragmenti ove Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 37 od 179 izgradnju HE Vranduk
zajednice se razvijaju uz usku obalnu zonu. Edifikatorsku ulogu imaju bijela vrba (Salix alba) i krta vrba (Salix fragilis),a od ostalih vrsta drveća i šibova ovdje su zastupljeni vez (Ulmus laevis), crna topola (Populus nigra), klen (Acer campestris), obiĉna kurika (Evonymus europae), ostruga (Rubus caesisus), glog (Crataegus monogyna), kalina (Ligustrum vulgare), bršljan (Hedera helix), pavit (Clematis vitalba), hmelj (Humulus lupulus), svib (Thelycrania sanguinea), krušina (Frangula alnus), bekovina (Viburnum opulus), i dr. Sprat zeljastih biljaka ĉine Glechoma hederacea, Scrophularia nodosa, Geranium robertianum, Brachypodium sylvaticum, Lysimachia nummularia, Lycopus europaeus, Stachys palustris, Roripa sylvestris, Angelica sylvestris, Potentilal reptans, i dr. U zoni higrofilnih šuma, na nitrificiranim staništima razvija se vegetacija vlaţnih smetljišta reda Bidentetalia, odnosno sveze Menthion pulegii Lakušić 73. sa asocijacijom Menthetum pulegii Lakušić 73., dok se na umjereno vlaţnim i nitrificiranim staništima razvija vegetacija redova Onopordetalia Br.-Bl. et Tx. 43 i Chenopodietalia Br.-Bl. Kao posljedica antropogenih aktivnosti na sekundarnu vegetaciju javljaju se fragmenti tercijarne vegetacije. Prisustvo ove vegetacije indicira podzemne vode i moţe biti pokazatelj ekološke ravnoteţe. Tercijarna vegetacija klase Bidentetea tripartiti je razvijena na terenima higrofilnih šuma, poplavnim depresijama, duţ infiltracionih kanala i potoka. Najznaĉanije vrste su Bidens tripartitus, Ranunculus repens, Agrostis stolonifera, Senecio fluviatilis, Mentha longifolia, i dr. Klasa Artemisietea obuhvata vegetaciju suhih smetljišta i na ovom podruĉju je razvijena na manjim površinama, uglavnom van uţe i prve zaštitne zone. Glavne edifikatorske vrste su Lappa maior, Artemisia vulgaris, Plantago lanceolata, Vicia sativa, i dr. Tercijarna vegetacija strnjišta i okopavina je obuhvaćena vegetacijom klase Stellarietea mediae i zauzima veće površine terena podzemne vode od dolinskog do brdskog pojasa. To su veće površine sa ekstenzivnom poljoprivrednom proizvodnjom. Najznaĉajnije vrste su Papaver rhoeas, Vicia angustifolia, Ranunculus arvensis, Euphorbia falcata, i dr. Vegetacija ugroţenih staništa klase Plantaginetea maioris obuhvata terene iznad podzemne vode i razvijena je uz komunikacije, uz privredne objekte i na lokacijama koje su umjereno ugaţene i sa umjerenom koliĉinom nitrata. Najznaĉajnije vrste su Polygonum aviculare, Taraxacum officinale, Agropyrum repens, Trifolium repens, Trifolium pratense, Bellis perennis, Matricaria discoides, Poa annua, i dr. Na podruĉju Zeniĉko-Dobojskog Kantona, kojem pripada i naselje Vranduk, nastanjene su standardne ţivotinjske vrste za podruĉje BiH, i nisu evidentirane specifiĉne i ugroţene vrste divljih ţivotinja. Podruĉje je bogato raznovrsnim ţivotinjskim svijetom, što se posebno odnosi na divljaĉ, a dominiraju: mrki medvjed, vuk, divlja svinja, srna, lisica, zec, kuna zlatica, kuna bjelica, tvor, velika lasica, mala lasica, jazavac, divlja maĉka, vidra, vjeverica i puh, i td.; Za potrebe pripreme projektne dokumentacije za autoput Vc, Lot br. 2; Studija uticaja na okolinu, Juni 2007. godine, uraĊena su terenska osmatranja. U okviru terenskih istraţivanja neposrednog okruţenja naselja Vranduk i na osnovu raspoloţivih podataka u posljednjih 50 godina registrovano je 26 vrsta ptica, od kojih su slijedeće vrste zaštićene Anexom II i III Council Directive 79/409 EEC: Picus canus - djetlić, Columba palumbus - golub grivnaš ,
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 38 od 179 izgradnju HE Vranduk
Larus ridibundus - galeb obiĉni, Vanellus vanellus - vivak, Dendrocops major - veliki djetlić, Scolopax rusticola - šljuka bena (šumska), Chilodonias niger - crna ĉigra i Bubo bubo - ušara. Od sisara na istraţivanom dijelu trase autoputa registrovano je preko 20 vrsta, koje su sa manjom gustinom populacija i već usitnjenim habitatima. Pregled sastava faune ili pojava nekih najmarkantnijih vrsta faune prikazani su po dionicama: Poprikuše– Nemila U sastavu kopnene faune sisari su u rejonima djelomiĉno oĉuvanih šumaraka predstavljeni sa rijetkim primjercima vjeverica i zeĉeva. Pored standardnih vrsta ovdje je uoĉeno i naznaĉeno prisustvo Columbia palumbus - goluba u regionu Nemile na Jezeraĉkoj planini. Nemila – Donja Graĉanica Trasa na ovoj dionici prolazi u blizini sadašnje magistrale i ţivotinjski oblici se javljaju pojedinaĉno, a prestavljeni su sa vrstama vezanim za takva podruĉja. Na podruĉju Vranduka registrovane su slijedeće vrste ptica: Cuculus canorus - kukavica obiĉna, Otus scops – ćuk i Larus ridibundus - galeb obiĉni. Preliminarna ornitološka posmatranja koja su vršena tokom 2008. godine, za potrebe izrade Prostornog plana općine Kakanj, ukazala su da na podruĉje općine, koje obuhvaća nekoliko malih bara na površini od 4,4 km2 slijeće veliki broj razliĉitih vrsta ptica, što predstavlja više od trećine ukupnog broja registrovanih vrsta ptica u Bosni i Hercegovini (329 vrsta). Ornitofauna, tj. vrste ptica koje su uoĉene ili koje se mogu oĉekivati na istraţivanom podruĉju su: Podiceps ruficollis - gnjurac mali; Egretta garzetta - mala bijela ĉaplja; Ardea cinerea - siva ĉaplja; Anas platrhynchos - divlja patka; Buteo buteo - škanjac mišar; Accipiter sp. - jastreb; Fulica atra - crna liska; Larus ridibundus - galeb obiĉni; Columba livia - golub divlji; Hirundo rustica - lastavica pokućarka; Delichon urbica - piljak kosilić; Motacilla alba - pastirica bijela; Lanius exubitor - veliki svraĉak; Garrulus glandarius - sojka kreštalica; Pica pica - dugorepa svraka; Corvus monedula - ĉavka; Corvus frugilegus - vrana gaĉac; Corvus corone cornix - vrana siva; Sylvia atricapilla - crnokapa grmuša; Erithacus rubecula - crvendać; Turdus merula - crni kos; Turdus viscivorus - imelaš; Parus major - sjenica velika; Passer domesticus - vrabac domaći; Passer montanus - vrabac poljski; Carduelis carduelis - ĉešljugar; Cuculus canorus - kukavica obiĉna; Jynx torquilla - vijoglav; Picus viridis - ţuna zelena; Dendrocopus major - veliki djetlić; Motacilla cinerea - pastirica gorska; Troglodytes troglodytes - carić; Luscinia megarhynchos - mali slavuj; Parus coeruleus - sjenica plavetna; Fringilla coelebs - zeba obiĉna; Acanthis cannabina - juriĉica obiĉna. Dakle, novija istraţivanja koja su ukljuĉila i period jesenje migracije su pokazala da se tu nalazi 26 vrsta ptica. Ova istraţivanja nisu dovoljna da bi se dobio uvid u stvarno stanje ornitofaune na razmatranom podruĉju, a posebno stanje ptica koje se ovdje gnijezde.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 39 od 179 izgradnju HE Vranduk
2.3. IHTIOFAUNA
Rijeka Bosna je jedna od najvećih rijeka u Bosni i Hercegovini (oko 270 km) i po ihtiološkom sastavu jedna od najbogatijih rijeka u ovom regionu. Prema Taleru, ĉuvenom austrijskom ihtiologu s poĉetka prošlog stoljeća, Bosna je rijeka bogata ribom, u ovom dijelu jugoistoĉne Evrope. Zahvaljujući bogatstvu raznovrsne prirodne hrane i raznolikosti ekosistema u rijeci Bosni, stalno ili povremeno je ţivjelo oko 30 vrsta riba. Gornji tok ove bogate tekuĉice je stanište salmonida, pastrmke i lipljena (pastrmsko-lipljenski region), te neke ciprinidne vrste koje su karakteristiĉne za ovaj region: peš, gagica, škobalj. Srednji dio rijeke, koji je ujedno i najveći dio, tipiĉni je mrenski region. Riblju zajednicu ovog regiona ĉini preteţno škobalj, a prisutni su još klijen, jaz, rijeĉna i potoĉna mrena, krkuša i neke vrste sitne bijele ribe (pliska, zela, i td.). U ove vode zalaze i šaran i som. Donji tok rijeke Bosne je već priliĉno spor, iako još ima brzaca ĉije je dno prekriveno sitnim šljunkom i pijeskom. U ribarskom pogledu ova se voda nalazi na prijelazu izmeĊu mrenskog i ciprinidnog regiona. Visoki vodostaji karakteristiĉni su za proljetni i jesenji period, kao i za vrijeme dugotrajnijeg kišnog perioda. U ribljem naselju su zastupljene gotovo sve riblje vrste karakteristiĉne za mrensko i ciprinidno podruĉje. Ovdje još uvek dominira škobalj, kao osnovna riblja vrsta, zajedno sa klijenom, jazom, mrenom, ali idući nizvodno, sve više je zastupljen šaran, linjak, deverika, šljivar, plotica te brojne grabljivice (som, štuka, bucov i smuĊ). Snaţna industrijalizacija Bosne i Hercegovine, a posebno razvoj teške industrije u dolini rijeke Bosne šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog stoljeća, doprinijeli su zagaĊenosti rijeke Bosne industrijskim otpadom. Dodamo li tome i snaţnu urbanizaciju u dolini Bosne (Sarajevo, Visoko, Kakanj, Zenica, Maglaj i td.) i izlijevanje otpadnih voda u Bosnu, bez prethodnog preĉišćavanja, dovelo je do toga da u rijeci Bosni, posebno u njenom srednjem toku u okolini Zenice, skoro da nije ni postojao riblji fond. To povrĊuju i rezultati analize ihtiofaune rijeke Bosne u okviru Ribarske osnove Zajednice Udruţenja sportskih ribolovaca „LAŠVA“ – Zenica, koju je 1972. godine izradio Biološki Institut Univerziteta Sarajevo. Prema Prof. dr. Tihomir Vukoviću „na dijelu toka rijeke Bosne od Zenice do Ţepĉa na osnovu obavljenih terenskih istraţivanja i podataka korisnika (Udruţenje sportskih ribolovaca Zenica) gotovo uopšte nema riba, što je posljedica otpadnih voda Zeniĉke industrije. Provedene reprezentativne probe ulova ribe na ovom dijelu toka rijeke Bosne, pokazuju da je riblji fond gotovo apsulutno devastiran, što je posljedica otpadnih voda Zeniĉke industrije. S obzirom na nepovoljne uslove, ovaj dio toka ne bi trebalo tretirati kao ribolovno podruĉje, jer prema tome neće biti obuhvaćen ni u mjerama za unapreĊenje i iskorištavanje ribljeg fonda“. Podaci o kvantitativnoj i kvalitativnoj strukturi ihtiopopulacije rijeke Bosne, od Zenice do Ţepĉa, u duţini od 46 km u 1972. godini prikazani su (Tabela 2. Kvalitativno-kvantitativni sastav ihtiofaune rijeke Bosne nizvodno od Zenice do Ţepĉa).
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 40 od 179 izgradnju HE Vranduk
Tabela 2. Kvalitativno-kvantitativni sastav ihtiofaune rijeke Bosne nizvodno od Zenice do Ţepĉa Vrsta Brojnost Tjelesne mjere kom % Pr. duţina (cm) Pr. teţina (gr) Klijen 3 33.3 - 180,0 Krkuša 5 55.6 - 5,0 Manić 1 11.1 - 100,0
Klijen Krkuša Manić
Grafikon 1. Procentualni udio registrovanih vrsta riba Poĉetkom rata i prestankom rada Ţeljezare Zenica, najvećeg zagaĊivaĉa u dolini Bosne, rijeka Bosna se priliĉno proĉistila, pa se u njenom središnjem toku pored autohtonih vrsta riba (škobalj, mrena, klijen) javljaju neke vrste riba koje se ranije nisu mogle vidjeti niti uloviti (plotica, šaran, som, deverika, babuška, šljivar, i dr). Na osnovu istraţivanja ihtiopopulacija slivnog podruĉja rijeke Save koja su provedena tokom 2006 i 2007 godine, reprezentativni uzorak na toku rijeke Bosne nizvodno od Zenice sadrţi 7 vrsta riba koje iskljuĉivo pripadaju porodici šaranki (Cyprinidae): babuška - Carassius auratus gibelio (Bloch, 1783) klijen - Leuciscus cephalus (Linnaeus, 1758) škobalj - Chondrostoma nasus (Linnaeus, 1758) sapaĉa – Barbus meridionalis petenyi Heckel, 1847 krkuša - Gobio gobio (Linnaeus, 1758) pliska - Alburnoides bipunctatus (Bloch, 1782) zela - Alburnus alburnus (Linnaeus, 1758) gagica - Phoxinus phoxinus (Linnaeus, 1785).
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 41 od 179 izgradnju HE Vranduk
Podaci o kvantitativnoj i kvalitativnoj strukturi ihtiopopulacije rijeke Bosne nizvodno od Zenice u 2006. i 2007. godini prikazani su u Tabela 3. i Grafikon 2. Tabela 3. Kvalitativno-kvantitativni sastav ihtiofaune rijeke Bosne nizvodno od Zenice u periodu 2006.-2007. godina Vrsta Brojnost Tjelesne mjere Kom % Pr. duţina (cm) Pr. teţina (gr) Babuška 1 0,8 20,0 162,0 Škobalj 3 2,3 35,2 485,0 Klijen 36 28,1 18.5 91,5 Sapaĉa 33 25,8 15,8 62,3 Krkuša 5 3,9 11,0 14,0 Pliska 20 15,6 11,0 15,0 Zela 8 6,3 15,3 29,5 Gagica 22 17,2 10,5 11,0
1% 2%
17% 28% 6%
16%
26%
4%
Babuška Škobalj Klijen Sapaĉa
Krkuša Pliska Zela Gagica
Grafikon 2. Procentualni udio registrovanih vrsta riba Uzorkovane indikatorske vrste riba, upućuju da se kvalitet vode Bosne nizvodno od Zenice kreće od beta-mezosaprobnog do alfa-mezosaprobnog tipa dok vrijednost Shannon- Weaverovog indeksa ukazuje na visok stepen diverziteta ihtiofaune na ovom podruĉju. Na osnovu podataka koji su dobiveni od autora ovog dijela Studije (A.Hamzić; S.Muhamedagić) i Udruţenja sportskih ribolovaca „Bistro“ Zenica, u poslijeratnom periodu je na podruĉju rijeke Bosne nizvodno od Zenice, u širem rejonu Vranduka, lovljeno u većoj ili manjoj mjeri više razliĉitih vrsta riba. Podaci o kapitalnim i ekstremnim ulovima nalaze se dobrim dijelom u dokumentaciji UGSR „Bistro“ Zenica. Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 42 od 179 izgradnju HE Vranduk
2.4. ZEMLJIŠTE
Na podruĉju općine Zenica prisutan je veliki broj klizišta. Katastar klizišta postoji, ali je potrebna adekvatna nadogradnja istog, ĉime bi se sva nova klizišta uvela u katastar i stekao novi uvid u situaciju na terenu. Nakon ratnih dejstava na podruĉju Zeniĉko-Dobojskog kantona velike površine su ostale neoĉišćene minama i neeksplodiranim ubojitim sredstvima, što utiĉe na bezbjednost ljudi i ograniĉava korištenje zemljišta. MeĊutim, podruĉje na kojem će se graditi objekat HE Vranduk, nije ugroţeno minskim poljima 3. Zemljište koje će projekat obuhavatiti je priobalno i neureĊeno zemljište. Na tom podruĉju stanje zemljišta ne upućuje da se zemljište koristilo u poljoprivredne svrhe. Tipovi tala i pokrivenost zemljišta u široj zoni vranduĉke klisure prikazani su na Karta 1. i Karta 2. u nastavku.
3 Podatak je potvrđen dopisom iz Opdine Zenica.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 43 od 179 izgradnju HE Vranduk
Karta 1. Pokrivenost zemljišta u široj zoni vranduĉke klisure
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 44 od 179 izgradnju HE Vranduk
Karta 2. Tipovi tala u široj zoni vranduĉke klisure
2.5. SEIZMIĈNOST TERENA4
Prema seizmološkoj karti (Zajednica za seizmologiju, SFRJ Beograd iz 1987. godine) podruĉje lokacije, spada u zonu intenziteta potresa od 6°MCS. Prema seizmiĉkim evaluacijama, HE Vranduk, bez ikakve znaĉajne štete ili problema vezanog za sigurnost ili stabilnost brane, mora da izdrţi potrese jaĉine 6°MCS. Definisanje seizmiĉkog hazarda ima za cilj da pruţi potrebne informacije za odreĊivanje prihvatljivog seizmiĉkog rizika, predmetnog tehniĉko – tehnološkog sistema. Ovaj sistem integrisan je u prostor koji je definisan ĉvrstom spregom terena (prirodna sredina)- stvorenog
4 Elaborat seizmičnosti područja na lokalitetu HE Vranduk, Winner Project d.o.o., Sarajevo, 2009.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 45 od 179 izgradnju HE Vranduk
sistema (brana) i društvene sredine koju predstavljaju korisnici. Prirodnu sredinu ĉini podloga objekta, dok stvoreni sistem ĉini vještaĉki objekat (brana) i prateći inţenjerski objekti koji predstavljaju njen sastavni dio. U specifiĉnost objekta brane treba prihvatiti njegov karakter i ĉinjenicu da se ona nalazi na seizmološkim kartama u zonama razliĉitog intenziteta. Vaţeća seizmološka karta se sastoji od više oleata, koje su saĉinjene za razliĉite vremenske periode i na njima se, za isto podruĉje, nalaze razliĉiti intenziteti zemljotresa. Kako je izbor oleate seizmološke karte vezan za kategoriju objekta koji se gradi na datoj lokaciji, to procjena seizmiĉkog hazarda i prihvatljivog seizmiĉkog rizika predstavlja sloţeni zadatak. Pored toga, prisutni su parcijalni hazardi i rizici pojedinaĉnih graĊevinskih objekata, koje treba integrisati u opšti, i na taj naĉin definisati prihvatljivi rizik sloţenog sistema hidrotehniĉkog objekta. lnovacijom Pravilnika za graĊenje objekata visokogradnje u seizmiĉkim podruĉjima, po pitanju izbora odgovarajuće seizmološke karte, bila je teţnja, da se u racionalnom projektovanju integrišu elementi metoda seizmiĉkog rizika. Povod ovakvom pristupu bio je, da su pojave jakih zemljotresa u toku vijeka eksploatacije objekta rijetka pojava, a sam naĉin njihovih uticaja ima veliki stepen neodreĊenosti. Otuda je analiza oštećenja konstrukcija bazirana na nivou odreĊnog prihvatljivog rizika, odnosno nivou pouzdanosti pojave zemljotresa. lz ovih razloga, u praksu su uvedena dva pojma i to: 1. Projektni zemljotres za koji se oĉekuje da se moţe javiti u toku vijeka eksploatacije objekta, jednom ili pak više puta. Za ovaj zemljotres stepen oštećenja kontroliše se u fazi projektovanja i obezbjeĊuje se osnovna seizmiĉka stabilnost osnovnog konstruktivnog sistema objekta, uzimajući u obzir i nelinearno ponašanje objekta i dopuštajući njegova neznatna konstruktivna i nekonstruktivna oštećenja. 2. Maksimalni zemljotres predstavlja onaj zemljotres za koji se oĉekuje da se moţe dogoditi, sa veoma malom vjerovatnoćom, tokom vijeka eksploatacije objekta. Maksimalnim zemljotresom definisani su seizmiĉki uticaji za provjeru seizmiĉke stabilnosti osnovnog konstruktivnog sistema objekta, uzimajući u obzir nelinearno ponašanje objekta i dopuštajući veća oštećenja konstruktivnih i nekonstruktivnih elemenata, ali pri tome ne smije biti ugroţena opšta stabilnost objekta. Ocjena seizmiĉkog hazarda, odnosno osnovnog stepena seizmiĉikog intenziteta izvršena je na osnovu vaţećih Seizmoloških karata i Seizmotektonske karte Bosne i Hercegovine. Tako na osnovu raspoloţivih seizmotektonskih podataka i podataka sa seizmološke karte, širi prostor Vranduka (Zenice) pripada zonama razliĉitog seizmiĉkog intenziteta Na Slika 14. prikazan je intenzitet zemljotresa ĉija vjerovatnoća dogaĊanja bar jedanput, u tom vremenskom periodu, iznosi 63%, što znaĉi da je zadani period jednak povratnom periodu zemljotresa. U okruţenju Vranduka postoji nekoliko seizmotektonskih blokova sa specifiĉnim mehanizmom i karakterom kretanja. Ipak, na osnovu uvida u seizmotektonski sklop ovog prostora moţe se konstatovati, da se širi prostor Zenice pobuĊuje potresima uglavnom iz podruĉja Treskavica.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 46 od 179 izgradnju HE Vranduk
Tako na primjer, korištenjem formule dobijamo da je za vijek eksploatacije objekata od t = 50 godina i veliĉinu rizika R = 10%, potrebno koristiti seizmološku kartu, za povratni period od 500 godina. Na ovim kartama osnovni stepen seizmiĉnosti za podruĉje Vranduka iznosi 7° MCS.
vranduk
Slika 14. Seizmološka karta za povratni period od 500 godina
Tabela 4. Stepen seizmiĉnosti za razliĉite povratne periode za širi prostor Vranduka (Zenice) Povratni period, god. Stepen seizmiĉnosti u ° MCS skale 50 6 100 6/7 200 7 500 7
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 47 od 179 izgradnju HE Vranduk
2.6. GEOLOŠKE I HIDROGEOLOŠKE KARAKTERISTIKE
Istraţivani prostor u dolini rijeke Bosne formiran je od razliĉitih litofacijalnih sredina koje zavisno od strukturne poroznosti, vodopropusnosti i vodoocjednosti imaju razliĉite hidrogeološke funkcije. Prema strukturi poroznosti mogu se izdvojiti dvije kategorije stijenskih masa: Stijene integranulnih poroznosti Stijene pukotinske poroznosti U stijene intergranularne poroznosti spadaju aluvijalne, deluvijalne, proluvijalne i tvorevine sipara, te vještaĉki materijali. Naprijed navedene stijenske mase karakteriše širok dijapazon vrijednosti vodopropusnosti i u osnovi predstavljaju kolektorske stijenske mase i u nekima mogu da se formiraju zbijeni izdanci sa slobodnim nivoom podzemnih voda. Posmatrajući kompleks kao cjelinu, te najveću zastupljenot slabovodopropusnih i praktiĉno vodonepropusnih stijenskih masa, unutar kojih su uloţene vodopropusne stijenske masekreĉnjaka, moţe se reći da ovaj hidrogeološki kompleks predstavlja u cjelini slabovodopropusnu do vodonepropusnu sredinu. U okviru ovog hidrogeološkog kompleksa moţe da se formira izdan pukotinsko-prslinskog tipa poroznosti djelimiĉno i kavernozog u pripovršinskim dijelovima terena. Izdanci se prihranjuju vodama atmosferskog porijekla, a prazne se na većem broju izvora male izdašnosti od kojih neki i presušuju. Osnovne geološke karakteristike šireg podruĉja su u sloţenoj geološko–tektonskoj graĊi terena. U svojoj osnovi, teren je graĊen od sedimenata jursko-krednog fliša tzv. vranduĉke serije. Sastav ĉine pjeskoviti kreĉnjaci, laporoviti kreĉnjaci, kalkareniti, pješĉari, glinci i laporci koji se naizmjeniĉno smjenjuju u stubu. Teren je djelimiĉno prekriven kvartarnim naslagama, u prvom redu terasnim šljunkovitim i aluvijalnim nanosima u koritu. Postoje takoĊer veće koliĉine vještaĉkog nanosa, deponovane tokom iskopa postojećih saobraćajnih tunela. (Prilog 2 – Geološki profil pregradnog mjesta; Prilog 3 – Dispoziciono rješenje derivacionog postrojenja HE Vranduk)
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 48 od 179 izgradnju HE Vranduk
Slika 15. Geološki profil pregradnog mjesta HE Vranduk (Izvor: Predstudija izvodljivosti)
U tektonskom pogledu ovaj teren u potpunosti pripada zoni paleozojskih škriljaca i mezozojskih kreĉnjaka prema tektonskoj šemi Petković K. (1958). U okviru zone paleozojskih škriljaca i mezozojskih kreĉnjaka izdvojene su tri strukturno facijalne jedinice (M. Ţivanović, 1967): naborne strukture podruĉja Nemila-Travnik, podruĉje divergentnog ubiranja, tektonske depresije. Ovaj obraĊivani prostor pripada strukturno facijalnoj jedinici naborne strukture podruĉja Nemila-Travnik i unutar nje izdvojenoj jedinici niţeg reda „Vranduĉko-mehuriĉki pojas kraljušti i poleglih izoklinih bora“. Vranduĉko-mehuriĉki pojas kraljušti i poleglih izoklinih nabora, kome pripada i ovaj teren, je tipiĉan naborni pojas, gdje su jursko–kredne flišne naslage snaţno potisnute ka jugozapadu, ĉesto stisnute i nabrane u izokline bore reda veliĉine najĉešće deset do stometarskih veliĉina. Ose bora se uglavnom pruţaju u pravcu SZ-JI. Bore su preteţno polegle ka jugozapadu. Aksijalne površi padaju ka sjeveroistoku. Ponekad usljed snaţnog pritiska bore su i prebaĉene (sa tjemenom nabora zagnjurenim ka sjeveroistoku). Lokalno se javlja i torzija
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 49 od 179 izgradnju HE Vranduk
po pruţanju – „ĉitavih paketa nabora“. Pravac pruţanja rupturnih oblika je saglasan u pravcu i pruţanu istih oblika u ostalim dijelovima Dinarida. Hidrogeološke odlike stijena osnovnih formacija su u rasponu od vodonepropusnih stijena pukotinske poroznosti do vodopropusnih stijena intergranularne poroznosti u manjem obimu. Generalno kompletan masiv u cjelini ĉine slabije vodopropusne stijene. Iz Zeniĉkog polja rijeka Bosna ulazi u Vranduĉko–nemilsku klisuru. U ovom sektoru Bosna teĉe kao tok većeg pada, što je imalo za posljedicu intezivno usijecanje, kao i izgradnju uske, klisuraste doline ĉijim se dnom probija Bosna u pravcu sjevera. Duţina toka je na ovom potezu oko 16,5 km. Zbog preovladavajućeg rasprostranjenja otpornijih stijena (diabaz – roţnje serije) dolinske strane su većih nagiba i duboko su disecirane dubodolinama kojima se u tok Bosne ulijevaju povremeni i stalni tokovi. Svi oni snaţno sedimentiraju. Uz ovo na stranama najvećih padova intenzivni su i procesi gravitacionog kretanja produkata trošenja. Posebno obiljeţje ovom dijelu doline daje nekoliko uklještenih meandara. Nizvodno od Zenice pruţa se na obje strane neprekinut pojas jursko–krednih flišnih tvorevina u kojima je dolina suţena. Ovakvi geološki odnosi snaţno su uticali na recentne geomorfološke odnose. U klisurastim podruĉjima, u kojima preovladavaju konglomeratiĉne tvorevine, kao što je sluĉaj u jednom dijelu doline u Vranduĉko–nemilskoj klisuri javljaju se intenzivni procesi obrubljavanja i kliţenja zemljišta. U Vranduĉko-nemilskoj klisuri zbog većeg rasprostranjenja stijena otpornijih na denudaciju stvarani su veliki nagibi, a dolina je tipiĉno klisurasta. U oba suţena dolinska dijela na stranama su nastale brojne dubodoline kojima teku povremeni ili stalni tokovi. Svi oni u Bosnu unose izvanredno velike koliĉine nanosa koje taloţe i po koritu Bosne.
2.7. USLOVI ZA FUNDIRANJA OBJEKATA
Brana se fundira na stijenskoj masi osnovnih formacija, uz oĉekivane relativno povoljne geotehniĉke karakteristike i slabiju vodopropusnost u zonama ispod temelja, što će se sve definisati istraţivanjima i ispitivanjima u narednoj fazi projekta. Dovodni tunel se izvodi u masivu graĊenom od stijenskih masa kompleksnog sastava. Tokom iskopa moţe se oĉekivati na procentualno najvećoj duţini trase tunela dobro ponašanje stijenske mase oko iskopa. No, s druge strane, oĉekuje se više kraćih dionica slabijih karakteristika. Priliv podzemnih voda u iskop treba oĉekivati na poĉetnoj i završnoj tunelskoj dionici, dok se u unutrašnjosti masiva veće pojave podzemnih voda ne oĉekuju. Isto se odnosi i na vodostan. Strojara se ukupava ispod nivoa rijeke na stijenama osnovnih formacija koje imaju relativno povoljne karakteristike za fundiranja objekata, dok se produbljenje korita rijeke nizvodno od strojare izvodi u aluvijalnim šljunkovima, a dijelom i u stijeni.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 50 od 179 izgradnju HE Vranduk
2.8. VODA
Poznata je ĉinjenica da je rijeka Bosna nizvodno od Zenice bila veoma zagaĊena, ĉak i u vrijeme kada je postrojenje za preĉišćavanje otpadnih voda Sarajeva, kao najvećeg zagaĊivaĉa bilo u funkciji. Nepovoljna je okolnost za kvalitet vode što je prema popisu iz 1991. godine, 40,2% stanovništva BiH ţivjelo u slivu rijeke Bosne, dok sa sliva otiĉe samo 14,1% ukupnog oticanja u okviru granica BiH. Pored toga, većina industrije je koncentrisana u ovom slivu. Prema Uredbi o kategorizaciji vodotoka (Sluţbeni list SRBiH 19/86) rijeka Bosna nizvodno od Zenice je spadala u treću kategoriju (vode koje se mogu upotrebljavati za navodnjavanje, a poslije uobiĉajenih metoda obrade i u industriji, osim prehrambenoj). MeĊutim, na osnovu rezultata ispitivanja, utvrĊena klasa za period 1986.-1989. godine rijeke Bosne nizvodno od Zenice je bitno lošija od ĉetvrte klase (van klase)5. U posljednje vrijeme nisu zvaniĉno objavljeni rezultati ispitivanja i utvrĊivanja kojoj klasi voda pripada rijeka Bosna, na potezu gdje se planira izgradnja HE Vranduk. Pitanje kvaliteta vode rijeke Bosne nije relevantno za energetsko korištenje, ali se mora uzeti u obzir u okviru planiranja eventualnih sadrţaja za korištenje voda za rekreaciju, kao i za mogućnost razvoja sportskog ribolova ili kaveznog uzgoja ribe u budućoj akumulaciji. TakoĊe treba istaĉi ĉinjenicu da se iz naselja Vranduk kanalizacione vode direktno ulijevaju u rijeku Bosnu, što nije u skladu sa ĉlanom 14. Zakona o zaštiti okliša i odredbama Zakona o vodama, te predstavlja opasnost za prirodne procese, odnosno za kvalitet i bilošku ravnoteţu tog ekosistema. Zbog toga na dijelu vodotoka rijeke Bosne od lokacije brane do strojare planirane hidroelektrane Vranduk, gdje će proticaj u većem dijelu godine biti na nivou utvrĊenog ekološki prihavtljivog protoka od 14 m3/s, moţe doći do ugroţavanja procesa samopreĉišćavanja. Povećana koncentracija fekalnih voda moţe na tom dijelu vodotoka uzrokovati vještaĉku eutrofikaciju, povećati indeks saprobnosti i druge neprihvatljive uticaje na okoliš. Kada je rijeĉ o stanju kvaliteta vode, mjerodavni pokazatelji uticaja stanja izazvanih prirodnim ili vještaĉkim procesima na kvalitet voda su indeks saprobnosti (kljuĉni pokazatelj uticaja) i sadrţaj kisika (pokazatelj stanja kvaliteta voda). Prosjeĉni izmjereni sadrţaj kisika na dvije mjerne stanice: Raspotoĉje (uzvodno od buduće brane HE Vranduk) i Maglaj (nizvodno od buduće brane HE Vranduk) iznosi oko 10 mg/l, što odgovara klasi 3 vodotoka, kao i indeks saprobnosti od oko 2,5. Veći sadrţaj kisika u vodi je uzrokovan većim atmosferskim pritiskom, niţom temperaturom vode, većom brzinom toka rijeke Bosne, te ukazuje na odsustvo organskog zagaĊenja. Na Slika 16, Slika 17. i Slika 18. u obliku dijagrama u nastavku, dat je prikaz navedenih izmjerenih parametara rijeke Bosne (sadrţaja kisika, fosfata i indeks saprobnosti) u periodu od 1973. do 1991. godine.
5Hidrološko-meteorološke podloge, Konzorcij Energoinvest, Pöyry i IPSA, Sarajevo, maj 2009.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 51 od 179 izgradnju HE Vranduk
Raspotocje Maglaj uzv
4.00
3.50
3.00
2.50 Indeks saprobnosti Indeks
2.00
1.50
1.00 5/1973 5/1974 5/1975 5/1976 5/1977 5/1978 5/1979 5/1980 5/1981 5/1982 5/1983 5/1984 5/1985 5/1986 5/1987 5/1988 5/1989 5/1990 5/1991 Datum
Slika 16. Dijagram izmjerenih vrijednosti indeksa saprobnosti na mjernim stanicama Raspotoĉje i Maglaj za period 1973.-1991. godine
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 52 od 179 izgradnju HE Vranduk
Raspotocje Maglaj uzv
14.00
13.50
13.00
12.50
12.00
11.50
11.00
10.50
10.00 (mg/l)
2 2 9.50 O
9.00
8.50
8.00
7.50
7.00
6.50
6.00
5.50 5/1973 5/1974 5/1975 5/1976 5/1977 5/1978 5/1979 5/1980 5/1981 5/1982 5/1983 5/1984 5/1985 5/1986 5/1987 5/1988 5/1989 5/1990 5/1991 Datum
Slika 17. Dijagram izmjerenog sadrţaja kisika na mjernim stanicama Raspotoĉje i Maglaj za period 1973.-1991. godine
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 53 od 179 izgradnju HE Vranduk
Raspotocje Maglaj uzv
0.70
0.60
0.50
/l) 0.40 4
0.30 Fosf (mg PO (mg Fosf
0.20
0.10
0.00 5/1973 5/1974 5/1975 5/1976 5/1977 5/1978 5/1979 5/1980 5/1981 5/1982 5/1983 5/1984 5/1985 5/1986 5/1987 5/1988 5/1989 5/1990 5/1991 Datum
Slika 18. Dijagram izmjerenog sadrţaja fosfata na mjernim stanicama Raspotoĉje i Maglaj za period 1973.-1991. godine
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 54 od 179 izgradnju HE Vranduk
2.9. SADAŠNJI VODNI REŢIM NA LOKACIJI ZAHVATA HE VRANDUK6
Lokacija HE Vranduk je pribliţno 10 km nizvodno od vodomjerne stanice u Zenici, koja je osnovana 1897. godine. Postoje registrovani podaci o vodostajima od 1923. godine. Hidrološka obrada za ovaj elaborat obuhvatila je vremenski niz za period 1955.-1991., što se moţe smatrati kao potpuno pouzdana osnova za ovaj Projekat. Razlika u površini sliva izmeĊu lokacije HE Vranduk i VS Zenica je cca 6%, što je gotovo zanemarljiva razlika, te nije vršena korekcija velikih voda na nizvodnoj lokaciji. Relevantni podaci o vodnom reţimu su prikazani u Tabela 5. Tabela 5. Relevantni podaci o vodnom reţimu Vodotok Lokacija Površina Srednji Reg.min. Velike vode QVV (m3/s) sliva proticaj proticaj Povratni period (godina) 2 F (km ) Qsr m3/s Qmin.m3/s 10 50 100 1000 Zenica 4124 77,50 1010 1329 1463 1913 Bosna
HE 4360 82,00 12,1 1061 1404 1550 2043 Bosna Vranduk
Obzirom na blizinu lokacije moţe se zakljuĉiti da su i meteorološki podaci sa MS Zenica (prikazani u Tabela 6.) relevantni za podruĉje HE Vranduk, odnosno:
Tabela 6. Meteorološki podaci sa MS Zenica
Srednja godišnja temperatura 10 C
Najhladniji mjeseci I i XII
Najtopliji mjeseci VII i VIII
Prosjeĉna minimalna temperatura - 6,0 C (I) - 3,4 C (XII)
Prosjeĉna maksimalna temperatura 26,6 C (VII) i 26,8 C (VIII)
Prosjeĉne padavine 822 l/m2
Prosjeĉni unutargodišnji raspored proticaja na profilu Vranduk, dat je u Tabela 7.
6 HE VRANDUK – Idejni projekat – Knjiga 03. Hidrološko-meteorološke podloge (izradio Energoinvest IPSA POYRY, Sarajevo, maj 2009. godine).
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 55 od 179 izgradnju HE Vranduk
Tabela 7. Prosjeĉni unutargodišnji raspored proticaja na profilu Vranduk7 Mjes. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God.
q 84,86 101,24 116,5 136,34 115,77 72,18 50,32 36,63 37,89 53,83 80,73 98,15 81,33 (m3/s)
Linija trajanja
Tabela 8. Linija trajanja dnevnih proticaja T (%) Q (m3/s) T (%) Q (m3/s) T (%) Q (m3/s) T (%) Q (m3/s)
1 346,90 26 103,38 51 59,61 76 33,32 2 272,59 27 99,87 52 58,00 77 32,41 3 248,35 28 97,40 53 57,44 78 31,51 4 224,82 29 95,56 54 56,17 79 30,78 5 208,76 30 93,21 55 54,79 80 29,88 6 196,68 31 91,09 56 53,63 81 29,37 7 186,05 32 88,91 57 52,94 82 28,56 8 175,77 33 86,99 58 51,67 83 27,79 9 169,19 34 85,25 59 50,47 84 27,21 10 162,23 35 83,63 60 49,54 85 26,27 11 156,34 36 80,69 61 48,42 86 25,39 12 151,30 37 79,85 62 47,22 87 24,72 13 145,64 38 77,47 63 46,30 88 24,17 14 142,13 39 76,27 64 44,99 89 23,24 15 137,92 40 75,11 65 43,66 90 22,89 16 134,00 41 73,47 66 42,28 91 22,09 17 129,11 42 72,08 67 41,64 92 21,18 18 126,02 43 70,91 68 40,66 93 20,61 19 122,32 44 69,02 69 39,69 94 19,61 20 118,46 45 67,76 70 38,91 95 18,82 21 116,33 46 66,49 71 38,04 96 17,82 22 113,61 47 65,16 72 36,90 97 16,54 23 111,35 48 63,68 73 35,96 98 15,48 24 108,06 49 62,16 74 35,05 99 13,15 25 105,73 50 61,13 75 33,93 100 11,83
7 Vodotok: Bosna; Profil: zahvat HE Vrandu; Period: 1955.-1991. godine
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 56 od 179 izgradnju HE Vranduk
Slika 19. Linija trajanja i uĉestalosti dnevnih proticaja Vodotok: Bosna; Profil: zahvat HE Vranduk; Period: 1995.-1991. godine
Male vode Proraĉun malih voda uraĊen je za minimalne godišnje proticaje i minimalne srednje mjeseĉne proticaje.
Minimalni godišnji proticaji u obraĊenom nizu su se kretali u dijapazonu 11,7- 36,8 m3/s sa prosjekom 19,5 m3/s. Koeficijent varijacije je 0,289, a koeficijent asimetrije je 0,851.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 57 od 179 izgradnju HE Vranduk
Tabela 9. Vjerovatnoće pojave minimalnih godišnjih proticaja Povratni period Vjerovatnoća Q (godine) (%) (m3/s) 1,0001 99,99 50,90 1,0010 99,9 43,73 1,0101 99 36,06 1,0204 98 33,59 1,0420 96 30,99 1,0530 95 30,12 1,1111 90 27,29 1,2500 80 24,25 2 50 18,97 5 20 14,79 10 10 12,97 20 5 11,63 25 4 11,27 50 2 10,31 100 1 9,53 1000 0,1 7,71 10 000 0,01 6,60
Minimalni srednji mjeseĉni proticaji
Pri proraĉunu malih voda posebna paţnja je posvećena minimalnim srednje mjeseĉnim proticajima u svrhu definisanja ekološkog prihvatljivog proticaja. Minimalni srednje mjeseĉni proticaji u obraĊenom nizu su se kretali u dijapazonu 11,78 – 59,2 m3/s, sa prosjekom 26,84 m3/s. Koeficijent varijacije je 0,370, a koeficijent asimetrije je 1,058. Rezultati proraĉuna vjerovatnoće minimalnih srednje mjeseĉnih proticaja su dati u Tabela 9. Minimalni srednje mjeseĉni proticaji 95% vjerovatnoće, odnosno 95% obezbjeĊenosti na profilu zahvata HE Vranduk iznosi: 14,0 m3/s. Kontrola dobivenog rezultata izvršena je na osnovu regionalne analize malih voda za sliv rijeke Bosne. Formirana je zavisnost srednji proticaj – minimalni srednje mjeseĉni proticaj sa 95% obezbjeĊenjem. Navedeno znaĉi da se male vode 95%-ne obezbjeĊenosti kreću u dijapazoni od 13,5–14 m 3/s. Iznos od 14 m3/s, dobiven proraĉunom, se usvaja kao ekološki prihvatljiv proticaj za projektiranje u okviru Idejnog projekta HE Vranduk. Uslovi ostvarenja kontinuiranog ekološki prihvatljivog proticaja nizvodno od brane u skladu sa ĉlanom 62. Zakona o vodama (kao i drugi uslovi za izgradnju HE Vranduk) definirani su i u Rješenju o Prethodnoj vodnoj saglasnosti, br UP-I/25-1-40-314-5/09 od 21.10.2009. godine koje izdala „Agencija za vodno podruĉje rijeke Save“ Sarajevo.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 58 od 179 izgradnju HE Vranduk
Velike vode
Vjerovatnoća pojave velikih voda je raĊena na osnovu niza maksimalnih godišnjih proticaja perioda 1926.-91. godine, tako što su se maksimumi na VS Zenica uvećali za K=1,0519. Ovo je bilo moguće uraditi pošto na potezu VS Zenica – HE Vranduk nema većih pritoka, koje bi specifiĉno uticale na niz maksimuma. Maksimalni godišnji proticaji u obraĊenom nizu su se kretali u dijapazonu od 250 do 1243 m3/s sa prosjekom 642,5 m3/s. Koeficijent varijacije je 0,366, a koeficijent asimetrije je 0,681. Rezultati proraĉuna vjerovatnoće pojave maksimalnih godišnjih proticaja su dati u Tabela 10. Maksimalni godišnji proticaji na profilu zahvata HE Vranduk dobiveni su iz maksimalnih godišnjih proticaja VS Zenica, koji su korigovani sa odnosom površina-padavina ova dva profila (k=1,0519). Proraĉun vjerovatnoće pojave izvršen je klasiĉnom hidrološkom statistiĉkom metodom, a rezultati proraĉuna su priloţeni u Tabela 10. Tabela 10. Vjerovatnoće pojave maksimalnih godišnjih proticaja
Povratni Vjerovatnoća QW period (%) (m3/s) (godine) 2 50 667 5 20 905 10 10 1061 20 5 1211 25 4 1258 50 2 1404 100 1 1550 1000 0,1 2043 10 000 0,01 2567
Kontrola velikih voda za rang pojave 1/100 godina je izvršena regionalnom analizom. Za korespondenciju su korišteni podaci vodomjernih stanica sa sliva rijeke Bosne: VS Plandište, VS Reljevo, VS Dobrinje, VS Zenica, VS Zavidovići, VS Maglaj i VS Usora na rijeci Bosni. Prema podacima iz Idejnog projekta – Knjiga 03. Hidrološko-meteorološke podloge (izradio Energoinvest, IPSA, PÖYRY, Sarajevo, maj 2009. godine), dobiveni rezultati hidrološke obrade vodnog reţima rijeke Bosne na profilu Vranduk su zadovoljavajući kako po pitanju duţine obraĊenih nizova tako i taĉnosti dobivenih rezultata i mogu se koristiti za projektovanje HE Vranduk na nivou Idejnog projekta. Na Slika 20. se moţe vidjeti stanje obala nakon povlaĉenja rijeke Bosne.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 59 od 179 izgradnju HE Vranduk
Slika 20. Postojeće stanje na obalama rijeke Bosne na podruĉju planirane hidroakumulacije
2.10. ZRAK
Na uţoj lokaciji buduće HE Vranduk ne vrše se mjerenja kvaliteta zraka. Jedini podaci kojima se raspolaţe su mjerenja kvaliteta zraka vršena, u svrhu izrade LEAP-a općine Zenica. Generalno se moţe reći da je kvalitet zraka u tom podruĉju narušen, s obzirom na rad ţeljezare Zenica, koja u velikoj mjeri doprinosi zagaĊenosti zraka na datoj lokaciji.
2.11. POSTOJEĆA INFRASTRUKTURA
Elektroenergetska mreţa
Da bi se obezbijedio siguran plasman elektriĉne energije izabran je prikljuĉak na 110 kV mreţu i to na postojeći 110 kV dalekovod Zenica 1–Zavidovići koji prolazi u blizini lokacije buduće elektrane po sistemu ulaz-izlaz. Dalekovod je renoviran i ima dovoljan kapacitet za prihvat proizvedene energije nove elektrane. Slika 21. daje prikaz postojeće i planirane elektro mreţe, trafo stanica kao i poloţaj buduće HE Vranduk, dok Slika 22. ilustruje detaljniji prikaz postojeće elektro mreţe i saobraćajnica, te planirane HE Vranduk i koridor VC. Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 60 od 179 izgradnju HE Vranduk
Slika 21. Energetska infrastruktura (Izvor: Prostorni plan Zeniĉko-Dobojskog Kantona (2009 - 2029.)
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 61 od 179 izgradnju HE Vranduk
Slika 22. Poloţaj HE Vranduk u odnosu na ostale infrastrukturne objekte (Izvor: Prostorni plan Zeniĉko-Dobojskog Kantona (2009 - 2029.)
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 62 od 179 izgradnju HE Vranduk
Telekomunikacije i poštanski saobraćaj
Razvoj komunikacionih sistema je osnova ukupnom općeprivrednom i društvenom razvoju svake zemlje i regije. S obzirom na relativno dobru razvijenu telekomunikacionu infrastrukturu na podruĉju Zeniĉko-Dobojskog kantona, BH Telecom je i za podruĉje Vranduka obezbijedio slijedeće (Slika 23.): bakarni kabl optiĉki kabl telefonsku centralu RTV predajnici
Slika 23. Prikaz telekomunikacione infrastrukture na podruĉju Vranduka (Izvor: Prostorni plan Zeniĉko-Dobojskog Kantona (2009 - 2029.) – sistemska veza)
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 63 od 179 izgradnju HE Vranduk
Vodovod i kanalizacija
Vaţno je istaći da na podruĉju predmetne lokacije ne postoji izgraĊena infrastruktura za gradski vodovod niti za gradsku kanalizaciju (Slika 24.). Vodovodna i kanalizaciona infrastruktura koja se koristi je izgraĊena bez zvaniĉnih projekata i kao takva nije obuhvaćena Prostornim planom Zeniĉko dobojskog Kantona 2009. – 2029. godine.
Slika 24. vodovodna i kanalizaciona infrastruktura (izvor: Prostorni plan Zeniĉko-Dobojskog kantona (2009 - 2029– ostala infrastruktura)
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 64 od 179 izgradnju HE Vranduk
Saobraćajna infrastruktura
Potez Zenica–Nemila je povezan putnom i ţeljezniĉkom komunikacijom. Za vanjsku povezanost Kantona najznaĉajnija saobraćajnica će biti autoput na koridoru Vc, koji će i predstavljati kiĉmu putne infrastrukture u Bosni i Hercegovini. Zeniĉko-Dobojski kanton ima centralnu poziciju na ovom koridoru tako da će autoput, ţeljezniĉka pruga, gasovod i naftovod predstavljati multimodalni transportni koridor u ĉijem podruĉju će se omogućiti razvoj brojnih industrijskih zona, turistiĉki i trgovaĉki centri, tehnološki parkovi i sliĉno. Trenutno stanje lijeve obale na široj lokaciji pregradnog profila predstavlja neureĊena deponija iskopa iz tunela na magistralnom putu. Na deponiji se vizuelno uoĉava servisni put kojim je svojevremeno odlagan deponovani materijal, a sa postojećeg lokalnog puta se odvaja neposredno iznad ulaznog portala tunela na magistralnom putu.
Slika 25. prikazuje planirani poloţaj budućeg autoputa u koridoru Vc i poloţaj planirane brane i akumulacije HE Vranduk. Strojara će biti locirana na lijevoj obali rijeke Bosne neposredno uz lokalni put Doboj-Kaonik koji je ispod nivoa magistralnog puta M17, a time i budućeg autoputa. Prema trenutno raspoloţivoj tehniĉkoj i prostornoj dokumentaciji (Prostorni plan Zeniĉko-Dobojskog kantona) projekti su kompatibilni, odnosno neće biti smetnji za razvoj oba projekta. Objekat HE Vranduk neće direktno uticati na izgradnju autoputa.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 65 od 179 izgradnju HE Vranduk
Slika 25. Poloţaj HE Vranduk u odnosu na ostale infrastrukturne objekte (Izvor: Prostorni plan Zeniĉko-Dobojskog Kantona (2009 - 2029.) – energetska infrastruktura)
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 66 od 179 izgradnju HE Vranduk
Magistralni put Doboj-Zenica
Idući od pravca Zenice, magistralni put prati rijeku Bosnu sa desne strane, da bi kod naselja Hanovi mostom „Bosna V“, prešao preko rijeke Bosne. Pad nivelete puta je jednoznaĉan i iznosi cca 0,7%. Kota kolovoza na mostu „Bosna V“ je 297,00 m n.m. Najniţa taĉka konstrukcije mosta je oslonac nosaĉa mosta na koti 296,58 m n.m. Neposredno iza mosta put ulazi u cestovni tunel „Vranduk II“ na koti 296,58 m n.m. Duţina tijela je 1.100 m. Nakon tunela „Vranduk II“ je otvorena trasa na duţini 280 m sa krajnjim kotama 289,67, odnosno 287,03 m n.m. Tunel „Vranduk I“ je duţine 400 m sa izlazom iz brdske mase na koti 285,24 m n.m. Nakon toga, put ponovo prelazi rijeku mostom „Bosna IV“ na desnu obalu. Kota kolovoza mosta je 285,00 m n.m. Slika 26. prikazuje poloţaj magistralnog puta, dok Slika 27. ilustruje poloţaj magistralnog puta u odnosu na tvrĊavu Vranduk.
Slika 26. Poloţaj magistralnog puta (Izvor: Prostorni plan Zeniĉko-Dobojskog Kantona (2009 - 2029.) – saobraćajna infrastruktura)
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 67 od 179 izgradnju HE Vranduk
Slika 27. Poloţaj magistralnog puta u odnosu na tvrĊavu Vranduk
Dvostruki kolosijek ţeljezniĉke pruge Šamac-Sarajevo
Dvostruki kolosijek ţeljezniĉke pruge ide lijevom obalom rijeke Bosne te takoĊer kod mjesta Hanovi ulazi u dva paralelna ţeljezniĉka tunela Vranduk na kotama 295,27 m n.m. Duţina svakog od tunela je oko 1.500 m. Izlaz iz tunela je oko 250 m nizvodno od cestovnog mosta „Bosna IV“. Dvostruki kolosijek nastavlja dalje lijevom obalom prema Doboju koji je vaţna ţeljezniĉka raskrsnica.
Lokalni putevi
Pored navedenih bitnih infrastrukturnih elemenata, sa obje strane rijeke Bosne postoje lokalni putevi koji povezuju naselja na lijevoj i desnoj obali rijeke Bosne. Na mjestu prelaska magistralnog puta preko mosta „Bosna V“, desnom obalom rijeke Bosne nastavlja se odvojak asfaltnog puta duţine cca 6.850 m koji prolazi kroz naselje Novi Vranduk na desnoj obali, dalje niz rijeku Bosnu kroz naselja Vranduk, Beharinovac, Ponirak, Luĉice, Koprivina, te se ukljuĉuje ponovo u magistralni put nakon prelaska istog preko mosta „Bosna IV“. Ovaj dio puta inaĉe ide trasom napuštene uzane ţeljezniĉke pruge. Drugi lokalni put ide lijevom obalom i nastavlja Vranduĉkom klisurom kao dionica regionalnog puta Doboj–Kaonik. Navedena dva postojeća lokalna puta su meĊusobno povezana sa dva mosta preko rijeke Bosne i to: jedan izmeĊu naselja Vranduk na obje obale i drugi u naselju Nemila. U sklopu izrade Idejnog projekta HE Vranduk uraĊen je projekat rekonstrukcije dionice lokalnog puta Ljubetovo-Zenica koja predstavlja dio putne lokalne komunikacije koja Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 68 od 179 izgradnju HE Vranduk
povezuje naselja Zenica-Hanovi-Ljubetovo. Sa desne strane lokanog puta Ljubetovo-Zenica nalazi se dvokolosjeĉna ţeljezniĉka pruga Sarajevo-Vrpolje i meĊusobno su odvojeni AB potpornim zidom. Kod naselja Hanovi, kroz propust ispod pruge nalazi se komunikacija za naselje Ljubetovo.
2.12. KLIMATSKE KARAKTERISTIKE PODRUĈJA
Cjelokupna statistiĉko-klimatska analiza numeriĉkih pokazatelja u širem prostoru Vranduka zasnovana su na rezultatima kontinuiranih mjerenja obavljenih na meteorološkoj stanici Zenica. Iako je stanica sa radom poĉela ranije, kontinuirani klimatski niz koji je uzet u razmatranje odnosi se na period 1961 – 2000. godine. Radi kompletnije i sveobuhvatnije klimatske analize podacima sa meteorološka stanica (M.S.) Zenica, za glavne klimatske elemente (temperatura i padavine), pridruţeni su i podaci najbliţih susjednih meteoroloških stanica koje su locirane u široj regiji Zenice. Ovakva radna metodologija dozvoljava donošenje zakljuĉaka koji su klimatski višestruko egzaktniji, jer su zasnovani na podacima dobivenim sa šireg prostora, gdje je locirana zona izgradnje hidroelektrane.
Sunĉeva radijacija
Globalna sunĉeva radijacija (direktna + difuzna) direktno je mjerena samo na nekoliko meteoroloških stanica u Bosni i Hercegovini, tj. samo u Sarajevu, Banjaluci i Mostaru. Iz ovoga razloga, vrijednosti za meteorlošku stanicu u Zenici, su dobivene raĉunskim putem, (metodom interpolacije u odnosu na M.S.Bjelave – Sarajevo), na osnovu formule:
G = G0 * (a + b) * s/S, gdje su: G - globalna radijacija,
G0 - ekstraterestiĉka radijacija, a i b - konstante, s - stvarno trajanje insolacije, S - potencijalno trajanje insolacije. Na osnovu navedene formule izraĉunat je godišnji tok globalne radijacije za M.S.Zenica, a zatim je interpolacijom odreĊen za širu zonu oko Vranduka, i grafiĉki je prezentiran na Grafikon 3. Prosjeĉna godišnja suma globalne radijacije iznosi oko 1.129,9 kWh/m2, dok je njen mjeseĉni prosjek - 94,16 kWh/m2. Prosjeĉna vrijednost godišnje dnevne sume iznosi oko 3,09 kWh/m2. Najveća koliĉina globalne radijacije prisutna je u ljetnjim mjesecima, što je prije svega rezultat djelovanja astronomskih faktora, kao i mali procenat oblaĉnosti kao i anticiklonska raspodjela zraka u toku ljeta.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 69 od 179 izgradnju HE Vranduk
Grafikon 3. Godišnji tok globalne Sunĉeve radijacije za šire podruĉje Vranduka (interpolisano prema M.S.Zenica - raĉunske vrijednosti).
Prosjeĉna suma ljetnjeg perioda iznosi 156,0 kWh/ m2. Najveća vrijednost mjeseĉne sume je julska - 170,9 kWh/ m2, zatim junska - 150,5 kWh/ m2 i augustovska - 146,7 kWh/ m2 Prosjeĉna ljetnja dnevna suma iznosi 5,1 kWh/m2, a po mjesecima: juni - 5,0 kWh/ m2, juli - 5,5 kWh/ m2 i august - 4,7 kWh/ m2. Proljeće (mart, april i maj) i jesen (septembar, oktobar i novembar) se, u odnosu na ljeto, karakterišu sa smanjenom koliĉinom radijacije, ali izmeĊu njih postoji razlika u koliĉini primljene Sunĉeve energije. Prosjeĉna suma globalne radijacije u proljetnim mjesecima iznosi 113,6 kWh/ m2, odnosno, po mjesecima vrijednosti suma su: mart - 84,2 kWh/ m2, april - 111,3 kWh/ m2 i maj - 145,5 kWh/ m2. Prosjeĉna vrijednosti dnevne sume cijelog proljetnog perioda je 3,7 kWh/ m2, dok je njena vrijednost po pojedinim mjesecima: mart - 2,7 kWh/ m2, april – 3,7 kWh/ m2 i maj - 4,7 kWh/m2. Prosjeĉna vrijednost sume jesenjeg perioda iznosi 72,0 kWh/m2. Najvišu sumu radijacije ima septembar - 104,7 kWh/ m2, zatim oktobar - 72,2 kWh/ m2 i novembar - 39,0 kWh/ m2. Dnevni prosjek jesenje sume je 2,4 kWh/ m2. Po mjesecima on ima sljedeće vrijednosti: septembar - 3,5 kWh/m2, oktobar - 2,3 kWh/ m2 i novembar - 1,3 kWh/ m2.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 70 od 179 izgradnju HE Vranduk
Zimski mjeseci imaju najniţe vrijednosti sezonskog prosjeka i mjeseĉnih suma primljene radijacije, u toku godine. Prosjeĉna suma svih mjeseci je 35,0 kWh/m2 ili po mjesecima: februar - 47,8 kWh/ m2, januar - 31,9 kWh/ m2 i decembar - 25,4 kWh/ m2. Prosjeĉna dnevna suma cijelog zimskog perioda iznosi 1,2 kWh/ m2 ili po mjesecima: februar - 1,7 kWh/ m2, januar - 1,0 kWh/ m2 i decembar - 0,8 kWh/ m2. Ovako niske vrijednosti radijacije posljedica su sjevernohemisferske zime, sa najniţim dnevnim visinama sunca, najkraćim trajanjem osvijetljenog dijela dana, visokim procentom oblaĉnosti i sl. Od znaĉaja za smanjenu radijaciju u toku zime su i lokalni klimatski uslovi, meĊu kojima su posebno vaţne radijacione temperaturne inverzije. Naime, klisurasta dolina rijeke Bosne u široj zoni oko Vranduka je, kao posljedice intenzivnog noćnog izraĉivanja i hlaĊenja Zemljine površine, vrlo pogodna za ujezeravanja hladnog zraka. Usljed toga se u duţem vremenskom intervalu (od nekoliko dana do nekoliko sedmica) obrazuju temperaturni obrti u zraku po dnu doline koji doseţu do vrhova okolnih brda. Ovakva jezera hladnog zraka pogodna su za kontinuirano zadrţavanje radijacionih magli koje ponekad i do 1/2 smanji prozraĉnost atmosfere a time i prodiranje direktne i difuzne Sunĉeve radijacije.
Trajanje insolacije
Duţina trajanja insolacije je direktno mjerena na meteorološkoj stanici Zenica, tako da su analizirani podaci metodom interpolacije prilagoĊeni za širi prostor oko Vranduka. Osim upotrebe navedenih mjerenih podataka, definisanje kvantitativnih pokazatelja o duţini trajanja insolacije za širu zonu oko Vranduka bazirano je i na mjeseĉnim i godišnjim tokovima oblaĉnosti, tako da su dobiveni podaci potpuno reprezentativni za istraţivano podruĉje. Rezultati takve analize predstavljeni su na Grafikon 4. Godišnja suma stvarnog broja sati sijanja Sunca u široj zoni Vranduka je meĊu najniţim u Bosni i Hercegovini i iznosi 1480,6 sat (h), što je, prije svega, posljedica reljefnih predispozicija podruĉja lokacije - meĊugorska depresija. Ono je sa svih strana okruţeno izraţenim morfostrukturama, koje uslovljavaju formiranje dugaĉke sjene u jutarnjim i poslijepodnevnim satima kao i povećanu lokalnu oblaĉnost i magle. Pored toga podruĉje lokacije buduće hidroelektrane se nalazi pri dnu rijeĉne doline zbog ĉega joj se, usljed debljeg i gušćeg sloja radijacijskih magli (naroĉito zimi), sniţavaju vrijednosti dnevnih suma temperatura. Prosjek svih mjeseĉnih suma iznosi 123,4 h, dok prosjeĉna dnevna suma za cijelu godinu, ima vrijednost koja iznosi oko 4,1 h.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 71 od 179 izgradnju HE Vranduk
h 290 280 270 260 250 240 230 220 210 200 190 180 170 160 150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Srednje mjesečne Prosječna godišnja Maksimalne mjesečne Minimalne mjesečne Grafikon 4. Godišnji tok trajanja Insolacije za šire podruĉje Vranduka (interpolisano prema M.S.Zenica - raĉunske vrijednosti)
Najviše vrijednosti dnevnih i mjeseĉnih suma zabiljeţene su u ljetnjom periodu, zbog najduţeg trajanja osvijetljenog dijela dana i najmanje oblaĉnosti u toku godine, jer je cijeli teritorij Bosne i Hercegovine tada pod uticajem azorskog anticiklona, koji donosi lijepo vrijeme. Prosjek mjeseĉnih suma cijelog ljetnog perioda iznosi 199,7 h. Najsunĉaniji mjesec je jul - 219,6 h, zatim august – 202,2 h i juni - 177,2 h. Na osnovu iznesenih vrijednosti moţe se konstatovati da se trajanje insolacije po dnu rijeĉne doline rijeke Bosne karakteriše niţim vrijednostima u odnosu na kontaktne padinske strane, što se upravo moţe istumaĉiti višom prosjeĉnom mjeseĉnom oblaĉnošću ljetnjih mjeseci dolinskog dna. Prosjeĉna vrijednost dnevne sume po mjesecima iznosi: juni - 5,9 h, juli - 7,1 h i august - 6,6 h, odnosno za cijelo ljeto - 6,5 h. Na vrijednosti ljetnih suma, u smislu njihovog smanjenja, velikog uticaja ima dolinsko-kotlinski karakter šireg podruĉja Vranduka. Topli prizemni zrak s dolinskog dna se, duţ izraţenih dolinskih i brdskih strana, uzdiţe i na odreĊenoj visini rashlaĊuje do temperature rosne taĉke, zbog ĉega se veća koliĉina vodene pare koju on sadrţi (koja vodi porijeklo od prethodnih kiša i isparavanja sa vegetacije), kondenzuje. Ovakvo stanje uslovljava pojaĉanu lokalnu konvektivnu oblaĉnost, predstavljenu preteţno kumulusima, što je naroĉito izraţeno u okopodnevnim satima, i što dosta smanjuje trajanje insolacije. Ovo je jedan od razloga što se šira regija Zenice ubraja u mjesta sa najkraćim trajanjem insolacije u Bosni i Hercegovini. Dodatni izvor koji opterećuje zrak su koloidne ĉestice koje nastaju u
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 72 od 179 izgradnju HE Vranduk
industrijsko-proizvodnom procesu u ţeljezari Zenica, koje su dodatni izvor kondenzacionih jezgara ĉim se maglovitost i oblaĉnost prostora dodatno povećava. Jesenji period se, u odnosu na ljeto, odlikuje znatno niţim vrijednostima mjeseĉnih suma trajanja Sunĉevog sjaja. Vrijednosti prosjeĉnih mjeseĉnih suma po pojedinim mjesecima su sljedeće: septembar - 146,1 h, oktobar - 113,2 h i novembar - 63,7 h, odnosno, prosjeĉno za cijelu jesen, vrijednost mjeseĉne sume iznosi 107,7 h. Niţe vrijednosti mjeseĉnih suma jeseni posljedica su prije svega kraćeg trajanja osvijetljenog dijela dana (skraćivanje duţine vidljivog luka Sunca) i znatno povećanog procenta oblaĉnosti. Dnevne visine Sunca su takoĊer niţe, pa se duţina sjene znatno produţava, a trajanje insolacije u prostoru se smanjuje. Prosjeĉna dnevna suma cijele jeseni iznosi 3,6 h, ili po mjesecima: septembar – 4,9 h, oktobar – 3,7 h i novembar - 2,2 h. Proljeće se odlikuje povišenijim mjeseĉnim sumama sijanja Sunca u odnosu na jesen. Prosjek cijele proljetne sezone iznosi 139,1 h. Vrijednosti suma po pojedinim mjesecima su sljedeće: mart - 113,7 h, april – 138,3 h i maj -165,4 h. Anologno mjeseĉnim su i prosjeĉne dnevne sume: mart - 3,7 h, april - 4,6 h i maj - 5,4 h. Srednja dnevna suma za prosjeĉan dan cijelog proljeća je 4,9 h. Najniţe vrijednosti trajanja insolacije su u toku zimskog dijela godine. To je posljedica, pored već navedenih astronomskih faktora (najkraća duţina vidljivog luka Sunca, najmanje dnevne visine Sunca), i najviše oblaĉnosti u toku godine. Za niske vrijednosti se još veţu i odreĊeni lokalni uticaji, od kojih je najvaţnija magla, koja, za vrijeme vedrih dana, sprijeĉava prodiranje Sunĉevih zraka do dna doline i time direktno smanjuje vrijednosti dnevnih suma. Vrijednosti mjeseĉnih suma po mjesecima iznose: decembar - 28,5 h, januar - 44,2 h i februar - 68,5 h, ili, prosjeĉno po mjesecu, za cijeli period - 47,1 h. Na osnovu podataka se vidi da najkraće trajanje insolacije nije u januaru, koji je najhladniji mjesec, već u decembru. Ovo je rezultat ĉešćih zimskih vedrina koje se, pod uticajem zimskih anticiklona, obrazuju tokom januara. Prosjeĉne dnevne sume imaju sljedeće vrijednosti: decembar – 1,0 h, januar – 1,4 h i februar – 2,5 h, dok prosjek za cijelu godinu iznosi 1,6 h. Osnovni razlog ovako povišenih razlika već definisan preko postojanja debljeg i gušćeg sloja radijacijskih magli, koje u zimskom dijelu godine, usljed niţe nadmorske visine, karakterišu dno rijeĉne doline Bosne. Pored ovakvog naĉina predstavljanja duţine trajanja Sunĉevog sjaja (stvarni broj sati sijanja Sunca), postoji još jedan ilustrativan naĉin za prikazivanje tokova ovog meteorološkog elementa, koji je naroĉito upotrebljiv za praktiĉna istraţivanja, naroĉito u agrometeorologiji. To je relativno trajanje Sunĉevog sjaja (R), koje se odreĊuje na osnovu naredne formule:
R = S/S0 * 100 (%), gdje je: S – stvarno trajanje Sunĉevog sjaja,
S0 – potencijalno trajanje Sunĉevog sjaja. Najviše relativne vrijednosti zabiljeţene su tokom dva ljetna mjeseca: juli - 53,22 % i august - 50,65 %. Ovakve vrijednosti rezultata su posljedica prije svega ljetnih vedrina, posebno
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 73 od 179 izgradnju HE Vranduk
tokom jula i augusta. Kao interesantna istiĉu se izvjesna odstupanja od opšte šeme, što se ogleda u sljedećem: i maj sa 42,07 % i septembar sa 43,74 % imaju, iz već pomenutog razloga (nešto niţe oblaĉnosti), malo višu relativnu osunĉanost u odnosu na juni - 42,02 %. Najmanje vrijednosti relativnog trajanja Sunĉevog sjaja su u zimskim mjesecima, zbog najviše oblaĉnosti u toku cijele godine, kao i zbog pojaĉane ciklogenetske aktivnosti nad cijelom našom zemljom u ovom dijelu godine. Ovdje se svakako trebaju pomenuti i, već objašnjavani lokalni klimatski uslovi, od kojih su, vrlo intenzivne, zimske radijacione magle najvaţnije. Konkretno mjesec sa izrazito najniţom vrijednošću duţine relativnog osunĉavanja je decembar sa svega 11,39 %, što se i poklapa sa opštom šemom raspodjele stvarnog trajanja Sunĉevog sjaja.
Temperatura zraka
Temperatura zraka predstavlja bazni meteorološki element, koji svojim intenzitetom ukazuje na ukupni toplotni bilans odreĊenog prostora, zbog ĉega je neizostavan parametar za bilo koju vrstu klimatološkog prouĉavanja. Za potrebe prouĉavanja klime ove Studije analiziraće se, za više temperaturnih parametara, uglavnom standardne statistiĉke vrijednosti (dnevni, mjeseĉni i godišnji tokovi predstavljenih preko srednjih, maksimalnih i minimalnih vrijednosti i drugih sliĉnih pokazatelja). Navedene analize su klimatološki egzaktne jer bazna meteorološka stanica u Zenici ima homogen i kontinuiran 40-ogodišnji instrumentalni niz meteoroloških mjerenja. Temperatura zraka je takoĊer jedan od meteoroloških elemenata ĉijim se detaljnim praćenjem moţe utvrditi potencijalni modifikatorski uticaj hidroakumulacije na mikroklimatske karakteristike okoliša. Iz tog razloga će se kroz interpretaciju raznih temperaturnih parametara nastojati, razmatrati i ova problematika. Na osnovu dugogodišnjeg instrumentalnog klimatskog monitoringa i brojnih analiza koje su uraĊene za podruĉje Zenice moguće je definirati parametre koji direktno utiĉu na kvantitativne vrijednosti dnevnih i godišnjih tokova temperature zraka u širem podruĉju Vranduĉke klisure: horizontalna i vertikalna rašĉlanjenost kontaktnih planinskih morfostruktura u širem podruĉju Vranduka, izraţena preko ekspozicije i nagiba padinskih strana, uĉestalosti i veliĉine rijeĉnih i potoĉnih dolina i grebena izmeĊu njih, morfografsko- morfometrijske karakteristike aluvijalne doline rijeke Bosne i sl. (karta 1.), fenski efekat lokalnih vjetrova koji prilikom strujanja preko planinskih grebena niz zavjetrene padinske strane podiţe temperaturu zraka, promjena intenziteta kratkotalasne i dugotalasne radijacije usljed pojaĉane emisije zagaĊujućih materija i duţeg zadrţavanja u zraku,
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 74 od 179 izgradnju HE Vranduk
promjena albeda usljed izmjene fiziĉkih (termiĉkih) svojstava podloge, što je posljedica izgradnje novih objekata na mjestima nekadašnjih polja i šumskih kompleksa, manji utrošak toplotne energije za evaporaciju podloge, usljed već pomenutih smanjenih površina isparavanja, kao i kanalisanog oticanja padavina sa gradskih ulica i drugih infrastrukturnih objekata, povećana gradska lokalna oblaĉnost i zamućenost zraka u široj regiji grada Zenice, koja smanjuje broj vedrih dana, skraćuje duţinu trajanja Sunĉevog sjaja i znaĉajno umanjuje vrijednost toplotnog radijacijskog izraĉivanja podlogel, oslobaĊanje velike koliĉine toplotne energije iz industrijskih i energetskih postrojenja, kućnih i loţišta gradskih toplana grada Zenice i izduvnih sistema velikog boja motornih vozila koja stalno saobraćaju gradskim podruĉjem i magistralnim putnim pravcem Sarajevo - Zenica - Bosanski Brod, relativno brzo uklanjanje snijeţnog pokrivaĉa iz urbanih i seoskih podruĉja, postojanje znaĉajnijih kompleksa šumske vegetacije po planinskim padinama i sl. Treba napomenuti da su ovo samo osnovni lokalni modifikatorski faktori i da se pored njih moţe izdvojiti još drugih, što zavisi prije svega od infrastrukturnih karakteristika u prostoru Zeniĉke kotline i Vranduĉke klisure.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 75 od 179 izgradnju HE Vranduk
Karta 3. Morfološke karakteristike šireg poduĉja Vranduka, sa uţom uticajnom zonom
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 76 od 179 izgradnju HE Vranduk
Godišnji tok temperature zraka po mjesecima je najilustrativniji pokazatelj termiĉkih karakteristika odreĊenog prostora. Ovaj parametar je za šire podruĉje Vranduka predstavljen na Grafikon 5. Prema interpoliranim podacima (u odnosu na M.S.Zenica) srednja godišnja temperatura zraka u analiziranom podruĉju iznosi 10,2°C. U godišnjem hodu srednjih mjeseĉnih temperatura postoje izrazita kolebanja, na bazi kojih se moţe izvršiti jasna diferencijacija godine na ĉetiri odvojene klimatske sezone.
oC 23 22 21 20 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 -1 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII -2 -3 -4 -5 -6 -7 Srednje mjesečne Prosječna godišnja Maksimalne mjesečne Minimalne mjesečne
Grafikon 5. Godišnji tok temperature zraka za šire podruĉje Vranduka (interpolisano prema M.S.Zenica). Najtopliji dio godine je ljeto sa srednjom sezonskom temperaturom od 18,9°C, ili po mjesecima: juni – 18,1°C, juli – 19,7°C i august – 19,0°C. Na ljetne vrijednosti temperature zraka najveći uticaj ostvaruju anticiklonalna raspodjela zraka nad ovim prostorom u toku ljeta i mali procenat mjeseĉne oblaĉnosti i relativne vlaţnosti. Osim njih znaĉajan uticaj ostvaruju i pojave okopodnevne lokalne oblaĉnosti kao i lokalne konvektivne padavinske nepogode. Pored navedenih srednjih vrijednosti za praktiĉne potrebe su veoma ilustrativne i srednje ekstremne mjeseĉne temperature zraka. Srednja maksimalna temperatura ljeta iznosi 21,2°C, odnosno maksimalna srednja temperatura po mjesecima u navedenom periodu iznosi: juni - 20,0°C, juli - 21,6°C i august - 22,1°C. Srednja minimalna temperatura ljeta iznosi 16,7°C, ili prema konkretnim srednjim mjeseĉim vrijednostima: juni - 15,2°C, juli - 18,3°C i august - 16,6°C. Na bazi iznesenih podataka moţe se utvrditi i vrijednost prosjeĉne sezonske temperaturne amplitude koja iznosi 1,8°C. U odnosu na vrijednosti ekstremnih mjeseĉnih temperatura sezonska temperaturna amplituda iznosi 4,5°C. Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 77 od 179 izgradnju HE Vranduk
Proljetna sezona u odnosu na ljetnu se odlikuje niţim prosjekom temperature - 10,5°C. Na ovakvu vrijednost temperature direktni uticaj ostvaruju nekoliko faktora: kraća sezonska duţina osvijetljenog dijela dana, niţe vrijednosti upadnog ugla Sunĉevih zraka i lokalne meteorološke specifiĉnosti meĊu kojima su najvaţnije ĉeste radijacijske magle po dolinskom dnu naroĉito tokom marta kao i lokalna konvektivna oblaĉnost. Srednje mjeseĉne temperature zraka po pojedinim mjesecima imaju sljedeće vrijednosti: mart - 6,1°C, april - 10,4°C i maj - 15,0°C. Srednja maksimalna sezonska temperatura proljeća iznosi 14,0°C, ili po pojedinim mjesecima: mart - 9,3°C, april – 14,5°C i maj 18,2°C. Srednja minimalna sezonska temperatura iznosi 7,4°C, odnosno prema pojedinim mjesecima: mart - 2,7°C april - 7,5°C i maj – 12,1°C. Prosjeĉna sezonska vrijednost temperaturne amplitude iznosi 8,9°C, što je znatno izrazitije u odnosu na ljeto. MeĊutim ako se uzme u obzir da je rijeĉ o prijelaznom godišnjem dobu, koje se karakteriše sa intenzivnim pozitivnim promjenama temperature, navedena vrijednost se nalazi uglavnom u granicama koje su za ovaj dio godine utvrĊene u umjerenim geografskim širinama. Sezonska temperaturna amplituda u odnosu na ekstremne mjeseĉne temperature iznosi 6,6°C, što je takoĊer oĉekivana vrijednost. Jesen se u odnosu na proljeće karakteriše višim prosjekom temperature koji iznosi 10,9°C, odnosno po mjesecima: septembar - 15,6°C, oktobar - 11,1°C i novembar - 5,9°C. Viši prosjek jesenje sezone tumaĉi se prije svega većim brojem vedrih dana u odnosu na proljeće, naroĉito u usporedbi dva najtoplija mjeseca maja i septembra. Vrijednost prosjeka maksimalne temeprature sezone iznosi 14,9°C, ili po mjesecima: septembar - 19,0°C, oktobar - 14,9°C i novembar - 10,7°C. Minimalne mjeseĉne temperature imaju sljedeće vrijednosti: septembar - 13,1°C, oktobar - 8,2°C i novembar - 2,1°C, dok je sezonska vrijednost 7,8°C. Prosjeĉna sezonska temperaturna amplituda iznosi 9,7°C, što je za 0,8°C više od proljetne. Ova još izraţenija vrijednost se tumaĉi razlikama koje nastaju izmeĊu još uvijek zagrijanog zraka tokom septembra i naglo rashlaĊenog zraka u novembru uzrokovano prijelazom u zimski period. Vrijednost amplitude ekstremnih mjeseci iznosi 7,1°C, što je iz istog razloga više za 0,5°C u odnosu na proljeće. Najniţi sezonski prosjek je u toku zime - 0,5°C, ili po mjesecima: decembar - 0,8°C, januar - - 1,0°C i februar - 1,8°C. Vrijednosti maksimalnih temperatura po mjesecima su: decembar - 5,6°C, januar - 5,0°C i februar - 7,3°C, što u prosjeku zacijelu sezonu iznosi 7,7°C. Sezonski prosjek minimalne temperature iznosi -4,0°C, ili po mjesecima: decembar - -2,7°C, januar - - 6,3°C i februar - -2,9°C. Prosjeĉna sezonska temperaturna amplituda iznosi 2,8°C, što je blisko ljetnjoj sezoni. Temperaturna amplituda ekstremnih mjeseci iznosi 11,7°C, što je znaĉajno iznad ostalih sezonskih analoga, i najbolje ilustruje termiĉke kontrasati u prostoru. Srednje maksimalne mjeseĉne vrijednosti temperatura predstavljeni su na grafikonu 4. Godišnji prosjek maksimalnih temperatura iznosi 16,1°C, ali je on izrazito neravnomjeran. Prosjek ljetnih maksimalnih temperatura iznosi oko 26,0°C, sa maksimumom u mjesecu julu - 26,7°C. Proljetni prosjek maksimalnih temperatura se kreće u vrijednosti od oko 16,8°C sa maksimumo u maju od 21,7°C. Jesenje maksimalne temperature imaju neznatno viši prosjek
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 78 od 179 izgradnju HE Vranduk
od proljetnih, odnosno 17,0°C, dok je najtpliji mjesec sezone septembar sa 22,9°C. Zimske maksimalne temperature imaju najniţe vrijednosti, tako da sezonski prosjek iznosi oko 4,4°C što je u vrijednosti bosanskohercegovaĉkog prosjeka za planinsko-kotlinsku regiju.
oC 31 30 29 28 27 26 25 24 23 22 21 20 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 -1 -2 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII -3 Srednja Prosječna Maksimalne mjesečne Minimalne mjesečne
Grafikon 6. Godišnji tok srednjih maksimalnih temperatura zraka za šire podruĉje Vranduka (interpolisano prema M.S.Zenica).
Termiĉki ekstremni analog su srednje minimalne mjeseĉne temperature zraka (Grafikon 7.). Godišnji prosjek minimalnih mjeseĉnih temperatura iznosi 4,7°C. Sezonska odstupanja su takoĊer dosta izraţena, što je vidljivo iz sljedećih pokazatelja: srednja minimalna temperatura ljeta iznosi 12,1°C, sa minimumom u junu - 11,5°C, srednja minimalna temperatura proljeća iznosi 4,3°C, sa minimumom u martu - 0,5°C, srednja minimalna temperatura jeseni iznosi 5,7°C, sa minimumom u novembru - 1,5°C, srednja minimalna temperatura zime iznosi -3,2°C, sa minimumom u januaru od - 5,0°C,
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 79 od 179 izgradnju HE Vranduk
oC 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 -1 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII -2 -3 -4 -5 -6 -7 -8 -9 -10 -11 Srednja Prosječna Maksimalne mjesečne Minimalne mjesečne
Grafikon 7. Godišnji tok srednjih minimalnih temperatura zraka za šire podruĉje Vranduka (interpolisano prema M.S.Zenica)
Za praktiĉne (tehniĉke) potrebe, s aspekta termiĉkih karakteristika, vrlo ĉesto se analizira srednja promjenljivost srednjih mjeseĉnih temperatura, koja pokazuje prosjeĉnu vrijednost promjene temperature pojedinih mjeseci u dugogodišnjem periodu. Rezultati ovakve analize za šire podruĉje Vranduĉke klisure predstavljeni su na Grafikon 8. Prosjeĉna godišnja promjenljivost srednjih mjeseĉnih temperatura iznosi 1,51°C, ali se u godišnjem hodu opaţaju izrazita sezonska kolebanja. Prosjeĉna sezonska promjenljivost srednjih mjeseĉnih temperatura tokom ljeta je najniţa, s vrijednošću od 1,01°C, ili po pojedinim ljetnim mjesecima: juni - 0,88°C, juli - 0,93°C i august - 1,21°C. Ovako niska vrijednost je u skladu s malim mjeseĉnim temperaturnim kolebanjem u toku ljeta. Prosjek proljetne sezone je viši u odnosu na ljeto i iznosi 1,44 °C, odnosno po mjesecima: mart - 1,82°C, april - 1,26°C i maj - 1,23°C. Jesenji prosjek je blizak proljetnom prosjeku, s vrijednošću od 1,41°C. Vrijednosti prema pojedinim mjesecima su: septembar - 1,22°C, oktobar - 1,33°C i novembar - 1,69°C. Ako se usporede sve tri sezone moţe se uoĉiti da su najniţe vrijednosti u središtu ljeta i da se sukscesivno povećaju prema graniĉnim mjesecima prema zimskoj sezoni. Prosjeĉna promjenljivost zimskih mjeseci je najviša - 2,17°C, ili po mjesecima: decembar – 1,85°C, januar – 2,05°C i februar – 2,61°C.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 80 od 179 izgradnju HE Vranduk
% 100 95 90 85 80 75 70 65 60 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Mean Max Min Grafikon 8. Srednja promjenljivost srednjih mjeseĉnih temperatura za šire podruĉje Vranduka (interpolisano prema M.S.Zenica)
Prema izloţenim podacima, najvišu kolebljivost temperatura ima februar koja je za oko tri puta viša od junske.
Relativna vlaţnost zraka
U širem prostoru Vranduĉke klisure ovaj meteorološki element iskazuje vremensku varijabilnost (Grafikon 9.). Generalna karakteristika mu je da u usporedbi sa godišnjim tokom srednjih godišnjih temperatura on ima obrnut hod. Srednja godišnja relativna vlaţnost zraka u širem prostoru Vranduka (interpolisana prema M.S.Zenica) iznosi 76,8 %. Ljetna sezona ima niţi prosjek - 72,7 %, ili po mjesecima: juni - 73,0 %, juli - 71,9 % i august - 73,1 %. Niske vrijednosti su posljedica visokih ljetnih temperatura i malog procenta oblaĉnosti. Proljetna sezona ima najniţi godišnji prosjek od 71,6 %. Ovo je posljedica izraţenije nestabilnosti atmosfere pa je i intenzitet vjetra tokom cijelog perioda veći što se direktno odraţava na smanjenje vlage u zraku. Konkretne vrijednosti pojedinih proljetnjih mjeseci su: mart - 74,1 %, april - 70,3 % i maj - 70,5 %. Jesen ima viši prosjek od godišnjeg - 79,9 %, ili po mjesecima: septembar - 77,5 %, oktobar - 79,6 % i novembar - 82,5 %.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 81 od 179 izgradnju HE Vranduk
% 100 98 96 94 92 90 88 86 84 82 80 78 76 74 72 70 68 66 64 62 60 58 56 54 52 50 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Maksimalne mjesečne Minimalne mjesečne Series5 Series1
Grafikon 9. Godišnji tok Relativne vlaţnosti zraka za šire podruĉje Vranduka (interpolisano prema M.S.Zenica)
Zimska sezona se karakteriše sa najvišom godišnjom vrijednošću relativne vlaţnosti - 82,9%. Ovo je posljedica izraţene oblaĉnosti i niskih temperatura tokom cijelog perioda. Pojedini mjeseci imaju sljedeće prosjeke: decembar - 87,3 %, januar - 84,5 % i februar - 76,8 %.
Oblaĉnost
Srednja godišnja oblaĉnost u širem podruĉju (prema interpolisanim podacima za M.S.Znica) iznosi 6,2/10, što praktiĉno znaĉi da je oblaĉno vrijeme ovdje ĉešća karakteristika vremenskih stanja u toku godine (Grafikon 10.). U godišnjem hodu se takoĊer uoĉavaju izrazita sezonska kolebanja, zbog ĉega se nameće potreba sezonske analize. Najniţi sezonski prosjek ima ljeto – 5,0/10, ili po pojedinim ljetnjim mjesecima: juni - 5,4 /10, juli - 4,7/10 i august - 5,0/10. Ovo je svakako posljedica neposrednog uticaja anticiklonalne raspodjele u vremenskim stanjima nad ovim prostorom i smanjene vlaţnosti zraka.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 82 od 179 izgradnju HE Vranduk
n/10 10,0 9,5 9,0 8,5 8,0 7,5 7,0 6,5 6,0 5,5 5,0 4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Srednje mjesečne Prosječna godišnja Maksimalne mjesečne Minimalne mjesečne
Grafikon 10. Godišnji tok Oblaĉnosti za šire podruĉje Vranduka (interpolisano prema M.S.Zenica).
Proljeće se odlikuje povišenijim vrijednostima oblaĉnosti u odnosu na ljeto, zbog jaĉih ciklonskih uticaja u vremenskim stanjima. Prosjek cijele sezone iznosi 6,2 /10, što je za oko 1,2 više od ljeta. Pojedini proljetnji mjeseci imaju sljedeće vrijednosti: mart - 6,3 /10, april - 6,4 /10 i maj - 6,0 /10. Jesenji prosjek je neznatno viši od proljetnog i iznosi 6,3 /10, što se tumaĉi izrazitim povećanjem naoblake u prijelaznom mjesecu u zimsku sezonu - novembru. Konkretno, pojedini jesenji mjeseci imaju sljedeće vrijednosti: septembar - 5,8 /10, oktobar - 6,2 /10 i novembar 6,9 /10. Zimska sezona se karakteriše sa najvišim sezonskim prosjekom i pojedinaĉnim mjeseĉnim vrijednostima, što je posljedica dominantnog uticaja ciklonalne raspodjele zraka koja rezultira formiranjem tmurnog i oblaĉnog vremena. Sezonski prosjek je znatno iznad godišnjeg - 7,3 /10, dok pojedini zimski mjeseci imaju sljedeće vrijednosti: decembar - 7,9 /10, januar - 7,1 /10 i februar – 6,9 /10. Priloţeni podaci upućuju da je najoblaĉniji mjesec - decembar za 3,3 desetine oblaĉniji od najvedrijeg – augusta.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 83 od 179 izgradnju HE Vranduk
Padavine
Ovo je takoĊer bazni klimatski element, koji svojom vrijednošću direktno odreĊuje osnovne hidrotermiĉke karakteristike prostora. Godišnji tok pluviometrijskog reţima za šire podruĉje Vranduka je predstavljen na Grafikon 11. Prosjeĉna godišnja suma visine padavina u širem prostoru Vranduka iznosi oko 798,0 mm, dok je prosjeĉna mjeseĉna suma 66,5 mm. MeĊutim, u godišnjem toku pluviometrijskog reţima znaĉajno su izraţena mjeseĉna i sezonska kolebanja. Prosjek sume visine padavina tokom ljetnje sezone iznosi 72,3 mm, što je za oko 5,8 mm iznad godišnjeg prosjeka i što indicira na karakteristiĉan pluviometrijski tip reţima. Navedena vrijednost je dosta povišena u odnosu na reţim temperature zraka i oblaĉnosti, a rezultat je visoke vrijednosti junske sume, koja iznosi 79,4 mm, jer je to mjesec koji pripada periodu glavnog padavinskog maksimuma. Julski prosjek sume je najniţi - 67,4 mm, a augustovski je malo povišeniji - 70,1 mm.
mm 260
240
220
200
180
160
140
120
100
80
60
40
20
0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Srednje mjesečne Maksimalne mjesečne Minimalne mjesečne Prosječna godišnja
Grafikon 11. Godišnji tok visine padavina za šire podruĉje Vranduka (interpolisano prema M.S.Zenica)
Proljetna sezona ima, u odnosu na ljeto, sniţeniji prosjek - 64,3 mm, što je odraz zastupljenosti izmijenjene posavske varijante tipa pluviometriskog reţima u prijelaznom podruĉju iz planinsko-kotlinskog u posavski prostor šireg podruĉja Vranduka.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 84 od 179 izgradnju HE Vranduk
Drugim rijeĉima, niski sezonski prosjek posljedica je pripadnosti marta i aprila sušnijem meĊupadavinskom periodu, koji je vremenski rasporeĊen na drugu polovinu zime i prvu polovinu proljeća. Po pojedinim mjesecima padavinske sume imaju sljedeće vrijednosti: mart – 51,2 mm, april – 61,3 mm i maj – 80,3 mm – najkišovitiji mjesec u širem prostoru Vranduka. Jesen je sezona koja se moţe oznaĉiti kao „bogatija“ padavinama, sa prosjekom od 71,3 mm. Ovo je posljedica pripadnosti gotovo cijele sezone drugom padavinskom maksimumu, koji nastupa tokom druge polovine jeseni i poĉetkom zime. Vrijednosti pojedinih mjeseĉnih suma su: septembar – 70,8 mm, oktobar – 69,3 mm i novembar – 73,8 mm. Zimski period ima prosjek od 58,1 mm što je znaĉajno ispod godišnjeg prosjeka i ukazuje na ĉinjenicu da je glavni padavinski minimum lociran u januaru i februaru. Prosjeĉne mjeseĉne sume imaju sljedeće vrijednosti: decembar – 74,1 mm, januar – 51,7 mm i februar – 48,5 mm – najaridniji mjesec u širem podruĉju Vranduka. Osnovna karakteristika zimskih padavina je da se one u slivu rijeke Bosne preovlaĊujuće izluĉuju u obliku snijega, što ima poseban znaĉaj u reţimu vodosnabdijevanja glavnih vodotoka. Radi što bolje ilustracije prostornog i vremenskog variranja ovog parametra tokom godine, neophodno je prvo odrediti širi prostor Vranduka u odnosu na tip i varijantu pluviometrijskog reţima, koji ga karakteriše. U Bosni i Hercegovini je prostorni razmještaj pluviometrijskog koeficijenta q predstavljen izokontinentalama sa vrijednošću od po 5 %, što u potpunosti omogućava detaljno predstavljanje svih postojećih pluviometrijskih tipova i njihovih prijelaza. Izokontinentala sa vrijednošću q = 50 % je graniĉna vrijednost, na bazi koje se odreĊuje pluviometrijski tip. U Bosni i Hercegovini ona ima preovlaĊujući pravac pruţanja NW – SE, pruţajući se uglavnom dominantnim morfostrukturama spoljašnjih bosanskih dinarida. Svi prostori koji se rasprostiru sjeverno od ove linije imaju preovlaĊujući kontinentalni pluviometrijski tip, dok oni koji su juţno od nje imaju sredozemni pluviometrijski tip. Navedena metodologija je primijenjena i za širi prostor Vranduka, iako se već i iz izloţenog mogu izvesti opšti zakljuĉci. Konkretni podaci o tipu pluviometrijskog reţima donešeni su na osnovu godišnjeg toka visine padavina koji je za šire analizirano podruĉje dobiven interpolacijom u odnosu na podatke sa M.S.Zenica (Grafikon 11.). Prema iznesenoj metodologiji i podacima sa Grafikon 11. moţe se zakljuĉiti da cjelokupno šire podruĉje Vranduĉke klisure pripada kontinentalnom pluviometrijskom tipu. MeĊutim, u Bosni i Hercegovini (pa ni u podruĉju Vranduka) ne postoji razvijen pravi kontinentalni pluviometrijski tip reţima, jer postoji velika raznolikost u godišnjim tokovima visine padavina za pojedina bosanskohercegovaĉka podruĉja, uslovljena znaĉajnim prirodnim, prije svega reljefnim raznolikostima. Zato se na prostoru Bosne i Hercegovine mogu susresti njegove odreĊene varijante, u zavisnosti od vremenske pozicije glavnog maksimuma i glavnog minimuma padavina. Konkretno, u okviru kontinentalnog pluviometrijskog tipa, mogu se izdvojiti dvije grupe podtipova: I grupa sa ĉetiri i II sa tri varijante. Prema izloţenim podacima, šire podruĉje Vranduka pripada drugoj grupi sa prvom varijantom – II K-1, ĉije osnovno obiljeţje jeste da je
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 85 od 179 izgradnju HE Vranduk
glavni maksimum padavina vremenski pozicioniran u periodu maj – juni, a glavni minimum u periodu januar - februar. To se praktiĉno moţe vidjeti iz sljedećih vrijednosti: maksimum padavina V mjesec - 80,3 mm, minimum padavina II mjesec - 48,5 mm, Navedena varijanta se u literaturi vrlo ĉesto oznaĉava i kao izmijenjena posavska varijanta pluviometrijskog reţima. Ovaj tip je razvijen u prostorima u kojima se ostvaruje kontakt izmeĊu umjereno vlaţne i stepske klime. Suho i sunĉano vrijeme tokom najvećeg dijela ljeta je posljedica anticiklonske aktivnosti koja je prisutna u cijeloj srednjoj Evropi. Ovaj tip je takoĊer, izuzetno pogodan za zametanje plodova poljoprivrednih kultura i razvoj biljnog svijeta uopće za navedeno podruĉje jer se veća koliĉina padavina izluĉi u vrijeme kada su one potrebne za razvoj kultura. Smanjene koliĉine padavina tokom augusta i septembra je za isti aspekt jako pogodno, jer je to vrijeme sazrijavanja plodova, pa su ovi prostori ujedno i najpovoljniji za agrarnu proizvodnju. Jedan od veoma reprezentativnih pokazatelja koliĉinskog i vremenskog kolebanja padavina je relativno kolebanje padavina. Njegova vrijednost za cjelokupni kontinentalni pluviometrijski tip u Bosni i Hercegovini se kreće u granicama od 4,2 do 6,8 %. Konkretne vrijednosti relativnog kolebanja na širem prostoru Vranduka se kreću u vrijednostima od oko 5,9 %. Ove vrijednosti pokazuju da su padavine u analiziranom prostoru dosta ravnomjerno mjeseĉno rasporeĊene. Ovaka pravilnost je uzrokovana prije svega relativno stabilnom ciklonskom aktivnošću tokom zimskog dijela godine, dok tokom ljeta lokalni klimatski uslovi (prije svih reljefne predispozicije) uslovljavaju obrazovanje lokalnih kiša i time znaĉajno doprinose povećanju ukupne koliĉine ljetnih padavina. Na osnovu iznesenih stavova moglo bi se zakljuĉiti da se posmatrano podruĉje karakteriše uglavnom stabilnom i ravnomjernom koliĉinom padavina. Vremenska i koliĉinska odstupanja od prezentovanih vrijednosti su meĊutim vrlo ĉesta, na osnovu ĉega se moţe reći da su meĊugodišnja variranja dosta izraţena. Konkretno, vrlo ĉesto se dešava da koliĉina padavina po pojedinim mjesecima bude i po nekoliko puta veća ili manja od prosjeka. Na bazi ovakvih podataka mogu se izvesti zakljuĉci o potencijalnim presušnim ili prevlaţnim periodima. Opšti je zakljuĉak da u pojedinim godinama mogu da se pojave potpuno obrnuta stanja u odnosu na gore prezentovane srednjake tako da se i suše i poplave mogu pojaviti u svim mjesecima. Ipak mjesec, s najvjerovatnijom pojavom suše je oktobar, u toku kojeg se ĉesto desi da se izluĉi vrlo mala koliĉina padavina. Nasuprot suši, mjeseĉni periodi s najvećim padavinama mogu da dostignu ekstremno visoke vrijednosti koje prelaze i preko 240 mm, i najĉešće se pojavljuju krajem proljeća i poĉetkom jeseni.
Vjetar
Osnovno obiljeţje vjetrovne cirkulacije zraka jeste njegova morfološka uslovljenost. Konkretnije prostorno-vremenska dinamika vjetrovne cirkulacije direktno je limitirana veliĉinom i oblikom dominantnih morfostrukturnih formi u široj regiji vranduĉke klisure. Prije Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 86 od 179 izgradnju HE Vranduk
svih to su dominantne pozitivne morfostruktue: Vepar (1.053 m), Pokik (1.115 m), Zeletva (1.092 m) i Jelina (1.331 m). Dominantna negativna morfostruktura je dolina rijeke Bosne koja se usjekla izmeĊu navedenih planina, tako da ima strukturu ukliještenog meandra u zoni vranduĉke klisure. Prema navedenom morfostrukturnom sklopu terena, moţe se odrediti da je dominantni tip regionalne cirkulacije sjevernog pravca. Konkretnije, dominantni regionalni vjetar je sjeverac ĉiji korjen se nalazi u zoni arktiĉkog polarnog kruga, i koji, posebno tokom zimskog dijela godine, dolinom rijeke Bosne dospijeva u prostor zeniĉke kotline kao vrlo hladan i snaţan vjetar koji izaziva naglo i intenzivno sniţavanje temperature zraka. Isti vjetar djeluje i tokom toplijeg dijela godine ali je znatno slabijeg intenziteta i frekvencije. Lokalna cirkulacija zraka je predstavljena vjetrovima sa tzv.dnevnom izmjenom, odnosno anabatskim i katabatskim vjetrom. Anabatski vjetar djeluje tokom osvijetljenog dijela dana i struji uz padinske strane, dok je katabatski vjetar prisutan tokom noći i ima suprotni smjer strujanja. Dominantni smjerovi puhanja ovih vjetrova direktno su odreĊeni lokalnom morfologijom, prije svih orjentacijom i nagibom padinskih strana, pa se na osnovu toga moţe indirektno zakljuĉiti o njihovom intenzitetu u pojedinim dijelovima vranduĉke klisure. U suštini, duţ strmijih padinskih strana intenzitet ovih strujanja raste i obrnuto, a preovlaĊujuća ekspozicija kontaktnih padina mu definira smjer puhanja. Generalno se moţe istaći da je osnovna karakteristika ovog tipa cirkulacije zraka u podruĉju vranduĉke klisure jeste slabiji intenzitet i vrijeme djelovanja.
Klimatski tip
Šire podruĉje doline rijeke Bosne u zoni Vranduĉke klisure ima vrlo specifiĉne klimatske karakteristike. To je posljedica njihovog specifiĉnog dolinsko-kotlinskog topografskog poloţaja, gdje lokalni klimatski faktori imaju veliko znaĉenje u oblikovanju osnovnih klimatskih obiljeţja prostora. Za potrebe struĉne ekspertize procjene klimatskih uticaja, opće klimatske karakteristike istraţivanog podruĉja neophodno je obraditi pomoću Köppen-ove klasifikacije klimata, koje se baziraju na pluvio-termiĉkoj analizi klimatskih parametara. Konkretnije, klimatska obiljeţja šireg podruĉja doline rijeke Bosne u zoni Vranduĉke klisure imaju obiljeţja Cfbx" klimatskog tipa. Najtopliji mjesec je juli, sa srednjom mjeseĉnom temperaturom koja se kreće u sjevernim dijelovima Vranduĉke klisure oko 19,5°C do oko 20,0°C u sjevernim dijelovima zeniĉke kotline (interpolisane vrijednosti). Topliji dio godine predstavljen je sa 7 mjeseci ĉija je srednja mjeseĉna temperatura ≥10°C. Najhladniji mjesec je januar sa srednjom temperaturom od -0,8°C u zeniĉkoj kotlini do oko -1,2°C u uţem dijelu Vranduĉke klisure. Hladniji dio godine je predstavljen sa 5 mjeseci ĉija je srednja mjeseĉna temperatura < 10°C Temperaturne amplitude se svojom veliĉinom uklapaju u prostorni raspored izotalantoza za šire podruĉje planinsko-kotlinske oblasti - od 20,5°C do 21,0°C. Osim u horizontalnom, termiĉke prilike se mijenjaju i u visinskom smjeru. Konkretnije, vrijednost vertikalnog termiĉkog gradijenta na nivou godišnjeg prosjeka iznosi oko 0,5°C, tako da u zonama najviših planinskih vrhova srednja godišnja temperatura opada na Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 87 od 179 izgradnju HE Vranduk
vrijednosti od oko 4,5°C (Karta 4.). U ljetnom periodu vrijednost gradijenta je nešto iznad godišnje (oko 0,7°C) tako da najviši hipsometrijski nivoi u široj zoni Vranduĉke klisure imaju srednju ljetnju temperaturu oko 15°C. Zimski gradijent je manji – oko 0,35°C pa se sezonski prosjek zime u podruĉju planinskih vrhova kreće oko -3,0°C. Padavinski pokazatelji se takoĊer, odlikuju odreĊenim stepenom prostorne varijacije, iako je u usporedbi sa termikom prostora ipak manja. Prosjeĉno u široj zoni zeniĉke kotline se u toku godine izluĉi oko 790 mm pa do oko 800 mm u klisurastom dijelu doline rijeke Bosne na sjeveru. Najkišovitiji mjesec u cijeloj oblasti je maj sa vrijednostima od oko 80 mm u zeniĉkoj kotlini do oko 82 mm u zoni klisuraste doline rijeke Bosne na sjeveru. Februar je mjesec sa padavinskim minimumom sa oko 48 mm u kotlinskom dijelu do oko 50 mm na sjeveru oblasti. Visina padavina raste prema višim nadmorskim visinama tako da u zoni najviših planinskih vrhova vrijednosti iznose oko 950 mm, s tim da ljetne padavine imaju viši pluviometrijski gradijent u odnosu na zimske. Navedeni godišnji hod padavina uglavnom se uklapa u padavinski reţim Cfbx" klime. Glavni padavinski maksimum je majsko-junski - sa oko 79,9 mm, odnosno drugi maksimum je novembarsko-decembarski sa 74,0 mm padavina (Karta 5.). Iz priloţenih podataka se moţe konstatovati da je kasnoproljetnji-ranoljetnji padavinski maksimum "bogatiji" padavinama od kasnojesenskog-ranozimskog perioda. Glavni padavinski minimum nastupa u periodu februar – mart (kasnozimski-ranoproljetnji) sa prosjekom od 49,9 mm, dok je sekundarni minimum nastupa sredinom jeseni, u mjesecu oktobru sa oko 70 mm. Najveći dio padavina izluĉuje se u obliku kiše što se direktno odraţava na parametre rijeĉnog reţima. Ĉvrste padavine se izluĉuju u prosjeku u periodu decembar – februar, što uzrokuje formiranje dosta moćnog snijeţnog pokrivaĉa. Ovaj tip padavinskih voda se u rijeĉnom reţimu osjeća u toku proljetnih mjeseci, kao element nivelacione retenzije.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 88 od 179 izgradnju HE Vranduk
Karta 4. Prostorna distribucija Srednje godišnje temperature zraka u širem podruĉju Vranduĉke klisure
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 89 od 179 izgradnju HE Vranduk
Karta 5. Prostorna distribucija Srednje godišnje visine padavina u širem podruĉju Vranduĉke klisure
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 90 od 179 izgradnju HE Vranduk
Karta 6. Glavni klimatski tipovi (prema W.Koopen-u) u širem podruĉju Vranduĉke klisure
Uvaţavajući iznesene hidrotermiĉke pokazatelje moţe se konstatovati da šire podruĉje Vranduĉke klisure do oko 1.000 m n.v. ima obiljeţja umjereno tople i vlaţne klime, sa svjeţim ljetom ili Cfb klimatski podtip sa padavinskom varijantom x”, odnosno Cfbx”. Prostori sa nadmorskim visinama do 1.400 m imaju obiljeţja Dfbx” klimatskog podtipa ili borealne (šumsko-snijeţne) klime sa svjeţim ljetom, unutar kojeg dva do tri mjeseci imaju negativnu srednju mjeseĉnu temperaturu.
2.13. OPIS KULTURNO-HISTORIJSKOG NASLIJEĐA
Na podruĉju Vranduĉke klisure identificirana su dva lokaliteta kulturno-historijskog nasljeĊa, Vranduk – Varošište (srednjevjekovna crkva franjevaĉkog samostana) i Vranduk8. Lokaliteti su povezani geografski, periodom nastanka kao i razvojem kroz historiju. Naime, lokalitet Vranduka predstavlja prvenstveno odbrambenu utvrdu, ali i okosnicu razvoja naselja koje se, usljed geografskih karakteristika mjesta na kojem je Vranduk sagraĊen, razvija sa lijeve strane rijeke Bosne. Na lokalitetu poznatom kao Varošište smješteni su ostaci crkve, izgraĊene u kasnom srednjem vijeku, koja je situirana na rijeĉnoj terasi rijeke Bosne.
8 Arheološki leksikon Bosne i Hercegovine, Tom 2, Arheološka nalazišta Regija 1-13, Sarajevo 1988., str. 206. Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, april 2010.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 91 od 179 izgradnju HE Vranduk
Lokalitet Vranduka predstavlja jedan od najznaĉajnijih lokaliteta srednjevjekovne bosanske drţave. Smješten na vrhu strme i nepristupaĉne klisure, Stari grad Vranduk se oduvijek smatrao ĉuvarem ulaza u srednju Bosnu, ali i jezgrom razvoja pitoresknog naselja koje je vremenom nastalo oko njega. Vranduk se nalazi na veoma vaţnom strateškom putu koji je dolinom Bosne iz Visokog vodio ka rijeci Savi. Pored vojno-strateških razloga, ovaj put je, naroĉito u srednjem vijeku, a i u kasnijim periodima, bio interesantan za trgovce. Ovdje je oduvijek bila brana za prolaz iz srednjeg u porjeĉje gornjeg toka Bosne. Naselje karakterizira specifiĉan odnos podgraĊa i utvrde, dajući cjelokupnoj slici Vranduka posebnu vrijednost. Prostorna organizacija Vranduka sa utvrdom u središtu i dvije izdvojene stambene cjeline (Donja mahala i Prigrad sa Zavtezom) asocira na neku od prahistorijskih naselja gradinskog tipa. 9 Stari grad u Vranduku pripada tipu brdskog utvrĊenja. Po površini koju zauzima, predstavlja malu utvrdu podignutu na strateškom, lako branjivom uzvišenju sa teškim pristupom. Utvrda je dobro prilagoĊena reljefu, što ima za posljedicu znatno smanjenje debljine zidova bedema, dok je izgradnja kula svedena na najmanju moguću mjeru. Dispozicija odbrambenih objekata i veliĉina Starog grada Vranduka uslovljena je prirodom terena. Grad je podignut na prirodnom i vještaĉki zaravnjenom stjenovitom kamenom platou, na ĉijim su padinama sazidani vanjski zidovi utvrde. Iznad doline rijeke Bosne uzdiţe se oko 25 m. (Prema izohipsama sa karte razmjere 1:2500 ova veliĉina je 60 m) Stari grad Vranduk predstavlja jedinstvenu cjelinu sa krajolikom unutar kojeg je sagraĊen. Prirodni poloţaj grada, sa klisurom i oštrom krivinom rijeke, naglašava njegov odbrambeni znaĉaj i doprinosi vrijednostima Starog grada.
9 Opis baziran na podacima iz Odluke Komisije za oĉuvanje nacionalnih spomenika o proglašenju Graditeljske cjeline Stari grad Vranduk u Vranduku nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine, broj 05.2-2-274/04-4 od 25. januara 2005. godine, objavljena u „Sl. Glasniku BiH 16/06“.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 92 od 179 izgradnju HE Vranduk
Slika 28. Postojeće stanje (novembar 2009. godine) – pogled na Stari grad
Slika 29. Pogled na projektovanu branu i Stari grad Vranduk - vizualizacija u prostoru uraĊena od strane Elektroprivrede BiH
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 93 od 179 izgradnju HE Vranduk
Slika 30. Postojeće stanje (novembar 2009. godine) – pogled sa Starog grada Vranduka prema mostu na M17
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 94 od 179 izgradnju HE Vranduk
2.14. HISTORIJSKI PODACI
„(...)Vranduk se nalazio u srednjovjekovnoj ţupi Brod, jednoj od 7 ţupa srednjovjekovne Bosne koja se kao zemlja pojavljuje u povijesnim dokumentima polovicom X. stoljeća. U periodu od XIV. stoljeća do 1463. godine, Vranduk je banski, a zatim kraljevski grad koji je pripadao Kraljevoj zemlji. U to doba je bio i jedini utvrĊeni grad u ţupi Brod. U povijesnim djelima je naglašavana vojna funkcija ove utvrde, naroĉito pojaĉana briga bosanskih kraljeva u XV stoljeću radi njegovog vaţnog strateškog poloţaja. (...) Arheološki i toponomastiĉki tragovi u Vranduku pokazuju da je ovo mjesto doţivjelo pun razvoj, sliĉno kao najrazvijeniji centri XV stoljeća u Bosni. Osim relativno malog utvrĊenja, u okolici Vranduka se razvio sustav obrambenih objekata i unutar tih zidina manje naselje ”sotto Vranduch”. Njegov smještaj neposredno na padinama ispod grada pokazuje potrebu za zaštitom grada-tvrĊave. Tu je kralj Tomaš dao sagraditi Crkvu sv. Tome, svog zaštitnika, te je, na svoje traţenje, od pape iz Rima za nju dobio posebne povlastice. Uz samo utvrĊenje nema obradivog zemljišta, pa je veće trgovaĉko–obrtniĉko naselje izvan bedema nastalo u selu Varošišću, oko 2,5 km udaljeno od utvrĊenja u Vranduku. Tu su franjevci utemeljili samostan i sagradili Crkvu sv. Marije na koju se odnose dokumenti iz 1449., 1461. i 1462. godine. (...) (...) Grad Vranduk je zauzet od strane Osmanlija 1463. godine. (...) (...) Prema defteru iz 1468./1469. godine, Vranduk je bila najsjevernija utvrda u osmanskoj vlasti na rijeci Bosni. Utvrđenje Vranduk sa posadom i varoš “Podgrađe” se nalazilo u vilajetu Kraljeva zemlja, teritorijalnoj jedinici Bosanskog sandţaka. U popisima iz 1485. i 1489. godine se ne spominje, da bi se ponovno javilo u popisu iz 1516. godine kao tvrĊava i sjedište Vranduĉke nahije. Od 1516. godine do kraja XVI. stoljeća je u nahiji Vranduk i ima posadu. Kasnije gubi na strateškom znaĉaju kao sjedište ove upravne jedinice i ostaje kao utvrda u Zeniĉkoj nahiji. U svom pohodu na Bosnu 1697. godine, Eugen Savojski, uoĉivši teţinu osvajanja Vranduka, odluĉio je da ovaj grad zaobiĊe. U XVIII. stoljeću utemeljeno je u Bosanskom sandţaku 28 kapetanija. IzmeĊu 1699. (Karlovaĉkog mira) i 1718. godine (Poţarevaĉkog mira) utemeljena je, iza 1715. godine, i Vrandučka kapetanija sa sjedištem u Vranduku. Tek 1773. godine sjedište ove kapetanije preneseno je u Derventu. Tokom XVIII. stoljeća Vranduk je spadao pod kadiluk Bosna Brod ili Travnik u nahiji Zenica sa Vrandukom. Kako se iz saĉuvanih isprava vidi, Vranduk je sluţio u XVIII. i prvih godina XIX. stoljeća kao zatvor za politiĉke krivce, i to mahom školovane ljude.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 95 od 179 izgradnju HE Vranduk
Austrijske trupe su 1878. godine zauzele grad bez borbe. Do 1890. godine u njemu je boravila manja austrijska posada. Od tada je tvrĊava ostala prazna i prestaje postojati kao vojno-strateško mjesto.“10 Lokalitet Vranduka je zbog svojih vrijednosti bio pravno zaštićen kao lokalitet od nacionalnog interesa već na samim poĉecima pravne zaštite nasljeĊa u Bosni i Hercegovini. Konzervatorski radovi na gradu su vršeni i prije njegove formalne zaštite, još 1914. godine. „Rješenjem Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR BiH iz Sarajeva, br. 1304/50, od 9. listopada 1950. godine, objekt je bio stavljen pod zaštitu drţave, a Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture NR BiH iz Sarajeva, br. 02-788- 3, od 18. travnja 1962. godine, objekt Stari grad Vranduk, NOO Zenica, drţavno vlasništvo, br. k.ĉ. 191/47 i 191/48, je bio stavljen pod zaštitu drţave i upisan u Registar nepokretnih spomenika kulture. Ovo rješenje je postalo pravosnaţno dana 24. listopada 1962. godine.“11 Odlukom o registraciji iz 1968. godine od strane Zavoda za zaštitu spomenika kulture NR BiH iz Sarajeva, Srednjevjekovna crkva u Varošištu je registrovana kao spomenik kulture.12 „Prostornim planom Bosne i Hercegovine iz 1980. godine, ovo dobro je bilo evidentirano i svrstano u II. (drugu) kategoriju kao kulturno-povijesno dobro.
10 Komisija za oĉuvanje nacionalnih spomenika, Odluka o proglašenju Graditeljske cjeline Stari grad Vranduk u Vranduku nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine, broj 05.2-2-274/04-4 od 25. januara 2005. godine, objavljena u „Sl. Glasniku BiH 16/06“, dio Obrazloţenje – 2. Povijesni podaci 11 Komisija za oĉuvanje nacionalnih spomenika, Odluka o proglašenju Graditeljske cjeline Stari grad Vranduk u Vranduku nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine, broj 05.2-2-274/04-4 od 25. januara 2005. godine, objavljena u „Sl. Glasniku BiH 16/06“, dio Obrazloţenje – 3. Dosadašnja zakonska zaštita. 12 Podatak dobijen iz Federalnog ministarstva kulture i sporta – Zavod za zaštitu spomenika Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 96 od 179 izgradnju HE Vranduk
Slika 31. Kulturno-historijsko i prirodno naslijeĊe (Izvor: Prostorni plan Zeniĉko-Dobojskog Kantona (2009 - 2029.) – zaštićena podruĉja)
Dobro se, pod nazivom Srednjovjekovni grad i tvrĊava Vranduk i rednim brojem 772, nalazilo na Privremenoj listi Povjerenstva za oĉuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine.“13. Prema Prostornom planu Zeniĉko-Dobojskog kantona 2009-2029. podruĉje Vranduka se klasificira kao kulturni pejzaţ. U Prostornom planu je navedeno da izgradnja HE Vranduk, prema usvojenoj varijanti, ne bi umanjila ambijentalne vrijednosti ovog kulturnog pejzaţa. Planirana izgradnja hidroelektrane, odnosno njena lokacija je ucrtana u usvojeni Prostorni plan Zeniĉko-Dobojskog kantona. (Prilog 4 – Izvod iz prostorno planske dokumentacije)
13 Komisija za oĉuvanje nacionalnih spomenika, Odluka o proglašenju Graditeljske cjeline Stari grad Vranduk u Vranduku nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine, broj 05.2-2-274/04-4 od 25. januara 2005. godine, objavljena u „Sl. Glasniku BiH 16/06“, dio Obrazloţenje – 3. Dosadašnja zakonska zaštita.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 97 od 179 izgradnju HE Vranduk
Trenutno stanje lokaliteta - Stari grad Vranduk Stari grad Vranduk se danas nalazi u relativno dobrom konstruktivnom stanju. Na gradu su nekoliko puta u kontinuitetu vršeni konzervatorsko-restauratorski radovi od strane Zavoda za zaštitu spomenika Bosne i Hercegovine i Muzeja grada Zenice. U periodu od 1999. do 2002. godine su izvršenim konzervatorsko-restauratorskim radovima na Starom gradu Vranduku, otklonjeni rizici kojima je utvrda bila izloţena. Nastavljen je monitoring saniranog oštećenja na istoĉnoj strani vanjskog bedema (pukotine). Osim neodrţavanja postojećih starih objekata u samom naselju i njegovoj neposrednoj okolini, zbog ĉega su izloţeni ubrzanom propadanju, na tom prostoru je evidentan i problem gradnje novih stambenih objekata, koji po svom izgledu ne odgovaraju u potpunosti postojećem ambijentu. TakoĊer, lokacija nizvodno od brane buduće HE Vranduk je neureĊena, a tokom velikih padavina dolazi do plavljenja okolnog zemljišta. Na obalama rijeke Bosne nalazi se odloţen otpad, koji se spušta u korito rijeke. Objekat utvrde Vranduk je aktivno ukljuĉen u realizaciju kulturnih dešavanja u Zenici i Bosni i Hercegovini (Dani evropskog nasljeĊa, Dani ašlame, kulturne manifestacije u sklopu sajma ZEPS, pozorišne predstave...). Sada je u objektu velike kule postavljena stalna izloţbena postavka, u skladu sa tematsko-ekspozicionim planom kustosa Muzeja grada Zenice, koja prezentira ţivot u gradu tokom njegove historije. Stari grad Vranduk je aktivno ukljuĉen i u nekoliko projekata usmjerenih ka revitalizaciji Starog grada i ukljuĉivanju u kulturni turizam. Projekti su pokrenuti i realizirani od strane lokalne zajednice, a finansiranih od lokalnih i stranih donatora (Slika 32.).
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 98 od 179 izgradnju HE Vranduk
Slika 32. TvrĊava Vranduk - turistiĉka destinacija U saradnji sa Fondacijom "Mozaik" iz Sarajeva 2005. godine, uraĊen je projekat "Revitalizacije Starog grada Vranduka" i neposredno nakon toga projekat "Oĉuvanja tradicionalnih zanata i rukotvorina lokalne zajednice Vranduk".14 MeĊu najznaĉajnije projekte, koji se trenutno implementiraju na lokalitetu Vranduka, sa stanovišta razvoja kulturnog turizma u uţoj i široj regiji, je projekat pod nazivom "Tragovima Bosanskog Kraljevstva", kojeg implementira fondacija „Mozaik“., a najvećim dijelom finansira Evropska unija. Partner na navedenom projektu, izmeĊu ostalih, je i Muzej grada Zenice. Projekat obuhvata 10 zajednica / srednjevjekovnih gradova meĊusobno povezanih kulturno- historijskim naslijeĊem, kao i dogaĊajima iz perioda srednjevjekovne Bosne. Odabrane zajednice su: Bobovac (Vareš), Ĉajangrad (Visoko), Jajce, Kraljeva Sutjeska (Kakanj), Kozovgrad (Fojnica), Maglaj, Prusac (Donji Vakuf), Tešanj, Travnik, Vranduk (Zenica). Fondacija Mozaik u saradnji sa 10 odabranih zajednica radi na izradi jedinstvenog brendiranog turistiĉkog proizvoda u okviru kulturnog turizma. Razvoj turistiĉkog proizvoda je baziran na zajedniĉkoj temi srednjevjekovnog bosanskog kraljevstva. Projekat je usmjeren
14 http://www.zemuzej.ba/projekti.html, pristup 20.11.2009. godine.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 99 od 179 izgradnju HE Vranduk
na unaprijeĊenje infrastrukture, sadrţaja i kvaliteta kompletne turistiĉke ponude, te jaku promociju zajedniĉkog brand-a 10 navedenih lokaliteta. Cilj projekta je da kroz tematiku srednjevjekovne Bosanske drţave poboljša konkurentnost Bosne i Hercegovine u sferi kulturnog turizma i zainteresiranost turista. Budţet projekta je 550.000 EUR od ĉega Evropska komisija podrţava program u iznosu od 300.000 EUR. Planirane aktivnosti: 1. Poboljšanje atraktivnosti turistiĉkih destinacija 2. Povećanje kvaliteta turistiĉkih usluga na lokacijama 3. Kreiranje i prodaja turistiĉkog proizvoda - dovoĊenje turista. U okviru navedenog projekta na lokalitetu Vranduk (Zenica) implementirane su sljedeće specifiĉne aktivnosti: 1. Postavljanje turistiĉke signalizacije (postavljanje sedam putokaza) 2. UreĊenje tvrĊave sa pratećom infrastrukturom i obogaćivanje sadrţaja 3. Markiranje Sultan-Fatihove (Carske) dţamije i vranduĉke tvrĊave (postavljanje dvije informacione table) 4. Odrţavanje radionice/obuke tradicionalnog tkanja.15 Kroz navedene projekte nastoji se oĉuvati izuzetno znaĉajan nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine, ali prije svega, odrţati zateĉene ambijentalne vrijednosti i osobenosti uz odgovarajuće mjere: oĉuvanje okoliša i njegove raznolikosti, oĉuvanje ili ponovno uvoĊenje tradicionalne djelatnosti za koje se pokazalo da su u funkciji odrţivosti, kao i pomoći razvoj lokalne zajednice odrţivom upotrebom nasljeĊa u okviru kulturnog turizma.
2.15. MJERE ZAŠTITE STAROG GRADA VRANDUKA
Komisija za oĉuvanje nacionalnih spomenika BiH proglasila je Graditeljsku cjelinu Stari grad Vranduk u Vranduku, nacionalnim spomenikom Bosne i Hecegovine, na svojoj 18. sjednici, odrţanoj od 25. do 31. januara 2005. godine (Odluka broj 05.2-2-274/04-4, objavljena u „Sl. Glasniku BiH 16/06“). Navedenom odlukom Komisije, utvrĊeno je da „Nacionalni spomenik ĉine: zidine starog grada sa objektima velike i male kule, objekt dţamije i pokretni arheološki material, iskopan na lokalitetu koji se ĉuva u Muzeju grada Zenice. Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji naznaĉenoj kao k.ĉ. br. 84, 85 i 123 (novi premjer), što odgovara k.ĉ. br. 191/47 i 191/48 (stari premjer), upisan u z.k. uloţak broj 468, k.o. Vranduk, Općina Zenica, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina“16.
15 http://www.mozaik.ba/index.php?id=tbk1, pristup 20.11.2009. godine.
16 Komisija za oĉuvanje nacionalnih spomenika, Odluka o proglašenju Graditeljske cjeline Stari grad Vranduk u Vranduku nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine, broj 05.2-2-274/04-4 od 25. januara 2005. godine, objavljena u „Sl. Glasniku BiH 16/06“, dio Dispozitiv, ĉlan 1.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 100 od 179 izgradnju HE Vranduk
Slika 33.Grafiĉki prikaz zona zaštite, Komisija za oĉuvanje nacionalnih spomenika BiH
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 101 od 179 izgradnju HE Vranduk
Slika 34. Katastarske ĉestice zone I (Izvor: Općina Zenica)
Navedenom Odlukom Komisije su, izmeĊu ostalog, definisane mjere zaštite nacionalnog spomenika, institucije nadleţne za implementaciju i nadzor nad implementacijom mjera zaštite, te stavljeni van snage svi prostorno-planski dokumenti koji su u suprotnosti sa odredbama Odluke Komisije. Oĉigledno da navedena situacja na Slika 33. i Slika 34. prikazuju razliĉite obuhvate u I i II zoni zaštite nacionalnog spomenika kulture. Znaĉajno je ucrtati stvarne katastarske ĉestice na koje se odnosi, prvenstveno I zona zaštite, te treba usaglasiti podatke iz Komisije i preuzete podatke iz Općine Zenica. Pri izradi Studije uticaja na okoliš uzeti su izvorni katastarski podaci iz Općine Zenica, odredbe Odluke o zaštiti „Graditeljske cjeline Stari grad Vranduk“ i struĉno mišljenje angaţiranih struĉnjaka za kulturno-historijsko nasljeĊe, te je procijenjeno da će objekat brane biti u kohabitaciji sa II zonom zaštite nacionalnog spomenika kulture. U cilju trajne zaštite nacionalnog spomenika definisane su dvije zone zaštite: „I. zona zaštite obuhvata prostor nacionalnog spomenika, u kojoj se provode slijedeće mjere zaštite:
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 102 od 179 izgradnju HE Vranduk
dopušteni su samo istraţivaĉki i konzervatorsko-restauratorski radovi, ukljuĉujući i one koji imaju za cilj prezentaciju spomenika, uz odobrenje federalnog ministarstva koje je nadleţno za prostorno ureĊenje i struĉni nadzor, nadleţne sluţbe zaštite naslijeĊa na razini Federacije Bosne i Hercegovine, prostor spomenika biće otvoren i dostupan javnosti i moţe se koristiti u edukativne i kulturne svrhe, nije dopušteno odlaganje otpada II. zona zaštite obuhvata podruĉje graditeljske cjeline naselja Vranduk, odnosno prostor definiran granicom: - sa juţne, istoĉne i zapadne strane, sredina toka rijeke Bosne17; - sa sjeverne strane, trasu tunela puta M-17.
U toj zoni provode se slijedeće mjere zaštite: 1. Izrada analize trenutnog stanja graditeljske cjeline naselja Vranduk koja ukljuĉuje: - kronološki prikaz i stilsku valorizaciju postojećih stambenih objekata, - pregled katnosti postojećih objekata, - primjene materijala, - stanje oštećenja i oĉuvanosti, - analizu uliĉnih platna – detaljan snimak postojećeg stanja, obradu i identificiranje njihove slojevitosti, - analizu otvorenih prostora
2. Na temelju analize trenutnog stanja, izraditi projekt restauracije povijesnog ambijenta graditeljske cjeline Vranduka, uz provedbu sljedećih mjera: - zadrţavanje, sanaciju, konzervaciju i prezentaciju postojećih arhitektonskih objekata i urbanistiĉkih elemenata koji imaju ambijentalne vrijednosti, - restauracija i rekonstrukcija objekata, oblika i prostora koji će pojaĉati ambijentalni znaĉaj naselja, - obavezno saĉuvati ili vratiti izvorni izgled objekata (horizontalni i vertikalni gabariti, proporcija, broj, veliĉina i raspored otvora, arhitektonski detalji i boje zidova, otvora, tretman fasada),
17 Prema Odlukom Komisije definiranim granicama, sjeveroistoĉna polovina planirane brane zajedno sa pristupnim putem i polovinom planiranom javnom komunikacijom se nalaze u prostoru II zone zaštite obuhvata podruĉja Graditeljske cjeline.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 103 od 179 izgradnju HE Vranduk
- svi primijenjeni metodi i stupnji intervencije moraju biti evidentirani, - ĉišćenje i uklanjanje nadograĊenih dijelova objekata ili objekata koji nisu u skladu sa ambijentom; izvršiti izmjenu pojedinih elemenata na objektima koji su nastali kao rezultat naknadnih intervencija (zamjena dvovodnih krovova ĉetverovodnim, odstraniti balkone, loĊe i velike staklene plohe), - nijedan graĊevinski, graĊevinsko-obrtniĉki i obrtniĉki zahvat ne moţe se odobriti za izvedbu niti izvoditi bez odobrenja od strane nadleţnog ministarstva i struĉni nadzor nadleţne sluţbe zaštite, - zabranjeno je uvoĊenje novih namjena objekata koje odudaraju od tradicionalnih funkcija, namjena koje bi uticale na promjenu karaktera i elemenata koji karakteriziraju dati ambijent i namjena koje zagaĊuju okoliš, 3. Primjena materijala i oblika na objektima: - prilikom konzervatorsko-restauratorskih radova koristiti izvorne materijale (kamen, sedra i škriljac), tradicionalna vezivna sredstva (hidrauliĉna vapnena ţbuka, vapnena ţbuka) i tradicionalne metode graĊenja, u najvećoj mogućoj mjeri, - vanjska obrada površina – ţbukanje vapnenom ţbukom sa bijeljenjem vapnom, - upotreba drveta: borovina, jelovina, smrĉa, kesten, bukovina i hrastovina, - vrsta i nagib krova moraju odgovarati izvornom stanju objekata: iskljuĉivo ĉetvorostrešni krovovi, drvene krovne konstrukcije nagiba od 30 do 60 stupnjeva, - izraditi projekt konzervacije i sanaciju sokaka sa podzidima u suhozidu”.
2.16. PEJZAŢ
Struktura i morfologija terena koja je uslovila i samu izgradnju tvrĊave, kao centralnog i najsnaţnijeg elementa datog prostora, dodatno naglašava njegov znaĉaj. TakoĊer, lokalitet Starog grada Vranduka predstavlja potencijal u razvojnim tokovima regije, posebno s aspekta razvoja kulturnog turizma. Organizacija i koncentracija izgraĊenih struktura daje prepoznatljivu sliku razvoja srednjevjekovnih gradova i njihovih podgraĊa oĉuvanu u svojoj pojavnosti do današnjih dana. Slaba je pristupaĉnost i prostorna „dominacija“ Starog grada nad okolnim terenom zajedno sa rijekom Bosnom, ĉije korito se na ovom dijelu znatno suţava, sa strmim obalama ĉineći klisuru, dok tok pravi duplu i veoma oštru “S” krivinu. Prostorna aglomeracija ima karakteristike kulturnog pejzaţa, jednog od najznaĉajnijih u Zeniĉko-Dobojske regiji, ali i u Bosni i Hercegovini. Kuće koje su smještene u neposrednoj blizini vranduĉke tvrĊave i njihova okolina su u vrlo lošem stanju.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 104 od 179 izgradnju HE Vranduk
Slika 35. Kuće u neposrednoj blizini vranduĉke tvrĊave
Slika 36.Postojeće stanje padina na kojoj se planira graditi lijevi blok brane
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 105 od 179 izgradnju HE Vranduk
Slika 37. Postojeće stanje padina na kojoj će se planira graditi lijevi blok brane
Lokacija nizvodno od brane buduće HE Vranduk je priliĉno zapuštena i opterećena otpadom razliĉitih vrsta (Slika 37.). Tokom velikih padavina dolazi do plavljenja okolnog zemljišta. Obale rijeke Bosne su neureĊene i opterećene nagomilanim otpadom, koji se spušta i opterećuje okolno zemljište i korito rijeke. Postojeći most na magistralnom putu M17 (Slika 38) evidentno ima uticaja na kulturni pejzaţ/prirodni ambijent i vizure u prostoru.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 106 od 179 izgradnju HE Vranduk
Slika 38. Pogled na spomenik sa postojećeg mosta na magistralnom putu M17
Slika 39. Pogled sa Starog grada Vranduk, nizvodno od brane
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 107 od 179 izgradnju HE Vranduk
2.17. SPECIFIĈNI ELEMENTI UTVRĐENI PRETHODNOM PROCJENOM UTICAJA NA OKOLIŠ
Tokom provoĊenja procedure procjene uticaja na okoliš, u fazi prethodne procjene uticaja, konsultant nije dobio pismene komentare vezane za dokument „Prethodna procjena uticaja na okoliš HE Vranduk“, od strane relevantnih institucija, graĊana, zainteresirane javnosti, lokalne zajednice, kao niti od Federalnog Ministarstva okoliša i turizma. U toku procesa procjene uticaja na okoliš HE Vranduk, odrţavana je stalna komunikacija sa projektantom Idejnog projekta i investitorom.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 108 od 179 izgradnju HE Vranduk
3. OPIS MOGUĆIH ZNAĈAJNIH UTICAJA PROJEKTA NA OKOLIŠ
3.1. UTICAJI OBJEKTA HE VRANDUK U FAZI IZGRADNJE
Uticaj na stanovništvo
S obzirom na relativno malu naseljenost u zoni planirane brane i akumulacije, negativni uticaji u smislu neophodnog preseljavanja stanovništva su minimalni. Po Idejnom projektu za sada je predviĊena samo jedna kuća za rušenje, odnosno preseljenje jednog domaćinstva. Nakon detaljnih istraţnih radova i izrade naredne projektne dokumentacije treba procjeniti sigurnost drugih objekata i eventualnih dodatnih preseljenja, u cilju zaštite stanovništva. Mogući negativni uticaji koji će biti posljedica povećane koncentracije prašine i pojaĉanog intenziteta saobraćaja, te nivoa buke su privremenog karaktera i uz mjere ublaţavanja mogu se smatrati prihvatljivim. Treba napomenuti da su lokacije gdje će se vršiti graĊevinski radovi dovoljno udaljene od prvih naseljenih kuća, cca 250 m, što bi trebalo znaĉiti da će navedeni uticaji na stanovništvo biti ublaţeni. Pozitivni uticaji na stanovništvo su brojni i odnose se na povećavanje privrednih aktivnosti, koje prate izgradnju ovakvih objekata. Stvaraju se uslovi za zapošljavanje velikog broja stanovništva, odnosno zapošljavanje domaćih graĊevinskih firmi i lokalnog stanovništva u toku izgradnje objekata hidroelektrane. Pristupiće se rekonstrukciji oko 1.200 m lokalnog puta i izgraditi oko 500 m novog lokalnog puta. Lokalnoj zajednici će se osigurati praviĉne naknade za nastale štete i postići kompromis interesa lokalne zajednice i investitora, što podrazumijeva stvaranje uslova za višenamjensko korištenje vodnog resursa rijeke Bosne. Pored konsecione naknade, obaveze će se utvrditi i u Programu investicija za lokalnu zajednicu nakon podrške Projekta, koji bi trebao biti „prijateljski“ za stanovništvo i okoliš.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 109 od 179 izgradnju HE Vranduk
Slika 40. Poloţaj HE Vranduk u odnosu na ostale infrastrukturne objekte (Izvor: Prostorni plan Zeniĉko-Dobojskog Kantona (2009 - 2029.) – energetska infrastruktura)
Uticaj na klimu
Na osnovu podataka o općim klimatskim i morfološkim karakteristikama uţeg i šireg prostora vranduĉke klisure, moţe se konstatirati da se radi o klimatski specifiĉnom prostoru unutar kojeg sve moguće promjene u okolnom prirodnom ambijentu mogu imati svoju refleksiju. Ovo je posljedica relativne ”morfološke zatvorenosti” podruĉja u kojoj su lokalna cirkulacija zraka i ostali meteorološki uslovi direktno uslovljeni lokalnim prirodnim ambijentalnim sklopom, tako da se i manje promjene odraţavaju na njihovo postojeće stanje i prostorno-vremensku dinamiku. Iz navedenih razloga ne moţe se reći da će doći do znaĉajnih promjena sa mikroklimatskog aspekta, a koje mogu nastati kao posljedica promjena u prirodnim ambijentalnim uslovima. U jedan od najvaţnijih procesa koji su ujedno Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 110 od 179 izgradnju HE Vranduk
i najfrekventniji uzroĉnici mikroklimatskih uslova, ubrajaju se graĊevinske djelatnosti, meĊu kojima je svakako ukljuĉena izgradnja vještaĉkih hidroakumulacija. U najvaţnije uticaje graĊevinskih aktivnosti koji mogu imati manji modifikatorski uticaj na mikrometeorološke uslove šireg podruĉja, mogu se svrstati: prašina koja će nastati tokom izvoĊenja graĊevinskih radova u procesu izgradnje temelja pokretne brane u stijenskoj podlozi i u bokovima korita, graĊevinskim zemljanim radovima na izgradnji neophodnih pratećih objekata, graĊevinskim zemljanim radovima na izgradnji pristupnih puteva, i dr. pripremni tehniĉki radovi koji mogu rezultirati sjeĉom manjeg obima drvenaste vegetacije. Navedeni uticaji koji zavise od veliĉine zahvata u prostoru, prvenstveno graĊevinski radovi, potencijalno se mogu privremeno odraziti na prirodno ambijentalno stanje, u uţem podruĉju vranduĉke klisure. Prije svega, povećana koliĉina prašine u prizemnim slojevima zraka za vrijeme izgradnje moţe povremeno uzrokovati pojavu prašine i uticaj na lokalnu atmosferu i tako do odreĊenog nivoa smanjiti dotok Sunĉevog zraĉenja.
Uticaj na kvalitet zraka
Tokom izgradnje objekata HE Vranduk uticaj na zrak biće zbog podizanja prašine, kao i ispuštanja izduvnih gasova iz mehanizacije koja će se upotrebljavati: tokom izgradnje pristupnih puteva; na lokaciji tokom aktivnosti na gradilištu i duţ pristupnih puteva; tokom dopremanja graĊevinskog materijala i odvoţenja otpadnog materijala; i tokom eksploatacije pozajmišta materijala za graĊevinske radove (izgradnje tunela i brane). Ovaj uticaj je privremenog karaktera, a moţe se zakljuĉiti da neće biti znaĉajan, jer će se materijal dovoziti iz pozajmišta materijala koje nije smješteno na uţoj lokaciji planiranog objekta.
Uticaj na vode
U toku izgradnje objekta HE Vranduk, privremeno moţe da doĊe do zamućenosti vode uslijed radova na iskopu u koritu rijeke, kao i na obalama, zatim u toku nasipanja i ugradnje materijala. TakoĊer, u fazi izgradnje moţe da doĊe do spiranja raznih materijala koji se koriste na gradilištu. Privremeno će doći do hidromorfoloških promjena u prirodnom reţimu voda.
Uticaj na zemljište
U toku izgradnje odreĊeni prostor će biti zauzet pomoćnim objektima, privremenim mjestima za odlaganje graĊevinskog materijala, izgradnjom infrastrukture i gradilišta.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 111 od 179 izgradnju HE Vranduk
Procjena ukupne površine zemljišta koje se otkupljuje na podruĉju katastarskih opština Vranduk, Nemila, Banlozi i Donja Graĉanica za potrebe izgradnje HE Vranduk je 84.434 m2. Shodno ĉinjenici da će nakon formiranja akumulacije doći do podizanja nivoa vode, za tri kuće u naselju Hanovi će se poduzeti odgovarajuće tehniĉke mjere za zaštitu i sigurnost tih objekata i poduzimanjem tih mjera neće doći do ugraţavanja istih. U toku realizacije projekta će doći do potapanje jedne kuće.
Tabela 11. Podaci o poljoprivrednom i šumskom zemljištu katastarskih opština Vranduk, Nemila, Banlozi i Donja Graĉanica Kultura Kanton Općina Predmetne Površina koja se Zenica katastarske otkupljuje općine18 Šuma 214.891 ha 30.784 ha 65,511 ha 0,027 ha
Poljoprivredno 72.456 ha 16.700 ha 1,48 ha 1,037 ha zemljište
Procenat poljoprivrednog i šumskog zemljišta koji će se otkupiti za potrebe izgradnje HE Vranduk je 1,6% u odnosu na površinu katastarskih općina (Vranduk, Nemila, Banlozi i Donja Graĉanica), a 0,002% u odnosu na šumsko i poljoprivredno zemljište Općine Zenica. Planirana akumulacija HE Vranduk će potopiti 5,3 ha zemljišta. Kako se radi o zemljištu koje se ne koristi u poljoprivredne niti u bilo koje druge svrhe, smatra se da je ovaj uticaj zanemariv. U Glavnom Projektu treba utvrditi poplavnu liniju na potezu nizvodno od brane HE Vranduk za sluĉaj hitnog praţnjenja akumulacije, odnosno eventualnog pogrešnog i nedozvoljenog manipulisanja objektima. Ukoliko se ne bude upravljalo prikupljanjem i odlaganjem otpada na lokacijama u blizini gradilišta moţe doći do opterećivanja zemljišta.
Uticaj na stvaranje otpada
Za vrijeme kopanja tunela i pripreme lokacije za buduću hidroakumulaciju kao i drugih graĊevinskih radova doći će do akumuliranja iskopnog materijala. GraĊevinski otpad ukljuĉuje zemljane materijale, kamen, šljunak, rastinja i td. Potrebno ga je kontinuirano prikupljati prema mogućnostima iskoristi za graĊevinske radove, a preostali neiskorišteni materijal uklanjati sa gradilišnog prostora, kao i sa lokacije za privremeno deponiranje Obzirom da će se morati podizati nivo lokalnog puta do nivoa ţeljezniĉke pruge kod naselja Hanovi, najveći dio iskopanog materijala će biti iskorišten kao nasip za novi lokalni put. Što se tiĉe usjeka koji se budu pravili za potrebe temelja brane, taj materijal će se koristiti za
18 Pregled površina i katastarskog prihoda za 2008.god.(Uprava za imovinsko-pravne, geodetske poslove i kat.nekretnina)-Katastarske općine: Vranduk, Nemila, Banlozi i Donja Graĉanica Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 112 od 179 izgradnju HE Vranduk
ureĊenje obala po završenim graĊevinskim radovima. Neiskorišteni dio graĊevinskog otpada biće potrebno odvući na odreĊeno i odobreno odlagalište. U fazi pripremnih radova na lokacijama objekata i pristupnim putevima sjećom vegetacije, generiraće se biomasa, koju treba iskoristiti-upotrijebiti kao korisno gorivo, kao i za preradu u kompost. U okviru Glavnog projekta treba utvrditi ukupnu koliĉinu otpada od graĊevinskih radova i izraditi Plan upravljanja otpadom. Procjenjuje se da će nastati veoma male koliĉine opasnog otpada. U kontekstu zbrinjavanja ove vrste otpada (boje, ulja, zauljeni materijali itd.) izvoĊaĉ radova mora da se pridrţava Plana upravljanja otpadom – opasni otpad. Predaju otpada, odnosno preuzimanje ove vrste otpada moraju obavljati firme ovlaštene za prikupljanje i konaĉno zbrinjavanje opasnog otpada. Nastajaće i otpad iz kategorije komunalnog otpada(kljuĉni broj 20 00 00) koji, ukljuĉuje ambalaţu i otpad od aktivnosti radnika na gradilištu. Shodno Uredbi o ureĊenju gradilišta, obaveznoj dokumentaciji na gradilištu i sudionicima u graĊenju (Sl. novine FBiH, br. 48/09; 75/09) Plan upravljanja otpadom je obavezni dokument, ĉija će se realizacija morati kontinuirano pratiti.
Uticaj na floru i faunu
Izgradnja hidroelektrane-hidroakumulacije sa branom, vodi ka promjenama strukture dijela ekosistema rijeke Bosne. Poremećaj samo jedne karike u lancu ishrane moţe uzrokovati odreĊene štete na cijelom ekosistemu. Zbog toga je neophodno vrlo paţljivo razmotriti sva pitanja vezana za ţivi svijet u fazi planiranja. U toku izvoĊenja radova i buke od graĊevinske mehanizacije na lokalitetima gradilišta doći će do privremene migracije – udaljavanja faune, prioritetno ptica iz njihovih staništa. Najznaĉajniji efekti po okoliš u fazi izgradnje se manifestuju u toku punjenja male hidroakumulacije i izmjeni reţima toka rijeke Bosne, što se odraţava na akvatiĉnu i poluakvatiĉnu floru i faunu. Ţivi svijet se mijenja, kako u akumulaciji, tako i nizvodno od nje. Za vrijeme radova punjenjem akumulacije, doći će do nepovratnog gubitka terestriĉnog staništa, uz istovremeno povećanje graniĉne zone izmeĊu kopnene i vodene sredine. Ta promjena na vodotoku će uzrokovati manje kvantitativne i kvalitativne promjene flore i faune. Vodena površina u odnosu na sadašnje stanje biće samo 12% proširena. Moguća je razgradnja potopljene vegetacije i zemljišta, ukoliko se ista ne ukloni prije punjenja hidroakumulacije.
Uticaj na ihtiofaunu
Svako pregraĊivanje korita rijeke i promjena vodotoka, a posebno izgradnja hidroelektrana, neminovno dovode i do narušavanja i do promjena unutar ekosistema. Ekološke niše se
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 113 od 179 izgradnju HE Vranduk
mjenjaju, na što ţivotinjski i biljni svijet reaguje u većoj ili manjoj mjeri, a od ĉega nisu imune ni ihtiopopulacije. Priprema gradilišta, graĊevinski radovi unutar rijeĉnog korita, gradnja pregradnog objekta i obalnih utvrda, narušiće ekološku ravnoteţu vodotoka i uticati na ihtiofaunu, posebno u neposrednoj blizini objekta. U toku graĊenja hidroelektrane narušiće se stanište autohtonih vrsta riba. U neposrednoj blizini gradilišta biće potpuno izmijenjena, ili uništena rijeĉna podloga. Pored ambijentalnog uticaja, uništavanje staništa ima za posljedicu uništavanja flore i faune dna, odnosno prekid hranidbenog lanca za odreĊeni vremenski period. Dnevna i sezonska migracija riba biće poremećena sa poĉetkom izvoĊenja radova, o ĉemu posebno treba voditi raĉuna još u fazi pripremanja gradilišta. Migracije riba (dnevne i posebno sezonske) iz donjeg toka rijeke prema gornjem, bile bi prekinute izgradnjom brane. Za vrijeme mrijesta brojne vrste riba migriraju prema izvorištu ili manjim pritokama kako bi se u njima mrijestile i poloţile jaja. Zbog toga će neminovno doći do poremećaja prirodne ravnoteţe. Kako bi se izbjegle moguće navedene posljedice na ihtiofaunu predlaţe se osiguranje migratornih puteva i izgradnja riblje staze. Zamućenje vode koje će nastati izvoĊenjem zemljanih radova i kretanjem teških mašina kroz korito rijeke štetno će djelovati, na biljni i ţivotinjski svijet nizvodno od gradilišta. Razliĉit otpad, koji se moţe pojaviti prilikom izgradnje objekata, ne treba da ima veći uticaj na ihtiofaunu, ukoliko se pravilno upravlja istim. U toku izvoĊenja planiranih graĊevinskih radova i produbljivanja korita ispod strojare moţe doći do akumulacije odreĊenih koliĉina šljunka, kamena i plavnih nanosa, koje se moraju izvaditi iz korita rijeke i usmjeriti na iskorištenje ili konaĉno deponiranje na adekvatnoj lokaciji.
Uticaj na kulturno-historijsko naslijeĊe i pejzaţ19
Na osnovu dostupne literature i raspoloţive dokumentacije (posebno one koja se odnosi na zaštitu Graditeljske cjeline Stari grad Vranduk), moţe se zakljuĉiti da Idejnim projektom predviĊena lokacija HE Vranduk svojim dijelom (polovina brane, pristupni put i veći dio eventualnog puta za javnu komunikaciju preko brane) se nalazi u drugoj zoni zaštite nacionalnog spomenika, odnosno u podruĉju Graditeljske cjeline Stari grad Vranduk (zone utvrĊene Odlukom Komisije za oĉuvanje nacionalnih spomenika, broj 05.2-2-274/04-4 od 25. januara 2005. godine, objavljena u „Sl. Glasniku BiH 16/06“). S obzirom na navedenu
19 Aspekti kulturno-historijskog naslijeĊa i pejzaţa su u okviru ove Studije tretirani kao neodvojiva cjelina te je u tom smislu i raĊena procjena uticaja. Razlog ovakvom naĉinu posmatranja jeste ĉinjenica da prostor Graditeljske cjeline Vranduk predstavlja jedinstveni aglomerat sa okolnim ambijentom, koji se Prostornim Planom Zeniĉko-Dobojskog kantona 2009-2029. i definiše kao kulturni pejzaţ (kulturni pejzaţ, kao poseban segment nepokretne kulturne baštine, predstavlja jedan od osnovnih i najkompleksnijih elemenata prostora, zajedniĉko djelo prirode i ĉovjeka nastalo njihovim meĊusobnim djelovanjem tokom vremena). Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 114 od 179 izgradnju HE Vranduk
ĉinjenicu, odobrenje za izgradnju HE Vranduk, dio koji se nalazi u podruĉju II zone zaštite nacionalnog spomenika, prema Zakonu o provedbi odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (Sl. novine FBiH, br. 2/02, 27/02, 6/04 i 51/07) i Odluci Komisije, izdaje Federalno ministarstvo prostornog ureĊenja uz prethodno pribavljanje struĉnog mišljenja nadleţne institucije za zaštitu kulturno-historijskog naslijeĊa. Izgradnja HE Vranduk na predloţenoj lokaciji će uticati na fiziĉke strukture prostornog sistema kulturnog pejzaţa (izgraĊene strukture i prirodno okruţenje šireg podruĉja) oko Starog grada Vranduka koja se ogleda kroz slike, strukture i oblika cjelokupnog prostora. Uticaji gradnje planiranog postrojenja na kulturno-historijsko nasljeĊe se mogu podijeliti na direktne i indirektne. Direktnim uticajem smatra se svaka fiziĉka transformacija lokaliteta prostora/objekata unutar predviĊenih zona uticaja (prostor od 500 m koncentriĉno formiran oko samog Starog grada i podgraĊa utvrĊen je i kao graniĉni prostor uticaja na pojedinaĉne kulturno-historijske objekte i evidentirana arheološka nalazišta). Indirektni uticaj predstavlja narušavanje integriteta pripadajućeg okolnog prostora kulturnog dobra (prostor unutar 1.000 m duţ toka rijeke Bosne utvrĊen je kao graniĉni prostor uticaja na kulturna dobra s prostornim obiljeţjem - kulturni pejzaţi), sa posebnim osvrtom na klimatske komponente, topografiju terena i sl. Ova vrsta uticaja posebno se odnosi na cjelokupan prostor, ali i pojedinaĉne lokalitete na koje će se izgradnja planirane strukture odraziti vizuelno, funkcionalno i sadrţajno.
Slika 41. Karta sa naznaĉenim pojasom direktnog i indirektnog uticaja Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 115 od 179 izgradnju HE Vranduk
U sluĉaju da planirano postrojenje izazove eventualnu promjenu tokova podzemnih voda koje bi mogle uticati na graditeljsku cjelinu Vranduk, potrebno je da se taj aspekt posebno razmatra nakon istraţivanja i analiza u skladu sa Rješenjem o prethodnoj vodnoj saglasnosti. Uzimajući u obzir postojeći pejzaţ i specifiĉnosti vranduĉkog klanca moţe se konstatovati da će se graĊevinske aktivnosti u periodu gradnje brane sa ĉetiri preliva, pristupnog puta, predloţenog puta za javnu komunikaciju preko brane znaĉajno odraziti na prirodni ambijent u kojem je smješten Stari grad Vranduk, s obzirom da će doći do njegove izmjene sa aspekta percepcije prostora (vizuelne i audio). U najvaţnije graĊevinske aktivnosti koji će imati uticaja na izmjenu prirodnog ambijenta mogu se svrstati sljedeći: Privremena promjena vodotoka rijeke Bosne (skretanje toka rijeke) koja će nastati kao posljedica tehnologije izvoĊenja brane (pravljenje zagata); Prašina koja će nastati tokom izvoĊenja graĊevinskih radova, eventualna cementna prašina koja će nastati tokom proizvodnje betona (ukoliko se predviĊa smještanje betonare unutar zona direktnog ili indirektnog uticaja) i produkti sagorijevanja nafte i naftnih derivata i drugih gasova i ĉaĊi, koji će biti produkti korištenja graĊevinskih mašina; promjena pejzaţa pod uticajem izvoĊenja graĊevinskih radova (fundiranja brane i obalnih zidova na lijevoj obali uzvodno i nizvodno, zasjecanja postojećeg deponovanog materijala, izgradnja potporne konstrukcije koja se izvodi s ciljem stabilizacije puta za naselje Vranduk) i sjeĉom drvenaste vegetacije i šikare. Navedeni produkti graĊevinskih aktivnosti će nedvojbeno dovesti do modifikacije ambijenta u kojem je smješten Stari grad Vranduk. Promjene će se ogledati u fiziĉkim promjenama tj., u izmjeni ambijenta kao posljedica izgradnje novih struktura i uklapanja istih u prostor (izgradnja kosina, sjeĉa vegetacije, izgradnja pristupnog puta i sl.,). Moguće je da će privremeno povećanje prašine i drugih zagaĊujućih materija u zraku uticati na privremeno povećanje taloţenja istih, na strukturama Starog grada. U toku izvoĊenja neminovno će se povećati buka, što eventualno moţe uticati na smanjenje broja turista na Starom gradu Vranduku u tom periodu. Doći će do modifikacija prostora u smislu vizuelnog efekta. Predloţena izgradnja saobraćajnice za javnu komunikaciju preko brane, znaĉajno će se odraziti na prirodni ambijent i vizuelne efekte novog objekta – brane, uz Graditeljske cjeline Stari grad Vranduk. Ukoliko se u toku izvoĊenja radova eventualno otkriju bilo kakva arheološka nalazišta, koja do sada nisu poznata, neophodno je prekinuti sve radove i o tome obavijestiti nadleţnu sluţbu za zaštitu spomenika kulture.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 116 od 179 izgradnju HE Vranduk
. Slika 42. Prikaz glavnih elemenata HE Vranduk smještenih u neposrednoj blizini Starog grada Vranduka: betonska brana, ulazna graĊevina, dovodni tunel, put za javnu komunikaciju preko brane
Prilikom izrade Studije uticaja na okoliš za HE Vranduk, Idejni projekat, u dijelu koji se odnosi na branu, je proširen izgradnjom puta za javnu komunikaciju preko brane koji, osim što predstavlja proširenje projektom predviĊenog pristupnog puta, predstavlja i vizuelno proširenje same brane, jer se direktno naslanja na istu. Iako izrada puta za javnu komunikaciju nije definitivno potvrĊena, s obzirom na uticaj koji ima u ambijentu, razmatrana je u ovom dijelu Studije. Put za javnu komunikaciju je planiran da se izvede uz branu, sa uzvodne strane u istom visinskom nivou sa prilaznim putem i gornjom kotom brane. S obzirom na zahtjeve za rad i kontrolu sigurnosti brane, put za javnu komunikaciju je fiziĉki odvojen od brane (izvoĊenje konzole i odvajanje ogradom). Širina puta je oko 7 m. U cilju spajanja puta za javnu komunikaciju sa lokalnim putem na lijevoj obali, a zbog meĊusobnih visinskih razlika, predviĊena je izgradnja podzida visine oko 15 m. 20
20 Detaljniji podaci o projektovanom putu za javnu komunikaciju nisu mogudi s obzirom da put nije bio predviđen prilikom Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 117 od 179 izgradnju HE Vranduk
S obzirom na planirani prostorni raspored i poloţaj objekata, kao i poloţaj identificiranih lokaliteta kulturno-historijskog nasljeĊa, konstatuje se, da će sa aspekta zaštite kulturno- historijskog nasljeĊa najznaĉajniji uticaj imati objekat brane, pristupni i put za javnu komunikaciju preko brane, smješteni u neposrednoj blizini Starog grada Vranduka (na udaljenosti od cca. 400 m uzvodno).
Uticaj na stvaranje buke
Na podruĉju gradilišta zbog predviĊenih aktivnosti nastaće buka od transportnih sredstava (kamioni), radnih strojeva (utovarivaĉ, buldoţer, rovokopaĉ i drugo). Do povremenih izvora buke (manjeg intenziteta – varira tokom dana) dolaziće prilikom rada strojeva na gradilištu, te prilikom utovara i odvoţenja/dovoţenja materijala potrebnih za graĊevinske zahvate. Pošto se radi o saobraćajno gustom i frekvetnom podruĉju (neposredna blizina magistralnog puta M-17 i ţeljezniĉke pruge) uticaj od buke koja će dolaziti od mehanizacije s gradilišta HE Vranduk biće zanemariv.
Uticaj na postojeću infrastrukturu
U toku izgradnje objekta HE Vranduk i pristupnog puta na lijevoj obali oĉekuje se uticaj na saobraćaj, u smislu reorganizacije saobraćaja na lokalnim putevim preusmjeravanjem sa postojećih na druge alternativne puteve, kao i do mogućeg povremenog obustavljanja na pojedinim kraćim dionicama, posebno na lokalnom putu za naselja Hanove i Ljubetovo. Izgradnja brane HE Vranduk je planirana u dvije faze, tako da se pod zaštitom zagata u prvoj fazi izvode dva protoĉna polja uz lijevu obalu. Jedina mogućnost pristupa u graĊevinsku jamu prve faze je sa lokalnog puta na lijevoj obali, i to koristeći postojeći servisni put preko deponije. Obzirom da ovaj put ima funkciju berme i na taj naĉin doprinosi stabilnosti „tijela“ deponije, nakon završetka brane u skladu sa projektom on fiziĉki ostaje, ali nema nikakvu praktiĉnu funkciju. U varijanti sa mostom preko brane, odnosno sa javnom saobraćajnicom preko krune brane, put na lijevoj obali bi imao takoĊer, istu funkciju. MeĊutim, shodno procjeni uticaja, u konaĉnom rješenju HE Vranduk, javna komunikacija preko brane treba biti iskljuĉena, a pristup gradilištu obezbjeĊen sa lokalnog puta na desnoj obali. Sa desne strane postojećeg lokalnog puta Ljubetovo-Zenica se nalazi dvokolosjeĉna ţeljezniĉka pruga Sarajevo-Vrpolje i meĊusobno su odvojeni AB potpornim zidom. Kroz propust ispod pruge nalazi se komunikacija za naselje Hanovi. Usljed formiranja akumulacije planirane HE Vranduk uzvodno od pregradnog profila došlo bi do potapanja dijela navedene saobraćajnice, tako da je uraĊen idejni projekat rekonstrukcije iste. Osovina predmetne dionice je u najvećoj mogućoj mjeri zadrţana, a rekonstrukcija se najviše odnosi na izdizanje nivelete puta u cilju osiguravanja sigurne komunikacije iznad kote nivoa vode koja se formira u akumulaciji pri pojavi stogodišnje vode Q1/100. Obzirom da je predviĊeno izdizanje nivelete puta, u cilju
izrade Predstudije izvodljivosti HE Vranduk, Sarajevo 2002. O planiranom putu su saradnici na izradi studije, aspekt oblasti zaštite kulturno-historijskog naslijeđa, upoznati usmeno od strane predstavnika investitora i projektanta.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 118 od 179 izgradnju HE Vranduk
obezbjeĊenja sigurnosti i ţeljezniĉkog i putnog saobraćaja, predviĊeno je i podizanje kote krune već postojećih potpornih zidova na kotu GIŠ-a, odnosno postavljanje jednostruke ograde na bankini uz ţeljezniĉku prugu. Postojeći podvoţnjak (propust) za Hanove i ostala sela na većim kotama se zbog nivoa vode koja se formira u akumulaciji pri pojavi stogodišnje vode Q1/100 zatvara, tako da je za navedeno naselje predviĊena izgradnja lokalnog puta sa druge strane ţeljezniĉke pruge. Dalje se lokalni put preko nadvoţnjaka iznad ulaznih, odnosno izlaznih portala ţeljezniĉkih tunela (ĉiji normalni popreĉni presjek pored saobraćajnih traka jednostrano ukljuĉuje i pješaĉku stazu širine 1,00 m) prikljuĉuje na postojeću saobraćajnicu Ljubetovo-Zenica. Da bi se omogućila realizacija HE Vranduk prema projektu i obezbjedio pristup do objekata postrojenja, predviĊa se izgradnja sljedeće saobraćajne infrastrukture: izgradnja pristupnog puta: do krune brane na lijevoj obali duţini cca 100 m koji se veţe na postojeći put prema naselju Vranduk, izgradnja pristupnog puta do vodostana na lijevoj obali u širem prostoru lokacije strojare, izgradnja novog puta za naselje Hanovi duţine cca 600 m, sa mostom preko ţeljezniĉke pruge raspona 24 m, rekonstrukcija postojećeg lokalnog puta Vranduk – Zenica na duţini od 4,3 km, rekonstrukcija postojećeg lokalnog puta od mosta „Bosna IV“ - Nemila na duţini od cca 1 km, sa koga se obezbjeĊuje pristup do strojare.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 119 od 179 izgradnju HE Vranduk
3.2. IDENTIFIKACIJA UTICAJA U TOKU EKSPLOATACIJE
Uticaj na stanovništvo
Implementacija usaglašene projektne dokumentacije sa mjera zaštite okoliša, osiguraće da uticaji izgraĊenih objekata hidroelektane budu prihvatljivi za lokalnu zajednicu. U okviru realizacije Programa unapreĊenja vanjskog prostora u neposrednom okruţenu izgraĊenih objekata osiguraće se kohabitacija novog objekta sa okruţenjem. Zbog gubitka autentiĉnog stanja i opterećenja prostora realizaciju ovog projekta prate razliĉite kompenzacije društvu i lokalnoj zajednici, kao i naknade za korištenje energetskog resursa, shodno vaţećoj legislativi u Federaciji BiH i to:
mogućnost zapošljavanja, u toku izgradnje nekoliko stotina ljudi, a u toku ekspoatacije objekta stalno 20 ljudi, kao i stvaranje povoljnijih uslova za brţi privredni razvoj, programi unapreĊenja lokalnog podruĉja u okviru dogovorenih obaveza, što ukljuĉuje kontinuirano prikupljanje i zbrinajavnje otpada koje nanosi rijeka Bosna na izgraĊenu plutajuću branu i rešetku na ulaznoj graĊevini, dobit lokalne zajednice jednokratni i godišnji na pr. prihod od poreza na dohodak u kantonalni/općinski budţet. Posebno su znaĉajne naknade od koncesije i drugih naknada koje su već regulisane propisima Federacije BiH. Potencijalni prihodi u navedenom kontekstu, po proraĉunu bili bi slijedeći:
Naknade za koncesiju
Odredbama Pravila o utvrĊivanju naknada za koncesije (Sl. novine FBiH, br. 67/06), utvrĊeni su kriteriji i metodologija obraĉuna jednokratne i tekuće koncesione naknade. Iznos jednokratne koncesione naknade u postupku dodjele koncesija, ne moţe biti manji od 1,5 % ukupne investicije. Shodno preliminarnom finasijskom proraĉunu investice za HE Vranduk to bi iznosilo minimalno 2,25 milona KM. TakoĊe, iznos tekuće koncesione naknade ne moţe biti manji od 1,5 % od iznosa utvrĊenog projektovanog godišnjeg prihoda. U sluĉaju implementacije palniranog projekta HE Vranduk, tekuća koncesiona naknada bila bi cca 140.000 KM godišnje. Prama nacrtu Zakonu o izmjenama i dopunama zakona o koncesijama Federacije BiH, iz maja 2009. godine, predlaţe se raspodjela koncesionih naknada na slijedeći naĉin: - 60% općina/općine - 10% kanton/kantoni, - 30% Federacija BiH
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 120 od 179 izgradnju HE Vranduk
Po tom principu, jednokratna naknada od minimalno 1,35 miliona KM bila bi općini Zenica na ĉijem podruĉju se nalazi predmet koncesije, odnosno Zeniĉko-Dobojskom kantonu minimalno 225.000 KM. Tekuća koncesiona naknada, u tom kontekstu, za općinu Zenica na ĉijem bi se podruĉju nalazila HE Vranduk pripadala bi naknada od min 86.000 KM godišnje, odnosno Zeniĉko-Dobojskom kantonu 14.000 KM godišnje.
Naknada za korištenje hidroakumulacionih objekata
Zakonom o izdvajanju i usmjeravanju dijela prihoda preduzeća ostvarenog korištenjem hidroakumulacionih objekata (Sl. novine FBiH, br. 44/02 i 57/09) utvrĊena je visina i naĉin izdvajanja i usmjeravanja dijela prihoda preduzeća ostvarenog korištenjem hidroakumulacionih objekata izgraĊenih na potopljenim podruĉjima u svrhu proizvodnje elektriĉne energije. Ta naknada, trenutno iznosi 0,01KM po kWh proizvedene elektriĉne energije. Ova naknada se uplaćuje u budţet općine ili grada, na ĉijem je podruĉju izgraĊen hidroakumulacioni objekat. Prema raspoloţivim podacima moţe se procjeniti, da bi ta naknada za planiranu HE Vranduk, bila cca 964.000 KM godišnje.
Posebne vodne naknade za proizvodnju elektriĉne energije
Shodno odredbama Zakona o vodama (Sl.novine FBiH, br. 70/06) posebne vodne naknade se plaćaju za korištenje vode za proizvodnju elektriĉne enrgije dobivene korištenjem hidroenergije. Ova naknada se obraĉunava na osnovu proizvedene elektriĉne energije izraţene u kWh. Vodne naknade se rasporeĊuju na sljedeći naĉin: - nadleţnoj agenciji 40% - u korist budţeta kantona 45 % - u korist Fonda za zaštitu okoliša 15% Prema Odluci o visini posebnih vodnih naknada (Sl. novine FBiH, br. 46/07) visina posebne vodne naknade za korištenje vode za proizvodnju elektriĉne energije, iznosi 0,001 KM po kWh proizvedene energije. U tom kontekstu, u budţet Zeniĉko - dobojskog kantona, usmjeravalo bi se cca 43.000 KM godišnje radi korištenja vode za planiranu HE Vranduk. Pregled minimalnih naknada prema vaţećim zakonima je dat u Tabela 12.
Tabela 12. Minimalne naknade prema vaţećim zakonima Naknade Općina Kanton Federacija BiH
KM KM KM
Jednokratna 1.35 mil 225.000 675.000 koncesija
Godišnje naknade 1.05 mil 58.000 43. 000
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 121 od 179 izgradnju HE Vranduk
Uticaj na klimu i zrak
Ukupna površina vode u akumulaciji će biti samo 1,6 mil m3, što je za samo 12% uvećanje vodne mase u odnosu na postojeću koliĉinu vode. Na osnovu toga se moţe zakljuĉiti da će se neznatno povremeno smanjiti brzina strujanja u hidroakumulacionom bazenu u vranduĉkoj klisuri. Zbog toga se ne oĉekuje pojava intenzivnije evaporacije tokom toplijeg dijela godine. S druge strane, u intenzivnijim procesima isparavanja intenzivnije se troši i tzv. latentna toplota što uzrokuje blaţe opadanje temperature zraka u neposrednom okruţenju hidroakumulacije, odnosno brţe dostizanje temperature rosne taĉke. Vaţno je naglasiti da se u prostoru bliţeg okruţenja hidroakumulacije, tokom ljetnjeg dijela godine ne oĉekuje znatno intenziviranje radijacione i advektivne magle, kao i blaţe povećanje uĉestalosti i koliĉine lokalnih padavina. Hladniji dio godine se, iz sliĉnih razloga, neće odlikovati znaĉajnim povećanjem brojem dana sa maglom i padavinama, ali u širem podruĉju Vranduĉke klisure u zimskim vremenskim stanjima se moţe povremeno razvijati oblaĉno i padavinsko vrijeme. S obzirom da se radi o povećanju vodene mase za samo 12%, moţe se zakljuĉiti da neće doći do povećanja vlaţnosti u širem prostoru hidroakumulacije u vranduĉkoj klisuri, te se neće formirati lokalna klima koja povećala vlaţnost zraka, intenzitet i frekvenciju radijacijskih i advektivnih magli, snizila temperaturu zraka. Obzirom je HE Vranduk projekat iz okvira mehanizma ĉistog razvoja (CDM) Protokola iz Kjota, te da je utemeljen na korištenju obnovljivog energetskog izvora, indirektno se utiĉe na smanjenje emisije CO2, kao i zagaĊujućih materija, koje se emituju u zrak iz termoenergetskih objekata. U nastavku je dat pregled godišnjih emisija CO2, SO2 i NOx po proizvedenom GWh elektriĉne energije, na primjeru TE Kakanj (Tabela 13).
Zagađujuda materija, (t/GWh)
CO2 SO2 NOX
1.000 35 4
Godišnja emisija po GWh
Tabela 13.Emisija zagaĊujućih materija po GWh proizvedene elektriĉne energije u TE Kakanj
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 122 od 179 izgradnju HE Vranduk
U sluĉaju proizvodnje elektriĉne energije u planiranoj hidroelektrani Vranduk, instalisane snage 19,56 MW, sa mogućom godišnjom proizvodnjom 96,38 GWh, moguće je procjeniti koliĉinu eliminirane emisije zagaĊujućih materija u zrak. U Tabela 14. prikazana je koliĉina emisija koje neće biti u sluĉaju proizvodnje elektriĉne energije u HE Vranduk
80,000
70,000 60,000
50,000
40,000 Zagađujuda materija, 30,000 Izbjegnuta emisija t/god (t/godišnje) 20,000
10,000 CO2 SO2 NOX
0 70.000 26.000 375 CO2 SO2 NOX
Tabela 14. Eliminirana emisija zagaĊujućih materija u zrak
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 123 od 179 izgradnju HE Vranduk
Uticaj na vode
Ukupni volumen buduće hidroakumulacije je 1,62x106 m3, duţina akumulacije je 5,8 km, a površine oko 42 ha. Poredeći sa širinom toka, akumulacija je vrlo mala i moţe se smatrati proširenim vodotokom rijeke Bosne. Voda se na dijelu akumulacije usporava, te smirivanjem dolazi do izmjene prirodnog reţima protoka. Kvalitet vode nizvodno će biti promjenjen zbog turbiditeta i koncentracije rastvorenog kisika, što se ne smatra štetnim uticajem već pogodim za razvoj nekih akvatiĉnih organizama u odnosu na sadašnje stanje kvaliteta vode, HE Vranduk i akumulacija, neće imati uticaj na kvalitet voda. Otpad lokalnih zajednica smještenih uzvodno od HE Vranduk, iako to nije obaveza utvrĊena zakonskim propisima za HE Vranduk, zbog sigurnosti postrojenja i u cilju odrţavanja ĉistoće i vizelnih efekata hidroakumulacije, isti će se sakupljati u zoni akumulacije na rešetci i na plutajućoj brani. Redovno će se sakupljati i odlagati na najbliţu deponiju otpada. Taj otpad razliĉitog sastava ima i indirektni uticaj na kvalitet rijeke Bosne. Morfologija rijeĉnog dna i obala rijeke Bosne, takoĊer će biti izloţena posljedicama promjena u nivou vode i stope sedimentacije. Rijeka sa sobom nosi odreĊenu koliĉinu sedimenta. Nakon formiranja brane većina sedimenta, koji će se zadrţavati u zoni akumulaciji. Taloţenje sedimenta na dnu akumulacije doprinjeće preĉišćavanju vode od suspendiranih ĉestica. Uzvodne oscilacije se ne oĉekuju. Shodno Rješenju o prethodnoj vodnoj saglasnosti, obezbjediti će se da nizvodne oscilacije budu minimalne.
Eksterni uticaji na kvalitet i ekosistem rijeke Bosne
Ukoliko se ne sprijeĉi izlijevanje kanalizacije iz okolnih naselja, prioritetno naselja Vranduk direktno u rijeku Bosnu, odnosno shodno odredbama Zakona o vodama i Zakona o zaštiti okliša ne prikupe i na odgovarajući naĉin tretiraju, fekalne vode, će predstavljati opasnost za prirodne procese, odnosno za kvalitet i ekološko stanje tog vodnog tijela. Ukoliko nadleţni organi ne poduzmu mjere da se postojeće stanje dovede u zakonske okvire, na dijelu vodotoka rijeke Bosne od lokacije brane do strojare hidroelektrane Vranduk, gdje će proticaj u većem dijelu godine biti na nivou utvrĊenog ekološki prihavtljivog protoka od 14 m3/s, moţe doći do ugroţavanja procesa samopreĉišćavanja. Povećana koncentracija vještaĉkog oneĉišćenja na tom dijelu vodotoka vremenom će uzrokovati eutrofikaciju, povećan indeks saprobnosti, povećanu potrošnju kisika i razvoj neprijatnih mirisa, što bi bio neprihvatljiv uticaj na okoliš i stanovništvo.
Uticaj na zemljište
Uticaj u toku eksploatacije HE Vranduk na zemljište se ne oĉekuje. Za postizanje pozitivnog efekta kohabitacije novih objekata sa prirodnim pejzaţom, bitno je redovno odrţavati rekultivisane površine po Projektu vanjskog ureĊenja izgraĊenih objekata.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 124 od 179 izgradnju HE Vranduk
Uticaj na stvaranje otpada
U toku rada HE Vranduk, veće koliĉine otpada će nastajati u periodu remonta. Uzimajući u obzir ĉinjenicu da će se remont vršiti rijetko, odnosno u skladu sa potrebama, moţe se reći da je kontinuirano stvaranje otpada manjim koliĉinama. Zbog toga sakupljanje, skladištenje i transport otpada neće biti problem. Shodno ĉinjenici da će objekat imati Plan upravljanja otpadom će ukljuĉiti sakupljanje, skladištenje i transport otpada i ne oĉekuju se negativni uticaji na okoliš. Na Slika 43. je prikazan jedan od primjera otpada koji se najĉešće nakuplja uz brane
Slika 43. Primjer otpada koji se nakuplja ispred brane
Eksterni uticaji na objekte HE Vranduk
Pozitivni efekti postojanja brane na ovoj lokaciji manifestiraće se u smanjenju koliĉine plutajućeg otpada rijekom Bosnom. Plutajući otpad, generisan od lokalnih zajednica uzvodno, a koji nanosi rijeka Bosna, nakupljaće se na rešetci i plutajućoj brani, te će se zbrinjavati tako što će ga odvoziti ovlaštene kompanije. Treba napomenuti da zbrinjavanje navedenog otpada nije zakonska obaveza za HE Vranduk, ali će se kao kompenzacija društvu i s ciljem sigurnosti objekata, ĉistoće i vizuelnih efekata hidroakumulacije redovno realizirati.
Uticaj na floru i faunu
Uticaji u toku eksploatacije se mogu grupisati u direktne i indirektne. Svaka od ovih promjena ima uticaj na priobalne zajednice. Formiranjem akumulacije dolazi do promjene prirodnog stanja i smanjivanja zone plavljenja. Brojne akvatiĉne i kopnene vrste se ne mogu adaptirati na ovakve promjene u reţimu toka i nivoa vode. Zbog toga su ekosistemi izloţeni promjeni biodiverziteta odnosno redukciji autohtonog stanja, jer mali broj vrsta moţe saĉuvati veliku gustinu na ovakvim podruĉjima. TakoĊe, moţe se oĉekivati i naseljavanje
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 125 od 179 izgradnju HE Vranduk
ţivotinjskih vrsta, kojim će pogodovati nešto izmjenjeni ekološki uvjeti, a stavraju se i pogodnosti za zadrţavanje i gnijezdenje ornitofaune u toku periodiĉnih migracija. Ukoliko zona akumulacije prije formiranja nije oĉišćena vegetacija organizmi koji razlaţu organsku materiju (razlagaĉi) uzrokuju porast nutrijenata u vodi za vrlo kratko vrijeme. Prema tome, BPK (biološka potrošnja kisika) u vodi raste, te dolazi i do porasta koncentracije fitoplanktona i formiranja zelenog pokrivaĉa na površini. TakoĊer dolazi i do razvoja makrofita na površini vode, što moţe imati posjedice po ţivi svijet u akumulaciji, a što nije dobro ni za tehniĉku opremu. Površina koju će pokrivati akumulacija HE Vranduk je mala, i iznositi će 42 ha te će usljed formiranja akumulacije od 1.6 mil.m3 neće doći do znaĉajnog gubitka staništa terestriĉne flore i faune. Pošto je planirana izgradnja riblje staza neće doći do prekidanja prirodnih migratornih puteva za akvatiĉne organizme. TakoĊe nebi trebalo biti znaĉajnih uticaja za migratorne puteve poluakvatiĉnih i kopnenih ţivotinja. Shodno projektiranom rješenju akumulacije, temperatura vode i distribucija rastvorenog kisika u vodi neće se mijenjati u vertikalnom stupcu, što neće uzrokovati kvalitativne i kvantitativne promjene akvatiĉne flore i faune.
Uticaj na ihtiofaunu
Izgradnja pregradnog objekta će izmjeniti ekosistem. Stvaranje akumulacije će prirodnu tekućicu transfomisati u ekosistem jezerskog tipa, pri ĉemu će doći do manjih ili većih promjena hidroloških i ekoloških karakteristika. Po završetku izgradnje hidroelektrane i punjenjem akumulacije Vranduk ekosistem će biti znaĉajno izmjenjen, što će imati uticaja na biljni i ţivotinjski svijet, prvenstveno na ribe. Stoga se uticaj hidroelektrane u toku njene ekspoatacije mora odvojeno posmatrati na dio rjeĉnog korita uzvodno od hidroelektrane (akumulacija) i na dio rjeĉnog korita nizvodno od hidroelektrane. Migracije riba iz donjeg toka rijeke prema gornjem će biti omogućene ribljom stazom, koja će biti izgraĊena u okviru brane. Rijeĉno dno, kao i sama obala na duţini od nekoliko stotina metara ispod hidroelektrane biće poremećeno, što će u uticati na razvoj fito- i zoobentosa i dovesti do poremećaja u hranidbenom lancu ihtiopopulacije. Usporiće se ili zaustaviti vodeni tok rijeke, poveĉaće se dubina vodenog stuba do maksimalnih 9 m što nebi trebalo dovesti do znaĉajnoj povećanja temperatura vode. Sedimenti koji pristiţu sa vodenim tokom taloţiće se u ovoj regiji, razgraĊivati i u moguće uticati na kvalitet. Niţi vodeni organizimi koji su bili karakteristiĉni za tekućice u tom dijelu vodotoka ustupiti će svoje mjesto organizmima koji naseljavaju stajaće i sporotekuće vode. To će u odreĊenoj mjeri uticati i na formiranje nove ihtipopulacije sa nekim novim vrstama kojima odgovara ovakvo stanište i naĉin ishrane karakteristiĉan za to stanište. Na promjenu ihtiopopulacije vjerovatno će biti antropoloških uticaja, odnosno doći će do unošenja novih vrsta u akumulaciju od strane ribara, što je proces koji se dešava u praksi.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 126 od 179 izgradnju HE Vranduk
Uticaj na kulturno-historijsko naslijeĊe i pejzaţ
Najznaĉajniji direktni uticaj HE tokom eksploatacije, ogleda se u promjeni kulturnog pejzaţa/prirodnog ambijenta, karakteristika i percepcije vranduĉke klisure. Moţe se smatrati da će taj uticaj prouzrokovati trajnu promjenu u prostoru, kao i u cjelokupnoj percepciji kulturnog pejzaţa/prirodnog ambijenta i uticaj na vizualizaciju na Stari grad kao i sa Starog grada na okolni ambijent. Navedenom efektu dopinose izgraĊene strukture brane: brana visine 16 m i duţine u kruni 110 m21 i arhitektonskog oblikovanja uslovljenog tehnologijom rada i predloţeni put za javnu komunikaciju preko brane. Dodatno povećanje prostornog gabarita brane ukljuĉuje i izgradnju podzida, proširenje postojećeg puta, izgradnju ograda i sl., što će imati dodatan negativan vizuelni uticaj u prostoru. U noćnim satima zbog zahtjeva za osvjetljenje same brane i eventualno izgraĊenog put za javnu komunikaciju preko iste, znaĉajno će narušiti sagledivost i vizure cjelokupnog prostora. Izgradnja predloţenog puta za javnu komunikaciju preko brane, omogućila bi povećanu frekvenciju motornog saobraćaja do Starog grada sa uzvodne strane postojećeg prilaznog puta, što bi direktno uticalo i na povećanje buke i zagaĊenosti, odnosno obima intervencije u prostoru. Ukoliko se pristupni put na lijevoj obali, koji se planira koristiti prilikom izgradnje brane, zadrţi i tokom eksploatacije, imao bi dodatni vizuelni efekt opterećenja u prostoru. Pored prethodno navedenog, dodatni vizuelni uticaj, posebno u smislu promjena vizura sa Starog grada, će imati i formirana akumulacija.
21 Energoinvest d.d. Sarajevo, Prikaz tehničkog rješenja HE Vranduk, februar 2010., str. 2
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 127 od 179 izgradnju HE Vranduk
Slika 44. Prostorni prikaz mosta na magistralnom putu M17 i projektovane brane – pogled sa Starog grada Vranduka, vizualizacija u prostoru uraĊena od strane Elektroprivrede BiH (bez prikaza pristupnog puta i puta za javnu komunikaciju)
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 128 od 179 izgradnju HE Vranduk
Slika 45. Pogled na projektovanu branu i Stari grad Vranduk - vizualizacija u prostoru uraĊena od strane Elektroprivrede BiH (bez prikaza pristupnog puta i puta za javnu komunikaciju)
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 129 od 179 izgradnju HE Vranduk
Slika 46. Pogled na Stari grad Vranduk sa naseljem, rijekom Bosnom, mostom na magistralnom putu M17 i projektovanu branu, vizualizacija u prostoru uraĊena od strane Elektroprivrede BiH
Uticaj na pejzaţ
U koritu rijeke Bosne, nizvodno od strojare buduće HE Vranduk, po potrebi će se napraviti obaloutvrda koja bi mogla promijeniti izgled korita rijeke i na taj naĉin sprjeĉavati dosadašnje plavljenje parcela, ali i promijeniti prirodni izgled korita rijeke. TakoĊer, s druge strane, doći će uklanjanja otpada sa te lokacije, pa će aspekt prisutnog negativnog vizuelnog uticaja, biti eliminisan.
Uticaj emisije buke i vibracije
Izvor buke i vibracije u toku rada HE Vranduk je turbina, koja će biti smještena unutar strojare. Oprema u stojarari mora biti savremena i zadovoljiti tehniĉke standarde i zahtjeve
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 130 od 179 izgradnju HE Vranduk
lokalnog i EU zakonodavstva o nivou vanjske buke. Ne oĉekuju se znaĉajniji nivoi buke iz ovog izvora, posebno uzevši u obzir ĉinjenicu da su na predmetnoj lokaciji znaĉajni izvori buke saobraćaj na magistralnom putu M17 i ţeljezniĉki saobraćaj. U neposrednoj blizini strojare nema naselja, a prva kuća od strojare je udaljena cca 1,5-2 km, tako da neće biti uticaja buke na stanovništvo.
Uticaj na postojeću infrastrukturu
Ne oĉekuju se znaĉajniji uticaji na postojeću infrastrukturu.
3.4. OPIS METODA KOJE JE IZRAĐIVAĈ STUDIJE (PREDLAGAĈ) PREDVIDIO ZA PROCJENU UTICAJA NA OKOLIŠ
Studija uticaja na okoliš HE Vranduk je raĊena na osnovu Zakljuĉka o izradi Studije o uticaju na okoliš broj UPI-05-23-209/09 FM od 09.07.2009. godine izdatog od strane Federalnog ministarstva okoliša i turizma. Sadrţaj studije je usklaĊen sa navedenim rješenjem. Prilikom izrade Studije uticaja na okoliš, izvršena je analiza: s aspekta izgradnje HE (organizacija gradilišta, lokacija mehanizacije, uticaji od rada mehanizacije, manipulacija sa graĊevinskim materijalom, pozajmišta i odlagališta, itd.), s aspekta saobraćaja (sprjeĉavanje djelovanja buke, zagaĊenog zraka i voda) kao i s aspekta upravljanja i odrţavanja HE (monitoring uticaja) Studija uticaja na okoliš uraĊena je paralelnim radom sa: ekspertima za osiguranje kvaliteta voda zraka i tla, biološku raznolikost, kulturno nasljeĊe, pejzaţ, itd. projektantima (ukljuĉujući geologe, seizmologe, hidrologe). U toku izrade Studije odrţavan je stalni kontakt sa Projektantom Idejnog projekta HE Vranduk i naruĉiocem. Tokom izrade Studije uticaja na okoliš HE Vranduk uzete su u obzir stavovi Projektanta kao i sugestije i struĉna iskustva Investitora (Sluţba za okolinsko upravljanje) o uticajima hidroenergetskih objekata na okolinu (planovi aktivnosti i okolinske dozvole za postojeće hidroelektrane). Metodološki pristup izradi Studije uticaja na okoliš zasnovan je na analizi raspoloţive dokumentacije, istraţivanja relevantnih podataka, zakonskih propisa, planske i projektne dokumentacije, kao i opservacije terena kao i fokusiranja na karakteristika lokacije. Razmatranja, analiza i porocjena su posvećena postojećem stanju u cilju identificiranja mogućih uticaja na okoliš procjena potencijalnih rizika. Iz osnovne identificiranih mogućih uticaja detaljno su analizirani oni za koji su znaĉajni u konkretnim prostornim uslovima za
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 131 od 179 izgradnju HE Vranduk
uklapanje HE Vranduk. Na osnovu procjene uticaja izvršena je klasifikacija istih po znaĉaju, te su predloţene i mjere za prevenciju, ublaţavanje i zaštitu okoliša i pejzaţnih vrijednosti. TakoĊe, na osnovu valoriziranja uticaja predloţen je i sistem praćenja uticaja na okoliš. Generalno korištene metode su metode komparacije, proraĉuna, modeliranja za pojedine komponente okoliša.
3.5. VREDNOVANJE REZULTATA PROCJENE UTICAJA PROJEKTA NA OKOLIŠ
Valorizacija i procjena uticaja Projekta, shodno mogućem nastajanju i trajnosti, vršila će se u dvije faze i klasificirala na: uticaje u periodu izgradnje komponenti hidroelektrane i uticaje u toku eksploatacije hidroelektrane Vranduk. Valorizacija se temeljila na raspoloţivim podacima o postojećem stanju okoliša, tehniĉkim podacima i prijedlozima u Idejnom projektu i multidisciplinarnoj procjeni svih okolišnih i razvojnih efekata predmetnog projekta, uz uvaţavanje zakonskih propisa i uslova, te sektorskih interesa na fokusiranom podruĉju. Primarno je bilo razmatranje mogućnosti kohabitacije Projekta sa II zonom zaštite Nacionalnog spomenika kulture “Graditeljske cjeline Stari grad Vranduk”, tj. da se ne unište temeljne vrijednosti te kulturne baštine. TakoĊe, razmantrane su prirodne karakteristike i vrijednosti ekosistema rijeke Bosne i prihvatljivost projekta u odnosu na iste. Nakon evaluacije posljedica po lokalni okoliš, razmatrane su prednosti, pozitivni efekti i ukupna opravdanost implementacije Projekta. Mijenjanje tradicionalnog pejzaţa svakako ima efekte na kvalitet ţivljenja i ĉesto lokalno stanovništvo emotivno preţivljava promjene u prirodnom ambijentu, pa i ako novi hidroenergetski kapacitet sa hidroakumulacijom ne pravi znaĉajnu štetu u prostoru. Savremenim tehnikama i tehnologijom uz mjere ublaţavanja negativnih uticaja na okoliš, kulturne i ambijentalne vrijednosti Projekat je moguće dovesti do okolinske prihvatljivosti i adaptiranja stanovništva i “prirode” novom ekvivalentnom i višefunkcionalnom stanju. Promjene u estetskom i vizuelnom smislu mogu se kompemzirati sa unapreĊenjem prostora i dominantnijom prezentacijom spomeniĉke cjeline Stari grad Vranduk, po odobrenom Projektu ureĊenja, praviĉnim obeštećenjem stanovništva koje će biti pod direktnim uticajem Projekta, te izbalansira opšte-društvena korist i šteta.
Klasifikacija procjenjenih mogućih uticaja / efekata planirane HE Vranduk po znaĉaju
Nakon identifikacije mogućih uticaja na okoliš, prioritetno na manji dio sliva rijeke Bosne, procjenjeni su negativni i pozitivni uticaji Projekta, te predloţene mjere zaštite okoliša. Evaluirana je i društveno - ekonomska i okolinska opravdanost izgradnje planiranog hidroenergetskog objekta.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 132 od 179 izgradnju HE Vranduk
Mogući negativni uticaji / efekti na okoliš
Mogući procjenjeni negativni uticaji / efekti izgradnje HE Vranduk su: pretvaranje ekosistema tekućice u ekosistem jezerskog tipa, na duţini od 5,8 km, promjena pejzaţa/prirodnog ambijenta u II zoni zaštite nacionalnog spomenika kulture “Graditeljske cjeline Stari grad Vranduk“, karakteristika i percepcije vranduĉke klisure, vizure sa “Graditeljske cjeline Stari grad Vranduk”, preseljenje jednog domaćinstva - ruši se 1 kuća, gubitak zemljišnih površina - ukupna površina zemljišta koje se otkupljuje je 84.434 m2, privremene migracije faune, gubitak autohtonih staništa flore i faune u zoni akumulacije i naseljavanje novih vrsta, poremećaj ekološke ravnoteţe, brojnosti vrsta i prirodnih migratornih puteva za akvaktiĉne i poluakvatiĉne organizme, na dijelu sliva rijeke Bosne gdje je situirana brana i hidroakumulacija HE Vranduk, poremećaj mehanizma samopreĉišćavanja - samopreĉišćavanje će biti narušeno u dijelu hidroakumulacije, dok će se pojaĉati nizvodno od strojare, dešavat će se minimalne oscilacije nizvodno od hidroelektrane, uticaj na kvalitet zraka, vode i zemljišta u toku izgradnje objekata, koji je privremenog karaktera, promjena prirodnog korita ispod, planiranim produbljivanjem na duţini od max 2,5 km konusno od strojare, gdje je poĉetna dubina 2,91 m, eventualna pojava erozivnih procesa koji se prije poĉetka radova ne mogu procjeniti sa sigurnošću, reguliranje nanosa i taloţenja sedimenata u zoni akumulacije, izmještanje lokalnog puta i pravljenje novog duţine na duţini od 600 m, protok na dijelu vodotoka izmeĊu brane i strojare, veći dio godine bit će utvrĊeni ekološki prihvatljiv proticaj, koji će garantirati odrţavanje ekološke ravnoteţe rijeke Bosne, pod uvjetom da se sprijeĉi izlijevanje fekalnih voda iz naselja Vranduk direktno na tom dijelu rijeke Bosne.
Pozitivni uticaji /efekti na okoliš
Pored razvojno – ekonomskog znaĉaja, izgradnju HE Vranduk pratit će i mogući karakteristiĉni pozitivni uticaji / efekti: proizvodnja hidro – energije, odnosno „zelene energije“ na teritoriji Zeniĉko – Dobojskog kantona, te smanjenje emisije polutanata u elektroenergetskoj proizvodnji, izgradnja objekta u okvirima mehanizma ĉistog razvoja – „Green kWh“, odnosno
doprinos smanjenju emisije stakleniĉkih plinova, cca 70.000 t CO2/godišnje,
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 133 od 179 izgradnju HE Vranduk
oĉuvat će se fiziĉki integritet i sigurnost objekata u I zoni zaštite “Graditeljska cjelina stari grad Vranduk” realizacija Programa ureĊenja i dodatne prezentacije nacionalnog spomenika, kohabitacija nove graĊevine sa pejzaţnim karakteristikama II zone zaštite „Graditeljske cjeline Stari grda Vranduk“, hidroakumulacija se formira u koritu rijeke, sa proširenjem od samo 12%, izgradnja riblje staze, koja će ublaţiti poremećaj ekološke ravnoteţe i osigurati migraciju akvatiĉnih i poluakvatiĉnih organizama, praviĉna obeštećenja za potapanje materijalnih dobara, preseljenje samo jedne porodice, odnosno rušenje 1 kuće, potapanje samo 0,20 ha obradivog zemljišta, prikupljanje i ĉišćenje rijeke Bosne od plutajućeg otpada, koji će se akumulirati ispred brane i rešetke vodozahvata. Rijeka Bosna je evidentno opterećena otpadom koji stanovnici bacaju duţ cijelog sliva, mogućnost vodosnabdjevanja za navodnjavanje u okruţenju, odabrana lokacija postrojenja je povoljna za organizaciju graĊevinskih radova, transport i montaţu opreme, razvoj turizma i više vidova rekreacije i sportskih aktivnosti u podruĉju planirane hidroakumulacije, npr: rekreativna plovidba, ribarenje i td., minimalne promjene mikroklimatskih uslova, mogu biti pogodne za razvoj nekih biljnih i ţivotinjskih zajednica, lokalni ekonomski znaĉaj i pokretanje malih privrednih djelatnosti, zapošljavanje lokalnog stanovništva - u periodu izgradnje sliĉnih objekta, iskustva iz prakse pokazuju da se broj angaţovanih ljudi kreće i do nekoliko stotina. Planirani graĊevinski radovi znaĉili bi znaĉajno povećanje zaposlenosti, ukoliko bi se preferirale domicilne firme i radna snaga, povećana vrijednost imovine u neposrednoj blizini hidroakumulacije, pored navedenog i druge mjere kompenzacije društvu zbog gubitka autentiĉnog stanja na tom dijelu sliva rijeke Bosne, programi unapreĊenja podruĉja pod uticajem Projekta – Investiciona ulaganja u dogovoru sa lokalnom zajednicom. rekonstrukcija lokalnih puteva
Nakon vrednovanja pozitivnih i negatinih efekata, odnosno realne štete i koristi od Projekta, uz uvaţavanje pokazatelja navedenih naknada i kompezacija lokalnoj zajednici koje implementacija Projekta obezbijeĊuje, shodno vaţećim propisima Federacije BiH, moţe se zakljuĉiti da su planirani zahvati u slivu rijeke Bosne okolinski prihvatljivi i društveno opravdani. Uz primjenu mjera zaštite i realizaciju Projekta unapreĊenja stanja i prezentacije nacionalnog kulturno-historijskog spomenika “Graditeljske cjeline Stari grad Vranduk”, trebalo bi prihvatiti kohabitaciju novog objekta sa kulturnim pejzaţom.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 134 od 179 izgradnju HE Vranduk
Objektivne mjere zaštite vrijednosti materijalnih dobara su osnova da se Projekat ocjeni kao tehnološki i ekološki opravdan, jer u toku radova na izgradnji i u toku eksploatacije planiranog elektroenergetskog objekta će se zadovoljiti naĉela odrţivog razvoja, a projekat će imati atribute prijateljskog razvojnog projekta.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 135 od 179 izgradnju HE Vranduk
4. OPIS MJERA ZA UBLAŢAVANJE NEGATIVNIH EFEKATA NA OKOLIŠ
4.1. MJERE ZA UBLAŢAVANJE U TOKU IZGRADNJE
Stanovništvo
Na svim graĊevinskim strojevima i vozilima koja se koriste pri izgradnji hidroelektrane, obavezno treba da je ugraĊena zvuĉna zaštita/izolacija pogonskog motora i drugih sklopova koji proizvode ili doprinose razvoju buke. TakoĊer ispušne cijevi svih strojeva i vozila sa dizel-motorima treba da imaju filtere za odvajanje ĉaĊi. Redovnim (planskim periodiĉnim) i vanrednim tehniĉkim pregledima strojeva i vozila treba osigurati maksimalnu ispravnost i funkcionalnost sistema sagorijevanja pogonskog goriva. Potrebno je koristiti gorivo garantiranog standardnog kvaliteta. Prašinu koja je redoviti pratilac na privremenim gradilišnim saobraćajnicama spreĉavati povremenim kvašenjem-prskanjem kolovoznih i operativnih površina. U sluĉaju primjene miniranja za iskope u stjenskom masivu, odabrati tip eksploziva koji ima najmanje štetne uticaje na okoliš; primijeniti tehniku milisekundnog aktiviranja minskih punjenja sa usmjerenim djelovanjem eksplozije, kako bi se smanjio efekat superpozicije dinamiĉkih udara (vibracije, seizmika), buke i emisije prašine. Alternativno koristiti tehniku iskopa primjenom hidrauliĉkih ĉekića ili mehaniĉki otkop glodalicama, 'krticama' i sliĉno. Potrebno je izgraditi “devijacije“ postojećih ili izgraditi novu saobraćajnu infrastrukturu koja odgovara potrebama i navikama lokalnog stanovništva. Treba postaviti adekvatnu signalizaciju za zonu gradilišta i onemogućiti da stanovništvo u toku izvoĊenja radova za svoje potrebe ulazi i koristi zonu gradilišta, jer je to opasnost za stanovništvo i izvoĊaĉe radova. Zone gradilišnih i pristupnih saobraćajnica treba pravovremeno oznaĉiti sa: saobraćajnim znakovima, ogradam i trakama, tablama upozorenja, svjetlosnim signalima, a po potrebi uvesti i sluţbu regulacije saobraćaja (naizmjeniĉno propuštanje tokova po smjerovima). Navedeno treba biti u skladu sa Uredbm o ureĊenju gradilišta, obaveznoj dokumentaciji na gradilištu i sudionicima u graĊenju. U okviru Elaborata o ekspropijaciji realno utvrditi ĉinjeniĉno stanje i investicioni program za praviĉno obeštećenje. Prije izvoĊenja radova, u okviru Projekata organizacije graĊenja planirati izgradnju odrţavanje alternativnih prelaza/prolaza za lokalno stanovništvo. Radniĉko naselje treba biti opisano kroz pojekat ureĊenja gradilišta.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 136 od 179 izgradnju HE Vranduk
Zrak - klima
Na osnovu iznesenih pokazatelja o klimatskim i ostalim karakteristikama šireg podruĉja vranduĉke klisure, mogu se predloţiti osnovne mjere za ublaţavanje i potencijalno spreĉavanje negativnih uticaja graĊevinskih radova tokom izgradnje objekata HE Vranduk: ublaţavanje emisije prašine moţe se znaĉajno postoći primjenom savremene graĊevinske tehnike, prašinu koja je redovan pratilac na privremenim gradilišnim saobraćajnicama, potrebno je sprjeĉavati povremenim kvašenjem-prskanjem kolovoznih i operativnih površina, suzbiti širene prašine izvan pristupnih puteva i na saobraćajnicama koje će koristiti graĊevinska mehanizacija povremenim kvašenjem i prskanjem kolovoznih površina. Po potrebi prije izlaska mehanizacije na magistralnu saobraćajnicu u zavisnosti od zaprljanosti toĉkova izvršiti pranje istih, gdje god je to moguće izbjegavati upotrebu eksplozivnih sredstava u toku izgradnje temelja brane, izgradnje dovodnog tunela i produbljivanja rijeĉnog korita nizvodno od strojare i injekcione zavjese brane, pomoćnih tunela i dijela rijeĉnog korita na raĉun primjene savremene graĊevinske mehanizacije koja proizvodi znatno manje prašine, buke i otpadnog stijenskog materijala, u sluĉaju potrebe za miniranjem treba odabrati tip eksploziva i metode (npr.split metoda) koje imaju najmanje štetne uticaje na kvalitet zraka, obezbijeĊenje pumpe za prskanje i prskanje vodom prostora gradilišta posebno u sušnom periodu rada u zoni zemljanih iskopa, proizvodnju betona obavljati u podruĉju izvan lokacije gradilišta hidroelektrane posebno lokacije brane koja je u blizini Graditeljske cjeline Stari grad Vranduk, graĊevinske radove obavljati u zoni gradilišta i izbjegavati devastaciju okoliša, vegetacije i zemljišta, izvan te zone, potrebno je da sva mehanizacija angaţovana na graĊenju bude ispravna, sa deklarisanim emisijama zagaĊujućih materija i savremenim motorima, ĉime će se uticaj ispusnih gasova svesti na minimum. Potrebno je da redovno kontrolu navedenog vrši nadzorni organ na gradilištu.
Vode - ekosistem rijeke Bosne
U okviru Plana organizacije gradilišta bitno je sprijećiti zasipanja korita vodotoka bilo kakvim otpadnim materijama, te osigurati upravljanje otpadom u skladu sa Planom upravljanja otpadom u toku gradnje. Sve otpadne vode sa gradilišta prikupljati i upravljati istim u skladu sa Planom organizacije gradilišta.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 137 od 179 izgradnju HE Vranduk
U svim fazama izvoĊenja radova osigurati kontinuiran proticaj vode rijekom Bosnom i migraciju akvatiĉnih organizama. TakoĊer, u toku graĊevinskih radova potrebno je poduzeti sljedeće mjere: ukoliko se bude poduzimao proces miniranja istim se ne smiju poremetiti podzemne vode, izbjegavati privremeno deponiranje otpadnih materija u koritu i uz obale vodotoka, zaštiti površine osjetljive na eroziju sredstvima stabilizacije koje će sprijećiti eroziju i zasipanje korita, prije punjenja hidroakumulacije potrebno je kompletno korito oĉistiti od postojeće vegetacije i to do prostornog obuhvata na obalama sa maksimalnom kotom uspora, na kraju radova na izgradnji brane, odnosno nakon rušenja zagata sve ostatke graĊevinskih materijala oĉistiti do dna korita rijeke, u sluĉaju incindentnog izlijevanja ulja i goriva iz graĊevinske mehanizacije izvršioc graĊevinskih radova je duţan poduzeti mjere spreĉavanja širenja takvih materija u vodotoku, odnosno postupiti sa Operativnim plan za vanredno zagaĊenje na vodama i obalnom vodnom zemljištu; poduzeti i druge mjere koje su utvrĊene u okviru Rješenja o prethodnoj vodnoj saglasnosti.
Zaštita objekata od vanjskih uticaja
Shodno ĉinjenici da je rijeka Bosna opterećena komunalnim i drugim otpadom potrebno je instalirati plutajuću branu na kojoj bi se nakupljao otpad, koji rijeka nanosi. Stoga je neophodno i ispred vodozahvata postaviti rešetku.
Zemljište – Otpad
U skladu sa Uredbom o ureĊenju gradilišta, u obaveznoj dokumentaciji na gradilištu i sudionicima u graĊenju treba biti definirano: ureĊenje deponije graĊevinskog otpada (prema vrsti materijala), skladištenje opasnih i štetnih materija, u skladu sa propisima koji to reguliraju, otpad koji se moţe reciklirati i ponovo koristiti treba prikupljati, a samo otpad koji se ne moţe koristiti na navedeni naĉin biće odlagan na odgovarajućoj deponiji. Prikupljanje i preuzimanje otpada za njegovo konaĉno zbrinjavanje treba predati ovlaštenoj organizaciji. Drvnu masu dati stanovništvu za korištenje kao ogrijev a višak biomase se moţe usmjeriti za kompostiranje. Otpad koji se ne reciklira mora se odnijeti do odgovarajuće deponije. Ukoliko doĊe do izljevanja ulja ili goriva iz radnih mašina na tlo, sa zauljenom zemljom kao opasnim otpadom treba postupati u skladu sa odredbama propisa koji
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 138 od 179 izgradnju HE Vranduk
reguliraju tu oblast i Operativnim planom za vanredno zagaĊenje na vodama i obalnom vodnom zemljištu (u tom sluĉaju kontaminirano tlo treba zbrinuti kao otpad pod šifrom u Pravilniku 17 05 05* - iskopana zemlja od rada bagera koja sadrţi opasne materije), po završetku graĊevinskih radova sve lokacije gradilišta treba oĉistiti i sanirati do okolinski i prostorno prihvatljivoh nivoa.
U prilogu Studije uticaja na okoliš je okvirni Plan upravljanja otpadom (Prilog 5 – Okvirni plan o upravljanju otpadom) u toku gradnje i u toku eksploatacije HE Vranduk. Taj Plan se treba aţurirati nakon poĉetka, i u toku graĊenja shodno objektivnim pokazateljima mogućeg i generiranog otpada. U toku radova se mora voditi evidencija i periodiĉni izvještaj o upravljanju otpadom. Plan upravljanja otpadom u toku eksploatacije HE Vranduk biće obavezni dokument općeg akta o odrţavanju, korištenju i osmatranju vodoprivrednih objekata i Plana okolinskog upravljanja koji će se redovno aţurirati. Godišnji izvještaj o upravljanju otpadom, odnosno izvještaj o zaštiti okoliša treba se redovno raditi. Za upravljanje generiranim otpadom u budućoj HE Vranduk, shodno zakonskoj obavezi biće imenovano odgovorno lice.
Flora i fauna
Prilikom izgradnje hidroelektrane nephodno je ukloniti postojeću vegetaciju sa lokacije objekata. Prije formiranja i punjenja akumulacije izvršiti ĉišćenje od vegetacije, jer je to od kljuĉnog znaĉaja za izbjegavanje truljenja i gubitka kisika u budućoj akumulaciji. Iako se ne oĉekuju znaĉajniji direktni uticaji na faunu, osim privremenih migracija i eventualnih uticaja na njihova staništa, tokom izgradnje objekata hidroelektrane, potrebno je preduzeti sljedeće mjere: Treba uspostaviti mjere za prevenciju i suzbijanje prašine; Kretanja vozila ograniĉti samo na postojeće puteve i izbjegavati kretanje van puteva; Sav otpad sa lokacije, pogotovo biomasa, mora biti odloţena na odgovarajuću deponiju. Nikakav otpad se ne smije bacati ili ĉuvati pored zone izgradnje; Ne smije se dozvoliti nekontrolisano oticanje otpadnih voda sa gradilišta u rijeku; Osigurati da se na gradilištu primjenjuju odobrene mjere odrţavanja; i Koristiti ispravnu mehanizaciju, te minimizirati buku i vibracije od graĊevinskih zahvata u prostoru, posebno u sluĉaju noćnih radova.
U toku i pri završetku izgradnje hidroelektrane pravilnim rukovoĊenjem na gradilištu moţe se u velikoj mjeri smanjiti štetan uticaj na ihtiofaunu. Posebno treba poduzeti sljedeće:
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 139 od 179 izgradnju HE Vranduk
Lokaciju za smještaj objekata za boravak ljudstva i objekata za smještaj graĊevinskih postrojenja, te privremenih odlagališta otpadnih materija i otpadnih voda potrebno je maksimalno udaljiti od korita rijeke i sprijeĉiti dospijeće u rijeku, Kako bi se sprijeĉilo zamućenje vode nepohodno je da korištenje i kretanje graĊevinskih mašina i oruĊa rijeĉnim koritom bude samo u nuţdi, Prije izgradnje objekata HE u cilju smanjenja šteta za riblji fond potrebno je izvršiti izlov ribe na duţini od 1 km nizvodno od gradilišta i cjelokupnu populaciju ravnomjerno rasporediti na razliĉitim lokalitetima uzvodno od gradilišta. Izlov ribe vršiti pomoću mreţa i elektroagregata, Shodno Projektu koji ukljuĉuje izgradnju riblje staze, u toku izgradnje brane obezbijediti nesmetano razmnoţavanje ribe, zaštitu ribljeg fonda i migraciju riba, Na vodozahvatu ugraditi ureĊaje za spreĉavanje ulaska ribe u tunel (adekvatna rešetka)22, U sluĉaju nanošenja štete na ribljem fondu treba napraviti Program sanacije i praviĉnog obeštećenja korisniku ribolovnog prava nad ribolovnim podruĉjem, saglasno odštetnom cjenovniku u ribarstvu.
Kulturno historijsko nasljeĊe i pejzaţ
Potrebno je poduzeti mjere zaštite kulturno-historijskog nasljeĊa i arheoloških podruĉja ili eventualnih novih nalaza, što podrazumijeva: Obavezan prekid svih radova i obavještenje nadleţne sluţbe za zaštitu nasljeĊa, ukoliko se tokom izvoĊenja radova otkriju bilo kakva arheološka nalazišta ili artefakti, koja do sada nisu poznati ili istraţeni, U sluĉaju otkrivanja arheoloških nalaza neophodno je da nadleţna sluţba za zaštitu kulturno-historijskog nasljeĊa rukovodi ili pod svojim nadzorom sprovede postupak istraţivanja i dokumentiranje lokaliteta. U zavisnosti od karaktera nalaza, odredit će se mogućnosti i metode njegove zaštite i oĉuvanja primjenom sljedećih mjera: - konzervacija nalaza ponovnim zatrpavanjem, - preseljenje nalaza, - preseljenje dijela nalaza uz konzervaciju preostalog dijela lokaliteta ponovnim zatrpavanjem. Primjenom kvalitetne organizacija gradilišta, sa sistemskim odlaganjem otpada, korištenjem savremenih graĊevinske tehnologije i mehanizacije, uz mjere prevencije i dobre graĊevinske prakse, mogu se ublaţiti ukupni negativni uticaji na kulturno historijsko nasljeĊe i pejzaţ u toku gradnje objekata,
22 Zakon o slatkovodnom ribarstvu FBiH (Sl. Novine FBiH, 64/04)
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 140 od 179 izgradnju HE Vranduk
Već u Idejnom projektu treba voditi raĉuna o mogućnostima izgradnje pratećih sadrţaja HE Vranduk, što ukljuĉujuje: pristupne puteve, predloţeni put za javnu komunikaciju preko brane, eventualni parking i sl.,. TakoĊe neophodno je voditi raĉuna o vizuelnim komunikacijama (postavljanje putokaza i informativne signalizacije) i iluminaciji brane i puteva, s ciljem osiguranja pravilne prezentacije nasljeĊa, vizuelne usklaĊenosti struktura sa okolnim kulturnim pejzaţem, Po mogućnosti treba izbjeći izgradnju komunikacije preko brane, što će doprinijeti ublaţavanju negativnih vizuelnih efekata i smanjenju opterećenja saobraćajem na podruĉju Graditeljske cjeline Vranduk Prilikom izgradnje i korištenja pristupnog puta (put na lijevoj obali rijeke neophodan za izgradnju brane) strogo voditi raĉuna da ne doĊe do nepovratne promjene postojeće kosine (promjena nagiba, proširenje koje će kasnije biti nemoguće u potpunosti sanirati i sl) i oštećenja postojećeg puta za naselje. U toku izrade Projekta pejzaţnog ureĊenja treba posebno voditi raĉuna o pravilnoj prezentaciji nasljeĊa, vizuelnoj usklaĊenosti novoizgraĊenih struktura sa okolnim kulturnim pejzaţom, kao i o osiguranju zaštitnih pojaseva-nasada ili zaštitnih konstrukcija kojima će biti smanjene vibracije tla i promjena eventualnih tokova podzemnih voda, koje indirektno mogu imati uticaj na spomenik. Umanjenje negativnog uticaja izgradnje postrojenja HE Vranduk na nasljeĊe treba osigurati u skladu sa Projektom pejzaţnog ureĊenja prostora. Treba napomenuti da projekat pejzaţnog ureĊenja vanjskog prostora mora biti sastavni dio Glavnog projekta HE Vranduk. Preporuke za izradu Projekta pejzažnog uređenja prostora HE Vranduk: Mjere zaštite pejzaţa (rekonstrukcija, revitalizacija, restauracija, i dr.) treba odabrati na naĉin koji neće narušiti osnovni karakter kulturno-historijskog nasljeĊa i pripadajućeg pejzaţa, te detaljno ih razraditi u okviru Projekta pejzaţnog ureĊenja. Imajući u vidu da su direktni uticaji i rezultati izgradnje ovakvog postrojenja u datom prostoru znaĉajni i nepovratni, preporuka je da se nakon izgradnje brane pristupni put na lijevoj obali, korišten tokom izgradnje brane, pokuša u potpunosti sanirati, odnosno prostor prilagoditi što je moguće više okolnom ambijenutu Vizuelni tretman izgraĊenih struktura kroz eventualnu promjenu materijalizacije i mogućnost ozelenjavanja prostora podzida, prilaznih sekvenci postrojenjima, koloristiĉki tretman izgraĊenih struktura i sl. su mjere ublaţavanja negativnih efekata, ali ne i potpuna redukcija u navedenom kontekstu. Prilikom odabira pristupa završnoj materijalizaciji vidljivih struktura brane, potrebno je strogo voditi raĉuna o upotrebi boja i elemenata koji su u datom prostoru, te nastojati cjelokupno podruĉje tretirano izgradnjom dovesti u stanje što sliĉnije prirodnom ambijentalnom stanju
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 141 od 179 izgradnju HE Vranduk
Preporuĉuje se ozelenjavanje struktura brane koliko je moguće i koliko dozvoljava funkcionalnost objekta (potporne konstrukcije, dijelovi brane uz samu obalu) Ne preporuĉuje se dominatna upotreba kamenih obloga na strukturama uz obalu ili onim kosim padinama. U prirodi su te obloge prekrivene vegetacijom ili su bez vegetacije ili sa manjom koliĉinom vidljivih kamenih dijelova mikrolokacija S obzirom da brana predstavlja savremenu intervenciju u prostoru, za završnu obradu brane se preporuĉuje ostaviti vidljiv beton jer kamena obloga, kao dominantna finalna materijalizacija, nije materijal koji preovladava u prirodnom ambijentu, i na taj naĉin bi se mogla degradirati struktura Starog grada Za materijalizaciju ograda na brani preporuĉuje se upotreba prozirnih materijala, kako bi se umanjio negativan vizuelni uticaj, te što je moguće više, omogućile vizure na Stari grad. Preporuĉuje se investitoru da prilikom izrade potrebne projektne dokumentacije za odobrenje za graĊenje za pripremne radove, shodno ĉlanu 47. i 48. stav 6. Zakona o prostornom planiranju i korištenju zemljišta na nivou Federacije BiH (Sl. novine FBiH br. 2/06) angaţuje projektantsku kuću certificiranu od strane Federalnog ministartva prostornog ureĊenja za rad na objektima i lokalitetima naslijeĊa, koja će izraditi dokumentaciju - Elaborat o zaštiti naslijeĊa23. Prilikom izrade dokumentacije – Elaborata, biće uzeto u obzir trenutno stanje Starog grada, svi eventualni fiziĉki uticaji na njega (eventualno kretanje podzemnih voda, stabilnost masiva na kojem je lociran Stari grad, i sl.) kao i planirani objekti (pristupni put, eventualni put za javnu komunikaciju, branu) i mogućnost njihovog smještaja na predviĊenoj lokaciji. Na ovaj naĉin će biti moguće dati detaljnije i konkretnije preporuke za arhitektonsko oblikovanje HE Vranduk, a s ciljem njenog što boljeg uklapanja u zateĉeni ambijent Nacionalnog spomenika.
Buka i vibracije
U sluĉaju procesa miniranja za iskope u stijenskom masivu, angaţirati ovlaštenu kompaniju koja će garantovati sigurnost za kulturno-historijsko nasljeĊe, prihvatljivu
23 Zbog nepostojanja ili nedostupnosti potrebnih podataka u toku izrade dijela Studije koji se odnosi na nasljeĊe kao što su: rezultati prethodnih istraţivanja o stabilnosti tla (da li će radovi na izvoĊenju HE uticati na stabilnost masiva na kojem je izgraĊen Stari grad) i podaci o postojanju i kretanju podzemnih voda, koji će se uraditi nakon dobijanja urbanistiĉke saglesnosti, shodno ĉlanu 62. Zakona o prostornom planiranju i korištenju zemljišta na nivou Federacije BiH (Sl. Novine FBiH br. 2/06), treba pristupiti izradi (da li će one uticati na Stari gradi njegovo okruţenje), dokumentacije - Elaborata o zaštiti naslijeĊa. Za isti treba angaţirati certificiranu firmu za tu vrstu poslova i odobren od nadleţnih institucija za zaštitu naslijeĊa. Elaboratom s obzirom na lokaciju dijela HE Vranduk u podruĉju II zone nacionalnog spomenika predstavlja obavezujući dokument za izdavanje odobrenja za graĊenje za pripremne radove. U Elaboratu bi se eventualno predloţilo i od projektanta traţilo korigovanje odreĊenih dijelova puteva, dale detaljnije upute za izradu podzida, ograda, uklapanje parking prostora i ograde HE u ambijent i sl, odnosno dale konkretne i detaljne mjere (planovi sa vremenskim okvirom) za: monitoring Starog grada, prisustvo konzervatora i arheologa u toku izvoĊenja radova i u toku eksploatacije HE postrojenja.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 142 od 179 izgradnju HE Vranduk
buku i vibracije za stanovništvo, kao i prihvatljivu buku za ţivotinjski svijet i okoliš uopće Po mogućnosti koristiti tehniku iskopa primjenom hidrauliĉkih ĉekića ili mehaniĉkim otkop glodalicama, „krticama“ i sliĉno, Mehanizacija koja će se koristiti za graĊenje, kao i oprema koja će se ugraditi u objekte HE Vranduk, treba biti u skladu sa tehniĉkim standardima zaštite od buke i vibracija.
Infrastruktura
Na mjestima kolizije sa postojećim saobraćajnicama višeg ranga: magistralnim putevima i ţeljezniĉkom prugom (dvokolosjeĉnom, elektrificiranom) obavezno izvesti potrebne privremene zaštitne konstrukcije koje će odvojiti saobraćajnice od zone izvoĊenja radova; Primijeniti svu propisanu saobraćajnu signalizaciju i po potrebi osigurati patrole saobraćajne policije; Pronalaţenjem alternativne trase ili izgradnjom puta potrebno je stanovnicima okolnih naselja omogućiti nesmetanu komunikaciju. Shodno zahtjevima stanovnika iz okolnih naselja, konsultirati nadleţne organizacija za zaštitu kulturno – historijskog nasljeĊa, i po njihovom odobrenju u okviru izrade naredne projektne dokumentacije planirati izgradnju pješaĉkog prelaza – javne komunikacije preko brane; Ukoliko doĊe do kolizije sa postojećim instalacijama struje (dalekovodi) kroz prethodne radove izmjestiti vodove; odnosno tehniĉkim mjerama odvojiti / zaštititi / izolirati vodove. Navedene mjere poduzeti u skladu sa sektorsim saglasnostima.
4.2. MJERE ZA UBLAŢAVANJE UTICAJA U TOKU EKSPLOATACIJE
Stanovništvo
Uzevši u obzir da su uticaji tokom rada HE Vranduk na stanovništvo pozitivni, nije potrebno poduzimati mjere ublaţavanja uticaja.
Klima
U odnosu na navedene meteorološke uticaje koje ostvaruje hidroakumulacija tokom faze njene eksploatacije, uz uvaţavanje ĉinjenice da se radi o elektrani protoĉnog tipa i sa povećanjem površine vodne mase za samo 12% (42ha) u odnosu na sadašnje stanje (36,7 ha),moţe se konstatovati da ne postoje znaĉajniji uticaji koji mogu nastati tokom eksploatacije hidroakumulacije.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 143 od 179 izgradnju HE Vranduk
MeĊutim, posebno bi bilo znaĉajno da se u periodu eksploatacije ne vrše neke znaĉajnije tehnogene promjene u okolišu. Bilo bi pogodno da se cjelokupno neposredno podruĉje oko hidroakumulacije dovede u stanje što sliĉnije ambijentalnom stanju prije izgradnje hidroakumulacije, ĉime bi se njeni potencijalni negativni uticaji smanjili na najmanju moguću mjeru.
Vode - rijeka Bosna
Treba angaţirati ovlaštenu firmu koja će po potrebi sakupljati, odvoziti otpad i adekvatno ga zbrinjavati, a sve u cilju smanjenja akumuliranja otpada ispred plutajuće brane i rešetke na vodozahvatu u samoj hidroakumulaciji. U skladu sa propisima, preko nadleţnih organa sprijeĉiti izlijevanje kanalizacije/fekalnih voda okolnih naselja direktno u rijeku Bosnu, prioritetno na dijelu vodotoka izmeĊu brane i strojare HE Vranduk. U skladu sa Pravilnikom o minimumu sadrţaja općeg akta o odrţavanju, korištenju i promatranju vodoprivrednih objekata (Sl.novine FBiH, br. 18/07) izraditi opći akt, koji je osnova za Vodnu dozvolu. Realizaciju mjera zaštite voda i Operativnog plana za vanredno zagaĊenje na vodama i obalnom vodnom zemljištu redovno implementirati i aţurirati. Eventualne i druge mjere zaštite vode i ekosistema rijeke Bosne provoditi u skladu sa Vodnom dozvolom za HE Vranduk.
Flora i fauna
Ublaţavanje negativnih efekata koji mogu nastati kao posljedica sedimentacije u akumulaciji, te eventualnog smanjenja kapaciteta skladištenja vode, ukljuĉuje odrţavanje novostvorene ekološke razvoteţe hidroakumulacije. Ukoliko se pojavi povećani fito i zooplankton poduzeti mjere uklanjanja. Mjere za ublaţavanje proliferacije akvatiĉnih vrsta korova u zoni akumulacije treba primIjeniti jer mogu predstavljati znaĉajan problem. Mjere ukljuĉuju uklanjanje drvenaste vegetacije iz akumulacije i priobalnog podruĉja, što će doprinijeti smanjenju nutrijenata. Poduzimanjem navedenih preventivnih mjera zaštite izmjenjenih karakteristika ekosistema - dijela rijeke Bosne, ne oĉekuju se znaĉajni uticaji na divljaĉ i ornitofaunu, te se ne predlaţu posebne mjere zaštite.
Ihtiofauna
UgraĊene ureĊaje za spreĉavanje ulaska ribe na vodozahvatu, potrebno je redovno odrţavati. Redovno odrţavati prohodnost i ĉistoću riblje staze.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 144 od 179 izgradnju HE Vranduk
U sluĉaju incidentnih situacija vezanih za HE Vranduk treba poduzeti mjere sanacije i procjeniti priĉinjene štete na ribljem fondu, napraviti Program sanacije i praviĉnog obeštećenja korisniku ribolovnog prava nad ribolovnim podruĉjem
Kulturno-historijsko naslijeĊe i pejzaţ
Mjere za ublaţavanje efekata u toku eksploatacije postrojenja su slijedeće: uspostaviti neophodno (minimalno) osvjetljenje pristupnog puta, eventualno izgraĊenog puta za javnu komunikaciju, brane i ostalih postrojenja HE Vranduk; osiguranje adekvatne prezentacije pojedinaĉnog lokaliteta Starog grada ili cjelokupnog kulturnog pejzaţa, koja do sada nije bila uraĊena ili nije predviĊena postojećim razvojnim projektima. Investitor bi, kao kompezaciju društvu, mogao tokom eksploatacije, a na naĉin utvrĊen od strane institucija nadleţnih za provedbu Odluke Komisije za oĉuvanje nacionalnih spomenika BiH, uĉestvovati u provoĊenju mjera zaštite Graditeljske cjeline Vranduk utvrĊenih Odlukom Komisije o proglašenju Graditeljske cjeline Vranduk nacionlanim spomenikom, broj 05.2-2-274/04-4 od 25. januara 2005. godine, objavljena u „Sl. Glasniku BiH 16/06“. U skladu s tim u toku eksploatacije postrojenja treba predvidjeti izradu i provedbu Projekta iluminacije i Projekta redovnog odrţavanja Starog grada Vranduka. Projekat redovnog odrţavanja Starog grada Vranduka treba izraditi ovlašteni projektanat. Projekat, izmeĊu ostalog, treba da ukljuĉi redovno ĉišćenje struktura grada od naslaga zagaĊenih ĉestica zraka te redovan monitoring i pravovremeno saniranje eventualnih pukotina na strukturama grada i/ili izmjena na vezivnim ili strukturnim elementima (period u kojem je potrebno vršiti redovno ĉišćenje i monitoring će biti definisan projektom). Oba navedena projekta moraju biti odobrena od strane nadleţne institucije za zaštitu naslijeĊa. Svi radovi se, takoĊer moraju vršiti pod redovnim nadzorom nadleţne institucije za zaštitu naslijeĊa.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 145 od 179 izgradnju HE Vranduk
5. NACRT OSNOVNIH ALTERNATIVA
Idejno rješenje koje je razmatrano i odabrano predstavlja najpovoljniju alternativu sa tehno- ekonomskog i okolinskog aspekta. Projektom HE Vranduk se odstupilo od varijanti koje su imale znaĉajniji negativan uticaj na okoliš. U procesu projektiranja se vodilo raĉuna o izbjegavanju većih greški za ţivotni prostor stanovništva, kvalitet ekosistema rijeke Bosne i kompletnog ambijenta. VoĊeno je raĉuna i o kohabitaciji implementacije projekta i karakteristiĉnih vrijednosti prostora. Posebno paţnja se posvetila zaštiti integriteta i sigurnosti I zone zaštite Graditeljske cjeline Vranduk. Sliv rijeke Bosne još od 1967. godine je prouĉavan sa aspekta hidroenergetskog korištenja u okviru „Osnovnog hidroenergetskog riješenja sliva rijeke Bosne“ (Energoinvest, Sarajevo, 1967). U toku rata 1992-1995. godine uraĊen je elaborat “Prospekcija hidroenergetskog rješenja sliva rijeke Bosne” (Zavod za vodoprivredu, Sarajevo, 1994.). Na glavnom toku Bosne planirano je ukupno 36 stepenica sa ukupnom godišnjom proizvodnjom elektriĉne energije od 2263 Gwh. HE Vranduk je hidroenergetsko postrojenje od znaĉaja za elektroenergetski sistem BiH. 2001.godine izraĊen je elaborat pod nazivom “HE Vranduk – Podloge za izradu koncesionog elaborata”. Glavni cilj je bio da se razmotre varijantna rješenja hidroenergetskog korištenja poteza Zenica-Nemila. Analizirane su tri varijante i to sa jednom ili dvije stepenice, odnosno sa jednim derivacionim postrojenjem. Nakon poreĊenja svih relevantnih parametara za dalju razradu predloţeno je deriviaciono postrojenje koje je bilo najpovoljnije rješenje iskorištenja hidropotencijala na tom potezu rijeke Bosne. U toku izrade projekta razmatrano je više alternativa nakon ĉega je odabrano tehnoekonomski opravdano i okolinski prihvatljivo rješenje. Razmatrane su slijedeće alternative: bez projekta alternativno rješenje - Varijanta S, HE 1 i HE 2 (lokacija za izgradnju hidroenetskih objekata i formiranje akumulacija) alternativa izgradnje Varijante V – HE 4 (lokacija za izgradnju hidroenergetskog objekta i formiranje akumulacije) alernativno rješenje - Varijanta D – HE 3 (lokacija za izgradnju hidroenergetskog objekta i formiranje akumulacije sa utvrĊenom lokacoijom za izgradnju brane i formiranje manje akumulacije i lokacije za izgradnju, derivacionog tunela i strojare
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 146 od 179 izgradnju HE Vranduk
ALTERNATIVA BEZ PROJEKTA
Ukoliko se valoriziraju pozitivni efekti implementacije Projekta, alternativa “bez projekta” bila bi manje opravdana sa aspekta odrţivog razvoja energetskog sektora i ukupnog razvoja FBIH Zahvata u prostoru nebi bilo i okoliš boi ostao nepromjenjen, ali bi izostalo usmjerenje ka korištenju obnovljivih izvora energije kojim BiH raspolaţe.
ALTERNATIVNO RJEŠENJE – VARIJANTA S - HE 1 I HE 2
Po konceptu varijante HE 1 brana je na lokaciji uzvodno od mosta Bosna 4 na putu M 17 sa kotom uspora na 282 m n.m. i HE 2 brana na lokaciji uzvodno od mosta Bosna 5 sa kotom uspora na 293,5 m n.m. kao i formiranje akumulacije u kontekstu uticaja na okoliš i tehnoekonomske opravdanosti je analizirana u Tabela 15.
ALTERNATIVNO RJEŠENJE – VARIJANTA V – HE 4
Alternativno rješenje - Varijanta V HE 4 sa branaom na lokaciji uzvodno od mosta Bosna 4 i sa kotom uspora 292 m n.m. kao i formiranje akumulacije analizirano je u Tabela 15 sa aspekta zaštite okoliša i energetskog iskorištenja i potencijalnih eksternih toškova – troškova obeštećenja
ALTERNATIVNO RJEŠENJE - VARIJANTA D
Alternativno rješenje - Varijanta D (derivaciono postrojenje) - brana na lokaciji uzvodno od mosta Bosna 5, strojare na lokaciji nizvodno od mosta Bosna 4 na putu M 17 sa kotom uspora 293,5 m n.m. kao i formiranje manje akumulacije je odabrano projektno rješenje i takoĊer uticaji na okoliš i tehnoekonomska opravdanost analizirani su i komparirani sa drugim alternativnim rješenjima u Tabela 15. Prikazane su alternative na slici dispozicija razmatranih varijanti hidroenergetskog iskorištenja (Prilog 6 – Dispozicija razmatranih varijanti hidroenergetskog iskorištenja)
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 147 od 179 izgradnju HE Vranduk
Tabela 15. Usporedba razmatranih alternativnih rješenja24 Uticaj na: Alternativa Alternativno rješenje - Alternativno rješenje - Alternativno rješenje - Varijanta Varijanta Varijanta „bez projekta“ S V D
Poplavljenje površina Nema promjena 54,46 ha 92,97 ha 42.56 ha akumulacionim bazenima na koti normalnog uspora +
38,05 ha
Stalno plavljenje obradivog Nema promjena 2,77 ha 30,70 ha 0,20 ha zemljišta
Dugoroĉne promjene ekosistemu Nema promjena Evidentne promjene Formiranje veće akumulacije Formiranje manje akumulacije rijeke Bosne i znaĉajnije promjene sa evidentnim i okolinski prihvatljive promjenama
Gubitak flore Nema promjena 2,77 ha drveća, ţbunja i Oko 30,70 ha drveća, ţbunja Oko 0,20 ha i drveća, ţbunja i trave biće uništeno i trave biti će uništeno trave biti će uništeno
24 Podaci u Tabela 15 su preuzeti iz Predstudije izvodljivosti za HE Vranduk- Energoinvest Energoinţenjering-Higra, Sarajevo, 2002. i dopunjeni na osnovu Prethodne porocjene uticaja na okoliš HE Vrandu i identificiranih uticaja u ovoj Studiji uticaja na okoliš
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, april 2010.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 148 od 179 izgradnju HE Vranduk
Uticaj na: Alternativa Alternativno rješenje - Alternativno rješenje - Alternativno rješenje - Varijanta Varijanta Varijanta „bez projekta“ S V D
Faunu Nema promjena Mogući gubitak staništa Mogući gubitak staništa Mogući gubitak staništa faune faune koja naseljava faune koja naseljava koja naseljava zemljište koje će zemljište koje će se zemljište koje će se potopiti se potopiti potopiti
Ihtiofaunu Nema promjena Znaĉajna migracija Znaĉajna migracija Migracija autohtonih vrsta riba autohtonih vrsta riba iz autohtonih vrsta riba iz iz hidroakumolacije i hidroakumolacije i hidroakumolacije i potencijalno naseljavanje novih potencijalno naseljavanje potencijalno naseljavanje vrsta riba novih vrsta riba novih vrsta riba
Kulturnohistorijsko nasljeĊe Nema promjena Ne oĉekuju se Zbog mikroklimatkih Ne oĉekuju se mikroklimatke mikroklimatke promjene i promjena moguće promjene i znaĉajniji uticaj znaĉajniji uticaj koncentrisanje zagaĊujućih zagaĊujućih materija na zagaĊujućih materija na materija na vanjskim zidoma Graditeljsku cjelinu Vranduk. Graditeljsku cjelinu Graditeljske cjeline Vranduk i Identificiran vizuelni uticaj sa i Vranduk, Identificiran izmjene vizuelnih efekata sa i na objekat Starog Grada vizuelni uticicaj sa i na na objekat Starog Grada objekat Starog Grada Vranduk (I zona Graditeljske cjeline Vranduk)
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 149 od 179 izgradnju HE Vranduk
Uticaj na: Alternativa Alternativno rješenje - Alternativno rješenje - Alternativno rješenje - Varijanta Varijanta Varijanta „bez projekta“ S V D
Preseljavanje Nema promjena 1 domaćinstvo bi bilo Oko 125 domaćinstava, 15 1 domaćinstvo bilo bi dislocirano vikendica, 136 štala, šupa i dislocirano garaţa, 2 javna objekta (mesdţid i škola), 6 poslovnih prostora i 1 groblje sa 330 mezarja bilo bi relocirano.
nove saobraćajnice Nema promjena Novi lokalni put Potrebno izmještanje lokalnih Novi lokalni put saobraćajnica
Proizvodnju elektriĉne energije Nema promjena 93 819 600 116 570 000 103 160 607 [kWh]
mogućnost rekreacije Nema promjena Mogućnosti za ribarenje, Mogućnosti za ribarenje, Nova rekreaciona podruĉja će kajak kajak biti kreirana za ribarenje, voţnju ĉamcem i eventualno plivanje
promjene hidrološkog reţimu - Nema promjena Usporavanje toka i trajno Usporavanje toka i znaĉajno Usporavanje toka i trajno proticaj povećanje nivoa u povećanje nivoa akumulacije. povećanje nivoa u akumulaciji akumulaciji Znaĉajnije oscilacije na od 12%. Propisani ekološki nizvodnom toku minimalan protok i minimalne oscilacije nizvodno
Mikroklimatke promjene Nema promjena Postoji moguĉnost Postoji moguĉnost znaĉajnijih Mikroklimatkie peomjene mikroklimatkih promjena promjena neznatne
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 150 od 179 izgradnju HE Vranduk
Uticaj na: Alternativa Alternativno rješenje - Alternativno rješenje - Alternativno rješenje - Varijanta Varijanta Varijanta „bez projekta“ S V D
Zapošljavanje Nema zapošljavanja Zapošljavanje lokalne Zapošljavanje lokalne radne Zapošljavanje lokalne radne radne snage u toku snage u toku izgradnje i snage u toku izgradnje i izgradnje i eksploatacije eksploatacije objekta HE eksploatacije objekta HE objekta HE Vranduk uz Vranduk uz odgovarajući Vranduk uz odgovarajući razvoj odgovarajući razvoj razvoj usluţnih djelatnosti. usluţnih djelatnosti. usluţnih djelatnosti.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 151 od 179 izgradnju HE Vranduk
ANALIZA PREDLOŢENOG ALTERNATIVNOG RJEŠENJA
Usporedba razliĉitih alternativnih rješenja pokazala je da je najpovoljnije alternativno rješenje D – HE 3, brana na lokaciji uzvodno od mosta Bosna 5, strojara na lokaciji nizvodno od mosta Bosna 4 na putu M 17, izgradnja derivacionog tunela i formiranje manje hidroakumulacije. Izborom ovog alternativnog rješenja potopiće se neznatna površina obradivog zemljišta i uzrokovati manji gubitak flore i faune, što se moţe vidjeti u Tabela 16. Sa aspekta preseljenja stanovništva i uništavanja stambenih objekata, takoĊer je najpovoljnija predloţena varijantaj jer se dislocira samo jedno domaćinstvo. Izgradnjom brane po alternativnom rješenju D formira se manja hidroakumulacija u odnosu na druge varijante. Pristup svim objektima u razmatranom alternativnom rješenju je moguć sa već postojećih asfaltnih putnih komunikacija, uz minimalna ulaganja u saobraćajnice. Odabrano rješenje sa derivacionim tipom postrojenja HE Vranduk razraĊeno je u Idejnom projektu. Na osnovu odabranog alternativnog rješenja D - derivaciono postrojenje, istraţene su dodatne varijante. Naime, u cilju iznalaţenja tehniĉkog rješenja koje će biti najpovoljnije sa aspekta ekonomiĉnosti, racionalnosti i uklapanja u prostor, razmatrano je više varijantnih rješenja pojedinih objekata i komponovanja tih objekata u funkcionalnu cjelinu. U tom pogledu treba istaći slijedeće: Koncept tehniĉkog rješenja brane HE Vranduk je takav je takav da predstavlja nisku pregradu, sa maksimalnom dubinom akumulacije od 9 m. U pogledu prirodnog reţima migracije ribljeg fonda duţ rijeke, ova brana ipak predstavlja barijeru koja razdvaja korito rijeke na uzvodni i nizvodni dio. Ovaj problem se moţe riješiti na dva naĉina: - Izgradnjom objekta koji omogućava komunikaciju riba izmeĊu donje vode i akumulacije (riblja staza), - Nadoknadama za štetu priĉinjenom ribljem fondu u toku izgradnje i obezbjeĊenje kontinuiranog godišnjeg poribljavanja rijeke Bosne U toku izrade Idejnog projekta i Studije uticaja na okoliš razmatrana su navedena rješenja za osiguranje prirodne ravnoteţe ribljeg fonda i zakljuĉeno da je sigurnije i prihvatljivije rješenje izgradnje objekta riblje staze. Na takvo opredjeljenje uticalo je i sliĉno projektno rješenje na nekim od usvojenih projekata izgradnje hidroelektrana na donjem slivu rijeke Bosne. Brana HE Vranduk nalazi se u neposrednoj blizini istoimenog naselja i nacionalnog spomenika Graditeljska cjelina Stari grad Vranduk. Od predstavnika lokalne zajednice data je inicijativa za izgradnju javne saobraćajnice preko brane. U okviru projekta ta varijanta je razmatrana, iako to projektnim zadatkom nije bilo predviĊeno. Analize su pokazale da je ovo rješenje moguće, ali znatno povećava investicije. Nakon izrade Prethodne procjene uticaja na okoliš i nacrta Studije uticaja na okoliš, a posebno
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, april 2010.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 152 od 179 izgradnju HE Vranduk
procjene uticaja i mjera zaštite kulturno-historijskog naslijeĊa, zakljuĉeno je da rješenje sa javnom saobraćajnicom preko krune brane nije prihvatljivo, jer znaĉajno opterećuje ambijentalnu cjelini, dodatno utiĉe na vizure, saobraćajno opterećenje spomeniĉke cjeline. U sastavu brane planirana je i mala hidroelektrana, koja će koristiti hidroenergetski potencijal ispuštanja ekološki prihvatljivog proticaja. U pogledu optimalnog lociranja te hidroelektrane razmatrane su dvije mogućnosti: - varijanta lociranja uz lijevu obalu, što je povoljnije sa aspekta prikljuĉka na elektrodistributivnu mreţu, - lociranje sa lokacijom uz desnu obalu što je prihvatljivije sa aspekta ublaţavanja uticaja na kulturno-historijsko nasljeĊe. Iako je u rješenju bilo predviĊeno lociranje mini hidroelektane uz lijevu obalu rijeke takoĊer je nakon razmatranja nacrta Studije uticaja na okoliš HE Vranduk, izmjenjen projekat i usvojena varijanta male hidroelektrane sa lokacijom uz desnu obalu, a u cilju provoĊenja mjera zaštite nacionalnog spomenika Graditeljska cjelina Vranduk.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 153 od 179 izgradnju HE Vranduk
6. NAZNAKA POTEŠKOĆA
Struĉni tim angaţovan na izradi Studije uticaja na okoliš za HE Vranduk u toku izrade imao je odreĊenih poteškoća. Najveća poteškoća je bila istovremena izrada Idejnog projekta i Studije uticaja na okoliš. Stoga su podaci sukcesivno dostavljani od strane projektanta, koji je imao probleme sa dobijanjem podataka koji su trebali biti rezultat istraţnih radova. Neki od tih podataka bili bi znaĉajni i za izradu ove Studije, na primjer: podaci o podzemnim vodama, novelirani pokazatelji kvaliteta vode i akvatiĉnih organizama rijeke Bosne i td. Znaĉajnan problem za donošenja zakljuĉka o okolinskoj prihvatljivosti razmatranog Projekta bilo je uklapanje istog, u drugu zonu zaštite nacionalnog kulturno-historijskog spomenika „Graditeljska cjelina Stari grad Vranduk”. Komisija za kulturno-historijsko nasljeĊe BiH, je Odlukom utvrdila dozvoljene aktivnosti u toj zoni, a ĉinjenica je da pola brane HE Vranduk je locirano u obuhvatu II zone zaštite. Bitno je naglasiti da za predmetnu lokaciju postoji više zakonskih i drugih propisa BiH i Federacije BiH koji nisu usaglašeni. Do sada nije naĊeno konpromisno rješenje za odobravanje izgradnje HE Vranduk na fokusiranom potezu rijeke Bosne. To potvrĊuje ĉinjenica da je objekat HE Vranduk planiran u okviru prostornog plana Zeniĉko-Dobojskog kantona, da je u skladu odredbama Zakona o vodama izdata Prethodna vodna saglasnost za izgradnju objekta u okviru javnog vodnog dobra. Ovaj hidoenergetski kapacitet jedan o prioritetnih razvojnih projekata elektroenergetskog sistema shodno odlukama Vlade Federacije BIH, te da je po svojim karakteristikama isti u okirima mehanizma ĉistog razvoja – CDM Protokola iz Kjota i td. TakoĊer, implementacija Projekta HE Vranduk je ukljuĉena i u Studiju ranjivosti prostora Zeniĉko-Dobojskog kantona, kao i u okviru Studije kulturno-historijskog nasljeĊa Zeniĉko- Dobojskog kantona.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 154 od 179 izgradnju HE Vranduk
7. SISTEM MONITORINGA
7.1. MONITORING VODA
Monitoring vode rijeke Bosne treba uspostaviti i sprovoditi u skladu sa Prethodnom vodnom saglasnosti, odnosno Vodnom dozvolom u budućnosti. U skladu sa odredbama Zakona o vodama monitoring voda treba da obuhvati: praćenje reţima površinskih i uticaja na podzemne vode, prema utvrĊenoj koti uspora 293,50 mnm (piezometri na profilu brane). Praćenje reţima podzemnih voda je znaĉajno i za sigurnost podruĉja nacionalnog spomenika „Graditeljske cjeline Stari grad Vranduk”, praćenje kontinuiranog ispuštanja ekološki prihvatljivog proticaja, nizvodno od brane, kako se ne bi desilo isušivanje korita rijeke Bosne, na potrezu od brane do strojare, praćenje eventualnog ispuštanja fekalnih voda iz naselja u vodotok, posebno na dijelu istog od brane do strojare hidroelektrane, i zatraţiti mjere sprijeĉavanja preko inspekcijskih sluţbi, kontorolu projektom utvrĊenih oscilacija nizvodno od brane, te zaštitu flore i faune u rijeci Bosni, praćenje volumena sedimenta u akumulaciji, praćenje promjena u stopi erozije u zoni akumulacije i nizvodno od strojare. U toku izvoĊenja radova i eksploatacije hidroelektrane (pomoću mjernih instrumenata) pratiti nivo vode, registraciju protoka na ulazu i izlazu iz hidroakumulacije. Potrebno je i redovno vršiti kontrolu akumuliranja otpada u zoni akumulacije, na rešetci ulazne graĊevine i plutajuće brane. U izvanrednim – incidentnim situacijama u sadrţaju Općeg akta - Plana odrţavanja i korištenja pogona HE Vranduk obavezno utvrditi i mjere sigurnosti, sistem obavještavanja i uzbunjivanja u sluĉaju mogućeg ugroţavanja podruĉja nizvodno od HE Vranduk, što ukljuĉuje i monitoring kvaliteta vode, obalnog zemljišta i sliĉno. Navedeni monitoring usaglasiti sa eventualnim posebnim zahtjevima „Agencije za vodno podruĉje sliva rijeke Save“ Sarajevo i Hidrometeorološkog zavoda Federacije BiH.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 155 od 179 izgradnju HE Vranduk
7.2. KULTURNO-HISTORIJSKO NASLJEĐE I PEJZAŢ
Sistem monitoringa uticaja u toku izgradnje i korištenja HE Vranduk na nacionalni spomenik “Graditeljska cjelina Stari grad Vranduk” treba provoditi u skladu sa vaţećim zakonskim aktima iz predmetne oblasti: Zakona o provedbi odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (Sluţbene novine FBiH, br. 2/02, 27/02, 6/04 i 51/07); Zakona o prostornom planiranju i korištenju zemljišta na nivou Federacije Bosne i Hercegovine („Sl. novine FBiH“, br. 2/06, 72/07 i 32/08), Zakona o zaštiti okoliša („Sluţbene novine FBiH“, br. 33/03); i donesenoj Odluci Komisije za oĉuvanje nacionalnih spomenika o proglašenju Graditeljske cjeline Stari grad Vranduk u Vranduku nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine, broj 05.2-2-274/04-4 od 25. januara 2005. godine, objavljena u „Sl. Glasniku BiH 16/06“. Monitoring u skladu nadreţnosti, vršiće nadleţne i ovlaštene institucije za zaštitu kulturno- historijskog nasljeĊa.
Sistem monitoringa u toku gradnje
Monitoring u fazi gradnje obuhvata period od planiranja i pripreme gradilišta do završetka izgradnje objekata. Monitoring obuhvata praćenje uticaja u fazi pripreme lokacije, materijala, dopreme materijala i angaţiranja mehanizacije, te same gradnje (uticaji rada i opsluţivanja mašina i sl.). Prije izvoĊenja radova neophodno je da predstavnici nadleţne institucije za zaštitu nasljeĊa izvrše snimanje (ili dopunu postojećeg snimka) Starog grada Vranduka, sa naglaskom na snimanje postojećih oštećenja na strukturi Grada. TakoĊer je potrebno da izvrše rekognosticiranje terena – brda kroz koje će se probijati dovodni tunel, a u cilju identifikacije potencijalnih arheoloških nalazišta. Potrebno je redovno prisustvo arheologa tokom izvoĊenja zemljanih radova. Redovan i kontinuiran konzervatorski nadzor nad stanjem Starog grada (eventualne promjene na postojećim pukotinama, formiranje novih pukotina, povećano taloţenje ĉestica prašine i ĉaĊi, promjene na strukturi materijala i vezivnih elemenata i sl.), od strane nadleţne sluţbe zaštite kulturno-historijskog nasljeĊa. U fazi izgradnje postrojenja ovaj nadzor će ukljuĉiti praćenje stanja i promjena koje se odraţavaju kroz: pojavu eventualnih pukotina ili proširenje postojećih na strukturama Starog grada Vranduka, promjene u brzini i koliĉini taloţenja ĉestića ĉaĊi i prašine, te promjene na vezivnim elementima na strukturama Starog grada Vranduka, promjene (pukotine, pomjeranja, osipanje zemlje i sl.) na eventualno rekognosticiranom arheološkom nasljeĊu na terenu, pojavu erozije usljed uklanjanja vegetacije i zasjecanja zemljišta,
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 156 od 179 izgradnju HE Vranduk
izgradnju objekata za potrebe gradilišta (parkirališta, magacinskih i skladišnih prostora i sl.), podizanje deponije za odlaganje skinutog plodnog sloja tla, osiguranje pozajmišta materijala za nasipanje i sl., koje mora biti izvan zone izgradnje HE Vranduk
Sistem monitoringa u toku eksploatacije
Uz navedeni obavezni monitoring uticaja HE Vranduk na objekte nacionalnog spomenika “Graditeljska cjelina Stari grad Vranduk” bilo bi dobro pratiti i promjene društveno- ekonomskih indikatora, koje se odnose na širi prostor Vranduka. Pratila bi se promjena broja stanovnika, razvoj naselja, implementacija razvojnih-smoodrţivih projekata, razvoj kulturnog turizma i dr. To bi vršile nadleţne institucije, a korisnik HE Vranduk bi se eventualno mogao ukljuĉiti u te aktivnosti, shodno objektivnim i ekonomskim mogućnostima.
7.3. FLORA I FAUNA
Razgradnja organskog materijala vodi ka obogaćivanju akumulacije nutrijentima, koji stimulišu rast i razvoj akvatiĉnih biljaka (algi i makrofita) i vodi ka neţeljenim poremećajima ravnoteţe organizama prisutnih u vodi, kao i kvaliteta vode. U cilju spreĉavanja navedenog, potrebno je kontinuirano pratiti: kvalitet vode na mjestu ispuštanja iz akumulacije i na razliĉitim taĉkama na rijeci Bosni (pH, temperatura, elektriĉna provodljivost, turbiditet, rastvoreni kisik, suspendovane ĉestice, fosfati, nitrati), elemente biološke raznolikosti (fitobentos i fitoplankton, zoobentos, fauna ihtuiofauna, makrofite), povremeno i po potrebi ukoliko se primijeti promjena.
7.4. IHTIOFAUNA
Prije poĉetka izgradnje brane potrebno je uraditi studiju nultog stanja flore i faune rijeke Bosne, na mikrolokaciji Vranduk. Ova istraţivanja su potrebna da bi se što kvalitetnije sagledale buduće posljedice uticaja brane na ţivi svijet rijeke Bosne. U okviru izrade Ribarske osnove za ribolovno podruĉje, gdje će biti locirana HE Vranduk (koja se radi najviše svakih 10 godine), poţeljno je uraditi segment procjene uticaja hidroelektrane na ihtiofaunu i druge vodene organizme. Potrebno je vršiti vizuelnu kontrolu akumulacije otpada, koji je nanijela rijeka Bosna na objekat riblje staze i vršiti redovno odrţavanje prohodnosti iste.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 157 od 179 izgradnju HE Vranduk
8. MJERE U VANDREDNIM USLOVIMA
Mjere za postupanje u vanrednim situacijama definirane su sa u Planu spreĉavanja nesreća opasnih za okoliš za HE Vranduk, u okviru koje će biti dati postupci i mjere regulirane Pravilnikom o postupcima i mjerama u sluĉajevima incidenta na vodama i obalnom vodnom zemljištu (Sl. Novine FBiH, br. 71/09). (Prilog 7 - Plan sprjeĉavanja nesreća opasnih za okoliš i postupanja u sluĉaju incidenata na vodama i obalnom vodnom podruĉju). Postupanje i mjere u incidentnim situacijama biće i segment Općeg akta o odrţavanju, korištenju i osmatranju vodoprivrednog objekta. Opći akt je osnova za dobijanje Vodne dozvole te će biti uraĊen u skladu sa Pravilnikom o minimumu sadrţaja općeg akta o odrţavanju, korištenju i promatranju vodoprivrednih objekata (Sl.novine FBiH, br. 18/07).
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 158 od 179 izgradnju HE Vranduk
9. NETEHNIĈKI REZIME
Strateški ciljevi izgradnje HE Vranduk
Globalni zadatak je usmjerenje ka odrţivom razvoju i smanjenje emisije stakleniĉkih plinova, odnosno pritisaka na klimatske promjene. Već decenijama, posebno u Evropskoj zajednici se promovira orijentacija ka korištenju obnovljivih izvora energije, ukoliko je njihovo korištenje potencijal za odrţivi razvoj, odnosno prihvatljiv privredni razvoj sa aspekta zaštite okoliša i prirodnih resursa. Praksa je pokazala da korištenje obnovljivih izvora energije u razvoju elektroenergetskog sektora moţe pozitivno djelovati na društvenu koheziju i standard lokalne zajednice, što ukljuĉuje zapošljavanje, razvoj male privrede i rekreativno sportskih aktivnosti, doprinos sigurnosti isporuke elektriĉne energije, itd. Na nacionalnom i federalnom nivou, u skladu sa predstojećim obavezama za pristupanje Evropskoj zajednici, znaĉajno je osigurati adekvatno korištenje hidroenergetskih potencijala u okviru proizvodnje elektriĉne energije za potrebe unutrašnjeg i vanjskog trţišta. Bosna i Hercegovina je ratificirala Ugovor o uspostavi energetske zajednice 2006. godine, gdje se utvrĊene “pravne steĉevine za obnovljive izvore energije”. Svaka ugovorna strana obavezuje se da će napraviti plan implementacije Direktive 2001/77/EC Europskog parlamenta i Vijeća o promociji elektriĉne energije proizvedene iz obnovljivih izvora. Svrha ove Direktive je porast proizvodnje elektriĉne energije iz obnovljivih izvora na unutrašnjem
trţištu elektriĉne energije, sa ciljem globalnog smanjenja emisije CO2 i pritisaka na klimatske promjene. Sagorijevanjem fosilnih goriva dolazi do emisije zagaĊujućih materija u zrak, koje uzrokuju zagaĊivanje zraka na globalnom, regionalnom i lokalnom nivou. Projekat za izgradnju HE Vranduk utemeljen je na korištenju obnovljivog energetskog izvora, što će doprinijeti
smanjenju emisije CO2 i zagaĊujućih materija iz energetskog sektora. Dakle, implementacija ovog projekta je u skladu sa prioritetnim obavezama energetskog sektora, kao i struktura izvršnih vlasti na lokalnom i drţavnom nivou u navedenom kontekstu. Korištenje hidropotencijala u proizvodnji elektriĉne energije u Bosni i Hercegovini je znatno manja nego što postoje realne mogućnosti. HE Vranduk je po instaliranom kapacitetu projekat u kategoriji mehanizma ĉistog razvoja (Clean Development Mechanism - CDM) Protokola iz Kjota, tj. UN Okvirne konvencije o klimatskim promjenama. Za implementaciju ovog projekta mogu se koristiti povoljni modeli finansiranja, koji su predviĊeni za zemlje u razvoju, zemlje domaćine realizacije projekata mehanizma ĉistog razvoja, te iskoristiti certifikati koji se dobijaju kao potvrda smanjenja emisije stakleniĉkih plinova (ekvivalent
CO2).
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 159 od 179 izgradnju HE Vranduk
Strategijom zaštite okoliša Federacije BiH, u dijelu koji se odnosi na zaštitu zraka, utvrĊen je cilj podsticanja korištenja obnovljivih izvora energije, sa mjerama za realizaciju postavljenog cilja. Prema strateškom planu i programu razvoja energetskog sektora Federacije BiH, HE Vranduk je jedan od planiranih proizvodnih kapaciteta u Federaciji BiH. U pripremi je (u formi nacrta) Uredba o korištenju obnovljivih izvora energije i kogeneracije, ĉiji je cilj podsticaj veće proizvodnje i potrošnje elektriĉne energije iz obnovljivih izvora energije, na unutrašnjem trţištu elektriĉne energije, a naroĉito u pogledu: smanjenja uticaja upotrebe fosilnih goriva na okoliš, dugoroĉnog obezbjeĊenja energije, pozitivnog djelovanja na društvenu koheziju i pribliţavanju ciljevima iz Kyota, otvaranja novih radnih mjesta i razvoja poduzetništva u energetici, efikasnijeg korištenja energije, podsticanja uvoĊenja i razvoja novih tehnologija i domaće ekonomije u cjelini.
Hidroenergetski potencijali Federacije Bosne i Hercegovine
Izgradnja hidroelektrana je vaţan segment razvoja elektroenergetske djelatnosti i ekonomije uopće. Jedna od karakteristika bosansko-hercegovaĉkih rijeka je hidroenergetski potencijal, koji još uvijek nije adekavtno iskorišten u razvojnom kontekstu. U skladu sa opredjeljenjem JP Elektroprivreda BiH za povećanjem proizvodnih hidroenergetskih kapaciteta, te obezbjeĊenjem sigurnog i pouzdanog snabdijevanja elektriĉnom energijom i Odlukom Vlade Federacije BiH proglašenju javnog interesa za izgradnju elektroenergetskih objekata (Sl. novine FBiH, br. 60/06) i Odluke o proglašenju javnog interesa i pristupanju i izgradnji prioritetnih elektroenergetskih objekata u Federaciji BiH (Sl. novine FbiH, br. 08/10), pokrenute su aktivnosti na realizaciji Odluke i analizi mogućnosti hidroenergetskog iskorištenja, izmeĊu ostalog, i rijeke Bosne. Hidroenergetski potencijal sliva rijeke Bosne iznosi 365,78 MW, te moguću godišnju proizvodnju 1593,6 GWh. Od tog hidroenergetski potencijal rijeke Bosne u Federaciji BiH iznosi 171,60 MW, odnosno moguću godišnju proizvodnju 993,6 GWh. Za sada, od raspoloţivog energetskog potencijala sliva rijeke Bosne, koristi se samo 2,2 %.
Prostorno-planske osnove
Od donošenja vaţećeg Prostornog plana 1981-2000. na teritoriji Bosne i Hercegovine došlo je do izmjene politiĉke karte, privrednih i socijalnih prilika, ali ĉinjenice o provjerenim i utvrĊenim kvalitetima i pretpostavkama razvoja u prostoru, uglavnom vrijede i danas. Prostorni plan Federacije BiH nije usvojen, te na teritoriji ovog entiteta još je validan Prostorni plan BiH. U dijelu Prostornog plana o orijentaciji razvoja i razmještaja privrede u prostoru, u posebnom odjeljku o razvoju proizvodnje energije stoji: „da će se nove hidroelektrane graditi duţ rijeĉnih tokova Neretve, Drine, Vrbasa, Trebišnjice, Bosne, Une, Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 160 od 179 izgradnju HE Vranduk
Sane, odnosno kraških polja, s tim što treba oĉekivati ubrzanje korištenja raspoloţive snage vode i ulazak u širu izgradnju sistema novih hidrocentrala“. Projekat izgradnje HE Vranduk je, dakle, u skladu sa vaţećom prostorno planskom dokumentacijom Federacije BiH i prostornim planom Zeniĉko-Dobojskog kantona (2009. - 2029. godine) Zahvati u prostoru, kao što je formiranje akumulacije uzvodno od brane, neminovno utiĉu na promjene autentiĉnog prostora. Znaĉajno je da su takvi objekti, u većini sluĉajeva, višefunkcionalni. Prvenstveno se grade u cilju razvoja i zadovoljenja civilizacijskih potreba, prioritetno za vodosnabdjevanje i korištenje vodne snage za proizvodnju elektriĉne energije, a planirana hidroakumulacija HE Vranduk, pored proizvodnje elektriĉne energije, moţe se koristiti za navodnjavanje, razvoj male privrede i rekreativne aktivnosti. Znaĉajno je vodne resurse koristiti u energetske svrhe, ali “ne” bez selektivnog pristupa i temeljite procjene posljedica po okoliš. Krucijalni cilj procjene uticaja na okoliš je da se izvrši izbor optimalnog rješenja u kontekstu izgradnje, eksploatacije i odrţavanja hidroenergetskog objekta, koji treba imati atribute okolinski i tehno-ekonomski prihvatljivog objekta. Isto tako, potrebno je identificiranje i valoriziranje potencijalnih uticaja implementacije projekta izgradnje hidroelektrane na kvalitet ekosistema i slivnog podruĉja rijeke Bosne, te na okoliš u uţem i širem smislu.
Osnova za izradu Studije uticaja na okoliš
Osnova za izradu Studije uticaja na okoliš HE Vranduk (u daljem tekstu SUO) je Zakljuĉak o izradi Studije o uticaju na okoliš broj UPI-05-23-172/09 SN od 09.07.2009. godine, koji je izdalo Federalno ministarstva okoliša i turizma na bazi Prethodne procjene uticaja na okoliš, shodno ĉlanu 58. i 59. Zakona o zaštiti okoliša (Sl. novine FBiH, br. 33/03, 38/09) i ĉlanu 3. i 4. Pravilnika o pogonima i postrojenjima za koje je obavezna procjena uticaja na okoliš i pogone i postrojenja koji mogu biti izgraĊeni i pušteni u rad samo ako imaju okolinsku dozvolu (Sl. novine FBiH, br. 19/04). SUO je izraĊena u skladu sa odredbama navedenih propisa i odredbama Direktive 97/11/EC o procjeni uticaja na okoliš, koja dopunjuje Direktivu 85/337/EEC o procjeni uticaja odreĊenih javnih i privatnih projekata na okoliš. Cilj valoriziranja mogućih uticaja Projekta na okoliš je utvrĊivanje eventualnih nedopustivih grešaka u prostoru, u kontekstu zaštite i unapreĊenja kulturno-historijskih i prirodnih vrijednosti, te okoliša uopće.
Opis projekta
Buduća HE Vranduk biće smještena na podruĉju općine Zenica, na lokaciji izmeĊu grada Zenice i naselja Nemile u neposrednoj blizini istoimenog naselja Vranduk. Prodruĉje koje će biti obuhvaćeno projektom se proteţe lijevom obalom rjeke Bosne od ţeljezniĉke stanice Jelina do profila brane koji se nalazi oko 150 m nizvodno od mosta Bosna V na magistralnom putu, a zatim lijevom obalom nizvodno od mosta Bosna IV do naselja Nemila. Lokacija HE Vranduk je povoljna sa aspekta organizacije graĊenja jer postojeća saobraćajna infrastruktura omogućava lak pristup do svih komponenti postrojenja. Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 161 od 179 izgradnju HE Vranduk
Derivacioni tip postrojenja omogućava da se radovi bez smetnji istovremeno obavljaju na tri glavna objekta: brani, dovodnom tunelu sa vodostanom i na strojari. Geološki uslovi su takoĊer relativno povoljni, a podzemni radovi se izvode u stijenama srednje do male vodopropusnosti Energetski parametri HE Vranduk
GLAVNI MALI UKUPNO AGREGATI AGREGAT HE VRANDUK m3/s 100 14 (18) Instalisani proticaj
Tip i broj turbina 2xKAPLAN(„S“) 1xKAPLAN(„S“)
Kota normalnog uspora m n.m 293,50 293,50
Kota donje vode (za Qi) m n.m 271,34 284,90
Maksimalni bruto / neto pad m 22,46/20,90 8,45/8,28
Snaga MW 18,24 1,32 19,56
Moguća godišnja proizvodnja GWh 86,88 9,50 96,38
Generalni koncept rješenja
Generalni koncept hidroenergetskog korištenja rijeke Bosne na potezu Zenica – Nemila definisan je na bazi osnovnih opredjeljenja: iskoristiti na najefikasniji naĉin prirodne osobine vodotoka Bosne na ovom relativno kratkom, ali karakteristiĉnom potezu, pri tome ne uticati štetno na glavne vrijednosti okoliša, nastojati da postojeći infrastrukturni objekti ne budu ugroţeni, te prethodnih studija, raspoloţivih podloga, provedenih istraţivanja, konturnih uslova i ograniĉenja. Usvojeno je rješenje sa protoĉnim postrojenjem, derivacionog tipa, sa više ili manje sloţenih objekata koji funkcionalno predstavljaju cjelinu, odnosno: 6. Kompleks objekata na lokaciji brane: brana sa ĉetiri prelivna polja smještena u središnjem dijelu korita, deponija zatvaraĉa uz lijevu obalu, mala hidoelektrana uz desnu obalu i riblja staza izmeĊu male hidroelektrane i krajnjeg prelivnog polja; 7. Ulazna graĊevina sa opremom i pratećim sadrţajima; 8. Dovodni tunel sa vodostanom;
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 162 od 179 izgradnju HE Vranduk
9. Kompleks objekata na lokaciji strojare: strojara sa odvodnim kanalima i prokopanim nizvodnim koritom, prostor sa preturbinskim zatvaraĉima, komandna zgrada, plato sa transformatorom i razvodnim postrojenjem; 10. Novi puta za naselje Hanovi sa mostom preko ţeljezniĉke pruge, pristupni put do krune brane na lijevoj obali i rekonstruisani postojeći lokalni putevi na lijevoj obali, dionica Vranduk – Jelina i most Bosna IV – Nemila.
Opis tehniĉkog rješenja objekata
Brana je betonskog tipa, visine od temelja 16 m i duţine u kruni 110 m, locirana cca 150 m nizvodno od mosta “Bosna V”. Hidroakumulacija se formira uzvodno od brane sa kotom normalnog (i maksimalnog) uspora 293,50 m.n.m. Ukupna zapremina akumulacije je 1,62 x 106 m3, duţina 5,8 km i površinu 42,56 ha. Vaţno je istaći da je akumulacija HE Vranduk uslovno akumulacija, zbog parametara i dubine do 9 m, te generalno se formira u koritu rijeke. Ona ima karakteristike akumulacije samo u periodu godine, kada su doticaji rijekom Bosnom manji od instalisanog proticaja postrojenja. Tada je njena površina cca 12% veća od površine dna korita, dok kod većih proticaja i angaţovanja evakuacionih organa na brani se ostvaruje stanje sliĉno prirodnim uslovima. Ulazna graĊevina se nalazi na lijevoj obali, cca. 35 m uzvodno od mosta „Bosna V“ i dimenzionisana je na instalisani protok od 100 m3/s. Dovodni tunel je duţine 1.476 m i preĉnika 6,60 m. Trasa dovodnog tunela prolazi izmeĊu tunela na magistralnom putu Doboj - Zenica i ţeljezniĉkih tunela. Najmanja udaljenost od postojećih tunela je cca. 100 m. Objekat strojare lociran je na lijevoj obali, izmeĊu mosta nakon izlaza iz ţeljezniĉkih tunela. Izvodi se u zasjeku, neposredno uz lokalni put. Prokopavanje nizvodnog korita, radi povećanja pada postrojenja i poboljšanja energetskih efekata, izvodi se na duţini od 2500 m širine korita od 50,0 m, sa padom dna od 0,5 ‰. Usvojena širina se prilagoĊava prirodnoj širini korita rijeke Bosne, na ovom potezu. Konusno spuštanje dna rijeke na poĉetku produbljavanja je maksimalno 2,91 m.
Veza na elektroenergetski sistem (EES) BiH
Da bi se obezbjedio siguran plasman proizvedene elektriĉne energije u mreţu u svim pogonskim situacijama izabran je prikljuĉak na 110 kV mreţu i to na postojeći 110 kV dalekovod Zenica 1 – Zavidovići, koji prolazi u blizini lokacije buduće elektrane po sistemu ulaz-izlaz. Dalekovod je renoviran i ima dovoljan kapacitet za prihvat proizvedene energije nove elektrane.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 163 od 179 izgradnju HE Vranduk
9.1. UTICAJI HE VRANDUK NA KVALITET OKOLIŠA
9.2. Uticaji u toku izgradnje
Uticaj na stanovništvo
Uzimajući u obzir relativno malu naseljenost u zoni planirane brane i akumulacije, negativni uticaji u smislu neophodnog preseljavanja stanovništva su minimalni. Po Idejnom projektu za sada je predviĊena samo jedna kuća za rušenje, odnosno preseljenje jednog domaćinstva. Nakon detaljnih istraţnih radova i izrade naredne projektne dokumentacije procjenit će se sigurnost drugih objekata i eventualnih dodatnih preselenja u cilju zaštite stanovništva. Pozitivni uticaji na stanovništvo su brojni i odnose se na povećavanje privrednih aktivnosti, koje prate izgradnju ovakvih objekata. Stvaraju se uslovi za zapošljavanje velikog broja stanovništva, odnosno zapošljavanje domaćih graĊevinskih firmi i lokalnog stanovništva, u toku izgradnje objekata hidroelektrane. U lokalnoj zajednici će se osigurati praviĉne naknade za nastale štete i postići će se kompromis interesa lokalne zajednice i investitora što podrazumijeva stvaranje uslova za višenamjensko korištenje vodnog resursa rijeke Bosne. Pored konsecione naknade, obaveze će se utvrditi i u Programu investicija za lokalnu zajednicu nakon podrške Projekta, koji bi trebao biti „prijateljski“ za stanovništvo i okoliš.
Uticaj na klimu
Na osnovu podataka o općim klimatskim i morfološkim karakteristikama uţeg i šireg prostora vranduĉke klisure, konstatovano je da neće doći do znaĉajnih promjena sa mikroklimatskog aspekta. Najvaţniji uticaji koji zavise od veliĉine zahvata u prostoru, prvenstveno graĊevinski radovi, potencijalno se mogu privremeno odraziti na prirodno ambijentalno stanje u uţem podruĉju vranduĉke klisure.
Uticaj na kvalitet zraka
Tokom izgradnje objekata HE Vranduk na zrak će se uticati zbog podizanja prašine, kao i zbog ispuštanja izduvnih gasova iz mehanizacije koja će se koristiti.
Uticaj na vode
U toku izgradnje objekta HE Vranduk, privremeno moţe da doĊe do zamućenosti vode, uslijed radova na iskopu u koritu rijeke, zatim u toku nasipanja i ugradnje graĊevinskih materijala. TakoĊer, u fazi izgradnje moţe da doĊe do spiranja raznih materijala koji se koriste na gradilištu. Privremeno će doći do hidromorfoloških promjena u prirodnom reţimu voda.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 164 od 179 izgradnju HE Vranduk
Uticaj na zemljište
U toku izgradnje odreĊeni prostor će biti zauzet pomoćnim objektima, izgradnjom gradilišta i infrastrukture, privremenim mjestima za odlaganje graĊevinskog materijala.
Uticaj na stvaranje otpada
Za vrijeme kopanja tunela i prireme lokacije za buduću hidroakumulaciju, kao i drugih graĊevinskih radova doći će do akumuliranja iskopnog materijala. GraĊevinski otpad ukljuĉuje zemljane materijale, kamen, šljunak, biomasa itd. Potrebno ga je kontinuirano prikupljati i uklanjati sa gradilišnog prostora, te usmjeravati za korištenje, a ostatak neiskorištenog graĊevinskog otpada konaĉno zbrinuti na utvrĊenu deponiju. Obzirom da će se morati podizati nivo lokalnog puta do nivoa ţeljezniĉke pruge kod naselja Hanovi, najveći dio iskopnog materijala će biti iskorišten kao nasip za novi lokalni put.
Uticaj na floru i faunu
Izgradnja hidroelektrane-hidroakumulacije sa branom dovodi do promjene strukture dijela ekosistema rijeke Bosne. Najznaĉajniji efekti po okoliš u fazi izgradnje se manifestuju u toku punjenja male akumulacije, što se odraţava na akvatiĉnu i poluakvatiĉnu floru i faunu. Punjenjem akumulacije, doći će do nepovratnog gubitka terestriĉnog staništa, uz istovremeno povećanje graniĉne zone izmeĊu kopnene i vodene sredine. Vodena površina u odnosu na postojeće stanje biće samo 12% proširena. Moguće je da će doći do eventualne razgradnja potopljene vegetacije i zemljišta, ukoliko se ista ne ukloni prije punjenja hidroakumulacije. U toku izvoĊenja radova i buke od graĊevinske mehanizacije na lokalitetima gradilišta doći će do privremene migracije – udaljavanja faune, prioritetno ptica iz njihovih staništa.
Uticaj na ihtiofaunu
Svako pregraĊivanje korita rijeke i promjena vodotoka, a posebno izgradnja hidroelektrana, neminovno dovode i do narušavanja i do promjena unutar ekosistema. Priprema gradilišta, graĊevinski radovi unutar rijeĉnog korita, gradnja pregradnog objekta i obalnih utvrda, narušiće ekološku ravnoteţu vodotoka i uticati na ihtiofaunu, posebno u neposrednoj blizini objekta. U toku graĊenja hidroelektrane narušiće se stanište autohtonih vrsta riba. U neposrednoj blizini gradilišta biće potpuno izmijenjena, ili uništena rjeĉna podloga. Pored ambijentalnog uticaja, izmjena staništa ima za posljedicu uništavanja flore i faune dna, odnosno prekid hranidbenog lanca za odreĊeni vremenski period. Kako bi se izbjegle moguće posljedice na prirodnu ravnoteţu ihtiofaune, predlaţe se osiguranje migratornih puteva i izgradnja riblje staze.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 165 od 179 izgradnju HE Vranduk
Uticaj na kulturno-historijsko naslijeĊe i pejzaţ
Izgradnja HE Vranduk na predloţenoj lokaciji će uticati na fiziĉke strukture prostora druge zone zaštite Starog grada Vranduk tj. kulturnog pejzaţa oko Starog grada Vranduka koja se ogleda kroz slike, strukture i oblik cjelokupnog prostora. Uticaji gradnje planiranog postrojenja na kulturno-historijsko nasljeĊe se mogu podijeliti na direktne i indirektne. Direktnim uticajem smatra se svaka fiziĉka transformacija lokaliteta prostora/objekata unutar predviĊenih zona uticaja. Direktni uticaj na objekte u I zoni zaštite nije utvrĊen. Indirektni uticaj predstavlja narušavanje integriteta pripadajućeg okolnog prostora kulturnog dobra, koji je utvrĊen u toku razmatranja uticaja brane i hidroakumulacije HE Vranduk na Graditeljske cjeline Stari grad Vranduk. U toku izvoĊenja neminovno će se povećati buka, što moţe uticati na smanjenje broja turista na Starom gradu Vranduku u tom periodu. Doći će do modifikacija prostora u smislu vizuelnog efekta. U idejnom projektu je bilo planirano da se uz branu izvede put za javnu komunikaciju sa uzvodne strane u istom visinskom nivou sa prilaznim putem i gornjom kotom brane. Planirana širina puta je bila oko 7 m. Zbog spajanja sa lokalnim putem na lijevoj obali, bila je predviĊena izgradnja podzida visine oko 15 m. S obzirom da je sa aspekta zaštite kulturno-historijskog naslijeĊa procijenjeno da će najznaĉajniji uticaj imati objekat brane, pristupni put i put za javnu komunikaciju uz branu i hidroakumulacija.Zbog toga je predloţeno da se dodatno opterećenje prostora i vizuelnih efekata smanji sa odustajanjem od izgradnje puta za javnu komunikaciju. Projektant i Investitor su podrţali prijedlog i struĉno mišljenje saradnika koji su radili procjenu uticaja HE Vranduk na kulturno-historijsko nasljeĊe.
Uticaj na stvaranje buke
Uticaj koji će uzrokovati buka od rada mehanizacije sa gradilišta HE Vranduk biće prihvatljiv. Vaţno je naglasiti da su prvi stambeni objekti udaljeni cca. 250m i da je podruĉje već opterećeno bukom od frekventnog saobraćaja magistralnog puta M17 i ţeljezniĉke pruge.
Uticaj na postojeću infrastrukturu
U toku izgradnje objekta HE Vranduk i pristupnog puta na lijevoj obali, oĉekuje se uticaj na saobraćaj. Razlog je reorganizacija saobraćaja na lokalnim putevima, preusmjeravanja sa postojećih na druge alternativne puteve, a dolazit će i do povremenog kratkotrajnog obustavljanja na pojedinim kraćim dionicama, posebno na lokalnom putu za naselja Hanove i Ljubetovo. Pristupiće se rekonstrukciji oko 1200 m lokalnog puta i izgraditi oko 500 m novog lokalnog puta. Shodno zahtjevima stanovnika iz okolnih naselja, konsultirati nadleţne organizacija za zaštitu kulturno – historijskog nasljeĊa, i po njihovom odobrenju u okviru izrade naredne
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 166 od 179 izgradnju HE Vranduk
projektne dokumentacije planirati izgradnju pješaĉkog prelaza – javne komunikacije preko brane.
9.3. UTICAJI U TOKU EKSPLOATACIJE
Uticaj na stanovništvo
Implementacija usaglašene projektne dokumentacije sa mjerama zaštite okoliša, osiguraće da uticaji izgraĊenih objekata hidroelektane budu prihvatljivi za lokalnu zajednicu. U okviru realizacije Programa unapreĊenja vanjskog prostora neposredno uz izgraĊene objekte na pregradnom profilu, osiguraće se kohabitacija novog objekta sa okruţenjem. Zbog gubitka autentiĉnog stanja i opterećenja prostora realizaciju ovog projekta prate razliĉite kompenzacije društvu i lokalnoj zajednici, kao i naknade za korištenje energetskog resursa, shodno vaţećoj legislativi u Federaciji BiH minimalne naknade prema vaţećim zakonima iznosile bi:
Naknade Općini Kantonu Federaciji BiH
(KM) (KM) (KM)
Jednokratno 1,35 mil. 225.000 675.000 koncesija
Godišnje nakande 1,05 mil. 58.000 43. 000
Uticaj na klimu i zrak
S obzirom da se radi o povećanju vodene mase za samo 12%, moţe se zakljuĉiti da neće doći do povećanja vlaţnosti u širem prostoru hidroakumulacije u vranduĉkoj klisuri, te se neće formirati lokalna klima sa povećanom vlaţnošću zraka, intenzitetom i frekvencijom radijacijskih i advektivnih magli i sniţenom temperaturom zraka. Obzirom je HE Vranduk projekat iz okvira mehanizma ĉistog razvoja (CDM) Protokola iz Kjota, te da je utemeljen na korištenju obnovljivog energetskog izvora,
indirektno se utiĉe na smanjenje emisije CO2, kao i zagaĊujućih materija, koje se emituju u zrak iz termoenergetskog sektora.
Uticaj na vode
Izgradnja akumulacionog bazena HE Vranduka sama po sebi neće dovesti do dodatnog narušavanja reţima toka i ne oĉekuju su uticaji oscilacija uzvodno. Projektom će se, shodno Rješenjem o prethodnoj vodnoj saglasnosti, obezbjediti da nizvodne oscilacije budu
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 167 od 179 izgradnju HE Vranduk
minimalne. Kvalitet vode nizvodno biti će promjenjen usljed promjene, turbiditeta i koncentracije rastvorenog kisika, što se ne smatra štetnim uticajem, jer pogoduje razvoju nekih organizama. Imajući na umu sadašnje stanje u pogledu kvaliteta vode, odnosno krakateristiĉnih parametara HE Vranduk i akumulacije, ne oĉekuje se negativan uticaj na kvalitet voda.
Eksterni uticaji na kvalitet i ekosistem rijeke Bosne Ukoliko se ne sprijeĉi izlijevanje kanalizacije iz okolnih naselja, prioritetno naselja Vranduk direktno u rijeku Bosnu, odnosno shodno odredbama Zakona o vodama i Zakona o zaštiti okliša ne prikupe i na odgovarajući naĉin tretiraju, fekalne vode će predstavljati opasnost za prirodne procese, odnosno za kvalitet i ekološko stanje tog vodnog tijela. Ukoliko nadleţni organi ne poduzmu mjere da se postojeće stanje dovede u zakonske okvire, na dijelu vodotoka rijeke Bosne od lokacije brane do strojare hidroelektrane Vranduk, gdje će proticaj u većem dijelu godine biti na nivou utvrĊenog ekološki prihavtljivog protoka od 14 m3/s, moţe doći do ugroţavanja procesa samopreĉišćavanja. Povećana koncentracija vještaĉkog oneĉišćenja na tom dijelu vodotoka vremenom će uzrokovati eutrofikaciju, povećan indeks saprobnosti, povećanu potrošnju kisika i razvoj neprijatnih mirisa, što bi bio neprihvatljiv uticaj na okoliš i stanovništvo.
Uticaj na zemljište
Uticaj u toku eksploatacije HE Vranduk na zemljište se ne oĉekuje. Za postizanje pozitivnog efekta kohabitacije novih objekata sa prirodnim pejzaţom, bitno je redovno odrţavati rekultivisane površine prema Projektu vanjskog ureĊenja izgraĊenih objekata.
Uticaj na stvaranje otpada
U toku rada HE Vranduk, veće koliĉine otpada će nastajati u periodu remonta. Sakupljanje, skladištenje i transport neće predstavljati znaĉajnije probleme i uticaje na okoliš, jer će objekat imati Plan upravljanja otpadom. Ekterni uticaji na objekte HE Vranduk Plutajući otpad, generisan od lokalnih zajednica uzvodno a koji nanosi rijeka Bosna, nakupljaće se na rešetci i plutajućoj brani. Taj nakupljeni otpad će zbrinjavati ovlaštena organizacija. Treba napomenuti da zbrinjavanje navedenog otpada nije zakonska obaveza za HE Vranduk, ali će se kao kompezacija društvu i s ciljem sigurnosti objekata, ĉistoće i vizuelnih efekata hidroakumulacije redovno realizirati.
Uticaj na floru i faunu
Formiranjem akumulacije dolazi do promjene prirodnog stanja i smanjivanja zone plavljenja. Brojne akvatiĉne i poluakvatiĉne vrste se ne mogu adaptirati na ovakve promjene u reţimu toka i nivoa vode. Zbog toga su ekosistemi izloţeni promjeni biodiverziteta odnosno
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 168 od 179 izgradnju HE Vranduk
redukciji jer mali broj vrsta moţe saĉuvati veliku gustinu na ovakvim podruĉjima. TakoĊe, moţe se oĉekivati i naseljavanje ţivotinjskih vrsta, kojim će pogodovati nešto izmjenjeni ekološki uvjeti, a stavraju se i pogodnosti za zadrţavanje i gnijezdenje ornitofaune u toku periodiĉnih migracija. Shodno projektiranom rješenju akumulacije, temperatura vode i distribucija rastvorenog kisika u vodi neće se mijenjati u vertikalnom stupcu, što neće uzrokovati posljedice i kvalitativne i kvantitativne promjene akvatiĉne i poluakvariĉne flore i faune.
Uticaj na ihtiofaunu
Izgradnja pregradnog objekta će izmjeniti ekosistem. Stvaranje akumulacije će prirodnu tekućicu transfomisati u ekosistem jezerskog tipa, pri ĉemu će doći do manjih ili većih promjena hidroloških i ekoloških karakteristika. Migracije riba idrugih akvatiĉnih organizama iz donjeg toka rijeke prema gornjem, će biti omogućene izgradnjom riblje staze u okviru brane.
9.4. UTICAJ NA KULTURNO-HISTORIJSKO NASLIJEĐE I PEJZAŢ
Najznaĉajniji direktni uticaj HE tokom eksploatacije, ogleda se u promjeni kulturnog pejzaţa/prirodnog ambijenta, karakteristika i percepcije vranduĉke klisure. Moţe se smatrati da će taj uticaj prouzrokovati trajnu promjenu u prostoru, kao i u cjelokupnoj percepciji kulturnog pejzaţa/prirodnog ambijenta i uticaj na vizualizaciju na Stari grad kao i sa Starog grada na okolni ambijent.
Emisija buke i vibracije
Izvor buke i vibracija u toku rada HE Vranduk je turbina, koja će biti smještena unutar strojare. Oprema u stojari mora biti savremena i zadovoljiti tehniĉke standarde i zahtjeve lokalnog i EU zakonodavstva koji propisuje nivo vanjske buke. Ne oĉekuju se znaĉajno veći nivoi buke iz ovog izvora, posebno uzevši u obzir ĉinjenicu da su na predmetnoj lokaciji znaĉajni izvori buke saobraćaj na magistralnom putu M-17 i ţeljezniĉki saobraćaj. U neposrednoj blizini strojare nema naselja, a prva kuća od strojare je udaljena cca 1,5-2 km, tako da neće biti uticaja buke na stanovništvo.
Klasifikacija procjenjenih mogućih uticaja / efekata planirane HE Vranduk po znaĉaju
Nakon identifikacije mogućih uticaja na okoliš, prioritetno na manji dio sliva rijeke Bosne, procjenjeni su negativni i pozitivni uticaji Projekta, te predloţene mjere zaštite okoliša. Evaluirana je i društveno - ekonomska i okolinska opravdanost izgradnje planiranog hidroenergetskog objekta.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 169 od 179 izgradnju HE Vranduk
NEGATIVNI UTICAJI /EFEKTI NA POZITIVNI UTICAJI /EFEKTI NA OKOLIŠ OKOLIŠ
Mogući procjenjeni negativni uticaji / efekti Pored razvojno – ekonomskog znaĉaja, izgradnju HE izgradnje HE Vranduk su: Vranduk pratit će i mogući karakteristiĉni pozitivni uticaji / efekti: pretvaranje ekosistema tekućice u ekosistem jezerskog tipa, na duţini od proizvodnja hidro – energije, odnosno „zelene 5,8 km, energije“ na teritoriji Zeniĉko – dobojskog kantona, te promjena pejzaţa/prirodnog ambijenta u smanjenje emisije polutanata u elektroenergetskoj II zoni zaštite nacionalnog spomenika proizvodnji, kulture “Graditeljske cjeline Stari grad izgradnja objekta u okvirima mehanizma ĉistog Vranduk, razvoja – „Green kWh“, odnosno doprinos smanjenju karakteristika i percepcije vranduĉke emisije stakleniĉkih plinova, cca 70.000 t klisure, vizure sa “Graditeljske cjeline CO2/godišnje, Stari grad Vranduk”, oĉuvat će se fiziĉki integritet i sigurnost objekata u I preseljenje jednog domaćinstva - ruši se zoni zaštite “Graditeljska cjelina stari grad Vranduk”, 1 kuća, realizacija Programa ureĊenja i dodatne prezentacije gubitak zemljišnih površina - ukupna nacionalnog spomenika, površina zemljišta koje se otkupljuje je kohabitacija nove graĊevine sa pejzaţnim 2 84.434 m , karakteristikama II zone zaštite „Graditeljske cjeline gubitak autohtonih staništa flore i faune u Stari grda Vranduk“, zoni akumulacije i naseljavanje novih hidroakumulacija se formira u koritu rijeke, sa vrsta, te privremene migracije divljaĉi, proširenjem od samo 12%, posebno ptica u toku radova, izgradnja riblje staze, koja će ublaţiti poremećaj poremećaj ekološke ravnoteţe, brojnosti ekološke ravnoteţe i osigurati migraciju akvatiĉnih i vrsta i prirodnih migratornih puteva za poluakvatiĉnih organizama, akvaktiĉne i poluakvatiĉne organizme, na dijelu sliva rijeke Bosne gdje je situirana praviĉna obeštećenja za potapanje materijalnih brana i hidroakumulacija HE Vranduk, dobara, zasigurno preseljenje samo jedne porodice, odnosno rušenje 1 kuće, poremećaj biloške ravnoteţe i samopreĉišćavanja - samopreĉišćavanje potapanje samo 0,20 ha obradivog zemljišta, će biti narušeno u dijelu prikupljanje i ĉišćenje rijeke Bosne od plutajućeg hidroakumulacije, eventualno ukoliko se otpada, koji će se akumulirati ispred brane i rešetke ne sprijeĉi direktno izlijevanje fekalnih vodozahvata. Rijeka Bosna je evidentno opterećena voda u vodotoku izmeĊu brane i strojare, otpadom koji stanovnici bacaju duţ cijelog sliva, dok će se pojaĉati nizvodno od strojare, mogućnost vodosnabdjevanja za navodnjavanje u dešavat će se minimalne oscilacije okruţenju, nizvodno od hidroelektrane - strojare, odabrana lokacija postrojenja je povoljna za uticaj na kvalitet zraka, vode i zemljišta u organizaciju graĊevinskih radova, transport i toku izgradnje objekata, koji je montaţu opreme, privremenog karaktera, razvoj turizma i više vidova rekreacije i sportskih Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 170 od 179 izgradnju HE Vranduk
promjena prirodnog korita ispod, aktivnosti u podruĉju planirane hidroakumulacije, planiranim produbljivanjem na duţini od npr: rekreativna plovidba, ribarenje i td., max 2,5 km konusno od strojare, gdje je minimalne promjene mikroklimatskih uslova, mogu poĉetna dubina 2,91 m, biti pogodne za razvoj nekih biljnih i ţivotinjskih reguliranje nanosa i taloţenja zajednica, sedimenata u zoni akumulacije, lokalni ekonomski znaĉaj i pokretanje malih eventualno pojava erozivnih procesa, koji privrednih djelatnosti, se prije poĉetka radova sa sigurnošću ne zapošljavanje lokalnog stanovništva, ukoliko bi se mogu procjeniti, preferirale domicilne firme i radna snaga, izmještanje lokalnog puta i pravljenje povećana vrijednost imovine u neposrednoj blizini novog duţine na duţini od 600 m, hidroakumulacije, protok na tom dijelu rijeke, bit će eventualna izgradnja bliţe pješaĉke komunikacije reguliran ekološki prihvatljivim stanovništva sa desne i lijeve obale preko brane, proticajem, koji će garantirati odrţavanje ekološke ravnoteţe nizvodnog dijela pored navedenog i druge mjere kompenzacije rijeke Bosne. društvu zbog gubitka autentiĉnog stanja na tom dijelu sliva rijeke Bosne,
programi unapreĊenja podruĉja pod uticajem Projekta – Investiciona ulaganja u dogovoru sa lokalnom zajednicom. rekonstrukcija lokalnih puteva
9.5. OPIS MJERA ZA UBLAŢAVANJE NEGATIVNIH EFEKATA NA OKOLIŠ
Mjere za ublaţavanje u toku izgradnje
Stanovništvo
Na svim graĊevinskim strojevima i vozilima koja se koriste pri izgradnji hidroelektrane, obavezno treba da ima zvuĉna zaštita/ izolacija pogonskog motora i drugih sklopova, koji proizvode ili doprinose razvoju buke. U sluĉaju primjene miniranja za iskope u stjenskom masivu, odabrati tip eksploziva koji ima najmanje štetne uticaje na okoliš. U okviru Elaborata o ekspropijaciji realno utvrditi ĉinjeniĉno stanje i investicioni program za praviĉno obeštećenje. Prije izvoĊenja radova, u okviru Projekata organizacije graĊenja planirati izgradnju odrţavanje alternativnih prelaza/prolaza za lokalno stanovništvo.
Zrak - klima
Osnovne mjere za ublaţavanje i potencijalno sprjeĉavanje negativnih uticaja graĊevinskih radova tokom izgradnje objekata HE Vranduk se odnose na ublaţavanje emisije prašine primjenom savremenih graĊevinskih tehnika i ureĊaja za regulisanje emisije od
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 171 od 179 izgradnju HE Vranduk
sagorijevanja goriva, obavljanje graĊevinskih radove u zoni gradilišta i izbjegavati devastaciju okoliša, vegetacije i zemljišta, izvan te zone. Izbjegavanje, gdje god je to moguće, upotrebe eksplozivnih sredstava. Treba napomenuti da će se proizvodnju betona obavljati u podruĉju izvan lokacije gradilišta hidroelektrane, posebno lokacije brane koja je u blizini Graditeljske cjeline Starog grada Vranduk.
Vode - ekosistem rijeke Bosne
U svim fazama izvoĊenja radova osigurati kontinuiran protok vode rijekom Bosnom i migraciju akvatiĉnih i poluakvatiĉnih organizama. TakoĊer, u toku graĊevinskih radova potrebno je poduzeti mjere koje se odnose na eventualno miniranje, privremeno deponiranje otpada, a nakon rušenja zagata sve ostatke graĊevinskih materijala oĉistiti do dna korita rijeke i td. U okviru Plana organizacije gradilišta bitno je onemogućiti zasipanja korita vodotoka bilo kakvim otpadnim materijama, te osigurati upravljanje otpadom u skladu sa Planom upravljanja otpadom u toku gradnje. Sve otpadne vode sa gradilišta prikupljati i upravljati istim u skladu sa Planom organizacije gradilišta. TakoĊer, poduzeti i druge mjere koje su utvrĊene u okviru Rješenja o prethodnoj vodnoj saglasnosti.
Zaštita objekata od vanjskih uticaja
Shodno ĉinjenici da je rijeka Bosna opterećena komunalnim i drugim otpadom potrebno je instalirati plutajuću branu, na kojoj bi se nakupljao otpad koji rijeka nanosi. Stoga je neophodno i ispred vodozahvata postaviti rešetku.
Zemljište – Otpad
U okviru Studije uticaja na okoliš uraĊen je okvirni Plan upravljanja otpadom u toku gradnje i u toku eksploatacije HE Vranduk. Taj Plan se treba aţurirati nakon poĉetka, i u toku graĊenja shodno objektivnim pokazateljima mogućeg i generiranog otpada. U toku radova se mora voditi evidencija i periodiĉni izvještaj o upravljanju otpadom.
Flora i fauna
Prilikom izgradnje HE Vranduk nephodno je ukloniti postojeću vegetaciju sa lokacije objekata. Prije formiranja i punjenja akumulacije izvrši ĉišćenje od vegetacije, jer je to od kljuĉnog znaĉaja za izbjegavanje truljenja i gubitka kisika u budućoj akumulaciji. Iako se ne oĉekuju znaĉajniji direktni uticaji na faunu, osim privremenih migracija i eventualnih uticaja na njihova staništa, tokom izgradnje objekata hidroelektrane, potrebno je preduzeti sljedeće mjere: Treba uspostaviti mjere za prevenciju i suzbijanje prašine; Kretanja vozila ograniĉti samo na postojeće puteve i izbjegavati kretanje van puteva;
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 172 od 179 izgradnju HE Vranduk
Sav otpad sa lokacije, pogotovo biomasa, mora biti odloţen na odgovarajuću deponiju.. Nikakav otpad se ne smije bacati ili ĉuvati pored zone izgradnje; Ne smije se dozvoliti nekontrolisano oticanje otpadnih voda sa gradilišta u rijeku; Osigurati da se na gradilištu primjenjuju odobrene mjere odrţavanja; i Koristiti ispravnu mehanizaciju, te minimizirati buku i vibracije od graĊevinskih zahvata u prostoru, posebno u sluĉaju noćnih radova.
Ihtiofauna
U toku i pri završetku izgradnje hidroelektrane pravilnim rukovoĊenjem na gradilištu moţe se u velikoj mjeri smanjiti štetan uticaj na ihtiofaunu. Osnovne mjere bile bi slijedeće: maksimalno udaljiti od korita rijeke objekte gradilišta, deponije graĊevinskog materijala i otpada, sprijeĉiti dospijeće istih u rijeku. Prije izgradnje objekata HE u cilju smanjenja šteta za riblji fond potrebno je izvršiti izlov ribe na duţini od 1 km nizvodno od gradilišta i cjelokupnu populaciju ravnomjerno rasporediti na razliĉitim lokalitetima uzvodno od gradilišta. Izgraditi riblju stazu i obezbijediti zaštitu ribljeg fonda i migraciju riba. Na vodozahvatu ugraditi ureĊaje za sprjeĉavanje ulaska ribe u tunel (adekvatna rešetka), a u sluĉaju nanošenja štete na ribljem fondu treba napraviti Program sanacije i praviĉnog obeštećenja korisniku ribolovnog prava.
Kulturno historijsko nasljeĊe i pejzaţ
Potrebno je poduzeti mjere zaštite kulturno-historijskog naslijeĊa i arheoloških podruĉja ili eventualnih novih nalaza, što podrazumijeva: Obavezan prekid svih radova i obavještenje nadleţne sluţbe za zaštitu nasljeĊa, ukoliko se tokom izvoĊenja radova otkriju bilo kakva arheološka nalazišta ili artefakti, koja do sada nisu poznati ili istraţeni; U sluĉaju otkrivanja arheoloških nalaza neophodno je, da nadleţna sluţba za zaštitu kulturno-historijskog nasljeĊa rukovodi ili pod svojim nadzorom sprovede postupak istraţivanja i dokumentiranje lokaliteta. U zavisnosti od karaktera nalaza, odredit će se mogućnosti i metode njegove zaštite i oĉuvanja primjenom sljedećih mjera: • konzervacija nalaza ponovnim zatrpavanjem, • preseljenje nalaza, • preseljenje dijela nalaza uz konzervaciju preostalog dijela lokaliteta ponovnim zatrpavanjem. Primjenom kvalitetne organizacija gradilišta, sa sistemskim odlaganjem otpada, korištenjem savremenih graĊevinske tehnologije i mehanizacije, uz mjere prevencije i dobre graĊevinske prakse, mogu se ublaţiti ukupni negativni uticaji na kulturno historijsko nasljeĊe i pejzaţ u toku gradnje objekata
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 173 od 179 izgradnju HE Vranduk
Već u Idejnom projektu treba voditi raĉuna o mogućnostima izgradnje pratećih sadrţaja HE Vranduk, što ukljuĉujuje: pristupne puteve, predloţeni put za javnu komunikaciju preko brane, eventualni parking i sl.,. TakoĊe neophodno je voditi raĉuna o vizuelnim komunikacijama (postavljanje putokaza i informativne signalizacije) i iluminaciji brane i puteva, s ciljem osiguranja pravilne prezentacije nasljeĊa, vizuelne usklaĊenosti struktura sa okolnim kulturnim pejzaţem Po mogućnosti treba izbjeći izgradnju komunikacije preko brane, što će dopinjeti ublaţavanju negativnih vizuelnih efekata i smanjenju opterećenja podruĉje Graditeljske cjeline Stari grad Vranduk saobraćajem. Prilikom izgradnje i korištenja pristupnog puta (put na lijevoj obali rijeke neophodan za izgradnju brane) strogo voditi raĉuna da ne doĊe do nepovratne promjene postojeće kosine (promjena nagiba, proširenje koje će kasnije biti nemoguće u potpunosti sanirati i sl) i oštećenja postojećeg puta za naselje. U toku izrade Projekta pejzaţnog ureĊenja treba posebno voditi raĉuna o pravilnoj prezentaciji nasljeĊa, vizuelnoj usklaĊenosti novoizgraĊenih struktura sa okolnim kulturnim pejzaţom, kao i o osiguranju zaštitnih pojaseva-nasada ili zaštitnih konstrukcija kojima će biti smanjene vibracije tla i promjena eventualnih tokova podzemnih voda, koje indirektno mogu imati uticaj na spomenik. Umanjenje negativnog uticaja izgradnje postrojenja HE Vranduk na nasljeĊe treba osigurati u skladu sa Projektom pejzaţnog ureĊenja prostora. Treba napomenuti da projekat pejzaţnog ureĊenja vanjskog prostora mora biti sastavni dio Glavnog projekta HE Vranduk. Preporuke za izradu Projekta pejzaţnog ureĊenja prostora HE Vranduk: Mjere zaštite pejzaţa (rekonstrukcija, revitalizacija, restauracija, i dr.) treba odabrati na naĉin koji neće narušiti osnovni karakter kulturno-historijskog nasljeĊa i pripadajućeg pejzaţa, te detaljno ih razraditi u okviru Projekta pejzaţnog ureĊenja. Imajući u vidu da su direktni uticaji i rezultati izgradnje ovakvog postrojenja u datom prostoru znaĉajni i nepovratni, preporuka je da se nakon izgradnje brane pristupni put na lijevoj obali, korišten tokom izgradnje brane, pokuša u potpunosti sanirati, odnosno prostor prilagoditi što je moguće više okolnom ambijenutu. Vizuelni tretman izgraĊenih struktura kroz eventualnu promjenu materijalizacije i mogućnost ozelenjavanja prostora podzida, prilaznih sekvenci postrojenjima, koloristiĉki tretman izgraĊenih struktura i sl. su mjere ublaţavanja negativnih efekata, ali ne i potpuna redukcija u navedenom kontekstu. Prilikom odabira pristupa završnoj materijalizaciji vidljivih struktura brane, potrebno je strogo voditi raĉuna o upotrebi boja i elemenata koji su u datom prostoru, te nastojati cjelokupno podruĉje tretirano izgradnjom dovesti u stanje što sliĉnije prirodnom ambijentalnom stanju
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 174 od 179 izgradnju HE Vranduk
Preporuĉuje se ozelenjavanje struktura brane koliko je omogućuje funkcionalnost objekta (potporne konstrukcije, dijelovi brane uz samu obalu); Ne preporuĉuje se dominatna upotreba kamenih obloga na strukturama uz obalu ili onim poloţenim na padine, s obzirom da su iste u prirodi prekrivene vegetacijom, bez ili sa manjom koliĉinom, vidljivih kamenih dijelova mikrolokacija mjesta izgradnje brane; Za završnu obradu brane se preporuĉuje ostaviti vidljiv beton, s obzirom da brana predstavlja savremenu intervenciju u prostoru, a kamena obloga kao dominatna finalna materijalizacija, nije materijal koji preovladava u prirodnom ambijentu, a mogla bi i degradirati strukturu Starog grada; Za materijalizaciju ograda na brani preporuĉuje se upotreba prozirnih materijala, kako bi se umanjio negativan vizuelni uticaj, te što je moguće više, omogućile vizure na Stari grad. Preporuĉuje se investitoru da prilikom izrade potrebne projektne dokumentacije za odobrenje za graĊenje za pripremne radove, shodno ĉlanu 47. i 48. stav 6. Zakona o prostornom planiranju i korištenju zemljišta na nivou Federacije BiH (Sl. Novine FBiH, br. 2/06) angaţuje projektantsku kuću certificiranu od strane Federalnog ministartva prostornog ureĊenja za rad na objektima i lokalitetima naslijeĊa, koja će izraditi dokumentaciju - Elaborat o zaštiti naslijeĊa. Prilikom izrade dokumentaciju - Elaborata biće uzeto u obzir trenutno stanje Starog grada, svi eventualni fiziĉki uticaji na njega (eventualno kretanje podzemnih voda, stabilnost masiva na kojem je lociran Stari grad, i sl.) kao i planirani objekti (pristupni put, eventualni put za javnu komunikaciju, branu) i mogućnost njihovog smještaja na predviĊenoj lokaciji. Na ovaj naĉin će biti moguće dati detaljnije i konkretnije preporuke za arhitektonsko oblikovanje HE Vranduk, a s ciljem njenog što boljeg uklapanja u zateĉeni ambijent Nacionalnog spomenika.
Buka i vibracije
U sluĉaju procesa miniranja za iskope u stjenskom masivu, angaţirati ovlaštene organizaciju, koja će obezbijediti sigurnost za kulturno-historisko nasljeĊe, prihvatljivu buku i vibracije za stanovništvo, ţivotinjski svijet i okoliš uopće. Po mogućnosti koristiti tehniku iskopa primjenom hidrauliĉkih ĉekića ili mehaniĉkim otkop glodalicama, „krticama“ i sliĉno. Mehanizacija koja će se koristiti za graĊenje, kao i oprema koja će se ugraditi u objekte HE Vranduk, treba biti u skladu sa tehniĉkim standardima zaštite od buke i vibracija
Infrastruktura
Na mjestima kolizije sa postojećim saobraćajnicama višeg ranga: magistralnim putevima i ţeljezniĉkom prugom obavezno izvesti potrebne privremene zaštitne konstrukcije koje će odvojiti saobraćajnice od zone izvoĊenja radova; primijeniti svu propisanu saobraćajnu signalizaciju i po potrebi osigurati patrole saobraćajne policije. Pronalaţenjem alternativne trase ili izgradnjom puta potrebno je stanovnicima okolnih naselja omogućiti nesmetanu
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 175 od 179 izgradnju HE Vranduk
komunikaciju. Ukoliko doĊe do kolizije sa postojećim instalacijama struje (dalekovodi) kroz prethodne radove izmjestiti vodove; odnosno tehniĉkim mjerama odvojiti / zaštititi / izolirati vodove. Navedene mjere poduzeti u skladu sa sektorsim saglasnostima.
9.6. MJERE ZA UBLAŢAVANJE UTICAJA U TOKU EKSPLOATACIJE
Stanovništvo
Uzevši u obzir da su uticaji tokom rada HE Vranduk na stanovništvo pozitivni, nije potrebno poduzimati mjere ublaţavanja uticaja.
Klima
U odnosu na navedene meteorološke uticaje koje ostvaruje hidroakumulacija tokom faze njene eksploatacije, uz uvaţavanje ĉinjenice da se radi o elektrani protoĉnog tipa i sa povećanjem površine vodne mase za samo 12% (42ha) u odnosu na sadašnje stanje (36,7 ha),moţe se konstatovati da ne postoje znaĉajniji uticaji koji mogu nastati tokom eksploatacije hidroakumulacije. MeĊutim, posebno bi bilo znaĉajno da se u periodu eksploatacije ne vrše neke znaĉajnije tehnogene promjene u okolišu. Bilo bi pogodno da se cjelokupno neposredno podruĉje oko hidroakumulacije dovede u stanje što sliĉnije ambijentalnom stanju prije izgradnje hidroakumulacije, ĉime bi se njeni potencijalni negativni uticaji smanjili na najmanju moguću mjeru.
Vode - Rijeka Bosna
U skladu sa propisima, preko nadleţnih organa sprijeĉiti izlijevanje kanalizacije/fekalnih voda okolnih naselja direktno u rijeku Bosnu, prioritetno na dijelu vodotoka izmeĊu brane i strojare HE Vranduk. Kako bi se smanjilo akumuliranje otpada ispred plutajuće brane i rešetke na vodozahvatu u samoj hidroakumulaciji, treba angaţirati ovlaštenu firmu koja će po potrebi isti sakupljati, odvoziti ga i adekvatno zbrinjavati. U skladu sa Pravilnikom o minimumu sadrţaja općeg akta o odrţavanju, korištenju i promatranju vodoprivrednih objekata izraditi opći akt, koji je osnova za Vodnu dozvolu. Realizaciju mjera zaštite voda i Operativnog plana za vanredno zagaĊenje na vodama i obalnom vodnom zemljištu redovno implementirati i aţurirati. Eventualne i druge mjere zaštite vode i ekosistema rijeke Bosne provoditi u skladu sa Vodnom dozvolom za HE Vranduk.
Flora i fauna
Ublaţavanje negativnih efekata koji mogu nastati kao posljedica sedimentacije u akumulaciji, te eventualnog smanjenja kapaciteta skladištenja vode, ukljuĉuje odrţavanje novostvorene ekološke razvoteţe hidroakumulacije. Ukoliko se pojavi povećani fito i
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 176 od 179 izgradnju HE Vranduk
zooplankton poduzeti mjere uklanjanja. Mjere za ublaţavanje proliferacije akvatiĉnih vrsta korova u zoni akumulacije treba primjeniti, jer mogu predstavljati znaĉajan problem. Mjere ukljuĉuju uklanjanje drvenaste vegetacije iz akumulacije i priobalnog podruĉja, što će doprinijeti smanjenju nutrijenata. Poduzimanjem navedenih preventivnih mjera zaštite izmjenjenih karakteristika ekosistema - dijela rijeke Bosne, ne oĉekuju se znaĉajni uticaji na divljaĉ i ornitofaunu, te se ne predlaţu posebne mjere zaštite.
Ihtiofauna
UgraĊene ureĊaje za spreĉavanje ulaska ribe na vodozahvatu, potrebno je redovno odrţavati. Redovno odrţavati prohodnost i ĉistoću riblje staze. U sluĉaju incidentnih situacija vezanih za HE Vranduk treba poduzeti mjere sanacije i procjeniti priĉinjene štete na ribljem fondu.
Kulturno-historijsko naslijeĊe i pejzaţ
Mjere za ublaţavanje efekata u toku eksploatacije postrojenja ukljuĉuju: uspostaviti neophodno (minimalno) osvjetljenje pristupnog puta, eventualno izgraĊenog puta za javnu komunikaciju, brane i ostalih postrojenja HE Vranduk; osiguranje adekvatne prezentacije pojedinaĉnog lokaliteta Starog grada ili cjelokupnog kulturnog pejzaţa, koja do sada nije bila uraĊena ili nije predviĊena postojećim razvojnim projektima. Investitor bi, kao kompezaciju društvu, mogao tokom eksploatacije, a na naĉin utvrĊen od strane institucija nadleţnih za provedbu Odluke Komisije za oĉuvanje nacionalnih spomenika BiH, uĉestvovati u provoĊenju mjera zaštite Graditeljske cjeline Vranduk utvrĊenih Odlukom Komisije o proglašenju Graditeljske cjeline Vranduk nacionlanim spomenikom, broj 05.2-2-274/04-4 od 25. januara 2005. godine, objavljena u „Sl. Glasniku BiH 16/06“. U skladu s tim u toku eksploatacije postrojenja treba predvidjeti izradu i provedbu Projekta iluminacije i Projekta redovnog odrţavanja Starog grada Vranduka. Projekat redovnog odrţavanja Starog grada Vranduka treba izraditi ovlašteni projektanat. Projekat, izmeĊu ostalog, treba da ukljuĉi redovno ĉišćenje struktura grada od naslaga zagaĊenih ĉestica zraka te redovan monitoring i pravovremeno saniranje eventualnih pukotina na strukturama grada i/ili izmjena na vezivnim ili strukturnim elementima (period u kojem je potrebno vršiti redovno ĉišćenje i monitoring će biti definisan projektom). Oba navedena projekta moraju biti odobrena od strane nadleţne institucije za zaštitu naslijeĊa. Svi radovi se, takoĊer moraju vršiti pod redovnim nadzorom nadleţne institucije za zaštitu naslijeĊa.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 177 od 179 izgradnju HE Vranduk
9.7. SISTEM MONITORINGA
Monitoring voda
Monitoring vode rijeke Bosne treba uspostaviti i sprovoditi u skladu sa Prethodnom vodnom saglasnosti, odnosno Vodnom dozvolom u budućnosti. U skladu sa odredbama Zakona o vodama monitoring voda treba da obuhvati: praćenje reţima površinskih i uticaja na podzemne vode, prema utvrĊenoj koti uspora 293,50 mnm (piezometri na profilu brane). Praćenje reţima podzemnih voda je znaĉajno i za sigurnost podruĉja nacionalnog spomenika „Graditeljske cjeline Stari grad Vranduk”, praćenje kontinuiranog ispuštanja ekološki prihvatljivog protoka nizvodno od brane, kako se ne bi desilo isušivanje korita rijeke Bosne, na potrezu od brane do strojare praćenje eventualnog ispuštanja fekalnih voda iz naselja u vodotok, posebno na dijelu istog od brane do strojare hidroelektrane, i zatraţiti mjere sprijeĉavanja preko inspekcijskih sluţbi, kontorolu projektom utvrĊenih oscilacija nizvodno od brane, te zaštitu flore i faune u rijeci Bosni, praćenje volumena sedimenta u akumulaciji, praćenje promjena u stopi erozije u zoni akumulacije i nizvodno od strojare. U toku izvoĊenja radova i eksploatacije hidroelektrane (pomoću mjernih instrumenata) pratiti nivo vode, registraciju protoka na ulazu i izlazu iz hidroakumulacije. Potrebno je i redovno vršiti kontrolu akumuliranja otpada u zoni akumulacije, na rešetci ulazne graĊevine i plutajuće brane. U izvanrednim – incidentnim situacijama u sadrţaju Općeg akta - Plana odrţavanja i korištenja pogona HE Vranduk obavezno utvrditi i mjere sigurnosti, sistem obavještavanja i uzbunjivanja u sluĉaju mogućeg ugroţavanja podruĉja nizvodno od HE Vranduk, što ukljuĉuje i monitoring kvaliteta vode, obalnog zemljišta i sliĉno. Navedeni monitoring usaglasiti sa eventualnim posebnim zahtjevima „Agencije za vodno podruĉje sliva rijeke Save“ Sarajevo i Hidrometeorološkog zavoda Federacije BiH.
9.8. KULTURNO-HISTORIJSKO NASLJEĐE I PEJZAŢ
Sistem monitoringa uticaja u toku izgradnje i korištenja HE Vranduk na nacionalni spomenik “Graditeljska cjelina Stari grad Vranduk” treba provoditi u skladu sa vaţećim zakonskim aktima iz predmetne oblasti: Zakona o provedbi odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (Sluţbene novine FBiH, br. 2/02, 27/02, 6/04 i 51/07); Zakona o prostornom planiranju i korištenju zemljišta na nivou Federacije Bosne i Hercegovine (Sluţbene novine Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 178 od 179 izgradnju HE Vranduk
Federacije BiH, br. 2/06, 72/07 i 32/08), Zakona o zaštiti okoliša (Sluţbene novine Federacije BiH, br. 33/03); i donesenoj Odluci Komisije za oĉuvanje nacionalnih spomenika o proglašenju Graditeljske cjeline Stari grad Vranduk u Vranduku nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine, broj 05.2-2-274/04-4 od 25. januara 2005. godine, objavljena u „Sl. Glasniku BiH 16/06“. Monitoring u skladu nadreţnosti, vršiće nadleţne i ovlaštene institucije za zaštitu kulturno-historijskog nasljeĊa.
Sistem monitoringa u toku gradnje
Monitoring u fazi gradnje obuhvata period od planiranja i pripreme gradilišta do završetka izgradnje objekata. Monitoring obuhvata praćenje uticaja u fazi pripreme lokacije, materijala, dopreme materijala i angaţiranja mehanizacije, te same gradnje (uticaji rada i opsluţivanja mašina i sl.). Prije izvoĊenja radova neophodno je da predstavnici nadleţne institucije za zaštitu nasljeĊa izvrše snimanje (ili dopunu postojećeg snimka) Starog grada Vranduka, sa naglaskom na snimanje postojećih oštećenja na strukturi Grada. TakoĊer je potrebno da izvrše rekognosticiranje terena – brda kroz koje će se probijati dovodni tunel, a u cilju identifikacije potencijalnih arheoloških nalazišta. Potrebno je redovno prisustvo arheologa tokom izvoĊenja zemljanih radova. Redovan i kontinuiran konzervatorski nadzor nad stanjem Starog grada (eventualne promjene na postojećim pukotinama, formiranje novih pukotina, povećano taloţenje ĉestica prašine i ĉaĊi, promjene na strukturi materijala i vezivnih elemenata i sl.), od strane nadleţne sluţbe zaštite kulturno-historijskog nasljeĊa. U fazi izgradnje postrojenja ovaj nadzor će ukljuĉiti praćenje stanja i promjena koje se odraţavaju kroz: pojavu eventualnih pukotina ili proširenje postojećih na strukturama Starog grada Vranduka, promjene u brzini i koliĉini taloţenja ĉestica ĉaĊi i prašine, te promjene na vezivnim elementima na strukturama Starog grada Vranduka, promjene (pukotine, pomjeranja, osipanje zemlje i sl.) na eventualno rekognosticiranom arheološkom nasljeĊu na terenu, pojavu erozije usljed uklanjanja vegetacije i zasjecanja zemljišta, izgradnju objekata za potrebe gradilišta (parkirališta, magacinskih i skladišnih prostora i sl.), podizanje deponije za odlaganje skinutog plodnog sloja tla, osiguranje pozajmišta materijala za nasipanje i sl., koje mora biti izvan zone izgradnje HE Vranduk
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.
Konzorcij: HE VRANDUK Investiciono - tehnička dokumentacija Stranica prethodnih i pripremnih aktivnosti za 179 od 179 izgradnju HE Vranduk
Sistem monitoringa u toku eksploatacije
Uz navedeni obavezni monitoring uticaja HE Vranduk na objekte nacionalnog spomenika “Graditeljska cjelina Stari grad Vranduk” bilo bi dobro pratiti i promjene društveno- ekonomskih indikatora, koje se odnose na širi prostor Vranduka. Pratila bi se promjena broja stanovnika, razvoj naselja, implementacija razvojnih-smoodrţivih projekata, razvoj kulturnog turizma i dr. To bi vršile nadleţne institucije, a korisnik HE Vranduk bi se eventualno mogao ukljuĉiti u te aktivnosti, shodno objektivnim i ekonomskim mogućnostima.
Flora i fauna
Razgradnja organskog materijala vodi ka obogaćivanju akumulacije nutrijentima, koji stimulišu rast i razvoj akvatiĉnih biljaka (algi i makrofita) i vodi ka neţeljenim poremećajima ravnoteţe organizama prisutnih u vodi, kao i kvaliteta vode. U cilju sprijeĉavanja navedenog, potrebno je kontinuirano pratiti: kvalitet vode na mjestu ispuštanja iz akumulacije i na razliĉitim taĉkama na rijeci Bosni (pH, temperatura, elektriĉna provodljivost, turbiditet, rastvoreni kisik, suspendovane ĉestice, fosfati, nitrati), kao i elemente biološke raznolikosti (fitobentos i fitoplankton, zoobentos, fauna, ihtuiofauna, makrofite), povremeno i po potrebi ukoliko se primijeti promjena.
Ihtiofauna
Prije poĉetka izgradnje brane potrebno je uraditi studiju nultog stanja flore i faune rijeke Bosne, na mikrolokaciji Vranduk. Ova istraţivanja su potrebna da bi se što kvalitetnije sagledale buduće posljedice uticaja brane na ţivi svijet rijeke Bosne. U okviru izrade Ribarske osnove za ribolovno podruĉje, gdje će biti locirana HE Vranduk (koja se radi najviše svakih 10 godine), poţeljno je uraditi segment procjene uticaja hidroelektrane na ihtiofaunu i druge vodene organizme. Potrebno je vršiti vizuelnu kontrolu akumulacije otpada, koji je nanijela rijeka Bosna na objekat riblje staze i vršiti redovno odrţavanje prohodnosti iste. Zakljuĉno razmatranje Nakon vrednovanja pozitivnih i negatinih efekata, odnosno realne štete i koristi od Projekta, uz uvaţavanje pokazatelja navedenih naknada i kompezacija lokalnoj zajednici koje implementacija projekta obezbijeĊuje, shodno vaţećim propisima Federacije BiH, moţe se zakljuĉiti da su planirani zahvati u slivu rijeke Bosne okolinski prihvatljivi i društveno opravdani. Uz primjenu mjera zaštite i realizaciju Projekta unapreĊenja stanja i prezentacije nacionalnog kulturno-historijskog spomenika “Graditeljske cjeline Stari grad Vranduk”, trebalo bi prihvatiti kohabitaciju novog objekta sa kulturnim pejzaţom. Objektivne mjere zaštite vrijednosti materijalnih dobara su osnova da se projekat ocjeni kao tehnološki i ekološki opravdan, jer u toku radova na izgradnji i u toku eksploatacije planiranog elektroenergetskog objekta će se zadovoljiti naĉela odrţivog razvoja, a projekat će imati atribute prijateljskog razvojnog projekta.
Knjiga 22. Procjena uticaja na okoliš Sveska 22.02. Studija uticaja na okoliš Sarajevo, januar 2011.