3 Redactioneel Wakker Nederland

‘Het is veelzeggend dat met Klaver de hoop bij links wederom wordt gevestigd op een persoon en niet op ideeën. Zo blijft dit politieke kamp pleisters plakken, net zoals het deed met het aantreden van Diederik Samsom als “new kid”. Links moet niet worden opgelapt, maar zich opnieuw uitvinden. Daar is meer voor nodig dan een mediahype rond een 29-jarige belofte van een splinterpartij. (…) Het wordt tijd dat links dat geheven vingertje en die dubbele moraal achter zich laat. Want rechts verdient een stevig tegen- geluid. Dat is zelfs essentieel.’ Aldus De Telegraaf op 19 mei, de dag dat haar eigen hoofdre- dacteur wegens doorgeslagen marktwerking aan de kant werd gezet en de redactie zich van pure schrik tot de journalistenvakbond wendde voor hulp. Wie moet zich hier nu opnieuw uitvinden? Misschien zou links er beter aan doen dat heruitvinden voorlopig eens achterwege te laten. Samenwerking tussen partijen is goed en belangrijk, maar er zijn goede plannen en leuke mensen genoeg. Dicht bij de verlangens blijven van de bevolking die overduide- lijk spreken uit protesten tegen topsalarissen, marktwerking in de zorg of management- cultuur in het onderwijs. Of door nu eindelijk eens het gedachtegoed van Piketty in de praktijk te brengen. Juist links moet zich de volstrekt ontoereikende belasting op kapitaal aanrekenen, vindt Bas Jacobs. De herverdeling via de inkomstenbelasting is nodig, maar zonder vermogens te belasten blijft de inkomensongelijkheid op het huidige niveau. Paul de Beer vraagt zich af of je de armoede niet helemaal kunt uitbannen. Het basisinkomen klinkt mooi, maar lijkt op de korte termijn weinig reëel, dus misschien zijn er andere concrete maatrege- len denkbaar. En willen we eigenlijk wel leven in een wereld waar multinationals nauwelijks belas- ting betalen? Het levert ons niets op, terwijl ontwikkelingslanden de dupe zijn. Daarom moet de PvdA nu dan toch eindelijk het woord bij de daad voegen en een einde maken aan Nederland belastingparadijs, schrijft Roos van Os. Evenmin is het verstandig om onze rechtsstaat uit handen te geven aan datzelfde grootkapitaal. Zolang het idee van private arbitragetribunalen niet van de baan is, zal Agnes Jongerius TTIP dus blokkeren. Het is de keuze tussen de scherpe liberale randjes eraf halen en de confrontatie aan- gaan. In een tijd dat zelfs de journalisten van de krant van wakker Nederland niet meer zonder de NVJ kunnen, lijkt er meer dan genoeg ruimte voor dat laatste.

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 4 Column

Partij van de Werkelijkheid

Door Tom Eijsbouts eerder dat het dient om de eigen achterban Redacteur S&D zich te laten wentelen in de illusie dat men de werkelijkheid ‘in de regio’ kan opvangen. Dat is aantrekkelijk en verleidelijk voor de kiezers, Volgens sommige denkers leven wij in ver- maar onverantwoordelijk.­ Verantwoordelijke schillende werelden tegelijk die los van elkaar politici betrekken mensen zo nodig tegen hun bestaan. Die theorie is niet helemaal uit de wil bij de werkelijkheid om die tot een gedeel- lucht gegrepen, want ze klopt met een erva- de werkelijkheid te maken. Je kunt de kiezers ring die iedereen weleens heeft. Ik had de er- jarenlang vrijwaren van de noodzaak om te varing in ieder geval op 17 juli vorig jaar toen beseffen in welke werkelijkheid ze leven, en de MH17 uit de lucht werd geschoten. De vre- dat kan zelfs electoraal goed uitwerken, maar dige, perfect geregelde en welvarende wereld uiteindelijk zet het die kiezers alleen op steeds van het internationale vliegtoerisme kreeg grotere achterstand. een tik van de tien kilometer lager gelegen we- Mij dunkt dat de Nederlandse kiezers, afge- reld van oorlogsgeweld, chaos en miserie. Een zien van de Griekse, op het ogenblik Europees extreem geval: hoe ver kunnen werelden uit gezien het verst van de werkelijkheid af staan. elkaar liggen? Dat die werelden los van elkaar De Grieken worden er zeer binnenkort met de bestaan, bleek een illusie. De schok was juist haren bijgesleept, als Tsipras hun ten slotte de dat ze, hoe verschillend en hoe geïsoleerd ook, waarheid moet vertellen. Overigens heb ik er zo op elkaar konden botsen. zelf nog steeds vertrouwen in dat het hem lukt. We leven in vele werelden. Maar onze wer- Dan blijven wij als laatste over. kelijkheid ontstaat voor een groot deel juist Welke is de meest realistische bevolking in uit contacten tussen verschillende werelden. de EU op dit moment? De Duitse natuurlijk, en De economische wetenschap leert dat we voor niet als gevolg van haar welvaart, maar van het welvaart en ontwikkeling afhankelijk zijn van verantwoordelijke optreden van haar politieke die contacten die wederzijdse meerwaarde leiders. kunnen bieden. In niet- economische ver­ De PvdA is een van de weinige overgebleven houdingen is die meerwaarde er ook, al is ze volkspartijen die het als deel van hun roeping minder eenvoudig te zien en te vinden. Maar hebben uiteenlopende werelden met elkaar te voordeel is er altijd, mits de werelden niet verbinden. Het is een volkspartij waarvoor ‘het krampachtig van elkaar geïsoleerd worden ge- volk’ niet een nationale, homogene groep is die dacht, zoals bleek in het extreme geval van de haar verleden en haar heden koestert, zoals het MH17. Dan is er alleen een ontzaglijke dreun. volk van de VVD, maar een op de toekomst ge- Alle asielzoekers buiten onze grenzen af te richte samenleving die uit meerdere werelden vangen betrekt de VVD het standpunt dat je bestaat, zowel binnen als buiten ons land, en werelden van elkaar kunt en moet scheiden. die midden in de volle werkelijkheid staat. Dat standpunt is niet realistisch, maar dat is Dat is een veel lastiger roeping, maar wel niet het ergste. Zelf dacht ik eerst dat het be- een die op den duur meer te bieden heeft en doeld was als een voorzetje naar de benarde die het verdient met meer eenvoud en overtui- coalitiepartner, die zich daartegenover goed ging te worden uitgedragen dan soms gebeurt. zou kunnen profileren. Maar nu geloof ik Partij van de Werkelijkheid.

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 5

Hoe moet kapitaalinkomen worden belast?

De Nederlandse belastingheffing op kapitaalinkomen is een fiscaal curiosum dat iedere economische logica ontbeert. Het is daarom wenselijk een vlak tarief voor sparen, beleggen, eigen huis, pensioen en onderneming in te voeren. Om onverdiend inkomen te belasten kan verder de ozb en erfenisbelasting omhoog.

BAS JACOBS

Hoogleraar economie en overheidsfinanciën aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Daarnaast verbonden aan het Tinbergen Instituut

Met een baanbrekend boek heeft de Franse heid legde ook een vermogensbelasting op van econoom Piketty (2014) de maatschappelijke 0,7 % over vermogens boven 200.000 gulden. discussie over de belastingheffing op ver- In 2001 is het boxenstelsel ingevoerd mogen (‘kapitaal’) aangezwengeld. Al eerder waarbij de inkomstenbelasting over rente en waren politici in Den Haag tot de conclusie dividend is afgeschaft, evenals de oude ver- gekomen dat het tijd is voor een fundamen- mogensbelasting. Daarvoor in de plaats is de tele belastingherziening. In een Kamerbrief vermogensbelasting in box 3 ingevoerd van heeft staatssecretaris Wiebes namens het 1,2 % over vermogens groter dan de vrijstelling kabinet ideeën voor een belastinghervorming van ongeveer € 20.000 per belastingplichtige.2 gelanceerd (Tweede Kamer, 2014–15). In navol- Internationaal bezien is het Nederlandse ging van Piketty bepleiten de meeste linkse belastingstelsel een fiscaal curiosum, want politieke partijen (PvdA, GroenLinks en SP) vrijwel nergens ter wereld blijven vermogens- invoering van een progressieve vermogensbe- inkomsten uit sparen en beleggen onbelast. lasting. Daarnaast willen zij werkelijk genoten Het eigen huis en het pensioen zijn onderge- vermogenswinsten gaan belasten in box 3 van bracht in box 1 voor arbeidsinkomen. Voor de de inkomstenbelasting. aandeelhouder met een aanmerkelijk belang In 2001 vond de laatste fundamentele belas- is box 2 ontworpen. tingherziening in Nederland plaats. Daarvoor In 2010 is ook het regime voor de erfbe- werden dividend en rente op huishoudniveau lasting ingrijpend gewijzigd. Het aantal ta- belast onder progressieve tarieven op arbeids- riefschijven ging terug van zeven naar twee, inkomen, die opliepen tot 60 %. Particuliere waarbij de tarieven, die opliepen tot 68 %, fors vermogenswinsten waren onbelast.1 De over- zijn verlaagd tot maximaal 40 %. Daarnaast

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 6 HET NIEUWE BELASTINGSTELSEL: EEN SCHOT VOOR DE BOEG

Bas Jacobs Hoe moet kapitaalinkomen worden belast?

is het aantal tariefgroepen verkleind van pelijke discussie ingevoerd. Datzelfde geldt drie naar twee. Ook zijn de vrijstellingen voor de verlaging van de erfbelasting onder voor partners en kinderen fors verhoogd. het kabinet-Balkenende-IV, onder leiding van Bovendien kreeg een aantal aanzienlijke las- staatssecretaris Jan Kees de Jager en eveneens tenverlichtingen vorm bij de overgang van met steun van de PvdA. familiebedrijven. Het is merkwaardig dat de PvdA zulke Het kabinet-Rutte II heeft een begin ge- grote politieke verantwoordelijkheid heeft maakt met het verminderen van de fiscale genomen voor ingrepen die het belasting- bevoordeling van het eigen huis en het pensi- stelsel slechter hebben gemaakt. Door deze oensparen. Sinds januari 2013 kan alleen nog ingrepen kunnen de sociaal-democratische rechtvaardigheidsdoelen alleen tegen veel hogere economische kosten worden gerea- liseerd. Het gevolg is dat de samenleving óf Sinds 2001 is er van de PvdA meer ongelijkheid moet tolereren bij dezelfde geen wezenlijk plan meer economische kosten van belastingheffing óf veel hogere welvaartsverliezen moet accepte- vernomen ren om dezelfde mate van inkomensherverde- ling te realiseren. Iedere politieke partij die inkomensgelijkheid nastreeft zou moeten nadenken over hoe die inkomensgelijkheid volledige aftrekbaarheid van hypotheekrente tegen de laagste maatschappelijke kosten tot worden genoten bij een (annuïtaire, lineaire) stand kan worden gebracht. Maar sinds de hypotheek die in een periode van dertig jaar belastingherziening van 2001 is uit de PvdA volledig wordt afgelost. De overheid brengt geen wezenlijk plan meer vernomen over de bovendien vanaf 2014 het maximale aftrekta- belastingheffing op vermogen, vermogensin- rief voor de hypotheekrente terug met jaar- komsten en erfenissen. lijkse stappen van een half procentpunt, tot Deze bijdrage betoogt vanuit de optimale- uiteindelijk 38 %. belastingtheorie hoe vermogensinkomsten, Door deze ingrepen verdwijnt structureel vermogen en erfenissen zouden moeten ongeveer een derde van de subsidies op het worden belast. Het gaat niet over de vraag eigen huis (Centraal Planbureau, 2012). De hoe zwaar kapitaal(inkomen) belast dient fiscale ondersteuning bij de pensioenopbouw te worden. Dat is een afweging die uiteinde- wordt ook versoberd. Bij de gangbare mid- lijk aan de politiek toebehoort en niet aan delloonregelingen is het opbouwpercentage economen. De conclusie luidt evenwel dat verlaagd tot 1,875 % (per jaar) en het pensioen- het huidige belastingregime op geen enkele gevend salaris afgekapt op € 100.000. Dit laat- manier voldoet aan de eisen die theorie en ste is een overwegend cosmetische ingreep, empirie aan een optimaal belastingstelsel aangezien de hoogste inkomensgroepen in stellen. Het huidige belastingstelsel bereikt box 3 nog steeds een vrijstelling voor hun op- de herverdelingsdoelstelling van de over- gebouwde pensioenkapitaal krijgen.3 heid niet tegen de laagste maatschappelijke Belangrijke belastinghervormingen kosten — ongeacht hoeveel de overheid gaan in Nederland tamelijk geruisloos. De aan inkomen zou moeten herverdelen. Een fundamentele belastingherziening in 2001 eventuele belastingherziening zou moeten is — mede dankzij de inbreng van de PvdA en worden aangegrepen voor een fundamentele haar staatssecretarissen Willem Vermeend en wijziging van de fiscale behandeling van Wouter Bos — zonder wezenlijke maatschap- vermogens(inkomsten) en nalatenschappen.

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 HET NIEUWE BELASTINGSTELSEL: EEN SCHOT VOOR DE BOEG 7

Bas Jacobs Hoe moet kapitaalinkomen worden belast?

Verdeling van vermogen in Nederland eigenwoningbezit € 479 mrd bedraagt. Finan- ciële bezittingen (spaartegoeden, aandelen en Het in totaal in Nederland aanwezige vermo- andere effecten) tellen op tot € 538 mrd. Overig gen bedraagt ongeveer viermaal het bruto onroerend goed is daarna het belangrijkste binnenlands product (bbp, 2013).4 Van het to- vermogensbestanddeel (€ 166 mrd).6 De Ne- tale vermogen is ongeveer 10 % in handen van derlandse private sector heeft zijn vermogen de overheid en 90 % in handen van de private voornamelijk dus belegd in huizen, pensioe- sector. De overheid bezit een nettovermogen nen en financiële activa. van zo’n € 248 mrd (41 % van het bbp, cijfers De verdeling van het vermogen is zeer 2012). Dit is het saldo van 112 % bbp aan diverse scheef. De top 1 % vermogensbezitters heeft in bezittingen en 71 % aan overheidsschuld. De ei- 2012 23,4 % van alle vermogen (exclusief pensi- gen woning en de pensioenaanspraken zijn de oen). De top 5 % bezit 46 % en de top 10 % heeft belangrijkste private vermogensbestandde- 61,2 %. De onderste 50 % heeft helemaal geen len, met respectievelijk € 1154 mrd (191 % bbp) vermogen, maar een (kleine) nettoschuld en € 953 mrd (157 % bbp).5 Daar staat een grote van 2,2 % van het totale vermogen. Met andere hypotheekschuld tegenover, ter grootte van woorden: al het vrije vermogen in Nederland 111 % bbp, waardoor de nettowaarde van het is geconcentreerd bij de rijkste helft van de

Tabel 1 Belasting op vermogen en vermogensinkomsten, 2013 (mrd euro)8

Belastingen op vermogen Tarief Opbrengst

Vennootschapsbelasting 20-25 % 12,4

Dividendbelasting 15 % 3,2

Box 2 (vermogensinkomsten DGA)a 25 % 1,8

Box 3 (heffing sparen en beleggen)b 30 % 3,7

Successieheffingen 10-40 % 1,7

Overdrachtsbelasting 2 % / 6 % 1,1

Onroerendezaakbelasting Variabel 3,4

Subtotaal 27,3

Subsidie op vermogen Tarief Opbrengst

Hypotheekrenteaftrek minus 32-52 % 10,5 eigenwoningforfait­ c

52 % aftrek, Pensioenopbouwd 6,4 35 % belast

Subtotaal 16,9

Totaal 10,4

In procenten bbpe 1,7 %

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 8 HET NIEUWE BELASTINGSTELSEL: EEN SCHOT VOOR DE BOEG

Bas Jacobs Hoe moet kapitaalinkomen worden belast?

bevolking en ongeveer 60 % van dat vermogen De eigen woning wordt door de fiscus aan- zit bij de top 10 %. gemerkt als een vermogensbestanddeel dat Deze scheve verdeling komt overeen met wordt belast in box 1. De kosten voor de finan- de situatie in andere Europese landen (Piketty, ciering zijn aftrekbaar, terwijl de (forfaitaire) 2014: 248, tabel 7.2). De totale vermogenson- huuropbrengst wordt belast. Het bezit van het gelijkheid is kleiner als we tevens rekening eigen huis wordt netto gesubsidieerd. Netto houden met de pensioenen (Caminada et al., bedraagt de opbrengstderving (verlies aan 2014). In dat geval bezit de top 1 % 17 % en de top opbrengst inkomstenbelasting (IB) door de hy- 10 % de helft van het totale vermogen. Alleen potheekrenteaftrek, gesaldeerd met de IB-op- de onderste 35 % bezit nu geen nettovermogen. brengst door het eigenwoningforfait, ewf) zo’n Dat brengt Nederland meer in de categorie € 10,5 mrd. Over onroerendgoedtransacties van Scandinavische landen (Piketty, 2014: 248, wordt 2 % overdrachtsbelasting (odb) geheven tabel 7.2). voor woningen en 6 % op alle andere onroeren-

Vermogen belasten Tabel 1 geeft een overzicht van de belastingen Vijfendertig procent van op vermogens en vermogensinkomsten. De de Nederlanders heeft opbrengst bedraagt ongeveer € 10 mrd, of 1,7 % van het bbp. Het kapitaalaandeel in het bbp geen nettovermogen is 19 % (1 minus de arbeidsinkomensquote) (Centraal Planbureau, 2014: 14). Dit betekent dat de gemiddelde belastingdruk op kapitaal- inkomen ruwweg 9 % bedraagt — substantieel de zaken (bijvoorbeeld bedrijfspanden). Deze lager dan de gemiddelde belastingdruk op ar- heffing levert € 1,1 mrd op. Ten slotte betalen beidsinkomen van circa 40 %. Dit is overigens eigenaren onroerende-zaakbelasting (ozb) een zeer ruwe inschatting.7 op gemeentelijk niveau op basis van de WOZ- De belastingdruk op vermogens(inkom­ waarde van de woning. De totale opbrengst sten) en nalatenschappen is in Nederland van de ozb bedraagt ongeveer € 3,7 mrd. laag. Het eigen huis en de pensioenopbouw De totale subsidie op het eigenwoningbezit zijn veruit de belangrijkste vermogensbe- (renteaftrek — ewf — odb — ozb) bedraagt daar- standdelen (totaal ongeveer viermaal het bbp) mee omstreeks € 6 mrd (1 % bbp). De fiscale en die worden gesubsidieerd. De totale op- voordelen van de vrijstellingen voor box 3 (van brengst van belastingen en premies bedroeg spaar- en bankspaarhypotheken) zijn hier niet in 2013 circa € 240 mrd. Dit bedrag wordt meegeteld.9 De pensioenopbouw wordt niet hoofdzakelijk afgeroomd uit de economie belast, maar gesubsidieerd. De pensioenpre- door arbeid te belasten met de inkomstenbe- mies zijn aftrekbaar voor de inkomstenbelas- lasting en sociale premies (€ 146 mrd) en door ting, de pensioenaangroei is onbelast en de consumptie te belasten (€ 71 mrd). uitkeringen zijn belast. De netto belastingder- Huishoudens met spaartegoeden, beleg- ving ten gevolge van de pensioenopbouw be- gingen of een tweede woning betalen belas- draagt momenteel zo’n € 6,4 mrd per jaar.10 ting over hun vermogen in box 3. Boven de De directeuren-grootaandeelhouders vrijstelling van ruim € 20.000 per persoon met een aanmerkelijk belang in een besloten wordt in feite een vermogensbelasting gehe- vennootschap (zij hebben 5 % of meer van de ven van 1,2 %. De opbrengst van de heffing in aandelen, winstbewijzen, genotsrechten of box 3 bedraagt € 3,7 mrd. zeggenschap) betalen 25 % belasting over hun

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 HET NIEUWE BELASTINGSTELSEL: EEN SCHOT VOOR DE BOEG 9

Bas Jacobs Hoe moet kapitaalinkomen worden belast?

gerealiseerde vermogensinkomsten (divi- Overigens is dit de statutaire opbrengst dend en vermogenswinst) in box 2. Kosten ter van de vpb. In een kleine open economie als de verwerving van het aanmerkelijk belang zijn Nederlandse zal het merendeel van de vpb wor- aftrekbaar. Verliezen zijn verrekenbaar met den afgewenteld op immobiele grondslagen, gerealiseerde winsten. De totale opbrengst met name arbeid, waardoor de vpb de lonen bedraagt ongeveer € 1,8 mrd. verlaagt en daarmee ook de belastingopbreng- Nalatenschappen worden belast op basis sten in box 1 verkleint. Jacobs (2008) schat dat van twee tariefschijven. De tweede schijf be- meer dan 80 % van de vpb wordt afgewenteld op gint bij een verkrijging van meer dan € 117.214. arbeid. Dit impliceert dat — bij een gemiddelde Zowel de vrijstellingen als het tarief hangen af belastingdruk van circa 40 % (Centraal Planbu- van de verwantschap van de verkrijger met de reau, 2014) — de overheid circa 32 % van de vpb- erflater. De tarieven zijn 10 % en 20 % voor part- opbrengst verliest door lagere opbrengsten ners en kinderen, 18 % en 36 % voor kleinkinde- van de inkomstenbelasting in box 1. Daarnaast ren en verdere afstammelingen en 30 % / 40 % dragen de werknemers meer dan 48 % van de voor overige erfgenamen. De vrijstelling voor vpb-opbrengst via lagere netto-inkomens. partners is € 627.367 (in 2014), die voor (klein) De dividendbelasting van 15 % fungeert als kinderen bedraagt € 19.868, voor ouders voorheffing op de belasting die Nederlandse € 47.053, voor kinderen met een handicap aandeelhouders moeten betalen over uitge- € 59.601 en voor andere erfgenamen € 2092. keerde dividenden. De opbrengst bedraagt De erfbelasting leverde in 2013 ongeveer € 1,7 ruim € 3 mrd. Nederland kan verdragen heb- mrd op over een totaal nagelaten vermogen ben gesloten om dubbele belastingheffing van zo’n € 14 mrd in 2012 (Centraal Bureau voor buitenlandse aandeelhouders te voorko- voor de Statistiek, 2014e). De gemiddelde be- men. Buitenlandse overheden verrekenen de lastingdruk op erfenissen bedraagt daarmee in Nederland betaalde vpb en dividendbelas- ongeveer 12 %. ting met de nationale belastingen, of stellen De Nederlandse overheid belast via de ven- Nederlands kapitaalinkomen vrij van de eigen nootschapsbelasting (vpb) het normale en belastingheffing. het bovennormale rendement op het door Deze beschouwing laat zien dat het Neder- aandeelhouders geïnvesteerde eigen vermo- landse fiscale regime voor kapitaalinkomen gen van bedrijven. De vpb kent een tweeschij- een lappendeken is. Verschillende vormen van ventarief: 20 % voor winsten tot € 200.000 en vermogen worden totaal verschillend behan- 25 % over het meerdere. De kosten voor vreemd deld. Dit leidt tot economische verstoringen, vermogen (rente) zijn aftrekbaar, dus belast aangezien de vermogens- en risico-allocatie in de vpb de verschaffers van vreemd vermogen de economie door de fiscus worden gestuurd niet. Daarnaast gelden speciale aftrekmoge- en niet langer uitsluitend door economische lijkheden, bijvoorbeeld voor investeringen in overwegingen worden bepaald. milieu en energiebesparing, speur- en ontwik- kelingswerk. Verliezen zijn verrekenbaar met De optimale-belastingtheorie gerealiseerde winsten. Dubbele belastinghef- fing over winsten en verliezen van dochter- Hoe kun je vermogensinkomsten het beste ondernemingen wordt voorkomen met de belasten?11 Op die vraag geeft de optimale- deelnemingsvrijstelling, waarbij winsten van belastingtheorie het antwoord.12 Uitgangs- de dochter niet bij de moeder worden belast punt is dat de overheid een verlichte despoot en verliezen van de dochter niet verrekenbaar is die de maatschappelijke welvaart beoogt zijn. De opbrengst van de vennootschapsbe- te maximaliseren. De maatschappelijke wel- lasting bedraagt ongeveer € 12,5 mrd. vaart stijgt bij een gelijkmatiger verdeling van

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 10 HET NIEUWE BELASTINGSTELSEL: EEN SCHOT VOOR DE BOEG

Bas Jacobs Hoe moet kapitaalinkomen worden belast?

inkomen en vermogen. Dit is een weerspiege- vraag welke grondslagen belast moeten wor- ling van politiek bepaalde maatschappelijke den en tegen welke tarieven. Dit is een toepas- opvattingen over draagkracht en (verdelende) sing van ‘second best’-analyse. De overheid rechtvaardigheid. Economen gaan niet over probeert een optimale afruil te maken tussen de vraag hoeveel inkomen en vermogen de de baten van inkomens- / vermogensherverde- overheid dient te herverdelen. ling enerzijds en de kosten in de vorm van Het verdientalent, ook wel verdiencapaci- doelmatigheidsverliezen door welvaartsre- teit, is de belangrijkste maatstaf voor onge- levante gedragsreacties anderzijds. Volgens lijkheid. Dit is het inkomen dat mensen per de optimale-belastingtheorie moeten we gewerkt uur kunnen verdienen. Het verdien- kapitaalinkomen om zowel doelmatigheids- talent meet daarmee het potentiële inkomen als rechtvaardigheidsredenen belasten (zie dat mensen kunnen verdienen als ze al hun ook Banks & Diamond (2010), Diamond & Saez tijd zouden besteden aan betaald werk. Het (2011) en Jacobs (2013)). Hierna worden de be- verdiende inkomen is dan het product van langrijkste argumenten besproken.14 het verdientalent en hoe ze daarmee woeke- ren: hoeveel en hoe hard mensen werken. De Vier rechtvaardigheidsoverwegingen afruil tussen doelmatigheid en rechtvaardig- om kapitaal te belasten heid ontstaat door symmetrische informatie tussen de overheid en huishoudens. Het Belastingen op kapitaalinkomen zijn maat- verdientalent is private informatie (Mirrlees, schappelijk optimaal om de rechtvaardig- 1971).13 Door haar gebrek aan informatie kan heidsdoelen van de overheid tegen de gering- de overheid alleen belasting heffen op basis ste maatschappelijke kosten te realiseren. van geobserveerde kenmerken van indivi- Cruciaal hierbij is het inzicht dat niet alle on- duen, zoals het verdiende arbeids- en kapi- gelijkheid in kapitaalinkomen wordt veroor- taalinkomen. zaakt door ongelijkheid in arbeidsinkomen. Door belastingheffing drijft de overheid Als dat wel het geval zou zijn, zou de overheid (belasting)wiggen tussen de maatschap- haar herverdelingsdoelen in beginsel kun- pelijke en de private opbrengsten van eco- nen realiseren door alleen arbeidsinkomen nomisch nuttige activiteiten. Huishoudens te belasten. Immers, als alle ongelijkheid in en bedrijven zullen door belastingheffing kapitaalinkomen uiteindelijk ontstaat door minder economisch zinvolle activiteiten ont- verschillen in arbeidsinkomen, dan kan de plooien aangezien zij de maatschappelijke overheid met een belasting op kapitaalinko- opbrengsten daarvan niet volledig in hun men niet méér inkomen herverdelen dan ze al portemonnee terugzien. Zo ontstaan door kan met een belasting op arbeidsinkomen. belastingheffing economisch relevante en Maar herverdeling via een belasting op kwantitatief belangrijke welvaartsverliezen. kapitaalinkomen leidt wel tot extra doelma- Voor de inkomstenbelasting bedragen die tigheidsverliezen omdat het spaargedrag­ verliezen gemiddeld ongeveer 10-15 % per be- van mensen wordt verstoord. Het is daarom laste euro en aan de marge kan dit oplopen beter om alleen inkomen te herverdelen via tot boven de 50 % (Jacobs, 2008). De economi- de belasting op arbeid (Atkinson & Stiglitz, sche kosten zijn daarom een veelvoud van de 1976). Maar individuen kunnen — afgezien van uitvoerings-, innings- en nalevingskosten die hun arbeidsinkomen — ook verschillen in hun in de orde van 3 à 4 cent per belaste euro lig- bereidheid om te sparen, in de hoeveelheid gen (Allers, 1994). besparingen, de rendementen op hun bespa- De theorie van de optimale belastinghef- ringen en economisch geluk of pech tijdens fing probeert een antwoord te geven op de hun levensloop:

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 HET NIEUWE BELASTINGSTELSEL: EEN SCHOT VOOR DE BOEG 11

Bas Jacobs Hoe moet kapitaalinkomen worden belast?

▶ Mensen met grotere verdientalenten en ▶ Individuen met grotere verdientalenten hogere inkomens zijn bereid om — bij het- en dus hogere inkomens zijn volgens de zelfde arbeidsinkomen — meer te sparen standaard portfoliotheorie bereid meer dan mensen met kleinere verdientalenten. risico in hun beleggingen te aanvaarden. Behalve informatie over het achterliggende Hierdoor behalen zij hogere beleggings- arbeidsinkomen bevat de hoogte van het rendementen (zie ook Centraal Planbureau kapitaalinkomen dus ook belangrijke infor- (2015)). Daarnaast zullen individuen met matie over het verborgen verdientalent van grotere talenten vaker aandelen in een individuen. Banks & Diamond (2010), Pirttilä eigen onderneming hebben. De rendemen- & Suoniemi (2014) en Gordon & Kopzuck ten daarop zijn niet alleen een vergoeding (2014) geven hard empirisch bewijs dat be- op het geïnvesteerde ondernemingsvermo- sparingen sterk samenhangen met verdien- gen, maar meestal ook een vergoeding voor talenten — afhankelijk van het verdiende de eigen arbeidsinzet in de onderneming. arbeidsinkomen. Dit blijkt ook uit de sterk Daarmee weerspiegelen ondernemings- toenemende ongelijkheid in consumptie rendementen eveneens verschillen in verdiencapaciteiten. Ook kunnen indivi- duen met grotere verdientalenten hogere kapitaalrendementen behalen vanwege Belastingen op kapitaal­ superieur beleggingsinstinct of door schaalvoordelen in het samenstellen van inkomen zijn bij uitstek beleggingsportefeuilles. Stiglitz (1985) en geschikt voor herverdeling Piketty (2014) speculeren dat kapitaalinko- men dan naast arbeidsinkomen belast zou moeten worden. Gerritsen et al. (2014) ge- ven het formele bewijs dat belastingen op over de levensloop (Attanasio& Weber, kapitaalinkomen optimaal zijn wanneer 2010). Aangezien de afruil tussen doelmatig- kapitaalrendementen verschillen tussen heid en rechtvaardigheid zijn oorsprong individuen en wanneer kapitaalrendemen- vindt in de onmogelijkheid om verdienta- ten hoger zijn voor individuen met grotere lent direct waar te nemen, is het optimaal verdientalenten. de opbrengsten van besparingen te belasten ▶ Individuen met een groot vermogen heb- — naast het arbeidsinkomen — teneinde de ben meer geluk gehad op de arbeids- en de herverdelingsdoelstellingen van de over- kapitaalmarkt dan mensen met een lager heid tegen de laagste maatschappelijke kos- of geen kapitaalinkomen. Het is optimaal ten te realiseren (Mirrlees (1976), Saez (2002) om risico in verdientalenten te verzekeren, en Diamond & Spinnewijn (2009)). zeker als dat niet goed kan op de markt. ▶ Individuen met grotere verdientalenten ont- Inkomensrisico kan niet goed worden vangen gemiddeld ook grotere erfenissen.­ verzekerd op de markt door de onmogelijk- Ook hierdoor bestaat een positieve samen- heid om menselijk kapitaal te verhandelen hang tussen besparingen en verdientalent. (slavernij is afgeschaft) en vanwege allerlei Cremer, Pestieau & Rochet (2001) en Piketty& informatieproblemen die uitmonden in Saez (2013) laten zien dat het dan voor de her- risicoselectie en moreel­ gevaar. Door risi- verdelingsdoelstelling wenselijk is om kapi- coselectie kan de verzekeringsmarkt zelfs taalinkomen te belasten. Piketty (2014) toont helemaal ophouden te bestaan. Het opge- een zeer sterke empirische samenhang aan bouwde vermogen is een goede indicator tussen verdientalenten en erfenissen. voor het gematerialiseerde verdientalent

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 12 HET NIEUWE BELASTINGSTELSEL: EEN SCHOT VOOR DE BOEG

Bas Jacobs Hoe moet kapitaalinkomen worden belast?

in de arbeids- en kapitaalmarkt. Kapitaalbe- arbeidsaanbod en ze moedigen mensen lastingen herverdelen inkomens van men- aan om later met pensioen te gaan. Erosa & sen met economisch geluk naar mensen Gervais (2002) en Conesa et al. (2009) laten met economische pech in de levensloop. zien dat belastingen op kapitaalinkomen Deze verzekeringswinst moet worden uit- optimaal zijn om het arbeidsaanbod (op geruild tegen de verstoringen in het spaar- hogere leeftijd) aan te moedigen. Dat gedrag (Jacobs & Schindler, 2012). Banks & is maatschappelijk gewenst, omdat de Diamond (2010) laten zien dat de rol van heffing op arbeidsinkomen en de indirecte inkomensrisico empirisch belangrijk is en belastingen mensen aanzetten om minder dat belastingen op kapitaalinkomen eco- te werken en eerder met pensioen te gaan. nomisch dus wenselijk zijn. ▶ Belastingen op kapitaalinkomen verminde- ren de schade die progressieve belastingen Zes doelmatigheidsredenen om kapitaal- op arbeidsinkomen aanrichten bij inves- inkomen te belasten teringen in menselijk kapitaal (scholing, training) en het maken van carrière. Aan- De inkomstenbelasting en de indirecte belas- gezien niet alle investeringen in menselijk tingen — waarvan de btw de belangrijkste is kapitaal waarneembaar zijn, kan de over- — drijven een wig tussen de maatschappelijke heid die verminderde prikkels niet volledig en private opbrengsten van werk. Individuen tenietdoen met behulp van subsidies of moeten immers langer of meer werken om belastingfaciliteiten. Jacobs & Bovenberg een pakket goederen en diensten te kopen, (2010) laten zien dat het dan optimaal is om naarmate de inkomstenbelasting of de btw belasting op kapitaalinkomen te heffen, hoger is. Zo ontstaan aanzienlijke econo- omdat dit een impliciete subsidie is op in- mische verstoringen op de arbeidsmarkt. vesteringen in menselijk kapitaal. Immers, Volgens de optimale-belastingtheorie zijn zowel besparingen als investeringen in belastingen op kapitaalinkomen optimaal om menselijk kapitaal zijn manieren om in de die verstoringen te verminderen en zo het ar- toekomst een hoger inkomen te verwerven. beidsaanbod te stimuleren, investeringen in Als investeringen in menselijk kapitaal be- menselijk kapitaal aan te moedigen en fiscaal last zijn, zullen individuen om fiscale rede- constructiewerk met bv’s te voorkomen: nen te veel sparen en te weinig investeren in menselijk kapitaal. Dat is ondoelmatig. ▶ Belastingen op kapitaalinkomen zijn Beter is het om de onvermijdelijke ver- optimaal om de verstoringen op de storingen door de belastingheffing uit te arbeidsmarkt te verminderen (Jacobs smeren over investeringen in zowel men- & Boadway, 2014). Empirisch blijkt dat selijk als financieel kapitaal. Ook hier is de individuen met minder kapitaalinkomen belasting op kapitaalinkomen een ‘second en vermogen meer arbeid aanbieden best’-instrument om de verstoringen van (Pirttilä& Suoniemi, 2013; Gordon & de belasting op arbeidsinkomen (op de Kopczuk 2014) en later met pensioen gaan investeringen in menselijk kapitaal) te (Gruber & Wise, 1999). Pirttilä& Suoniemi verminderen. De overheid ruilt de versto- (2014) en Gordon & Kopczuk (2014) tonen ringen bij de besparingen af tegen de winst bovendien aan dat hogere uitgaven aan in de vorm van geringere verstoringen bij het eigen huis — net als andere vormen beslissingen om te investeren in menselijk van kapitaalinkomen — ook leiden tot kapitaal. Jacobs & Bovenberg (2010) tonen minder arbeidsaanbod. Belastingen op in een eenvoudig model aan dat aanzien- kapitaalinkomen stimuleren dus het lijke kapitaalbelastingen optimaal zijn. Em-

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 HET NIEUWE BELASTINGSTELSEL: EEN SCHOT VOOR DE BOEG 13

Bas Jacobs Hoe moet kapitaalinkomen worden belast?

pirisch is verder weinig bekend hoe hoog consumptie of het dragen van financieel de heffing op kapitaalinkomen zou moeten risico. Kapitaalinkomens weerspiegelen zijn om de verstoringen op menselijk kapi- ook onverdiend inkomen door overwin- taal te verminderen. sten uit monopolies en locatievoordelen of ▶ Belastingen op kapitaalinkomen zijn ook waardestijgingen van land en onroerend optimaal om de integriteit van de belas- goed. Het is economisch doelmatig om ting op arbeidsinkomen te handhaven. onverdiend inkomen tegen confiscatoire Als kapitaalinkomen onbelast zou zijn, tarieven te belasten. Dat is namelijk niet zouden allerlei individuen een bv opzetten verstorend, want er zijn geen economi- en zichzelf als aandeelhouder onbelaste sche inspanningen verricht — uitstel van dividenden uitkeren — die eigenlijk ar- consumptie of dragen van risico — om dat beidsinkomens zijn — om de progressieve inkomen te genereren. De fiscus kan echter heffing op arbeidsinkomen te omzeilen. geen onderscheid maken tussen verdiend Feitelijk schuilt in ieder stelsel van duale en onverdiend kapitaalinkomen van indivi- inkomstenbelasting, waarin arbeids- en duen. Het is dan optimaal om alle kapitaal- kapitaalinkomen gescheiden en tegen inkomen enigszins te belasten om in ieder verschillende tarieven wordt belast, een geval een deel van de overwinsten weg te belasten (Correia, 1996). De prijs is opnieuw dat het spaargedrag wat wordt verstoord. Het is empirisch lastig om het belang van Onverdiend inkomen wordt onverdiende kapitaalinkomens te kwanti- via de belastingen op ficeren. Net als de overheid kunnen onder- zoekers het onderscheid tussen normale kapitaal beter belast winsten en overwinsten niet makkelijk maken. Maar het is aannemelijk dat over- winsten een belangrijke rol spelen bij de kapitaalinkomens uit onroerend goed en arbitragemogelijkheid, waarbij arbeidsin- land. Om dezelfde reden is het in beginsel komen wordt getransformeerd in (veelal ook goed om niet-bedoelde nalatenschap- lager belast) kapitaalinkomen. Het is opti- pen zwaar te belasten. De ontvanger heeft maal om die arbitrage in te dammen door geen economische inspanning hoeven te kapitaalinkomen te belasten (Christiansen verrichten voor het krijgen van de erfenis. & Tuomala, 2008). De Mooij & Nicodème ▶ Belastingen op kapitaalinkomen zijn (2008) tonen empirisch aan dat deze vorm ook optimaal om tekortkomingen van van arbitrage belangrijk is. Door kapitaalin- kapitaalmarkten te corrigeren. Zien huis- komen wel te belasten wordt de verstoring houdens zich geconfronteerd met liqui- van de belasting op arbeidsinkomen lager, diteits- of leenbeperkingen, dan zullen zij aangezien minder mensen bv-constructies maatschappelijk bezien te veel sparen en optuigen. Daar staat wel tegenover dat het te weinig consumeren. Het falen van de spaargedrag wordt verstoord. kapitaalmarkt zorgt zo voor impliciete sub- ▶ Belastingen op kapitaalinkomen cor- sidies op besparingen. Het is dan optimaal rigeren niet alleen verstoringen op de om kapitaalinkomen te belasten om de arbeidsmarkt, maar zijn ook doelmatig impliciete subsidies op besparingen weg om onverdiende inkomens te belasten. te nemen (Aiyagari, 1994). Kapitaalbelastin- Niet alle kapitaalinkomen wordt namelijk gen zorgen voor herverdeling van inkomen genoten als gevolg van het uitstellen van van mensen zonder naar mensen met leen-

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 14 HET NIEUWE BELASTINGSTELSEL: EEN SCHOT VOOR DE BOEG

Bas Jacobs Hoe moet kapitaalinkomen worden belast?

beperkingen. Hierdoor neemt de versto- Diamond & Mirrlees (1979, 1986), Jacobs ring op de kapitaalmarkt af en wordt con- & Schindler (2012) en Golosov et al. (2006) sumptie gemiddeld genomen doelmatiger tonen aan dat kapitaalbelastingen daarom uit­gesmeerd over de levensloop. Uiteraard positief moeten zijn. Door kapitaalinko- moeten de maatschappelijke winsten van men te belasten nemen voorzorgsbespa- minder kapitaalmarktverstoringen wor- ringen af, waardoor huishoudens meer en den uitgeruild tegen grotere verstoringen langer blijven werken. Deze winsten op de in spaargedrag. In hun overzichtsartikel arbeidsmarkt worden uitgeruild tegen ver- laten Attanasio& Weber (2010) zien dat storingen op de kapitaalmarkt. Er bestaat kapitaalmarktbeperkingen een belangrijke nog veel onduidelijkheid over de vraag rol spelen bij consumptiebeslissingen van hoe belangrijk inkomensrisico is bij het huishoudens. Hubbard & Judd (1986) tonen zoeken naar de optimale kapitaalbelasting aan dat een nultarief op kapitaalinkomen met gekalibreerde modellen. Nishiyima niet optimaal is in een realistisch gekali- breerd model voor de Verenigde Staten. ▶ Belastingen op kapitaalinkomen verminde- ren verstoringen op de verzekeringsmarkt. Het arbeidsinkomen moet Ook verzekeringsmarkten falen; niet alle risico’s zijn te verzekeren. Daarom biedt de hoger worden belast dan overheid allerlei publieke verzekeringen het kapitaalinkomen aan tegen verlies van inkomen door werk- loosheid, ziekte, arbeidsongeschiktheid en ouderdom. Maar niet alle inkomensrisico’s zijn voor 100 % afgedekt, omdat moreel & Smetters (1995) vinden bijvoorbeeld dat gevaar anders een te groot probleem zou inkomensrisico leidt tot hoge belastingen worden. Dus ligt een deel van het inkomens- op kapitaalinkomen in een toegepast risico — gewoonlijk zo’n 30 % van het laatst algemeen-evenwichtsmodel voor de VS. verdiende inkomen en boven een bepaald Tegelijkertijd vinden de meeste studies dat inkomensniveau nog meer — bij mensen de rol van de belasting op kapitaalinkomen zelf. Bij onzekere inkomens sparen huishou- om het arbeidsaanbod te stimuleren bij dens uit voorzorg: het spreekwoordelijke voorzorgsbesparingen zeer marginaal is. appeltje voor de dorst. Voorzorgssparen­ is Zie bijvoorbeeld Golosov et al. (2006) en op zich economisch wenselijk: individuen Farhi & Werning (2012). dekken zichzelf in tegen risico als dat op de markt niet lukt. Maar het leidt tot Uit het voorafgaande volgt dat doorslagge- grotere verstoringen op de arbeidsmarkt. vende argumenten pleiten voor het heffen van Huishoudens zullen immers gemiddeld belasting op kapitaal(inkomen). Een zuivere meer vermogen aanhouden, waardoor het consumptiebelasting — waarbij kapitaalinko- arbeidsaanbod afneemt via vermogens- en men onbelast blijft — dient op economische inkomenseffecten. Dat is maatschappelijk gronden te worden verworpen. ongewenst, want er wordt al te weinig ar- beid aangeboden door de belastingheffing Hoe kapitaalinkomen belasten? op arbeidsinkomen. De onder punt 1 geci- teerde studies tonen aan dat huishoudens Hieronder schets ik verschillende manieren met meer vermogen inderdaad minder wer- om belasting te heffen op vermogen en ver- ken en eerder met pensioen gaan. mogensinkomsten.

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 HET NIEUWE BELASTINGSTELSEL: EEN SCHOT VOOR DE BOEG 15

Bas Jacobs Hoe moet kapitaalinkomen worden belast?

Alle vermogensinkomsten belasten in één box, Anderzijds kunnen de herverdelingswin- tegen een vast tarief sten van belastingen op kapitaalinkomen lager zijn dan die van belastingen op arbeids- Een duale inkomstenbelasting waarbij inkomen. De verschillen in arbeidsinkomen arbeids- en kapitaalinkomens gescheiden worden al verkleind via de progressieve hef- worden belast is waarschijnlijk het meest op- fing op arbeidsinkomen. De cruciale vraag is timaal. De Scandinavische landen kennen zo’n hoe groot de resterende ongelijkheid in kapi- duale inkomstenbelasting. Het is in beginsel taalinkomens is, afhankelijk van het verdien- niet optimaal om kapitaalinkomen tegen de arbeidsinkomen. Kapitaalinkomens zijn dezelfde tarieven te belasten als arbeidsinko- veel schever verdeeld dan arbeidsinkomens. men. De reden is dat zowel de doelmatigheids- Bijvoorbeeld door verschillen in spaargedrag, verliezen als de herverdelingswinsten van ontvangen nalatenschappen en de hoogte van heffingen op kapitaal- en op arbeidsinkomen genoten rendementen. Het is aannemelijk verschillen. Toepassing van optimale belas- dat kapitaalbelastingen nog steeds relatief tingprincipes leert dat tarieven lager moeten aanzienlijke herverdelingswinsten opleveren, zijn als doelmatigheidsverliezen groter en zelfs als via de arbeidsbelasting de verschillen herverdelingswinsten kleiner zijn. Het is om in arbeidsinkomen al worden verkleind. De twee redenen aannemelijk dat de tarieven op waardering van die herverdelingswinsten be- kapitaalinkomen wat lager zouden moeten rust overigens op politieke overwegingen. zijn dan die op arbeidsinkomen. Het optimale tarief voor kapitaalinkomen Enerzijds is de elasticiteit van kapitaal­ ligt op basis van alle argumenten in de litera- inkomen waarschijnlijk groter dan die van tuur vermoedelijk op 30-50 %. Deze inschatting arbeidsinkomen. In een indrukwekkende stu- veronderstelt dat huishoudens hun vermogen die naar alle Deense belastingbetalers vinden om fiscale redenen niet internationaal kun- Kleven & Schultz (2014) dat de elasticiteit van nen verplaatsen, wat in het geval van bezitters kapitaalinkomen twee- tot driemaal groter is van grote vermogens weinig realistisch is. De dan die voor arbeidsinkomen. Hierbij spelen tarieven op kapitaalinkomen kunnen daarom arbitrage (over de tijd en tussen grondslagen) in de praktijk vermoedelijk niet hoger dan en de (internationale) mogelijkheden voor 35 % zijn. Deze inschatting is echter met grote kapitaalbezitters om hun kapitaal aan het onzekerheden omgeven. Hoe hoog de tarieven zicht van de fiscus te onttrekken waarschijn- op kapitaalinkomen zouden moeten zijn, kan lijk een belangrijke rol. Dat is lastiger voor niet met wetenschappelijke hardheid worden arbeidsinkomen, al was het maar doordat onderbouwd. werkgevers het arbeidsinkomen rapporteren aan de fiscus. Overigens is er weinig empirisch Tarieven op arbeids- en kapitaalinkomen bewijs voor de effecten van belastingen op ka- ­bewegen in tandem pitaalinkomen op het spaargedrag in Neder- land.15 Het is waarschijnlijk dat belastingen De optimale belastingtarieven op kapitaalin- op kapitaal economisch meer verstorend zijn komen dienen mee te ademen met de tarieven dan belastingen op arbeidsinkomen. Belastin- op arbeidsinkomen, omdat door het belasten gen op kapitaalinkomen lijken daarnaast ook van kapitaalinkomen de verstoringen van de behoorlijk wat arbitrage te veroorzaken. Ar- belasting op arbeidsinkomen verminderen. Als bitrage-effecten impliceren niet zonder meer de tarieven op arbeidsinkomen dalen, zijn er welvaartsverliezen. De reden is dat de inkom- minder verstoringen die via de heffing op kapi- sten op andere belaste grondslagen vanwege taalinkomen moeten worden gecompenseerd. arbitrage toenemen (Chetty, 2009). Daarnaast vloeien de tarieven op kapitaalinko-

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 16 HET NIEUWE BELASTINGSTELSEL: EEN SCHOT VOOR DE BOEG

Bas Jacobs Hoe moet kapitaalinkomen worden belast?

men voort uit opvattingen over draagkracht en dat individuen een goede oudedagsvoorzie- verdelende rechtvaardigheid. Als rechtvaardig- ning opbouwen. Maar de overheid stuurt dan heidsopvattingen minder (zwaarder) wegen en niet langer fiscaal hoe mensen hun vermogen de tarieven op arbeidsinkomen om die reden opbouwen (sparen, beleggen, pensioenspa- worden verlaagd (verhoogd), dan zullen om ren, eigen huis of eigen onderneming) aan- precies dezelfde reden de tarieven op kapitaal- gezien de vrijstelling van toepassing is op alle inkomen moeten worden verlaagd (verhoogd). vermogensinkomsten. Toepassing van optimale-belastingprinci- pes zou ertoe leiden dat verschillende vormen Belast werkelijke vermogensinkomsten van kapitaalinkomen tegen verschillende tarieven en niet-lineair worden belast. Dit In dat regime dienen de werkelijke vermo- lijkt echter bij diverse vermogensbestand- gensinkomsten te worden belast en niet fic- delen door de mogelijkheid van arbitrage tieve vermogensinkomsten. De vormgeving tussen verschillende vermogensbestanddelen van een vermogenswinstbelasting verdient ondoenlijk. Kapitaalinkomens uit spaargeld, in dit kader serieuze beleidsaandacht. Een beleggingen of eigen onderneming kunnen slecht ontwerp kan blokkeringseffecten uit- makkelijk in elkaar worden omgezet. Met het lokken: uitstel (of afstel) van winstneming oog op deze arbitragemogelijkheden moeten en daarmee van belastingheffing. Om het vermogensbestanddelen tegen hetzelfde, blokkeringseffect te voorkomen kan vermo- vlakke tarief worden belast. Een afwijkende genswinst worden belast via een vermogens- fiscale behandeling van het eigen huis en erfe- aanwasbelasting. Dan wordt de aangroei van nissen kan wel optimaal zijn. het vermogen (jaarlijks) belast. Zo’n vermo- Bovendien dienen ook de (vermogens)­ gensaanwasbelasting is alleen uitvoerbaar bij inkomsten uit het eigen huis en de vermogens- de belastingheffing van liquide vermogens- aangroei in pensioenfondsen in het regime bestanddelen met een duidelijke marktwaar- voor kapitaalinkomens te worden onderge- dering, zoals aandelen. Belastingplichtigen bracht. Als bijvoorbeeld het inkomen in natura kunnen dan altijd vermogensbestanddelen en de vermogenswinst op de eigen woning niet verkopen en zo over voldoende middelen worden belast, maar spaargeld wel, dan zullen beschikken om de belastingaanslag te vol- mensen hun spaargeld in hun huis steken en doen. Bij illiquide en moeilijk te waarderen daalt de belastingopbrengst op spaargeld. Dit vermogensbestanddelen is het moeilijk om is ook de voornaamste reden om het eigen huis de belastinggrondslag — de waardevermeer- niet te de-fiscaliseren. Eenzelfde redenering dering — op objectieve gronden te bepalen. geldt voor de pensioenen: zonder begrenzing Bovendien kunnen belastingplichtigen in op de fiscale faciliteiten om belastingvrij pensi- liquiditeitsproblemen komen wanneer het oen op te bouwen kan de overheid fluiten naar vermogensbestanddeel niet (gemakkelijk) belastinginkomsten op kapitaalinkomen. verkocht kan worden. In deze gevallen is de Zo ontstaat één box, met één tarief voor overheid genoodzaakt om gerealiseerde ver- vermogen dat wordt aangehouden in de vorm mogenswinsten te belasten, zoals de vermo- van spaartegoeden, effecten, een eigen huis, genswinst na verkoop van het eigen huis. opgebouwd pensioen en vermogen dat is Om blokkeringseffecten te vermijden dient gestoken in de eigen onderneming. De vrijstel- altijd rente te worden verrekend en belast ling voor de vermogenswinstbox zal politiek bij uitstel van winstneming (Auerbach, 1991, bepaald moeten worden. Besloten kan worden 1992). Ook moeten gerealiseerde winsten tot een grotere vrijstelling, naarmate de poli- worden belast bij overlijden of emigratie, tiek het bijvoorbeeld van groter belang vindt zodat mensen geen ontsnappingsroutes heb-

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 HET NIEUWE BELASTINGSTELSEL: EEN SCHOT VOOR DE BOEG 17

Bas Jacobs Hoe moet kapitaalinkomen worden belast?

ben om winsten weg te sluizen voor de fiscus. onbelast zijn bij huishoudens, is internatio- Gerealiseerde vermogensverliezen zouden bo- naal een fiscaal curiosum. Nederland kent de vendien alleen gedurende een beperkt aantal facto een vermogensbelasting van 1,2 % in box jaren verrekend kunnen worden met gerea- 3. Een vermogensbelasting is inferieur aan een liseerde vermogenswinsten. Als alle vermo- belasting op vermogensinkomsten. gensinkomsten uit sparen, beleggen, onder- Vrijwel alle landen in de westerse wereld neming, huis en pensioen worden belast, dan belasten de inkomsten uit rente en dividend. dienen de vermogenskosten ook aftrekbaar Daarnaast heffen vrijwel alle ontwikkelde te zijn. Dat betekent dat bijvoorbeeld de rente landen een vermogenswinstbelasting (Har- van hypotheekleningen aftrekbaar is (ook die ding, 2013): Australië (47 %), Canada (48 %), voor het tweede huis), maar ook de rente op Ierland (48 %), het Verenigd Koninkrijk (28 %), consumptieve kredieten, studieleningen en de Verenigde Staten (21 %), Denemarken (42 %), andere schulden. Finland (32 %), Noorwegen (28 %), Zweden (30 %), Israël (20 %), Frankrijk (39 %), Italië (20 %), Spanje (27 %), Polen (19 %), Estland (21 %), Slovakije (19 %), Slovenië (5 %) en Japan (10 %). Dat vermogenswinst­ Sommige landen kennen een voorheffing belasting niet mogelijk op vermogenswinst: Oostenrijk (25 %), Duits- land (26 %), Portugal (25 %) en Turkije (10 %). zou kunnen zijn, is een De volgende landen — sommige daarvan hardnekkige mythe zullen niet verbazen — hebben geen vermo- genswinstbelasting: België, Griekenland, Luxemburg, Zwitserland, Hongarije, Korea, Nieuw-Zeeland, Mexico en Chili. Het door Worden vermogenswinsten niet belast, sommige Nederlandse politici (waaronder maar dividend wel — zoals vóór 2001 in Neder- toenmalig staatssecretaris Vermeend) telkens land gebruikelijk was — dan transformeren aangehaalde argument dat een vermogens- huishoudens belast dividend in onbelaste winstbelasting onuitvoerbaar zou zijn, berust koerswinsten via fiscale constructies. Om dit op een leugen. tegen te gaan is in 2001 de forfaitaire vermo- Het door staatssecretarissen Vermeend en gensrendementsheffing (frh) ingevoerd. De Bos gebruikte argument van de zogenaamde risicovrije rente (het fictieve rendement van ‘robuuste belastingopbrengst’ onder de 4 %) wordt belast tegen 30 %, en alles daarbo- forfaitaire rendementsheffing (frh) in box 3 ven niet. In box 3 belasten wij helemaal geen is economisch eveneens quatsch. Een vermo- kapitaalinkomen uit rente, dividend en ver- gensbelasting (in dit geval van 1,2 % per jaar) is mogenswinst meer. Het Nederlandse stelsel procyclisch, degressief, genereert lagere belas- is daarmee diametraal tegenovergesteld van tingopbrengsten en is welvaartsverlagend in wat de Mirrlees Review (2011) bepleitte voor vergelijking met een belasting op vermogens- Engeland: belast de eerste 4 % kapitaalrende- inkomsten. ment niet en alles daarboven wel. Wanneer de economie goed draait en huishoudens hoge rendementen genieten, Box 3: fiscaal curiosum daalt de gemiddelde belastingdruk op ver- mogensinkomsten onder de frh. Wanneer Het Nederlandse belastingstelsel, waar vermo- huishoudens lage rendementen halen bij eco- gen wordt belast in box 3, terwijl werkelijk ge- nomische tegenwind, stijgt de gemiddelde be- noten rente, dividend en vermogenswinsten lastingdruk op vermogensinkomsten. Sterker,

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 18 HET NIEUWE BELASTINGSTELSEL: EEN SCHOT VOOR DE BOEG

Bas Jacobs Hoe moet kapitaalinkomen worden belast?

huishoudens moeten zelfs bij vermogensver- Eigen woning liezen toch frh betalen. De overheid versterkt daarmee onnodig de conjunctuurbeweging, Het eigen huis dient ook te worden be- waardoor de maatschappelijke welvaart af- schouwd als een bron van kapitaalinkomen. neemt. Helaas hebben de ingrepen onder het kabinet- De overheid vergroot bovendien de in- Rutte II niets wezenlijks veranderd aan de komensverschillen door niet de werkelijk manier waarop het eigen huis wordt belast. genoten, maar fictieve vermogensinkomsten Dit vermogensbestanddeel wordt nog steeds te belasten. Daardoor pakt de vermogensren- belast in box 1, waarbij de opbrengsten in na- dementsheffing formidabel regressief uit. tura nauwelijks worden belast via het lage ei- genwoningforfait, terwijl vermogenswinsten bij het eigen huis onbelast blijven. Consistente behandeling van het eigen De ozb moet omhoog om huis met andere vermogensbestanddelen de overdrachtsbelasting vereist dat betaalde hypotheekrente (gelei- delijk) aftrekbaar wordt gemaakt tegen het af te schaffen tarief van de vermogenswinstbelasting. Het eigenwoningforfait kan geleidelijk worden opgehoogd tot zo’n 4 % van de WOZ-waarde. Zodoende wordt vreemd en eigen vermogen Mensen die lage rendementen op hun vermo- bij de financiering van het eigen huis fiscaal gen realiseren (bijvoorbeeld bankspaarders), gelijk behandeld. Vermogenswinsten bij het betalen gemiddeld meer belasting over hun eigen huis moeten worden belast onder de vermogensinkomsten dan mensen die hoge vermogenswinstbelasting. Het tweede huis rendementen behalen. kan onder hetzelfde regime vallen als het eer- De frh laat bovendien de risicopremie op ste huis. Een overgangsregime is wel noodza- risicovolle beleggingen, vergoedingen voor kelijk en compenseert huishoudens met een verdientalent en ondernemerschap, overwin- hogere restschuld (waarde hypotheek minus sten en de extra inkomsten door superieur WOZ-waarde huis) meer dan huishoudens met beleggingsinstinct onbelast. Dat is maat- een lage restschuld. schappelijk niet optimaal omwille van zowel doelmatigheids- als rechtvaardigheidsover- Overdrachtsbelasting vervangen door onroe- wegingen, zoals eerder bleek. De belasting- rende-zaakbelasting opbrengst neemt af, aangezien de overheid niet langer deelt in de risicopremie op risico- De overdrachtsbelasting is een zeer verstoren- volle beleggingen. De overheid staat minder de transactiebelasting die de mobiliteit op de bloot aan financiële risico’s (de ‘robuuste woningmarkt en de arbeidsmarkt afremt. Zij opbrengst’), maar Nederlandse huishoudens kan beter worden ingeruild voor een hogere juist des te meer. De maatschappelijke wel- onroerende-zaakbelasting (ozb). Een hogere vaart daalt daarom. ozb is ook wenselijk om ‘rents’ (onverdiende Een vermogenswinstbelasting is in tegen- inkomsten) die neerslaan in de huizenprijzen stelling tot de frh / vermogensbelasting anticy- op efficiënte wijze af te romen. De ozb kan clisch, niet-regressief en genereert gemiddeld mede functioneren als een profijtbelasting, hogere belastingopbrengsten. Om die reden is aangezien huizenprijzen zullen stijgen bij een een vermogenswinstbelasting superieur aan groter en kwalitatief hoogwaardiger aanbod een vermogensbelasting / frh. van lokale publieke goederen.

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 HET NIEUWE BELASTINGSTELSEL: EEN SCHOT VOOR DE BOEG 19

Bas Jacobs Hoe moet kapitaalinkomen worden belast?

Fiscale behandeling pensioenen den uitgesteld. Afstel van belastingheffing is zelfs mogelijk door tien jaar in het buitenland Ook de bestaande fiscale behandeling van de te gaan wonen, voordat de aanmerkelijk-be- pensioenopbouw wijkt sterk af van het hier langaandelen worden vervreemd. Deze regels voorgestelde regime voor kapitaalinkomen. moeten worden herzien om blokkeringseffec- Het kabinet-Rutte II heeft weliswaar beperkin- ten te voorkomen. Het zou bovendien beter gen opgelegd aan de maximale pensioenop- zijn om voor de dga een forfaitair kapitaalinko- bouw, maar de bestaande systematiek blijft men in te voeren van 10 % van het geïnvesteerde gehandhaafd. De pensioenpremies worden aandelenvermogen. Dat forfaitair kapitaalin- afgetrokken, terwijl de pensioenuitkeringen komen is niet aftrekbaar en wordt dus geraakt gemiddeld tegen veel lagere tarieven worden door zowel de vpb als de vermogenswinstbe- belast. Vermogensaangroei in de pensioen- lasting (of box 2). De uitkeringen aan de dga fondsen is onbelast. Waarom wil de overheid die de forfaitaire kapitaalvergoeding te boven verplichte besparingen fiscaal subsidiëren? De gaan, zijn arbeidsinkomen en worden belast pensioenverplichting kan altijd worden uitge- volgens het progressieve tarief voor arbeidsin- breid, mocht de overheid willen dat mensen komsten (Sørensen, 2009). meer pensioen opbouwen. Consistente fiscale behandeling van Moeten vermogens en nalatenschappen nog vermogens(inkomsten) vereist dat pensioenen worden belast? door de fiscus gelijk worden behandeld met spaartegoeden of beleggingen. De omkeer- Is een vermogens- en erfbelasting nog no- regel16 kan wel gehandhaafd blijven, zolang de dig wanneer alle inkomsten uit (geërfd) belastingtarieven op de pensioenuitkeringen vermogen worden belast? In beginsel niet: maar worden opgetrokken naar de aftrektarie- vermogensbelasting belast de facto alleen ven. Dit vereist dat de AOW-premievrijstelling het risicovrije rendement, terwijl vermogens- voor AOW-ontvangers (sneller) wordt beëin- winstbelasting alle rendement belast, inclu- digd. Daarnaast moeten vermogenswinsten van sief het risicovrije rendement. Zijn inderdaad pensioenfondsen onder de vermogenswinst- alle inkomsten uit vermogen belast, dan is belasting gaan vallen; de fondsen dragen de het overbodig om nog vermogensbelasting te belasting ook af om liquiditeitsproblemen bij heffen (Boadway, Chamberlain& Emersson, huishoudens te voorkomen. De fiscale behande- 2010). Hetzelfde geldt voor de erfbelasting: die ling van pensioenen wordt dan vrijwel identiek is eigenlijk overbodig als de inkomsten uit ge- aan die van besparingen en beleggingen. ërfde vermogens al worden belast. Een aanzienlijk deel van de nalatenschap­ Directeur-grootaandeelhouder pen wordt evenwel onbedoeld verkregen (Alessie & Kapteyn, 2001; Haffner, 2005). Daar- Het box 2-regime voor de directeur-grootaan- mee lijken nalatenschappen op onverdiend deelhouder kan direct worden samengevoegd inkomen. De erfgenamen hebben geen eco- met de vermogenswinstbelasting. Feitelijk nomische inspanning hoeven leveren voor hoeft niet veel aan dit regime te worden ver- de erfenis in de vorm van het uitstellen van sleuteld. Alle voordelen uit het aanmerkelijk consumptie of het dragen van risico. Het is belang tellen mee bij de vermogenswinst. Op daarom optimaal om onbedoelde nalaten- dit moment moet de dga zichzelf een forfaitair schappen tegen zeer hoge tarieven te belasten. arbeidsinkomen toerekenen. De uitgekeerde Maar de fiscus kan niet goed waarnemen bv-winst is na heffing van vpb belast in box 2. of erfenissen bedoeld of onbedoeld zijn nage- Daarbij kan belastingheffing langere tijd wor- laten. Dit betekent dat erfenissen extra belast

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 20 HET NIEUWE BELASTINGSTELSEL: EEN SCHOT VOOR DE BOEG

Bas Jacobs Hoe moet kapitaalinkomen worden belast?

moeten worden — zelfs als alle kapitaalin- standdelen zijn gesubsidieerd: eigen huis en komsten al belast zijn — om de onbedoelde pensioen. Inkomsten uit sparen en beleggen nalatenschappen tegen lage efficiëntiekosten zijn onbelast in box 3, alleen het bezit van fi- af te romen. De overheid dient hier een uit- nancieel vermogen is belast. ruil te maken tussen het efficiënt belasten Op basis van de optimale-belastingtheorie van overwinsten en het sterker verstoren heb ik tien redenen aangevoerd om kapi- van het spaargedrag. Mensen zullen immers taalinkomen te belasten: vier op grond van door de belastingheffing minder prikkels rechtvaardigheid en zes op grond van doel- hebben om bedoeld een erfenis na te laten. matigheid. Belastingen op vermogensinkom- Los van doelmatigheidsaspecten kunnen sten helpen om de herverdelingsdoelstelling erfbelastingen ook worden gerechtvaardigd van de overheid vorm te geven, aangezien omwille van ideeën over gelijke startkansen niet alle inkomensongelijkheid voortvloeit in het leven. uit verschillen in arbeidsinkomen. Mensen Het veelgehoorde argument dat erfenissen met grotere verdientalenten erven meer, niet moeten worden belast omdat al eerder sparen meer en halen hogere rendementen. belasting is betaald, is grotendeels onjuist. Daarnaast zullen mensen met mazzel meer Zo bestaat 43 % van de erfenissen uit onroe- vermogen opbouwen dan mensen met pech rend goed dat eerder door de fiscus riant is in het economische leven. Heffingen op ver- gesubsidieerd via de hypotheekrenteaftrek.17 mogensinkomsten zijn ook doelmatig om Verder bestaat 9 % van de nalatenschappen uit de verstoringen door belastingheffing op bedrijfsopvolgingen en ook die worden door arbeidsinkomsten te verminderen. Die ver- de fiscus gesubsidieerd. storingen doen zich voor op de arbeidsmarkt, Zolang de overheid nalaat — zoals thans het de kapitaalmarkt en de verzekeringsmarkt en geval is in Nederland — om alle vermogensin- bij investeringen in menselijk kapitaal. Ver- komsten te belasten, zijn een vermogens- en mogensinkomsten moeten ten slotte worden erfbelasting ‘third best’ optimaal. Zeker als belast om zo goed mogelijk de integriteit van belangrijke vermogensinkomsten zijn vrijge- de inkomensheffing te handhaven en onver- steld of gesubsidieerd. Denk daarbij aan de diende inkomens te belasten. fiscale subsidies op eigen huis en pensioen, de In dit artikel is voorgesteld om één geïn- onbelaste vermogenswinsten, onbelaste risi- tegreerd belastingregime in te voeren voor copremies op beleggingen en de fiscale voor- sparen, beleggen, eigen huis, pensioen en delen voor bedrijfsopvolgingen. Maar beter onderneming. Werkelijk genoten vermogens- dan verhoging van de vermogensbelasting (in inkomsten (inclusief vermogenswinsten) box 3) is het om de werkelijk genoten vermo- zouden moeten worden belast. Een vermo- gensinkomsten te belasten. gensbelasting is in beginsel overbodig als al het inkomen uit vermogen wordt belast. Het Conclusie eigen huis en erfenissen zouden wel zwaarder moeten worden belast omdat het doelmatig De totale opbrengst van heffingen op vermo- is om vermogensinkomsten waarvoor geen gensinkomsten, het bezit en de overgang van inspanning is verricht (onverdiend inkomen) vermogens(bestanddelen) is in Nederland zwaarder te belasten. relatief gering. Belangrijker nog is dat er geen Ondanks alle discussies over een fun- economische logica schuilt in de manier damentele belastingherziening lijkt de waarop de Nederlandse overheid vermogen Nederlandse overheid niet voornemens om belast. Ons fiscaal stelsel is internationaal een wezenlijke hervormingen door te voeren in curiosum. De belangrijkste vermogensbe- de belastingen op vermogensinkomsten,

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 HET NIEUWE BELASTINGSTELSEL: EEN SCHOT VOOR DE BOEG 21

Bas Jacobs Hoe moet kapitaalinkomen worden belast?

vermogens en erfenissen. De Kamerbrief van kunnen wijzen op doorwrochte ideeën voor staatssecretaris Wiebes wijst ingrepen op het een belastinghervorming, zelfs niet nu de eigen huis, pensioen en erfenissen af. Ook is discussie over belastingheffing op vermogen Wiebes uitermate terughoudend met voor- nationaal en internationaal is opgelaaid. Het stellen voor een substantiële verschuiving maatschappelijke momentum voor een fun- van de lastendruk van arbeid naar kapitaal. damentele belastingherziening dreigt daar- Hooguit wil hij een vermogenswinstbelasting mee in hoog tempo te vervliegen. in box 3 invoeren. Wiebes’ plannen vormen geen ‘fundamentele belastingherziening’. En S&D drukte helaas de verkeerde kop en intro af ook bij de PvdA wordt niets vernomen dat zou bij dit artikel.

Literatuur Banks, James & Peter A. Diamond van de Nederlandse Overheidsfi- (2010), ‘The Base for Direct nanciën, CPB Speciale Publica- Aiyagari, S. Rao (1995), ‘Optimal Taxation’, in: James A. Mirrlees tie No. 86, Den Haag: CPB Capital Income Taxation with et al. (eds), The Mirrlees Review. Centraal Planbureau (2012), Actua- Incomplete Markets, Borro- Dimensions of Tax Design, Ox- lisatie analyse economische wing Constraints, and Con- ford: Oxford University Press, effecten financieel kader Regeer- stant Discounting’, Journal pp. 548-648 akkoord, CPB Notitie, 12 no- of Political Economy, 103(6), Boadway, Robin, Emma Chamber­ vember, Den Haag: CPB pp. 1158-1175 lain & Carl Emmerson (2010), Centraal Planbureau (2013), De Alessie, Rob & Arie Kapteyn (2001), ‘Taxation of Wealth and naakte feiten over de Neder- ‘New Data for Understanding Wealth Transfers’, in: James A. landse overheidsschuld, CPB Saving’, Oxford Review of Econo- Mirrlees et al. (eds), The Mirr- Achtergronddocument, 5 juni, mic Policy, 17(1), pp. 55-69 lees Review. Dimensions of Tax Den Haag: CPB Allers, Maarten A. (1994), Adminis- Design, Oxford: Oxford Univer- Centraal Planbureau (2014), Cen- trative and Compliance Costs of sity Press, pp. 737-814 traal Economisch Plan 2014, Taxation and Public Transfers in Caminada, Koen, Kees Gouds­ Den Haag: Sdu Uitgevers the Netherlands, Groningen: waard & Marike Knoef (2014), Centraal Planbureau (2015), Het Wolters Noordhoff ‘Vermogen in Nederland gelij- financieel vermogen in box-3: Atkinson, Anthony B. & Joseph E. ker verdeeld sinds negentien- verdeling en belasting, CPB Stiglitz (1976), ‘The Design of de eeuw’, Me Judice, 27 juni Achtergronddocument, 16 Tax Structure: Direct versus Centraal Bureau voor de Statis- maart 2015, Den Haag: CPB Indirect Taxation’, Journal of tiek (2014a), Welvaart in Neder- Chamley, Christophe (1986), ‘Opti- Public Economics, 6(1-2), pp. 55- land, Den Haag / Heerlen: CBS mal Taxation of Capital In- 75 Centraal Bureau voor de Statis- come in General Equilibrium Attanasio, Orazio P.& Guilermo tiek (2014b), Bestaande koop- with Infinite Lives’, Econome- Weber (2010), ‘Consumption woningen; verkoopprijzen, trica, 54(3), pp. 607-622 and Saving: Models of Inter- www.statline.cbs.nl Chetty, Raj (2009), ‘Is the Taxable temporal Allocation and their Centraal Bureau voor de Statis- Income Elasticity Sufficient to Implications for Public Policy’, tiek (2014c), Vermogensverde- Calculate Deadweight Loss? Journal of Economic Literature, ling huishoudens 2006–2012, The Implications of Evasion 48(3), pp. 693-751 www.cbs.nl and Avoidance’, American Auerbach, Alan J. (1991), ‘Retro- Centraal Bureau voor de Statis- Economic Journal: Economic spective Capital Gains Taxa- tiek (2014d), Overheid; ontvan- Policy, 1(2), pp. 31-52 tion’, American Economic Re- gen belastingen 1987–2013, Chetty, Raj, John N. Friedman, view, 81(1), pp. 167-178 www.statline.cbs.nl Søren Leth-Petersen, Torben Auerbach, Alan J. (1992), ‘On the Centraal Bureau voor de Statis- Nielsen & Tore Olsen (2014), Design and Reform of Capital- tiek (2014e), Nalatenschappen, ‘Active vs. Passive Decisions Gains Taxation’, American www.statline.cbs.nl and Crowd-out in Retirement Economic Review — Papers and Centraal Planbureau (2010), Ver- Savings Accounts: Evidence Proceedings, 82(2), pp. 263-267 grijzing Verdeeld — Toekomst from Denmark’, Quarterly

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 22 HET NIEUWE BELASTINGSTELSEL: EEN SCHOT VOOR DE BOEG

Bas Jacobs Hoe moet kapitaalinkomen worden belast?

Journal of Economics, 129(3), Life-Cycle Economies’, Journal tingstelsel, Continuïteit en pp. 1141-1219 of Economic Theory, 105(2), vernieuwing. Een visie op het Christiansen, Vidar & Matti Tuo- pp. 338-369 belastingstelsel, Den Haag: mala (2008), ‘On Taxing Capi- Eurostat (2014), Taxation Trends in Ministerie van Financiën, tal Income with Income Shif- the European Union. Data for pp. 175-212 ting’, International Tax and the EU Member States, Iceland Jacobs, Bas (2013), ‘From Optimal Public Finance, 15(4), pp. 527-545 and Norway, Luxemburg: Pu- Tax Theory to Applied Tax Conesa, Juan C., Sagiri Kitao & blications Office of the Euro- Policy’,­ FinanzArchiv, 69(3), Dirk Krueger (2009), ‘Taxing pean Union pp. 338-389 Capital? Not a Bad Idea After Farhi, Emmanuel & Iván Werning Jacobs, Bas (2014), ‘Piketty en be- All’, American Economic Review, (2012), ‘Capital Taxation: Quan- lastingen op kapitaal’, in: 99(1), pp. 25-48 titative Explorations of the Robert Went (red.), Waarom Correia, Isabel H. (1996), ‘Should Inverse Euler Equation’, Jour- Piketty lezen?, Amsterdam: Capital Income be Taxed in the nal of Political Economy, 120(3), Amsterdam University Press, Steady State’, Journal of Public pp. 398-445 pp. 48-59 Economics, 60(1), pp. 147-151 Gerritsen, A.F., Jacobs, B., Rusu, A.V. Jacobs, Bas (2015), ‘Belastingen op Commissie inkomstenbelasting & Spiritus, K. (2015), Optimal kapitaalinkomen in Neder- en toeslagen (2013), Naar een Taxation of Capital Income land’, Tijdschrift voor Openbare activerender belastingstelsel — when Individuals Have Different Financiën, 47, (1), pp. 24-48 Eindrapport Commissie inkom- Returns, mimeo: Erasmus Uni- Jacobs, Bas & Robin Boadway stenbelasting en toeslagen, Den versiteit Rotterdam (2014), ‘Optimal Linear Com- Haag: Ministerie van Financiën Golosov, Mikhail, Aleh Tsyvinski & modity Taxation under Opti- Cremer, Helmuth, Pierre Pestieau & Iván Werning (2006), ‘New mal Non-Linear Income Taxa- Jean-Charles Rochet (2001), Dynamic Public Finance: A tion’, Journal of Public Econo- ‘Direct versus Indirect Taxation: User’s Guide’, NBER Macroeco- mics, 117(1), pp. 201-210 The Design of Tax Structure nomics Annual, pp. 317-363 Jacobs, Bas & A. Lans Bovenberg Revisited’, International Econo- Gruber, Jonathan & David Wise (2010), ‘Human Capital and mic Review, 42(3), pp. 781-799 (1999), Social Security and Reti- Optimal Positive Taxation of Diamond, Peter A. & James A. rement around the World, Chi- Capital Income’, International Mirrlees (1979), ‘A Model of cago: Chicago University Press Tax and Public Finance, 17(5), Social Insurance with Variable Gordon, Roger H. & Woijcech pp. 451-478 Retirement’, Journal of Public Kopczuk (2014), ‘The Choice of Jacobs, Bas & Alexandra Rusu Economics, 10(3), pp. 295-336 the Personal Income Tax Base’, (2015), Why is the Long-Run Tax Diamond, Peter A. & James A. Journal of Public Economics, 118, on Capital Income Zero? Reinter- Mirrlees (1986), ‘Payroll-Tax pp. 97-110 preting the Chamley-Judd Re- Financed Social Insurance Haffner, Marietta E.A. (2005), Ap- sult, mimeo: Erasmus Univer- with Variable Retirement’, pel voor de dorst? Vermogen van siteit Rotterdam Scandinavian Journal of Econo- ouderen op de woningmarkt, Jacobs, Bas & Dirk Schindler mics, 88(1), pp. 25-50 Utrecht: NETHUR (2012), ‘On the Desirability of Diamond, Peter A. & Emmanuel Harding, Michelle (2013), Taxation Taxing Capital Income in Opti- Saez (2011), ‘The Case for a of Dividend, Interest, and Capi- mal Social Insurance’, Journal Progressive Income Tax’, Jour- tal Gain Income, OECD Taxation of Public Economics, 96(9-10), nal of Economic Perspectives, Working Papers, No. 19, Paris: pp. 853–868 25(4), pp. 165-190 OECD Publishing Judd, Kenneth L. (1985), ‘Redistribu- Diamond, Peter A. & Johannes Hubbard, R. Glenn & Kenneth L. tive Taxation in a Simple Perfect Spinnewijn (2011), ‘Capital Judd (1986), ‘Liquidity Con- Foresight Model’, Journal of Income Taxes with Heteroge- straints, Fiscal Policy, and Con- Public Economics, 28, pp. 59-83 neous Discount Rates’, Ameri- sumption’, Brookings Papers on Kleven, Henrik Jacobsen & Esben can Economic Journal: Economic Economic Activity, 1, pp. 1-59 Anton Schultz (2014), ‘Estima- Policy, 3(4), pp. 52-76 Jacobs, Bas (2008), De prijs van ting Taxable Income Respon- De Nederlandsche Bank (2014), gelijkheid, Amsterdam: Uitge- ses Using Danish Tax Reforms’, Statistieken: Toezichtsgegevens verij Bert Bakker American Economic Journal: Pensioenfondsen, www.statis- Jacobs, Bas (2010), ‘Een economi- Economic Policy, 6(4), pp. 271- tics.dnb.nl. sche analyse van een optimaal 301 Erosa, Andrés & Martin Gervais belastingstelsel voor Neder- Ministerie van Financiën (2013), (2002), ‘Optimal Taxation in land’, Studiecommissie belas- Fiscale kengetallen 2012, Den

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 HET NIEUWE BELASTINGSTELSEL: EEN SCHOT VOOR DE BOEG 23

Bas Jacobs Hoe moet kapitaalinkomen worden belast?

Haag: Ministerie van Finan- Piketty, Thomas (2014), Capital in Stiglitz, Joseph E. (1985), Inequality ciën the Twenty-First Century, Cam- and Capital Taxation, IMSSS Mirrlees, James A. (1971), ‘An Ex- bridge, MA / London: The Bel- Technical Report No. 457, Insti- ploration in the Theory of knap Press of Harvard Univer- tute for Mathematical Studies Optimum Income Taxation’, sity Press in the Social Sciences, Stan- Review of Economic Statistics, Piketty, Thomas& Emmanuel Saez ford University 38(2), pp. 175-208 (2013), ‘A Theory of Optimal Studiecommissie belastingstelsel Mirrlees, James A. (1976), ‘Optimal Inheritance Taxation’, Econo- (2010), Continuïteit en vernieu- Tax Theory: A Synthesis’, Jour- metrica, 81(5), pp. 1851-1886 wing. Een visie op het belasting- nal of Public Economics, 6(4), Pirttilä, Jukka& Ilpo Suoniemi stelsel, Den Haag: Ministerie pp. 327-358 (2014), ‘Public Provision, Com- van Financiën Mirrlees Review (2011), Tax by De- modity Demand and Hours of Tinbergen, Jan (1970), ‘Belasting sign, Oxford: Oxford Univer- Work: An Empirical Analysis’, op bekwaamheid’, Intermedi- sity Press Scandinavian Journal of Econo- air, 30(6), pp. 1-3 Mooij, Ruud A. de & Gaëtan mics, 116(4), pp. 1044–1067 Tweede Kamer (2014–2015), Herzie- Nicodème (2008), ‘Corporate Saez, Emmanuel (2002), ‘The Desi- ning belastingstelsel. Brief van Tax Policy and Incorporation rability of Commodity Taxa- de staatssecretaris van Finan- in the EU’, International Tax tion Under Non-Linear In- ciën, 32 140, nr. 5 and Public Finance, 15(4), pp. come Taxation and Heteroge- Zoutman, Floris T. (2014), The Effect 478-498 neous Tastes’, Journal of Public of Capital Taxes on Household’s Nishiyama, Shinichi & Kent Smet- Economics, 83, pp. 217-230 Portfolio Composition and Inter- ters (2005), ‘Consumption­ Sørensen, Peter Birch (2009), Dual temporal Choice: Evidence from Taxes and Economic Efficiency Income Taxes: A Nordic Tax Sys- the Dutch 2001 Capital Income with Idiosyncratic Wage tem, Economic Policy Research Tax Reform, mimeo: Norwe- Shocks’, Journal of Political Unit, mimeo: University of gian School of Economics. Economy, 113(5), pp. 1088-1115 Copenhagen

Noten dat deze inkomensgroep zo- ningswijze op een hogere wel voor als na pensionering opbrengst van de belastingen 1 Hierop bestonden (en be- in de hoogste tariefschijf valt. op kapitaal van 5,6 % bbp. Be- staan) twee belangrijke uit- 4 Zie Jacobs (2015) voor de bron- lastingsubsidies op de pensi- zonderingen. Inkomstenbe- nen achter de genoemde cij- oenopbouw zijn niet meege- lasting wordt wél geheven fers. teld bij de belasting op kapi- over vermogenswinst van 5 Zowel het eigenwoningbezit taal maar op arbeid. Zie zelfstandige ondernemers en als het pensioenvermogen Eurostat (2014, p.274). De af- vermogenswinsten bij de zijn in waarde gestegen in trek van hypotheekrente is vervreemding van aandelen 2014. De waarde van eigen wel meegenomen bij de bepa- van aandeelhouders met een woningen is gestegen met ling van de belasting op kapi- aanmerkelijk belang. ongeveer 1,2 % tot aan septem- taalinkomen. Zie Eurostat 2 Eufemistisch wordt box 3 door ber 2014 (CBS, 2014b), zodat de (2014), p.301. de wetgever een forfaitaire waarde van het woningbezit 8 Tenzij anders aangegeven vermogensrendementshef- ongeveer 1.168 miljard euro komen alle cijfers komen uit fing genoemd. Maar in box 3 bedraagt. De waarde van de CBS (2014). wordt een belasting van 30 % pensioenen is gestegen tot a) Commissie inkomstenbe- over een vast rendement van 1.049 miljard euro in het twee- lasting en toeslagen (2013), 4 % geheven, wat neerkomt op de kwartaal van 2014 (De Ne- p.29. Bedrag voor 2010. een vermogensbelasting van derlandsche Bank, 2014). b) Ibid., p.58. 1,2 % over het aanwezige ver- 6 Overigens blijven de via spaar- c) Ministerie van Financiën mogen. en beleggingshypotheken (2013), p.12. 3 Deze groep profiteert van de opgebouwde vermogens bui- d) Gegevens voor 2012. Het vrijstelling voor box 3 en heeft ten het zicht van het CBS, even- gemiddelde aftrektarief van nauwelijks voordeel van het als de consumptieve kredieten. de premies is 52 % en het ge- tariefverschil bij premieaftrek 7 De Eurostat (2014) komt op middelde belastingtarief over en pensioenuitkering, door- basis van een andere bereke- de pensioenuitkeringen 35 %

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 24 HET NIEUWE BELASTINGSTELSEL: EEN SCHOT VOOR DE BOEG

Bas Jacobs Hoe moet kapitaalinkomen worden belast?

(zie Centraal Planbureau 2010, (2008, 2010, 2013) bespreekt zichte van een lineaire belas- p.49). De genoemde 52 % slaat diverse voorstellen om tot een ting op arbeidsinkomen, niet op het toptarief van de betere vennootschapsbelas- maar wel extra verstoringen inkomstenbelasting, maar op ting te komen. Hij bepleit in in het spaargedrag. Dus is een het gemiddelde aftrektarief, elk geval het gelijktrekken van kapitaalbelasting overbodig. waarbij ook rekening is ge- de fiscale behandeling van De hoofdtekst in dit artikel houden met de doorwerking vreemd en eigen vermogen bespreekt 10 argumenten van hogere pensioenpremies van ondernemingen via een waarom het theorema van op de arbeidskosten. Het Cen- (gedeeltelijke) vermogensaf- Atkinson & Stiglitz (1976) faalt traal Planbureau liet bij na- trek voor zowel vreemd als en kapitaalinkomen wel vraag weten dat 34,3 miljard eigen vermogen. Ook stelt hij belast moet worden. Zie voor euro aan pensioenpremie voor om dubbele belastinghef- meer discussie Jacobs (2015) wordt afgetrokken en 32,7 fing via de vpb en de inkom- en Jacobs & Rusu (2015). miljard euro aan pensioen stenbelasting te voorkomen. 15 Zoutman (2014) gebruikt de wordt uitgekeerd. 12 Zie ook Jacobs (2008, 2010, belastingherziening van 2001 e) Centraal Planbureau (2014): 2013, 2014, 2015) voor uitge- als een natuurlijk experiment het bbp 2013 in prijzen van breidere uitleg. om de effecten van belastin- 2013 bedraagt 605,5 miljard 13 Daardoor kan de overheid gen op kapitaalinkomen op euro (voor de revisie van de geen belasting heffen op basis het spaargedrag te schatten. nationale rekeningen). van het verdientalent (Tinber- Hij laat zien dat besparingen 9 Die vrijstellingen bepalen wel gen, 1970). Zo’n talentbelas- inderdaad afnemen bij hogere het voordeel van sparen via ting is een economisch niet- tarieven op kapitaalinkomen. eigen huis en pensioen ten verstorende, geïndividuali- Maar de elasticiteit van het opzichte van sparen in box 3 seerde lumpsum-belasting. spaargedrag is relatief laag. en leiden tot opbrengstder- 14 Vaak wordt verwezen naar Individuen lijken met name in ving in box 3. Maar met dat Chamley (1986) en Judd (1985) hun portefeuille tussen wo- laatste is rekening gehouden ter rechtvaardiging van een ningen en andere vermogens- bij de bepaling van de belas- laag of zelfs nultarief op titels te substitueren. Chetty et tingopbrengst in box 3. kapitaalinkomen. Jacobs & al. (2014) vinden ook lage 10 Net als bij het eigen huis is bij Rusu (2015) laten zien dat spaarelasticiteiten en aanzien- de bepaling van de netto fis- Chamley (1986) en Judd (1985) lijke portefeuille-elasticiteiten cale opbrengstderving geen het theorema van Atkinson & voor Denemarken. rekening gehouden met het Stiglitz (1976) toepassen; op 16 De omkeerregel houdt in dat belastingvoordeel van pensi- lange termijn is consumptie over pensioenpremies van oensparen, doordat opge- lineair in arbeidsinkomen. zowel werkgevers als werkne- bouwd pensioenkapitaal in Aldus geeft een kapitaal­ mers geen belasting wordt vergelijking met vrije bespa- belasting (een gedifferenti- afgedragen en dat pas belas- ringen is vrijgesteld in box 3. eerde consumptiebelasting) ting wordt geheven bij de 11 De vennootschapsbelasting geen herverdelings- of doel- pensioenuitkering. blijft hier onbesproken. Jacobs matigheidswinsten ten op- 17 CBS (2014e).

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 25

Nederland pretpark voor het grootkapitaal

Het kabinet verzuimt de vestigingseisen te verscherpen, de tax rulings blijven bestaan en het belastingvrij doorsluizen van royalty- en rentestromen via brievenbusfirma’s wordt niet ingedamd. Alle mooie woorden van PvdA’ers ten spijt blijft Nederland tot nader order een fiscaal pretpark.

ROOS VAN OS

Senior onderzoeker bij Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen

Nederland is internationaal kampioen in het leveren aan allerlei publieke voorzieningen faciliteren van belastingontwijking. Per jaar waar ze uiteraard wel van profiteren zitten stroomt er een onwaarschijnlijk bedrag van multinationals met een gigantische korting € 4000 mrd door Nederlandse brievenbus- op de eerste rij. Ondertussen loopt de re- firma’s: meer dan in welk land dan ook. De voor- kening voor werknemers en consumenten naamste bestaansreden van die ‘lege’ firma’s is steeds verder op. het verlagen van de belastingdruk voor de moe- In het publieke debat wordt belasting op deronderneming. Dit doelbewuste handelen winst van ondernemingen regelmatig gepor- van de Nederlandse overheid heeft grote gevol- tretteerd als schadelijk en ‘marktverstorend’. gen voor de verdeling van welvaart en inkomen. Het is de triomf van de liberale ideologie die Ook hier te lande ondervinden we de ne- vertelt dat de markt een natuurgegeven is en gatieve gevolgen van dit systeem van interna- het via de overheid belasten van geldstromen tionale belastingconcurrentie. In Nederland een onnatuurlijke ingreep. In feite is elke actieve bedrijven doen er net zo goed aan keuze echter politiek: of je nu voor of tegen mee.1 Om het verlies van belastinginkomsten belastingen bent en hoe je de opbrengsten van bedrijven te compenseren, betalen andere verdeelt. En hoewel wetenschappelijk bewijs groepen in de samenleving meer — denk aan voor de inefficiëntie van winstbelasting zeer verhoging van de btw of inkomstenbelasting mager is,3 wordt het idee van belasting als voor werknemers — of is er eenvoudigweg herverdelingsmechanisme door dit liberale minder te besteden — denk aan bezuinigingen waanidee vertroebeld. En dat is meer dan jam- op publieke diensten. mer. De manier waarop je belasting int kan Wereldwijd lopen overheden honderden grote impact hebben op het creëren van ba- miljarden mis als gevolg van belastingontwij- nen, de hoogte van salarissen of de mogelijk- king.2 Zonder een rechtvaardige bijdrage te heden om bepaald gedrag te veranderen.

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 26 HET NIEUWE BELASTINGSTELSEL: EEN SCHOT VOOR DE BOEG

Roos van Os Nederland pretpark voor het grootkapitaal

Ondanks grote maatschappelijke veront- De open grenzen voor kapitaal hebben waardiging zijn genomen of voorgestelde verstrekkende gevolgen. Omdat arbeid per maatregelen zoals aanscherping van de ves- definitie minder mobiel is, neemt de politieke tigingseisen en heronderhandeling van be- en economische macht van internationale on- lastingverdragen vooralsnog cosmetisch van dernemingen in verhouding tot werknemers aard. In dit stuk wordt in het kort geschetst onevenredig toe. Ook kunnen multinationals hoe multinationals in Nederland nauwelijks gebruikmaken van voordelen die voor klei- worden belast, wat daarvan de maatschappe- nere bedrijven (die veelal op nationaal niveau lijke gevolgen zijn en wat we hieraan kunnen opereren) niet of nauwelijks toegankelijk doen. zijn, en hebben individuele landen vaak het nakijken. Nederland belastingparadijs In de globaliserende economie zetten overheden nationale belastingstelsels in om Landen die elkaar beconcurreren met een de concurrentieslag met andere landen aan ‘aantrekkelijk vestigingsklimaat’ passen bij de te gaan en internationaal kapitaal aan te trek- dominante liberale visie op de internationale ken. Deze onderlinge concurrentie heeft ertoe economie en de bijbehorende principes. Deze geleid dat het gemiddelde belastingtarief op ideeën draaien om het terugbrengen van de rol de productiefactor kapitaal in OESO-landen van de staat en zijn inmenging in de markt door daalde van 49 % in 1982 tot 27 % in 2007.4 Neder- middel van begrotingsdiscipline, marginale be- land vormt hierop allerminst een uitzonde- lastingtarieven, handels- en investeringslibera- ring: het is een van de koplopers in het aanja- lisering en privatisering van publieke diensten. gen van internationale belastingconcurrentie.

Figuur 1 Effectieve belastingdruk van consumenten, arbeid en bedrijven in Nederland (Eurostat-data)

40

35

30

25 Eectieve belasting op arbeid 20 Eectieve belasting op consumptie 15

Eectieve winstbelasting 10 van bedrijven

5

0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 201 1 2012

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 HET NIEUWE BELASTINGSTELSEL: EEN SCHOT VOOR DE BOEG 27

Roos van Os Nederland pretpark voor het grootkapitaal

Niet alleen daalde het wettelijke belastingta- van 25 % belast. Andere landen vinden de rief ten opzichte van andere westerse landen, regeling te ruimhartig en claimen dat ook blijkt dat Nederland in de praktijk een multinationals die kunnen misbruiken om effectief belastingtarief heeft van maar 7 %. Een hun belastingafdracht te minimaliseren. In van de laagste in Europa.5 de media wordt het bedrijf ASML als voor- De Netherlands Foreign Investment Agency beeld aangehaald dat in 2012 mede door de (NFIA) is een operationele eenheid van het mi- innovatiebox slechts € 4,3 mln winstbelas- nisterie van Economische Zaken, met 22 kan- ting betaalde over een winst van in totaal toren wereldwijd. De NFIA brengt de fiscale € 1,2 mrd.8 voordelen die Nederland biedt aan de man en ▶ De ‘deelnemingsvrijstelling’ en voordelen probeert zo multinationals naar ons land te met betrekking tot herstructurering van lokken.6 Het gaat daarbij voornamelijk over schulden en verliezen. Onder bepaalde de hoeveelheid investeringen, niet over de voorwaarden hoeft een in Nederland kwaliteit. Of het reële economische activiteit gevestigde moederonderneming geen oplevert, lijkt er niet veel toe te doen.7 Deze winstbelasting te betalen over resultaten voordelen omvatten: die behaald zijn door een dochteronderne- ming in het buitenland. Dit voorkomt dat bedrijven twee keer winstbelasting betalen over dezelfde winst. Ondernemingen betalen ▶ Een groot netwerk van belastingverdragen. Nederland wil via belastingverdragen in Nederland slechts 7 % bronheffingen op geldstromen zoals rente, winstbelasting royalty’s en dividenden verminderen, omdat deze het aantrekken van buiten- landse investeringen in de weg zouden staan. Doordat Nederland in samenspraak ▶ De Nederlandse Advance Pricing Agree- met verdragspartners de bronheffing zo ments (APA) en Advance Tax Rulings (ATR). laag mogelijk houdt, worden we interes- Nederland heeft een praktijk van ‘advance sant voor bedrijven als knooppunt voor tax rulings’ (belastingovereenkomsten) investeringen in ontwikkelingslanden. die bedrijven duidelijkheid verschaft Een vreemde redenering als je bedenkt dat over de wijze waarop specifieke bedrijfs- ontwikkelingslanden juist gebaat zijn bij structuren en transacties in de toekomst een hogere bronheffing. Daarnaast heft zullen worden belast. Dit geeft bedrijven de belastingdienst zelf überhaupt geen de mogelijkheid om complexe transactie- bronbelasting op uitgaande rente- en ro- en overdrachtsstructuren te ontwikkelen yaltystromen. Dit betekent dat bedragen in een risicovrije omgeving. De praktijk (nagenoeg) onbelast Nederland in en uit van advance tax rulings kan ondernemin- kunnen stromen. gen helpen hun belastingheffing zoveel ▶ Brievenbusfirma’s. Bedrijven kunnen al mogelijk te beperken. Momenteel loopt snel gebruikmaken van alle belastingvoor- er onderzoek naar deze praktijk vanuit de delen. De vereisten waaraan een onder- Europese Commissie, die het mogelijk als neming moet voldoen zijn zeer mager. Zo een vorm van verboden staatssteun aan hoeft zij hier geen werknemers of een kan- bedrijven ziet. toor te hebben. Een adres met brievenbus ▶ De innovatiebox. Hierbij wordt winst uit voldoet. Dit werkt misbruik van belasting- innovatieactiviteiten tegen 5 % in plaats beleid van Nederland in de hand.9

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 28 HET NIEUWE BELASTINGSTELSEL: EEN SCHOT VOOR DE BOEG

Roos van Os Nederland pretpark voor het grootkapitaal

Het is deze combinatie van voordelen die van En inderdaad: zeker kleine landen als Ne- Nederland een zeer populaire doorvoerhaven derland en Luxemburg kunnen in verhouding maakt. Bedrijven weten ons te vinden. Naar veel — wij zelfs twintig keer het bnp — investe- schatting zijn er in Nederland momenteel ringen aantrekken. De kwaliteit van deze in- 23.500 brievenbusmaatschappijen.10 Ze wor- vesteringen is echter niet om over naar huis te den vaak gemanaged door een trustkantoor, schrijven. Onderzoek laat zien dat de ‘investe- dat ervoor zorgt dat bedrijven voldoen aan ringen’ over het algemeen primair gericht zijn de minimumeisen die worden gesteld om op het doorsluizen van geld. De reële waarde gebruik te mogen maken van de fiscale voor- die aan de economie wordt toegevoegd is hier- delen die Nederlandse regelgeving biedt. bij verwaarloosbaar.12 Er is inmiddels een hele Nederlandse Het zijn bovendien investeringen die net zo industrietak van accountancy-, trust-, advoca- snel weer weg zijn als ze kwamen, mocht er in ten- en advieskantoren die zich richt op het fa- het buitenland een gunstigere prikkel komen. ciliteren van belastingontwijking en hier ook Soms wordt dit gegeven zelfs gebruikt als ar- internationaal klanten mee werft. Tax Consul- tants International adverteert bijvoorbeeld op zijn website met: ‘In the current international fiscal environment, the Dutch holding com- Ontwikkelingslanden pany regime is still the most popular holding verliezen anderhalf keer regime in the world. The primary reason for zoveel geld aan belasting­ this popularity is its tax efficiency (mostly 0 % tax), the flexibility of Dutch corporate and tax ontwijking als ze aan law and its relatively low cost of incorporation hulpgeld binnenkrijgen and annual maintenance.’11 Internationaal hebben de afgelopen jaren onder meer de OESO, VN, het IMF en de Euro- pese Commissie veel kritiek geuit op ons be- gument om het belastingklimaat ongemoeid lastingstelsel. Onder aanzwellende druk van te laten: als wij het niet doen, doet een ander de publieke opinie lijkt er bij beleidsmakers het wel. Een volkomen amorele overweging een groeiend bewustzijn te ontstaan dat dit als we niet tegelijkertijd betwisten dat deze systeem in z’n huidige vorm onhoudbaar is. belastingvlucht problematisch is. Het is onrechtvaardig, de maatschappelijke Het omgekeerde lijkt bovendien ook op te kosten zijn onevenredig hoog en de op- gaan. Hoogwaardige investeringen met banen, brengsten komen maar bij een kleine groep een langetermijnplanning en veel relaties met terecht. de lokale economie laten zich maar weinig ge- legen aan dergelijke belastingvoordelen.13 Ook Schadelijke gevolgen het IMF bevestigt dit: ‘Taxation is not a signifi- cant driver for the location of foreign firms.’14 Het huidige systeem waarin multinationals Ten slotte lijkt het erop dat de relatie met econo- belasting ontwijken en (sommige) staten dit mische groei nog dubieuzer genoemd kan wor- faciliteren in de hoop investeringen aan te den. In feite is deze zelfs nagenoeg afwezig.15 trekken is gestoeld op een aantal aannames. Toch zijn de gevolgen van dit amorele sys- Afgezien van alle negatieve gevolgen is het ook teem niet te versmaden. Ontwikkelingslanden goed om kritisch naar deze veronderstellin- verliezen ongeveer anderhalf keer zoveel geld gen te kijken. De belangrijkste is het aantrek- aan belastingontwijking en -ontduiking als ze ken van buitenlandse investeringen. aan hulpgelden ontvangen.16 Als multinatio-

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 HET NIEUWE BELASTINGSTELSEL: EEN SCHOT VOOR DE BOEG 29

Roos van Os Nederland pretpark voor het grootkapitaal

nals wereldwijd evenredig belast zouden wor- Een illustratief voorbeeld zijn de praktij- den, zouden ontwikkelingslanden $ 242 mrd ken van het Canadese mijnbouwbedrijf Eldo- kunnen besteden aan publieke voorzieningen rado Gold in Griekenland. De ogen van Europa en het bestrijden van ongelijkheid.17 waren het afgelopen jaar veelal gericht op Volgens schattingen kost belastingontwij- Griekenland. De Grieken moeten hun belas- king en belastingontduiking de EU-landen tingstelsel ingrijpend hervormen, bezuinigen, nu gezamenlijk zo’n € 1000 mrd per jaar. Voor en corruptie en het wegsluizen van geld be- Nederland loopt het bedrag aan misgelopen strijden. Je mag verwachten dat de landen die belastingen door ontduiking op tot zo’n € 30 deze stappen verlangen dit proces niet tegelij- mrd: bijna de helft van ons totale budget voor kertijd actief zouden tegenwerken. gezondheidszorg en bijna tien keer het bud- Toch verdwijnen via Nederland miljoenen get voor ontwikkelingssamenwerking.18 De aan Griekse belastinginkomsten. Nog los van schattingen van wat de financiële doorstroom schandalen rondom grootschalige milieuver- Nederland daarentegen oplevert, lopen uiteen nietiging en overheidsrepressie van lokaal van zo’n 0,5 tot 1,5 mrd euro per jaar. Ook de verzet tegen de mijnbouwactiviteiten, is de hoogste schatting staat in geen verhouding kwestie belastingtechnisch dus uiterst du- tot het bedrag dat door brievenbusmaat- bieus. Als we verder kijken dan dit specifieke schappijen in en uit stroomt: een schamele geval toont een analyse van de Griekse bilate- 0,027 % van de € 4000 mrd komt er in de schat- rale investeringspositie aan dat Nederland, kist terecht. Veel werkgelegenheid levert het evenals Luxemburg en Cyprus, dient als belas- evenmin op. Volgens de Stichting Economisch tingparadijs voor in Griekenland opererende Onderzoek hebben slechts 3.500 mensen hun bedrijven. baan te danken aan dit voor multinationals De drie landen bieden via brievenbus- uiterst gunstige belastingklimaat.19 firma’s gulle belastingvoordelen en dienen als financiële draaischijven voor multinationale De Januskop van de EU en Dijsselbloem ondernemingen. Dit leidt tot fiscale uitholling van het volume van belastbare transacties tus- Belastingontwijking door bedrijven is een be- sen deze belastingparadijzen en Griekenland. langrijke oorzaak van tekorten in begrotingen Saillant detail is dat Jeroen Dijsselbloem als en is alomtegenwoordig in ontwikkelings- minister van Financiën medeverantwoorde- landen. Belastingontwijking en -ontduiking lijk is voor deze belastingontwijking, terwijl zijn bijvoorbeeld zeer gangbaar in de mijn- hij als voorzitter van de eurogroep de Grieken bouwsector. Het grootschalig geschuif met het vuur aan de schenen legt. winsten in deze sector steekt schril af tegen de Ook het beleid van de EU stelt multina- beloftes van banen en publieke inkomsten die tionals in staat de belasting te ontwijken. investeerders en regeringen maken aan hun Het opheffen van bronbelastingen op pas- burgers en de gemeenschappen die getroffen sief inkomen binnen de Unie dat dubbele worden door mijnbouw. belasting moest voorkomen, leidt er in de Om te kunnen voorzien in economische praktijk vaak toe dat er helemaal geen belas- en sociale mensenrechten hebben staten ting wordt geheven. Vooral als het inkomen voldoende financiële en administratieve eindigt in een belastingparadijs als Barba- middelen nodig. Onderzoek wijst uit dat dos, zoals in het geval van Eldorado Gold. progressieve belastingstelsels bijdragen aan De lidstaten controleren dit te weinig en in- goed bestuur, democratische ontwikkeling en formeren elkaar vervolgens ook niet. Zowel armoedebestrijding. Grootschalige belasting- op nationaal als op Europees niveau is dus ontwijking doet dat vanzelfsprekend niet. verandering nodig.

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 30 HET NIEUWE BELASTINGSTELSEL: EEN SCHOT VOOR DE BOEG

Roos van Os Nederland pretpark voor het grootkapitaal

Belastingontwijking niet negeren De samenwerking met de VVD, die het ‘beggar thy neighbour’-principe hoog in Het bieden van belastingvoordelen voor be- het vaandel heeft, verklaart natuurlijk een drijven zorgt voor een onwenselijke herverde- gedeelte van deze apathie. Weliswaar worden ling van publieke naar private actoren en van bilaterale belastingverdragen op aandringen het mkb naar de multinationals. De zwaarste van minister Ploumen aangepast door anti- schouders met de meest vernuftige belas- misbruikbepalingen toe te voegen en worden tingadviseurs dragen de lichtste lasten. 80 % de huidige vestigingseisen voor multinatio- van de Nederlanders vindt het oneerlijk dat nals om van het Nederlandse fiscale stelsel ge- internationale bedrijven via Nederland belas- bruik te maken iets strenger nageleefd, maar ting kunnen ontwijken terwijl de gemiddelde effectief gebeurt er veel te weinig. Het kabinet burger steeds meer belasting moet betalen.20 verzuimt de vestigingseisen te verscherpen, Opmerkelijk genoeg vinden ook vier op de vijf de advance tax rulings blijven bestaan en multinationals het wenselijk dat er een duur- het belastingvrij doorsluizen van royalty- en zamer internationaal belastingsysteem komt. rentestromen via brievenbusfirma’s wordt Helaas blijkt uit hetzelfde onderzoek dat maar niet ingedamd. Nederland blijft daarmee een iets meer dan de helft van deze ondernemin- belastingparadijs. gen een dergelijk systeem ook haalbaar acht.21 Ongelijkheid is net als jarenlang aanhou- Het zou zomaar kunnen dat deze realiteits- dende bezuinigingen in de zorg en het onder- zin mede te wijten is aan het morele gezwalk wijs een politieke keuze. Hoewel de winsten van de politiek in de afgelopen decennia. Ook van multinationals in de lift zitten, resulteert de PvdA heeft de afgelopen decennia vrolijk dit niet in een stijging van de inkomens en het meegewerkt aan ons fiscale vestigingsklimaat.22 aantal banen. Het is van essentieel belang dat En ondanks de mooie woorden die PvdA’ers als de PvdA kleur bekent en een einde maakt aan Nijboer, De Groot, Ploumen en Tang de laatste een volstrekt immoreel systeem waarin een tijd aan het onderwerp hebben gewijd, blijven heel kleine groep vermogenden ten koste van effectieve maatregelen vooralsnog uit. de rest de vruchten plukt.

Noten loads / 2015 / 05 / WTFact.pdf. verdient-geld-met-chipmachi- 5 Zie ec.europa.eu / taxation_ nes-en-niet-met-belastingont- 1 Zie zembla.vara.nl / seizoe- customs / resources / docu- wijking-1.4684885 nen / 2015 / afleveringen / 11-03- ments / taxation / gen_info / eco- 9 Tax Justice (2012), Verdragspa- 2015 / asml-ontwijkt-neder- nomic_analysis / tax_structu- radijs Nederland, nl.tackle landse-belasting-via-belgie. res / country_tables / nl.pdf. taxhavens.com / wp-con- 2 Tax Justice (2015), The Size of the 6 NFIA (2014), Why invest in Hol- tent / uploads / 2012 / 12 / 121127- Problem, taxjustice.net / to- land, www.nfia.nl / images / sha- Tax-Justice-Briefing-Paper.pdf pics / more / size-of-the-pro- red / downloads / WiH_fiscal_ 10 Dit cijfer bevat ook doorsluis­ blem / Feb2014.pdf entiteiten of schakelvennoot- 3 Tax Justice (2015), Ten Reasons 7 Ibidem. schappen die door DNB niet to Defend the Corporation Tax, 8 NRC (2015), ASML ontwijkt Ne- als bijzondere financiële in- www.taxjustice.net / wp-con- derlandse belasting, www.nrc. stellingen (BFI’s) worden ge- tent / uploads / 2013 / 04 / Ten_ nl / carriere / 2015 / 03 / 11 / asml- classificeerd. Het aantal BFI’s Reasons_Full_Report.pdf ontwijkt-nederlandse-belas- zoals gedefinieerd door De 4 Rodrigo Fernandez (2015), De ting / en ED (2015), ASML ver- Nederlandsche Bank werd in Crisis Van Het Geprivatiseerd dient geld met chipmachines, 2010 geschat op 11.500. Keynesiaanisme, www.kidsen- niet met belastingontwijking, 11 Zie www.tax-consultants-in- jongeren.nl / wp-content / up- .ed.nl / economie / asml / asml- ternational.com / read / _

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 HET NIEUWE BELASTINGSTELSEL: EEN SCHOT VOOR DE BOEG 31

Roos van Os Nederland pretpark voor het grootkapitaal

dutch_holding_Company. mocrats.eu / gpes / media3 / do- grote-bedrijven-oneerlijk-. 12 Tax Justice (2015), Ten Reasons cuments / 3842_EN_richard_ html. to Defend the Corporation Tax murphy_eu_tax_gap_en_ 21 FD (2015), Multinationals heb- 13 Zie www.taxjustice.net / wp- 120229.pdf en Oxfam Novib ben een hard hoofd in aanpak content / uploads / 2013 / 04 / Ten_ (2013), De Nederlandse Route, belastingontwijking, Reasons_Full_Report.pdf. oxfamnovib.nl / redactie / fd.nl / economie-poli- 14 Tidiane Kinda (2013), ‘The Downloads / Rapporten / DeNe- tiek / 1103075 / multinationals- Quest for Non-Resource-Based derlandseRouteBP21052013.pdf hebben-hard-hoofd-in-aan- FDI: Do Taxes Matter?’, in: IMF 19 Ibidem. Zie www.oxfamnovib. pak-belastingontwijking Working Paper 14 / 5. nl / redactie / Downloads / Rap- 22 Tomas Vanheste en Map 15 Tax Justice (2015), Ten Reasons porten / DeNederlandseRou- Oberndorff (2013), ‘Nederland to Defend the Corporation Tax teBP21052013.pdf. belastingparadijs, met dank 16 Tax Justice (2015), The Size of the 20 Onderzoek in opdracht van aan de PvdA’, in: Vrij Nederland, Problem ActionAid en Oxfam Novib. vn.nl / Archief / Politiek / Artikel- 17 Ibidem. http: / / www.managersonline. Politiek / Nederland-belasting- 18 Richard Murphy (2012), The EU nl / nieuws / 15992 / nederlan- paradijs-met-dank-aan-de- tax gap, www.socialistsandde- ders-belastingontwijking- PvdA.htm

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 32

TTIP: vier keer nee, tenzij

Het debat over het handels- en investeringsverdrag TTIP is in korte tijd flink opgelaaid. De Europese Commissie speelt hoog spel en het Europees Parlement kan daar niet om lachen. Vandaar dat de vraag of TTIP er überhaupt nog zal komen gerechtvaardigd is. Sociaal-democraten hebben de sleutel in handen.

AGNES JONGERIUS & GERARD OOSTERWIJK

Lid & beleidsmedewerker van de PvdA-fractie in het Europees Parlement

De negende onderhandelingsronde tussen Daarmee wordt het Europees Parlement de Europese Commissie (EC) en de Obama- straks voor een voldongen feit gesteld. Het regering over TTIP is vorige maand achter wordt slikken of stikken, terug naar de onder- gesloten deuren afgerond. De besprekingen handelingstafel gaat niet. De kans op instem- waren in nevelen gehuld, we weten zelfs niet ming neemt hierdoor alleen maar af. Het lijkt wat de insteek van de Commissie bij de onder- erop alsof de eerdere lessen na het wegstem- handelingen was. Zulke openheid zou de on- men van internationale verdragen als ACTA en derhandelingspositie van de EU alleen maar SWIFT nog steeds niet geleerd zijn. Wederom verslechteren, volgens verantwoordelijk eu- kiest de EC ervoor om de onderhandelingen in rocommissaris Cecilia Malmström. Terechte achterkamertjes te voeren en opnieuw loopt afweging of niet: het maatschappelijk vertrou- men door gebrek aan transparantie het risico wen in TTIP is tot het nulpunt gedaald. dat TTIP op de parlementsvloer sneuvelt.2 Bovendien is het politiek gezien behoorlijk In het Europees Parlement is er daarom riskant. De onderhandelingen zijn tot nu toe voor gekozen de onderhandelingen niet af te een een-tweetje tussen de regeringen van wachten. Juist nu kan TTIP nog worden aange- lidstaten en de Commissie, maar voor een cor- past en heeft het zin om de Commissie te be- recte democratische legitimering zal ook het ïnvloeden. Namens het Parlement heeft Bernd Europees Parlement het uiteindelijke onder- Lange, lid van de sociaal-democratische fractie handelingsresultaat moeten goedkeuren, net (S&D), een rapport geschreven met daarin in- als de nationale parlementen. Dit laatste kan houdelijke aanbevelingen voor de Commissie. alleen wanneer TTIP een ‘gemengd verdrag’ Tussen lidstaten en binnen de fracties wordt dat de competenties van de lidstaten zelf bestaat grote onenigheid over de wen- raakt. 1 selijkheid van het verdrag. Het aangenomen De EC bepaalt pas of dit het geval is als er position paper van de S&D-fractie over inves- een verdragstekst ligt. Parlementen, natio- teerdersbescherming is dan ook een zwaarbe- naal en Europees, komen dus pas aan zet als vochten compromis.3 Collega’s uit lidstaten de onderhandelingen al lang en breed zijn als Italië en Roemenië geloven nog steeds afgerond. vooral in de voordelen, terwijl parlementari-

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 Agnes Jongerius & Gerard Oosterwijk TTIP: vier keer nee, tenzij 33

ërs uit Duitsland, Oostenrijk en het Verenigd in het ongewisse. Het sociale vangnet dat nodig Koninkrijk, waar TTIP tot een fel publiek debat is om deze werknemers te laten re-integreren heeft geleid, een stuk kritischer zijn. in andere sectoren ontbreekt tot op heden. Voor ons zijn de volgende vier punten es- Daarnaast zijn er vragen gerezen over de po- sentieel: sitieve effecten voor de economische groei. Zelf ziet men geen vuiltje aan de lucht. Uit cijfers ▶ Neemt de werkgelegenheid wel toe? van het Centre for Economic Policy, dat in op- ▶ Zijn de sociale rechten veilig? dracht van de Commissie onderzoek deed, zou ▶ Hoe zit het met de democratische verant- blijken dat de economie met TTIP de komende woording? tien jaar 0,5 % extra groeit.6 De Bertelsmann ▶ Wie is bij conflicten de baas: de overheid of Stiftung voorspelt voor diezelfde periode zelfs het bedrijfsleven? een groei van 5 %.7 Er is echter genoeg reden tot wantrouwen. De aan de Tufstuniversiteit en de Of het de onderhandelaars lukt tot een International Labour Organization (ILO) ver- verdrag te komen dat deze zorgen wegneemt, bonden econoom Capaldo is juist bang dat de valt te bezien. Maar zeker is dat de S&D-fractie economie in de EU als gevolg van de gezamen- in het TTIP-debat een sleutelpositie heeft. lijke markt met de VS zal krimpen.8 Zowel de uiterst rechter- als linkerflank is tegen het verdrag. Zonder onze steun krijgen de voorstanders van het verdrag, de christen-democraten en de liberalen, geen Zonder de sociaal-democra­ meerderheid. ten is er geen meerderheid voor TTIP in het Europees TTIP en de werkgelegenheid Parlement Malmström heeft TTIP van meet af aan als het goedkoopste banenplan voor Europa ge- presenteerd.4 Het zou niets kosten, maar wel extra werkgelegenheid opleveren. Naarmate De EC heeft tot op de dag van vandaag niet de discussie in Nederland vorderde, nam mi- gereageerd op deze zorgelijke bevindingen. nister Liliane Ploumen meer afstand van deze De inhoud van het vernietigende rapport van opvatting. Terecht, want het is een feit dat de Capaldo moet worden weerlegd. De louter onderzoeken tot nu toe alleen iets zeggen over naar voordelen redenerende rapporten van de verwachte extra economische groei en niets de Commissie zijn volstrekt onvoldoende. over de effecten voor de werkgelegenheid. Er zullen meer evenwichtige studies moeten De ratio achter TTIP is dat verhoogde con­ worden gemaakt die uitgaan van positieve én currentie op een trans-Atlantische markt negatieve scenario’s. Bovendien moet in kaart leidt tot meer economische groei. Maar meer worden gebracht welke sectoren er op welke competitie betekent automatisch ook meer manier nadelen van ondervinden. Alleen dan verliezers. Waar de Commissie heel duidelijk kunnen we een zuivere afweging maken. is over de sectoren die wat te winnen hebben bij het handelsverdrag — zo zou de Europese Bescherming van sociale rechten auto-industrie 40 % groeien — worden er geen woorden vuilgemaakt aan de sectoren die de Arbeidsrechten zijn in Europa van oudsher rekening van meer concurrentie gaan betalen.5 veel beter beschermd dan in de VS. Dit is terug Hoe Malmström de werknemers die hun baan te zien in de ratificatie van de ILO-conventies hierdoor dreigen te verliezen wil helpen blijft op fundamentele arbeidsrechten: de VS

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 34 Agnes Jongerius & Gerard Oosterwijk TTIP: vier keer nee, tenzij

hebben slechts twee van de acht verdragen chemische stoffen en producten gelden in Eu- bekrachtigd.9 Daardoor is het in sommige ropa strengere regels. Terwijl de Amerikanen Amerikaanse staten niet mogelijk om een stoffen pas verbieden als daadwerkelijk bewe- vakbond op te richten en is het voeren van zen is welke schadelijke effecten ze hebben, collectieve arbeidsonderhandelingen niet wet- is er hier op basis van het voorzorgsbeginsel telijk geborgd. een hele waslijst aan risicovolle stoffen die hoe Hoewel Europa het in verhouding met de dan ook verboden zijn. Op het moment dat VS veel beter doet, staan de sociale rechten ook Europa stoffen toelaat die alleen aan de Ame- hier sterk onder druk door de verregaande rikaanse normen voldoen, hebben we dus een flexibilisering, hoge werkloosheid en hervor- probleem: de bescherming van consumenten mingen die lidstaten moeten doorvoeren om en werknemers komt dan in het geding. aan begrotingsregels te voldoen. Zeker sinds Om te voorkomen dat onze normen wor- 2008 is er in de EU geen sprake meer van ver- den verlaagd, moeten de regels op elkaar wor- beterende arbeidsvoorwaarden, maar van een den afgestemd. Feitelijk komt dat natuurlijk neerwaartse spiraal. De Commissie overweegt neer op het maken van regels, wat alleen kan in verband met ‘betere regelgeving’ wederom via de gangbare democratische procedures. te snijden in de sociale regels. Het is de vraag Het is ontoelaatbaar dat een paar Europese en of we de concurrentie met de VS op sociaal Amerikaanse bureaucraten aan een onderhan- vlak nu aan moeten gaan. Onze interne markt delingstafel onderling de beslissingen nemen. uitbreiden zonder de zo zwaar bevochten soci- In Europa zijn we bekend met het pro- ale rechten te garanderen is uiterst risicovol. bleem van democratische legitimering. Voor Op het moment dat bedrijven in Amerika de doorsneeburger is Brussel ver weg. Het en Europa niet dezelfde sociale lasten hoeven democratisch deficit bij de afstemming van te dragen, terwijl de markt wel open is, heeft regels op de trans-Atlantische markt zal nog dit ongetwijfeld consequenties voor de ar- groter zijn. Terwijl we op Europees niveau nog beidsmarkt en de sociale welvaartsstaat. De het parlement hebben, ontbreekt die demo- druk op onze sociale normen en verworvenhe- cratische zeggenschap bij TTIP geheel. den neemt toe, aangezien het voor bedrijven Als het in de toekomst nodig blijkt om veel interessanter en makkelijker wordt zich een bepaalde sector of een bepaald product te vestigen in de VS, waar al die ‘vervelende verdergaand te reguleren, dan moet dit mo- regeltjes’ niet gelden. Het zal dan een kwestie gelijk blijven. Of het nu om publieke diensten van tijd zijn voordat deze obstakels uit de weg zoals het onderwijs gaat of om de beruchte worden geruimd. chloorkip. De afstemming met de Amerikanen Dat mogen we niet laten gebeuren. Er moet mag niet een extra drempel worden in het een afdwingbare sociale clausule komen stellen van regels. Het is uiteindelijk aan de die de Europese sociale rechten waarborgt. democratisch gelegitimeerde wetgevers, de Bovendien zullen we voordat we met het TTIP- parlementariërs en hun regeringen, om regels akkoord van de VS moeten eisen dat ze alle voor hun samenleving vast te stellen. ILO-conventies ratificeren. Een oplossing is helaas niet meteen voor- handen. Om alle Europese en nationale volks- Democratische regels vertegenwoordigingen te laten stemmen over elke aanpassing van regels is enorm bureau- Europese regels voor milieu, gezondheidszorg cratisch en daarom niet werkbaar. Daarom en voedselveiligheid mogen onder geen be- moeten er antwoorden komen voordat sprake ding omlaag worden bijgesteld, daarover zijn kan zijn van ratificatie van TTIP. Hoe denkt Ploumen en Malmström het eens.10 De vraag Malmström dit te bewerkstelligen? Worden de is hoe zij dat voor elkaar willen krijgen. Voor EC, het Europees Parlement en de Raad van Mi-

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 Agnes Jongerius & Gerard Oosterwijk TTIP: vier keer nee, tenzij 35

nisters bij alle beslissingen betrokken? Welke stak het Amerikaanse bedrijf Dow Agroscien- rol vervullen de nationale parlementen? En ces daar met een beroep op ISDS een stokje wie zitten er aan de onderhandelingstafel met voor.11 Hoewel er geen schadevergoeding werd de Amerikanen over de uitwerking van de uitgekeerd, liet de overheid wel weten dat de regelgeving: Europarlementariërs, ministers, stoffen geen onaanvaardbaar risico voor de de eurocommissarissen of toch lagere EC- volksgezondheid of het milieu vormden. Mo- ambtenaren? menteel eisen Amerikaanse bedrijven maar liefst $ 250 mln van de Canadese regering, Geen private tribunalen omdat die in verband met de mogelijk nade- lige effecten van fracking een moratorium Ook bij de geschillenbeslechting komt het op schaliegaswinning heeft afgekondigd.12 Of democratisch proces in het geding. TTIP de regering haar rug recht houdt, valt nog te zal naar alle waarschijnlijkheid afspraken bezien. bevatten die internationale investeerders Vooralsnog heeft Ploumen het geloof beschermen tegen inbreuken op hun rechten dat ISDS te verbeteren valt. Ze denkt dat de uit het verdrag. Dat is niet nieuw. Traditioneel rechtsstaat met een aangepaste ISDS afdoende bevatten investeringsverdragen een clausule gewaarborgd kan worden. Het voorstel dat waarbij geschillen worden voorgelegd aan de minister onlangs deed met een aantal een onafhankelijke arbiter. In tegenstelling sociaal-democratische collega’s is volstrekt tot verdragen met landen zonder betrouw- onvoldoende.13 Uiteraard wordt het systeem bare rechtsstaat is zo’n Investor-State Dispute er beter op als we een permanent secretariaat Settlement (ISDS) in dit geval overbodig. Deze inrichten, als er eisen worden gesteld aan arbi- private tribunalen bieden het internationale ters en lidstaten de mogelijkheid hebben om bedrijfsleven een versterkte machtspositie ten in beroep te gaan tegen uitspraken, maar de opzichte van staten. Ze stellen zich, zonder fundamentele problemen worden allerminst dat hiervoor overtuigende argumenten zijn, weggenomen. buiten de democratische rechtsstaat die voor Feit is dat ook na aanpassing van de clau- iedereen zou moeten gelden. sule bedrijven de mogelijkheid houden bui- ten de rechter om hun recht te halen. Dit is uiterst ongebruikelijk in het internationaal recht. Zelfs slachtoffers van marteling moeten Een privaat arbitrage­ volgens het VN-verdrag tegen foltering eerst tribunaal is bij goed een beroep doen op de nationale rechtspraak voordat ze naar een internationaal hof kun- functionerende­ nen gaan.14 Waarom verdienen internationale rechtsstaten overbodig investeerders wel een versnelde route? Het nationale recht hoort voor iedereen gelijk te zijn en door vertegenwoordigers van de staat te worden uitgesproken. De aantasting van het recht van staten om Dat in de voorstellen van Ploumen nog eigen regels vast te stellen is niet fictief. Eerde- steeds sprake is van private arbiters en niet re verdragen met een ISDS-clausule leverden van publieke rechters, is bezwaarlijk. Arbiters veel voorbeelden van ongewenste inmenging. die in de ene zaak optreden als advocaat voor Vooral het NAFTA-verdrag tussen de VS, Cana- bedrijven, kunnen in een vergelijkbare zaak da en Mexico is illustratief. Toen de Canadezen rechter zijn en een oordeel vellen over een in 2008 een mogelijk kankerverwekkende hor- claim. Het uurtarief van een ervaren arbi- monale stof in pesticiden wilden verbieden tragejurist kan oplopen tot € 1000. Zij hebben

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 36 Agnes Jongerius & Gerard Oosterwijk TTIP: vier keer nee, tenzij

bovendien belang bij de claimcultuur en de worden met rechters die openbare uitspraken steeds talrijkere en grotere zaken die worden doen. Vanuit het oogpunt van rechtsgelijkheid ingebracht. moeten ook nationale investeerders en be- Daarnaast blijft ook een aantal zaken on- langengroepen, zoals vakbonden, een beroep besproken. Zo is niet duidelijk of er iets wordt kunnen doen op de afspraken uit het verdrag. gedaan om de transparantie te vergroten. Worden alle uitspraken die het permanente Geen haastwerk secretariaat doet straks openbaar en publi- ceert men de schikkingen die tussen staten en We moeten ons niet in een interne markt met bedrijven worden getroffen? de Amerikanen laten rommelen. Er valt zeker Er is een betere mogelijkheid om de rech- wat te zeggen voor het versterken van de ten van investeerders te waarborgen: een pu- trans-Atlantische samenwerking. Als handels- bliekrechtelijke oplossing die de bescherming natie heeft Nederland veel baat bij een open weer binnen het domein van de democrati- economie, maar de macht van het internatio- sche rechtsstaat brengt. Nationale investeer- nale bedrijfsleven verder verstevigen ten koste dersbescherming is daarbij het uitgangspunt. van de democratische rechtsstaat en de soci- Laat investeerders, net als ieder ander, eerst ale welvaartsstaat is hoogst onwenselijk en hun recht halen voor de nationale rechtbank voor ons sociaal-democraten onaanvaardbaar. en bied degenen die menen geen eerlijk pro- Wanneer de Commissie onze bezwaren niet ces te hebben gehad een internationale be- wegneemt rest ons enkel de mogelijkheid van roepsmogelijkheid. Dit moet een publiek hof een tegenstem. Dan maar geen TTIP.

Noten gegevens. Dit werd in 2010 gelegenheid het voornaamste door het Europees Parlement argument voor TTIP. 1 Zoals bleek uit het antwoord weggestemd, waardoor de 5 Zie trade.ec.europa.eu / do- van minister Ploumen van 5 overeengekomen verdrag- clib / docs / 2013 / september / tra- juni 2014 op vragen van Twee- stekst nietig werd. Zie www. doc_151787.pdf en trade.ec. de Kamerlid Van Dijk, mogen europarl.europa.eu / sides / get- europa.eu / doclib / docs / 2013 / nationale parlementen alleen Doc.do?pubRef=- / / EP / / TEXT march / tradoc_150737.pdf . meebeslissen als er sprake is +IM-PRESS+20100209IPR686 Volgens de CEPR-studie naar van een ‘gemengd akkoord’ 74+0+DOC+XML+V0 / / EN. de effecten van TTIP stijgt de dat terreinen bestrijkt die niet 3 Zie www.bernd-lange.de / im- export voornamelijk in: ‘mo- geheel onder de exclusieve peria / md / content / bezirkhan- tor vehicles (+41 %), metal pro- bevoegdheid van de EU vallen. nover / berndlange / 2015 / sd_ ducts (+12 %), processed foods 2 ACTA betreft een overeen- position_paper_on_isds_ (+9 %), chemicals (+9 %), other komst tussen de EU, de VS en march_ 4_2015.pdf. Het manufactured goods (+6 %), een aantal andere staten over position paper van de S&D- other transport equipment het tegengaan van vervalsing fractie van 4 maart 2015 stelt (+6 %)’. Uit hetzelfde onder- van merkproducten. In 2012 dat ISDS niet nodig is in een zoek blijkt dat de sectoren stemde het Europees Parle- investeringsverdrag tussen ‘electrical machinery’ en ment tegen de onderhandelde landen met een goed functio- ‘other transport equipments’ tekst, waardoor het verdrag nerende rechtsstaat, maar dreigen te verliezen aan de niet tot stand kwam. Zie www. komt eveneens met voorstel- verhoogde import uit de VS. europarl.europa.eu / news / en / len waardoor een mogelijke 6 Zie trade.ec.europa.eu / do- news-room / content / 20120703 ISDS-clausule verbeterd­ kan clib / docs / 2013 / march / tradoc_ IPR48247 / html / European- worden. 150737.pdf. Parliament-rejects-ACTA. 4 Zie trade.ec.europa.eu / do- 7 Zie www.bfna.org / sites / de- SWIFT betreft een overeen- clib / docs / 2015 / february / tra- fault / files / TTIP-GED %20stu- komst tussen de VS en de EU doc_ 153077.pdf. Voor Malm- dy %2017June %202013.pdf. over het uitwisselen van bank- ström is het creëren van werk- 8 Zie ase.tufts.edu / gdae /

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 Agnes Jongerius & Gerard Oosterwijk TTIP: vier keer nee, tenzij 37

Pubs / wp / 14-03CapaldoTTIP. talks_en en www.volkskrant. making-a-milestone-for-mo- pdf. nl / binnenland / ploumen-wil- dern-investment-protect / 9 Zie www.ilo.org / dyn / norm- veilig-voedsel-anders-geen- 922975094414649. lex / en / f?p=NORMLEXPUB:1120 ttip-akkoord~a3963686 / . 14 Zie http: / / wetten.overheid. 0:0::NO::P11200_COUNTRY_ 11 Zie www.international. nl / BWBV0002507 / geldigheids- ID:102871. De VS ratificeerden gc.ca / trade-agreements-ac- datum_01-05-2015. Artikel 21 lid alleen de fundamentele ILO- cords-commerciaux / topics- 1 sub c van het VN-verdrag conventies die gedwongen domaines / disp-diff / agroscien- tegen foltering schrijft voor arbeid en de ergste vormen ces.aspx?lang=eng. dat eerst alle nationale rechts- van kinderarbeid verbieden. 12 Ziehuffingtonpost.ca / 2013 / middelen uitgeput moeten 10 Zie ec.europa.eu / commis- 10 / 03 / quebec-fracking-ban- worden voordat een zaak voor sion / 2014-2019 / malmstrom / lawsuit_n_4038173.html. de internationale Commissie blog / cutting-red-tape-safe- 13 Zie www.facebook.com / no- gebracht kan worden die de guarding-standards-regulato- tes / lilianne-ploumen / impro- naleving van het verdrag be- ry-cooperation-eu-us-trade- vements-to-ceta-and-beyond- waakt.

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 38

Afscheidsbrief aan Jeroen Dijsselbloem

Met de bailout van de trojka werd de Griekse bevolking niet geholpen. Waarom moeten zij dan wel voor die schulden bloeden?

LEONADIS VATIKIOTIS

Econoom en journalist bij het Griekse opinieblad Epikaira

Beste Jeroen, met de overweldigende nederlaag van pro- Het is voor jou geen nieuws dat de Griekse bezuinigingspartijen zoals de conservatieve economie door de toenemende druk van de Nieuwe Democratie en de sociaal-democrati- eurozone op de Griekse regering in een ‘dou- sche Pasok en de overwinning van het linkse ble-dip’-recessie terecht dreigt te komen. Tus- Syriza dat een coalitieregering vormde met sen 2008 en 2014 heeft de Griekse economie de Onafhankelijke Grieken (Anel), een rechtse bijna een kwart van haar waarde verloren anti-bezuinigingspartij. Maar ondanks de (van € 232,92 mrd naar € 179,08 mrd), een van duidelijke boodschap tegen de bezuinigin- de meest dramatische recessies in de ontwik- gen van de Griekse kiezer aan de instellingen kelde kapitalistische wereld in vredestijd. van de Europese Unie en in het bijzonder de Deze recessie, die begon als een typisch kapi- Europese Commissie en de Europese Centrale talistische crisis, verslechterde abrupt door Bank, hebben die de Griekse economie de af- de draconische bezuinigingsmaatregelen gelopen maanden de duimschroeven verder die de trojka vanaf mei 2010, met het eerste aangedraaid in een poging de nieuwe rege- memorandum van overeenstemming tus- ring de opgelegde bezuinigingsmaatregelen sen Griekenland en zijn schuldeisers, heeft te laten slikken. Dat uitte zich bijvoorbeeld in opgelegd. In die periode is de werkloosheid nieuwe pensioenverlagingen en verhoging gestegen tot 27 %, zijn de salarissen met ge- van de btw. middeld 40 % gedaald, en hebben informele De aanhoudende chantagepraktijken van en flexibele vormen van arbeid een hoge de eurogroep onder leiding van Dijsselboem, vlucht genomen. Om kort te gaan: kapitaal die zich als verlengstuk van Duitsland opstelt, heeft een historische overwinning behaald jegens de nieuw verkozen Griekse regering op de arbeidersklasse in Griekenland, en niet benadrukken het intrinsiek ondemocratische alleen op economisch gebied. Hetzelfde geldt karakter van de Europese Unie. Zwaaiend met namelijk voor de sociale rechten en (burger) recente besluiten van EU-topontmoetingen, vrijheden. zoals het begrotingspact en het Europees se- Aan deze periode leek een einde te komen mester, staan Brussel en Frankfurt onverschil- tijdens de verkiezingen van 25 januari 2015, lig tegenover de wens van een volk dat hun

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 Leonadis Vatikiotis Afscheidsbrief aan Jeroen Dijsselbloem 39

beleid en dictaat afwijst. Als dit geen geïnstitu- reddingsoperatie voor eigen gewin te gebrui- tionaliseerde onderdrukking is, hoe moeten ken, dus om hun banken te redden. Met name we het dan aanduiden? ‘de Nederlandse, Franse en Duitse voorzitters In werkelijkheid is de agressie van de brachten aan de raad van bestuur over dat Griekse schuldenaars, die de grootste verant- hun commerciële banken zich verplichtten woordelijkheid dragen voor de maatschappe- om Griekenland te steunen en hun posities lijke malaise van de laatste jaren, toe te reke- globaal te handhaven’.2 nen aan diezelfde regering van Syriza en Anel. Zoals al door velen voorspeld gebeurde pre- Op 20 februari 2015 ondertekende de Griekse cies het tegenovergestelde. Begin 2010 hielden regering een onaanvaardbare resolutie van de Europese banken voor € 122,6 mrd aan Griekse eurogroep en tekende daarmee haar politieke obligaties aan in hun portefeuilles. Nog maar overgave. De overeenkomst behelsde onder twee jaar later hadden ze hun posities met meer het volgende: ‘De Griekse autoriteiten behulp van de trojka-leningen gehalveerd tot herhalen ondubbelzinnig hun verbintenis tot volledige en tijdige nakoming van de finan- ciële verplichtingen aan al hun schuldeisers.’ Al spoedig zorgde deze overeenkomst voor de De huidige schuldexplosie eerste meningsverschillen binnen Syriza. De is de schuld van de trojka betreffende zin laat zich gemakkelijk lezen als schulderkenning, waarmee de algemene roep om het schrappen van de schuld defi- nitief van de baan is. Twee jaar geleden nog € 65 mrd. Vervolgens werd in februari 2012 een had het congres van Syriza besloten om het ‘haircut’ (afwaardering) toegepast op Griekse grootste deel van de schuld te schrappen. De obligaties door inzet van Private Sector Invol- volksbewegingen hadden in 2011 al dezelfde vement, ofwel betrokkenheid van marktpar- eis gesteld. tijen. De strikte voorwaarden waarmee dit Kwijtschelding van de Griekse staatsschuld gepaard ging luidden de grootste maatschap- is niet tegen het Europese volk gericht, maar pelijke kaalslag van het moderne Griekenland is een kwestie van sociale rechtvaardigheid. in: algehele loonsverlaging, massa-ontslag van Het waren de Griekse en Europese banken en ambtenaren en privatiseringen. niet de Grieken zelf die profiteerden van de De tragiek ligt hierin dat de overheids- bailout van het IMF, de EU en de Europese Cen- schuld uiteindelijk juist steeg, ook al was de trale Bank. In 2010 had de Griekse regering in Griekse haircut in 2012 nog groter dan die van totaal € 317 mrd uitstaan bij deze financiële Argentinië in 2001 ($ 100 mrd tegenover € 105 instanties.1 Toen de paniek op de financiële mrd). Als gevolg hiervan ligt onze staatsschuld markten op zijn hoogtepunt was, sprong de nu volgens Eurostat op € 317,1 mrd (177,1 % van trojka bij. De Griekse reddingsoperatie was het bbp), tegen € 299,7 mrd (129,4 % van het daarmee niets meer dan de redding van de bbp) op 31–12–2009. Het is duidelijk dat de particuliere schuldeisers die in 2010 in de pro- huidige schuldexplosie uitsluitend te wijten blemen kwamen. is aan jouw trojka, die een dodelijke mix van Op 31–12–2009 was het grootste deel van neoliberale macro-economische recepten de Griekse obligaties in handen van Franse heeft losgelaten op Griekenland, met een on- en Duitse banken. Een paar maanden later, gekende recessie tot gevolg. tijdens de IMF-besprekingen over de eerste Wat ligt meer voor de hand dan dat de lening aan Griekenland, kondigden alle ver- schuldeisers nu voor hun fouten boeten? In- tegenwoordigers van de Europese landen aan derdaad heeft het Griekse parlement de twee dat ze niet van plan waren om het geld van de leningsovereenkomsten (in 2010 en 2012) niet

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 40 Leonadis Vatikiotis Afscheidsbrief aan Jeroen Dijsselbloem

bekrachtigd, zelfs niet met een eenvoudige meenschappelijke munt voor Duitsland nood- meerderheid van 151 stemmen, hoewel inter- zakelijk is om een lage wisselkoers te houden nationale overeenkomsten volgens de Griekse als basis voor zijn exportgerichte groei en grondwet een meerderheid van 180 stemmen enorme interne markt (namelijk de hele euro- vereisen. zone), waardoor Duitsland de lonen kan druk- Kwijtschelding van de staatsschuld is niet ken zonder zich zorgen te hoeven maken over alleen een kwestie van sociale rechtvaardig- zijn consumptie of productie. heid. Het gaat er ook om de aanval van het ka- Maar we weten ook dat bezuinigingsdrift pitaal af te slaan en de levensomstandigheden niet alleen voorbehouden is aan de eurolan- voor 99 % van de mensen te verbeteren. Om één den. Ook de Britten lijden onder dit beleid. Het voorbeeld te geven: in tegenstelling tot de rest verschil met Griekenland is dat als de Britten van Europa ontvangt in Griekenland slechts voor een anti-bezuinigingspartij stemmen, ze zo’n 15 % van de werklozen een werkloosheids- niet langer ‘bedroom tax’ (belasting voor men- uitkering, die slechts twaalf maanden wordt sen met een ‘ruime’ sociale woning) hoeven te uitgekeerd. De bijstand bestaat zelfs helemaal betalen. Voor Grieken is een regeringswissel niet. De totale kosten om alle werklozen een niet genoeg. Wij moeten ook toestemming uitkering (à € 360 per maand, gedurende één vragen aan jou, Jeroen. jaar) te betalen zouden € 6 mrd bedragen — Ik weet het, de exit uit de eurozone en de precies het bedrag dat Griekenland dit jaar aan EU is voor de meerderheid van de Griekse rente betaalt (afgezien van het geld dat naar bevolking geen eis. Volgens opiniepeilingen is slechts 25 % à 30 % voorstander van het ver- laten van de euro. De Griekse voorkeur voor de EU en de gemeenschappelijke munt ligt in Een Grexit is niet het einde, het feit dat Europa (en dus de EU en de euro) maar een nieuw begin vooral voor oudere generaties staat voor een hogere levensstandaard en de welvaartstaat, ondanks het feit dat de EU aan alle lidstaten bezuinigingen oplegt. Voor oudere generaties IMF gaat: € 747 miljoen op 12 mei, € 1,53 miljard die het kolonelsregime van 1967–1974 bewust in juni 2015, enz.). In deze context kunnen we hebben meegemaakt, betekent de EU ook de- het huidige dilemma van Griekenland als volgt mocratie. De Griekse keuze hangt bovendien omschrijven: alle werklozen een uitkering samen met de brede propaganda die Grexit betalen óf de overheidsschuld blijven afbeta- gelijkstelt met politieke chaos, armoede, len ten bate van de schuldeisers, waarmee de wachtrijen bij winkels en lege schappen in de laatste resten van het vangnet voor de armsten supermarkten. Daarbij wordt voor het gemak worden weggetrokken? echter vergeten dat er voor de toetreding tot Daarom moet Griekenland alle verdere de EU en de eurozone van al deze zaken geen betalingen aan schuldeisers staken en de sprake was in Griekenland. overheidsschuld schrappen met behulp van In Griekenland is nooit een openbaar of binnenlandse wetgeving, de grondwet en het officieel debat gevoerd over monetaire soeve- internationale recht waaruit blijkt dat deze reiniteit, niet onder verantwoordelijkheid van schuld onwettig, ongeoorloofd en verfoeilijk bezuinigingswillige partijen als ND en Pasok is. We zijn ons er terdege van bewust dat een maar evenmin onder Syriza. Hoewel een aan- dergelijk besluit zal leiden tot het uitstappen zienlijk deel van Syriza achter het idee van een van Griekenland uit de eurozone en de EU. exit staat, heeft de partij een politieke dialoog Een Grexit en een afscheid van de EU is voor hierover, met afweging van de voors en tegens, het Griekse volk net zo noodzakelijk als de ge- nooit geaccepteerd.

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 Leonadis Vatikiotis Afscheidsbrief aan Jeroen Dijsselbloem 41

Mocht het tot een Griekse afwijzing van de Afscheid nemen jou is een mooi alterna- schulden komen, een Grexit of zelfs het ver- tief voor de draconische bezuinigingen en laten van de EU, dan staat dit geenszins gelijk brute loonkortingen uit naam van een begro- aan een zelfgekozen isolement. Het betekent tingsevenwicht waar zij allen vroeg of laat een afwijzing van de ongelijke verhoudingen slachtoffer van zullen worden. Griekenland die in de eurozone, de EU en het IMF zijn geïn- zal dan slechts het begin blijken… stitutionaliseerd. Als alternatief zou Grieken- land een nieuw raamwerk van internationale Met vriendelijke groet, Leonadis betrekkingen kunnen opbouwen gebaseerd op wederzijds respect. Vertaling: Asaf Lahat

Noten debt campaign, jubileedebt. 2 Zie www.wsj.com / arti- org.uk / reports-briefings / brie- cles / SB100014240527023044414 1 T. Jones (2015), ‘Six points fing / six-key-points-greek- 04579119180237594344. about Greece’s debt’, Jubilee debt-weeks-election#_edn2.

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 42

Bijschrift 43

BINDING ALS POLITIEKE OPDRACHT

S&D is er voor de belangrijke vragen, niet voor de makkelijke antwoorden. Dus gaat het nu over binding als politieke opdracht, en houden we dat onderwerp op verschillende manieren tegen het licht. Want het moet tegenwoordig gaan over het overbruggen van de afstand tussen jong en oud, atheïsten en gelovigen, wit en zwart, academici en handwerkers. En over het voorkomen dat al die groepjes zich terugtrekken op eigen eilandjes om hun eigen voorrechtjes te verdedigen. Makkelijk is anders. Want nu eens bestaat de afstand door inkomensverschillen, dan weer door opleidingsverschillen. En soms ontstaat de kloof door geloof. Nu eens kan de tijd de afstand helen, dan weer een nieuwe status. Oftewel: cultuur, arbeidsmarkt en opleiding zijn zowel bronnen van scheiding als van binding. Binding voor sociaal-democraten is dus uitdrukkelijk niet: zoek het zelf uit en vecht je maar in. Het is wel: een collectieve ervaring die elke keer opnieuw beleefd moet worden, door intelligente én eerlijke plannen te verdedigen. Voor eerherstel van het beroepsonderwijs, voor het recht om anoniem te solliciteren, voor het recht op geloof en de noodzaak van

HOLLANDSE HOOGTE HOOGTE HOLLANDSE democratie, om een paar plannen uit dit S&D-themablok te noemen. Het is geen uitputtende lijst, maar wees gerust, we komen er op terug. | ROZING DAVID FOTO

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 44 Column

Loopbaanleren is een vak

Door Tanja Jadnanansing Dit zijn niet de jongeren die bij de pakken Tweede Kamerlid van de PvdA neerzitten, maar die zich juist dolgraag zou- den willen invechten. Ze weten alleen niet waar ze moeten begin- We leven in een tijd waarin de jonge Ahmed, nen. Het netwerk van pa levert maar weinig Malika en Samir niet of nauwelijks aan de op. Hij werkt niet op de bovenste verdieping bak komen. Dezelfde basisschool, dezelfde van een groot advocatenkantoor en was al middelbare school, dezelfde vervolgoplei- helemaal geen lid van Minerva. Tja, wat dan? ding als Maarten, Karen en Erik, en op-en-top Op de universiteit een cursus netwerken dan gemotiveerd bovendien. Maar werk ho maar. maar? Als die er al zijn moeten ze volgens Migrantenjongeren nemen steeds succesvol- mijn studenten meer ‘to the point’. Ja, ‘trek ler deel aan het onderwijs, maar dat is nog nette kleren aan en verdiep je in diegene die niet terug te zien in een betere arbeidsmarkt- je wilt spreken’. Dat kunnen ze zelf ook wel positie. Eind 2013 wist de Volkskrant te melden bedenken. Maar hoe zit het met die verborgen, dat slechts 2 % van de managementfuncties in ondoorgrondelijke codes? Dat je bijvoorbeeld het bedrijfsleven bezet werd door allochto- in een netwerkgesprek nooit begint over het nen. En dat is de afgelopen twee jaar tijd niet salaris… verbeterd. Het is daarom niet gek dat veel Een paar jaar geleden hebben de vakbon- jongeren gedesillusioneerd achterblijven. De den, werkgeversorganisaties, SER, de ambas- maatschappij is overigens evenmin gediend sadeur Jeugdwerkloosheid en het ministerie bij deze verspilling van talent en opleidings- van SZW het initiatief genomen voor Link2­ geld. Work. Aanleiding was het SER-rapport Maak Toch gebeurt er weinig. Hoort erbij, zeggen baan voor een nieuwe generatie, waarin werd ze dan. Moet je maar beter je best doen, dat gesignaleerd dat de arbeidsdeelname van idee. Invechten noemt Mark Rutte het. Maar niet-westerse allochtone jongeren fors lager waarin ze dat moeten doen, vertelt hij er niet ligt. Via netwerken werden bedrijfsmentoren bij. Ze doen mee de wedstrijd terwijl ze de geworven om voor jongeren de stap naar spelregels niet kennen. Dat moet anders. Iede- werk toegankelijker te maken. Een eerste re jongere heeft, net als voetballers, een coach stap voor het verbeteren van de arbeidskan- nodig die de regels uitlegt en ze leert hoe het sen van jongeren. Een prachtig initiatief, spel in elkaar steekt. Het is veel te makkelijk maar de lat moet hoger. Het gaat immers niet om zoals Rutte te stellen dat ‘de oplossing bij alleen over de jongeren zelf die klaar zijn Mohammed ligt’. voor die baan en zich willen invechten. Het Het kan en mag niet zo zijn dat de achter- gaat er ook, of eigenlijk vooral, om dat bedrij- stand van jongeren met een niet-westerse ven en overheden allochtone jongeren een ouder of een andere achternaam steeds groter kans geven. wordt. De Grondwet verbiedt het en internati- Een quotum voor Ahmed, Malika of Samir onaal gezien slaan we een flater. Desondanks is niet wenselijk: mensen met een niet-wes- gaan we vrolijk door. Als mentor van jongeren terse ouder of een andere huidskleur zouden in Amsterdam hoor ik dagelijks verhalen van geen quotum nodig moeten hebben om hoogopgeleide jongeren die niet aan een gewaardeerd te worden. Een betere aanpak stage komen en al helemaal niet aan een baan. zou zijn wanneer regering, politiek, opleiders

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 BINDING ALS POLITIEKE OPDRACHT 45

Tanja Jadnanansing Loopbaanleren is een vak

en werkgevers zich realiseren dat er blijkbaar moeten knokken en dat je er, als je daartoe be- meer nodig is dan alleen een opleiding en de reid bent, wel komt. Geen loze beloften maar vermaning dat ze zich moeten invechten. hulp bij het kiezen van een passende studie, Daar is maatwerk voor nodig. Liefst zo bij het ontwikkelen van werknemersvaardig- vroeg mogelijk. Loopbaanoriëntatie met ex- heden en het omgaan met onbewuste uitslui- perts die de arbeidsmarkt kennen, netwerken tingsmechanismen. hebben en gebruiken, in hetzelfde schuitje Het is tijd voor een nationale agenda loop- hebben gezeten en daardoor multicultureel baanoriëntatie met coaches uit de top van het talent een goede uitgangspositie kunnen ge- bedrijfsleven en de overheid. ‘Loopbaanleren’ ven bij het vinden van een baan. is een vak en moet serieus genomen worden, Niet de boodschap meegeven dat je er met ook door de colleges van bestuur van onder- een diploma wel komt. Maar dat je daarnaast wijsinstellingen. Daarom op 1 september: de veel meer moet kunnen en weten, dat je zult nationale loopbaandag.

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 46

Gelijke kansen: het ongemakkelijke verhaal

De diplomademocratie bedreigt de sociale cohesie. Daar iets aan doen vraagt een sterke overheid, maar ook een nieuwe rol voor het onderwijs. Minder mensen naar het hoger onderwijs, meer status voor het beroepsonderwijs.

JAN VAN ZIJL

Voorzitter van de MBO Raad

Na de oorlog begon de sociale ongelijkheid talent. De verborgen talenten uit die tijd kwa- die zo kenmerkend was voor de vooroorlogse men dan ook uit de ongeschoolde onderkant standenmaatschappij te knellen, en als gevolg van de samenleving. van de versnellende technologische ontwikke- Langzamerhand is het meeste verborgen lingen groeide ook de behoefte aan een beter talent uit de lagere klassen wel blootgelegd en opgeleide beroepsbevolking. De scherpe klas- tot de midden- en hogere milieus toegetreden. sengrenzen werden doorbroken. Dat gebeurde Aan de onderkant blijft een relatief homogene via het stelsel van sociale zekerheid, het mini- groep achter die over weinig maatschappelijk mumloon, betere en betaalbare huisvesting, gewaardeerde talenten beschikt en ook wei- progressieve inkomstenbelasting en, last but nig talent kan overdragen aan de volgende not least, voor iedereen bereikbaar onderwijs. generatie. Zowel de inter- als de intragenera- Hoewel wij het pas veel later zo zijn gaan tionele mobiliteit komt hierdoor langzaam noemen ontstond in deze periode de ‘merito- tot stilstand. Wie met een lage opleiding de cratische samenleving’. Impliciet groeide toen arbeidsmarkt betreedt, heeft nog maar weinig óók de veronderstelling dat de ongelijkheid kans op een opwaartse carrière die perspectief in kansen binnen een samenleving gebaseerd biedt op een mooie maatschappelijke positie. op klassen veel groter zou zijn dan de onge- Maatschappelijke achterstand krijgt daar- lijkheid in talenten. Met andere woorden: als mee een erfelijk karakter. Hiermee keren wij iedereen maar de kansen pakte die met name terug naar de situatie aan het begin van de op het vlak van onderwijs geboden werden, industriële revolutie, toen de plek waar je zou dat vanzelf leiden tot meer cohesie in de wieg stond in hoge mate bepalend was voor je samenleving en tot minder sociale ongelijk- kansen in het leven. Wat dreigt is een gelaagde heid. Tot op zekere hoogte gebeurde dat ook. samenleving met een onderlaag van ‘niksheb- Massaal stroomde talent uit de lagere soci- bers’ en ook ‘nikskunnenkrijgers’, en een mid- aaleconomische klassen naar het onderwijs- dengroep en bovenlaag waar alles samenkomt niveau dat hoorde bij hun mogelijkheden en dat toegang tot welvaart verschaft.

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 BINDING ALS POLITIEKE OPDRACHT 47

Jan van Zijl Gelijke kansen: het ongemakkelijke verhaal

De markt biedt onvoldoende oplossing Het gaat vooral om het borgen van de par- ticipatiemogelijkheden voor diegenen die De sociaal-democraat in mij krijgt dan on- niet in staat zijn om de geboden kansen met middellijk visioenen van hogere belasting- twee handen aan te pakken en zelfs niet met tarieven op zowel inkomen als vermogen en één. Die niet in staat zijn om (thuis)zorg van het helemaal wegbelasten van erfenissen, goede kwaliteit in te kopen, of die afhankelijk onder het mom dat er geen reden is om ar- zijn van begeleiding bij het opvoeden van beidsloos inkomen van rijkluiskinderen te hun kinderen, omdat er anders van die opvoe- bevorderen. Maar misschien is dit anno 2015 ding niets terechtkomt (jeugdzorg) en voor niet afdoende. Bij de realisatie van sociale wie het belangrijk is dat zij in staat zijn hun cohesie in de samenleving komt meer kijken. lichamelijke en mentale gezondheid op peil Enerzijds is bijna iedereen het erover eens dat te houden, bijvoorbeeld door actief aan sport enige mate van welvaartsongelijkheid niet en beweging te kunnen doen. Een breed pak- alleen onvermijdelijk, maar zelfs gewenst is. ket aan ( publieke) voorzieningen, waarover Het draagt immers bij aan meer economi- consensus zou moeten bestaan dat die voor sche groei en daarmee ook aan de mogelijk- iedereen beschikbaar behoren te zijn. heden van de minst bedeelden om te kunnen Die garantie voor participatie voor ieder- participeren. Tegelijkertijd vindt iedereen dat een vraagt om een vitale collectieve sector. Dat heel grote verschillen in kans op werk en een is niet per se een grote of dure overheid. Wel fraai inkomen juist schadelijk zijn voor onze een overheid waarbij kwalitatief hoogwaar- economie. dige dienstverlening aan de burger hoog in Dat betekent dat we kritischer moeten zijn het vaandel staat. Zo’n 15 à 20 jaar geleden be- over hoe de overheid zich terugtrekt uit het gon ook in onze kring kritiek op de publieke publieke domein en belangrijke kerndoelen van de verzorgingsstaat overdraagt aan de markt. De aandachtspunten voor beleid lig- gen voor de hand: blijvende en betaalbare toe- De (inter)generationele gang tot goed onderwijs, toegang tot vitale en mobiliteit komt langzaam kwalitatief hoogwaardige zorgvoorzieningen tot stilstand, daardoor krijgt en andere voorzieningen die eraan bijdragen dat burgers zich onderdeel voelen van de wel- maatschappelijke achter­ vaartsstaat. stand een erfelijk karakter Meer financiële eigen verantwoordelijk is niet per se onredelijk, maar mag er niet toe leiden dat grote groepen burgers van essen- tiële voorzieningen verstoken raken. Het is sector bon ton te worden en dat terwijl we veelbetekenend dat de nieuwe voorzitter van zo’n belangrijke rol hebben gespeeld bij de VNO-NCW kritisch is over het helemaal aan vormgeving van de publieke dienstverlening. de markt overlaten van de verantwoordelijk- Die houding leverde een geloofwaardigheids- heid om mensen met een grote afstand tot probleem op. Het is niet voor niets dat de par- de arbeidsmarkt aan het werk te helpen. Het tijen die van oudsher kritisch staan tegenover bijna integraal afschaffen van de Wet sociale de overheid en publieke dienstverlening het werkvoorziening (WSW) is in dit verband nu electoraal zo goed doen. Mensen stemmen een onverstandige maatregel, waarvan de liever op het origineel dan op de papegaaien. marktsector de effecten niet volledig kan Op z’n best bewijzen wij nog wél lippen- opvangen. dienst aan docenten, verpleegkundigen en

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 48 BINDING ALS POLITIEKE OPDRACHT

Jan van Zijl Gelijke kansen: het ongemakkelijke verhaal

politieagenten, maar zelden zijn wij positief gaan voorbij aan het feit dat de afgelopen vijf- over de domeinen waarin zij werken. Ook wij tig jaar op dit vlak al het meeste is bereikt. hebben het veel te gemakkelijk over groot- Mensen worden niet slimmer door Lis- schalige zorg- en onderwijsfabrieken, waar- sabondoelstellingen. Toch blijft ook in Ne- van de bestuurders vermoedelijk graaiers zijn derland de druk groot om zoveel mogelijk die geen idee hebben wat er op de werkvloer mensen aan een diploma hoger onderwijs te speelt. De Amsterdamse PvdA bestond het om helpen. Het feit dat dit vaak lukt zegt meer kort voor de verkiezingen een ‘reddingsplan’ over de gedaalde kwaliteit van het hoger on- te willen presenteren voor het mbo. Je zou je derwijs dan het vermogen van ons onderwijs- kind maar op zo’n school hebben zitten of er systeem om steeds meer jonge mensen naar werkzaam in zijn en denken dat je met goede dat hogere niveau te tillen. Ouders hebben er dingen bezig bent. Dan meldt de partij waar- bijna alles voor over om hun kind via de havo van je al jaren lid bent doodleuk dat jouw in ieder geval op het hbo te krijgen, of beter school er een puinhoop van maakt en klaar- een ‘University of Applied Sciences’, want zo blijkelijk ‘gered’ moet worden. Een vergelijk- noemen de hogescholen zich sinds kort. baar verhaal is te houden over de jeugdzorg Die hang naar hoger in het onderwijs heeft en het UWV. Daar schijnt evenmin veel goeds alles te maken met de kern van de meritocra- te gebeuren. Is het dan verwonderlijk dat ook tische samenleving. Het heeft ertoe geleid dat de mensen werkzaam in het publieke domein er op de universiteit veel studenten rondlopen onze partij de rug toekeren? De dreigende die qua cognitieve bagage en academische nieuwe ongelijkheid maakt een keuze voor honger veeleer thuishoren in het hoger be- een sterke, moderne overheid en hoogwaar- roepsonderwijs. Ik schrijf het maar een keertje dige publieke dienstverlening even gewenst helemaal uit, opdat men zich realiseert waar- als noodzakelijk. mee wij hier van doen hebben, namelijk ‘be- roepsonderwijs’. Zoals er overigens óók op het Een nieuwe opdracht voor het onderwijs hbo veel te veel studenten zitten, die qua mo- gelijkheden beter hadden gepast in het mbo. Het betekent voor het onderwijs dat het be- Een van de nieuwe opdrachten aan het on- leid van gelijke kansen op goed onderwijs derwijs moet dan ook zijn dat op alle niveaus ongeacht iemands afkomst onverminderd kritischer wordt gekeken naar de instroom. moet worden voortgezet, maar dat dit streven Het zal vermoedelijk betekenen dat minder gepaard zou moeten gaan met het besef dat studenten zullen doorstromen uit het mbo, de bijdrage aan de realisering van het verhef- maar daartegenover wellicht meer studenten fingsideaal beperkt is. Voor allochtonen die een mbo-diploma halen die nu met veel moei- nog een inhaalslag maken ligt dat genuan- te van het hbo komen. ceerder. Over het geheel genomen geldt echter dat Havo: ‘toegangspoort’ naar het geluk er grenzen zijn aan wat mensen kunnen met de kansen die hun worden geboden. Talent- Cruciaal hierin is de rol en de positie van ontwikkeling is mooi en hetzelfde geldt voor de havo. Dit onderwijstype is tegelijk een de ambitie om ‘het beste uit mensen te halen’. eerste stap en een springplank om de zwaar Wie kan daar nu tegen zijn? Maar politiek begeerde toegang tot het hoger onderwijs te overeengekomen streefcijfers met betrekking bemachtigen. De havo vormt voor veel ouders tot gewenste percentages startkwalificaties of de scheidslijn tussen de ‘geslaagden’ en de deelname aan het hoger onderwijs weerspie- ‘losers’. De eerste groep mag naar het hbo, de gelen slechts een papieren werkelijkheid en tweede moet naar het vmbo en het mbo. Dit is

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 BINDING ALS POLITIEKE OPDRACHT 49

Jan van Zijl Gelijke kansen: het ongemakkelijke verhaal

een ongewenste situatie die nog altijd gevoed De uitdaging aan de onderkant wordt vanuit de gedachte dat er kansen gebo- den moeten worden (verheffing), terwijl de Een minstens zo grote uitdaging ligt er bij de mogelijkheden om die kansen te grijpen niet onderkant en rond het funderend onderwijs reëel aanwezig zijn. en het middelbaar beroepsonderwijs. In een Veel te veel kinderen halen, al dan niet na vlaag van verstandsverbijstering heeft de poli- veelvuldig zittenblijven, met hangen en wur- tiek in de jaren tachtig en negentig besloten gen het havodiploma en kunnen daarna op om alles beneden havo- en hbo-niveau onder het hbo het vereiste niveau nauwelijks aan. één titel te positioneren. Vanaf dat moment Switchen en lang studeren is het gevolg. Voor werd alles vmbo en mbo. Beide onderwijstypen werden ook nog eens ingedeeld in voor bijna niemand begrijpelijke niveaus. In feite leidde deze positionering tot Veel wo’ers horen thuis omgekeerde verheffing en werd in sommige gevallen zelfs het tegenovergestelde bereikt op het hbo, veel hbo’ers van de oorspronkelijke doelstelling om cogni- op het mbo tief minder getalenteerde leerlingen aan een waardevol mbo-diploma te helpen. Zo krijgt momenteel de leerling op niveau 1 van het mbo een op het oog gelijkwaardig diploma deze kinderen zou een route via het mbo en aan dat van iemand op niveau 4. Maar ieder- eventueel daarna het hbo veel beter zijn. Van- een weet dat beide niveaus helemaal niets met wege de opwaartse druk, de wens van ouders elkaar gemeen hebben. Leerlingen op niveau 1 en de noodzaak al op 12-jarige leeftijd te moe- krijgen basisvaardigheden aangeleerd, terwijl ten kiezen gebeurt dat niet. de OESO mbo-niveau 4 positioneert op een De politiek zou zich ernstig moeten bezin- vergelijkbaar niveau als de onderkant van de nen op de positie van de havo. Afschaffen is wel- Amerikaanse universiteiten. licht te rigoureus, al zijn daar veel goede argu- Voor het vmbo geldt iets soortgelijks. Deze menten voor te bedenken. Minder ingrijpend goedbedoelde vormgeving heeft vast wat op- en op z’n minst geboden is de optie waarbij de geleverd voor de laagste niveaus, maar pakte hoogste niveaus van vmbo en havo aan elkaar uiterst beroerd uit voor het imago van de geplakt worden. Een maatwerkdiploma be- hogere niveaus. Bij vmbo en mbo denken mo- paalt dan welk vervolgonderwijs gekozen kan menteel veel te veel mensen aan laagwaardig worden. Een meer algemeen vormend pakket, onderwijs voor overwegend kwetsbare jonge- mits van voldoende niveau, geeft dan toegang ren in plaats van de mavo of de oude mts. Dit tot het hbo en een pakket met meer beroepsge- is vermoedelijk de belangrijkste verklaring richte vakken geeft toegang tot het mbo. voor de lage waardering in de samenleving. Zo wordt er niet al op 12-jarige leeftijd Schrijnend, omdat 70 % van de mbo-leer- voorgesorteerd, maar pas aan het eind van lingen een opleiding volgt op niveau 3 en 4. het voortgezet onderwijs. Hiermee doe je Dat zijn hoogwaardige beroepsopleidingen, daadwerkelijk iets aan de opwaartse druk die waarbij de leerlingen zelden het predicaat op kinderen die net van de basisschool komen kwetsbaar verdienen. Stel, men besluit om in wordt gelegd. De huidige vroege keuze is ta- het voortgezet onderwijs — ook weer vanwege melijk uniek vergeleken met ons omringende de verheffingsgedachte — alle opleidingsni- landen en wordt door Nederlandse en interna- veaus gymnasium te gaan noemen. Wanneer tionale deskundigen ernstig bekritiseerd. we het vmbo gymnasium 1, havo gymnasium

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 50 BINDING ALS POLITIEKE OPDRACHT

Jan van Zijl Gelijke kansen: het ongemakkelijke verhaal

2, vwo gymnasium 3 en categoraal gymnasium veel onzeker, met name waar het gaat om de niveau 4 noemen, staat het Malieveld binnen oorzaken van de lagere levensverwachting en de kortste tijd vol met protesterende bakfiets- het lagere opleidingsniveau. Dat neemt niet moeders. Toch heeft men een vergelijkbare weg dat het urgent is om hier aandacht voor keus gemaakt voor het vmbo en het mbo. Ken- te hebben. Waar het gaat om een gezonde leef- nelijk houdt verheffing voor veel politici op bij stijl kunnen de school en de schoolomgeving de onderkant. een rol spelen. Terecht en met steun van het onderwijsveld Hoewel de grenzen van scholing op basis heeft de politiek besloten het laagste mbo-ni- van cognitieve bagage voor veel kinderen veau als zodanig geen middelbaar beroepson- bereikt lijken te zijn, kan het onderwijs nog derwijs meer te noemen. Dat zou ook moeten veel betekenen bij het aanleren van algemene gelden voor niveau 2, want hoewel dit niveau vaardigheden die essentieel zijn voor een suc- wel beroepsonderwijs is en het aangeboden cesvolle deelname aan de alsmaar complexer hoort te worden op een mbo-instelling, is het wordende samenleving. Dan gaat het om niet middelbaar. persoonlijkheidsvorming in het algemeen en Het neemt allemaal niet weg dat de samen- sociale vaardigheden in het bijzonder. Maar leving een grote verantwoordelijkheid heeft ook om het leren omgaan met snelle verande- om jonge mensen met beperkte cognitieve ringen, zowel in de werkomgeving als in het mogelijkheden ook goed toe te rusten op hun sociale verkeer in het dagelijks leven. toekomstig functioneren in de samenleving. Juist voor kinderen uit kwetsbare milieus Ook uit deze categorie zal het beste gehaald is er op dit vlak nog veel verbetering mo- moeten worden. Daar hoort de voorbereiding gelijk. De huidige eenzijdige focus op leer- op de arbeidsmarkt in ieder geval bij. prestaties en citoscores doet deze kinderen Er zal altijd een rangorde van opleidingsni- tekort. De praktijk leert dat het wegnemen veaus blijven en degenen die onderaan staan van deze elementen de kans om ook de zullen genoegen moeten nemen met de minst schoolprestaties te verbeteren aanzienlijk gewaardeerde maatschappelijke posities. vergroot. Met meer aandacht vanaf de al- Het is echter ook zo dat laagopgeleiden lerjongste leeftijd voor persoonlijkheidsvor- over het algemeen ongezonder en minder ming snijdt het mes aan twee kanten. Het zal lang leven dan hoogopgeleiden. Daar zijn kinderen beter voorbereiden op hun latere talloze verklaringen voor. Een van de belang- deelname aan het maatschappelijk verkeer, rijkste is het onvermogen van laagopgeleiden terwijl ook hun leerprestaties zullen verbete- om hun behoeftebevrediging uit te stellen: de ren. Dat laatste is weer van groot belang voor verleiding nu een dure scooter te kopen wint hun kansen op de arbeidsmarkt. Juist omdat het van het geld opzijzetten voor mindere er op dit terrein nog een wereld te winnen tijden, en veel en vet eten krijgt voorrang bo- is, ligt hier een belangrijke opdracht voor ven een gezonde levensstijl. Op dit vlak is nog sociaal-democraten.

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 51

Geef jongeren de beloning die ze verdienen

Werk moet lonen, maar voor jongeren geldt dit blijkbaar niet: een 18-jarige die voltijds werkt, verdient € 700 bruto per maand. Schaf het minimumjeugdloon af en de toegenomen koopkracht van jongeren zal de economie een flinke impuls geven.

SASKIA BOUMANS

Politicologe en onderzoeker bij de FNV

Bij jongeren en werk gaat het meestal over is het een verloren generatie? Nee, maar het werkloosheid. Het soort werk en de voor­ is wel een verliezende generatie. Ze komen waarden waaronder jongeren werken, zijn met studieschulden op de arbeidsmarkt. Ze zelden onderwerp van gesprek. Dat is opval- hebben flexibele banen en daarom wordt er lend, aangezien maar 15 % van alle werkende niet geïnvesteerd in hun scholing. Ze krijgen jongeren in Nederland economisch zelf- geen hypotheken en hebben onzekere pensi- 1 2 standig is. Young & United, de door de FNV oenen.’ Een opmerkelijke uitspraak voor een gesteunde jongerenbeweging, zet dit sinds ambassadeur Aanpak Jeugdwerkloosheid, eind maart op de kaart. Met name de eis dat want blijkbaar is niet de jeugdwerkloosheid, werknemers vanaf 18 jaar recht hebben op het maar de geflexibiliseerde arbeidsmarkt het volwassen minimumloon van 8,66 euro per grootste obstakel. uur wordt met behoorlijk wat welwillendheid Deze problematiek heeft zijn oorsprong in onthaald. De sterkste tegenwind komt voor- de sterkere concurrentie, lage lonen en toene- alsnog uit ondernemend Nederland. VNO- mende arbeidsmarktafhankelijkheid. NCW en MKB-Nederland zeggen dat dit ten koste zal gaan van de werkgelegenheid voor Faciliteren van de bijwerkende student met name laagopgeleide jongeren. Het pro- bleem met deze best-begrijpelijke-want-vaak- Wat als eerste opvalt in de statistieken is de effectieve bangmakerij is dat zij voorbijgaat grote hoeveelheid jongeren die werken. Bijna aan de essentiële problemen die jongeren 70 % van alle Nederlandse jongeren tussen de vandaag de dag ervaren op de Nederlandse 15 en 25 is actief op de arbeidsmarkt. In geen arbeidsmarkt. Dat is niet werkloosheid, maar ander land in Europa is dit zo hoog. Ter verge- slecht werk. lijking: de tweede plek wordt ingenomen door Tijdens haar afscheidsinterview in de NRC Denemarken met een participatiegraad van wist CDA’er Mirjam Sterk de kern van het bijna 62 %, terwijl buurland België in de onder- probleem wel te vatten: ‘Mensen vragen vaak: ste regionen bungelt met zo’n 30 %.3

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 52 BINDING ALS POLITIEKE OPDRACHT

Saskia Boumans Geef jongeren de beloning die ze verdienen

Nederlandse jongeren verlaten het onderwijs cijfers: 80 % van het laagst geschoolde werk niet bijzonder vroeg, dus het betekent vooral wordt tegenwoordig uitgevoerd door een dat opleiding en werk worden gecombi- werknemer met een hoger opleidingsniveau, neerd. Bijna 60 % van alle onderwijsvolgende eenzelfde percentage vindt plaats in deeltijd jongeren werkt.4 Dit aandeel is de afgelopen en lager opgeleide jongeren zijn veel vaker jaren sterk gestegen: in 1992 was het ruim een werkloos dan hoger opgeleide jongeren. derde.5 De Nederlandse deeltijdeconomie zorgt Het zal dan ook niet verbazen dat maar in combinatie met de versobering van de liefst 78 % van de jongeren tot 25 jaar in 2013 in studiefinanciering, het fiscaal verruimen deeltijd werkte.6 Dat is een kwart meer dan van de bijverdienmogelijkheden en de sterke de gehele werkzame bevolking. Jongeren die toename van de studiekosten8 voor een school en werk combineren vormen hiervan grotere concurrentie aan de zogenaamde de bulk: zij nemen 80 % van het jeugdige deel- onderkant van de arbeidsmarkt waar met tijdwerk voor hun rekening. name lager opgeleide jongeren de dupe van zijn. De angst bij velen dat deze concurrentie verder zal worden versterkt door het recente afschaffen van de basisbeurs, is daarom Wat de Polen en de Bulgaren goed te begrijpen. Terwijl het ook anders zijn voor de agrarische sector, kan. Dat laat Duitsland bijvoorbeeld zien. Eind 2014 werd daar het collegegeld voor zijn de jongeren voor de alle universiteiten afgeschaft en een paar horeca en detailhandel maanden terug voerde men tevens een minimumloon vanaf 18 jaar in.

Jongeren: een aantrekkelijk business Meestal wordt dit gezien als een win-win­ model situatie: jongeren willen een klein contract vanwege hun opleiding en werkgevers kun- Het tweede kenmerk van de jongeren­ nen op deze manier van hun werkroosters arbeidsmarkt zijn de lage lonen. Ook hier maatwerk maken. Waarschijnlijk is dat voor neemt Nederland binnen Europa een uitzon- veel jongeren ook inderdaad het geval. deringspositie9 in, en wel op twee manieren. Desalniettemin kun je daar een aantal kant­ Ten eerste door de duur van het minimum- tekeningen bij plaatsen. De eerste is dat niet loon. In Nederland vallen jonge werknemers alle jongeren die werken ook (nog) naar tot 23 jaar onder het wettelijk minimum- school gaan. Deze werkende jongeren hebben jeugdloon. Frankrijk, Ierland, Portugal en geen baat bij een deeltijdbaan. Het levert vaak Spanje kennen een minimumloon vanaf 18 onvoldoende op en bemoeilijkt de opbouw jaar of eerder. België weliswaar ook pas vanaf van een stabiele loopbaan. Maar voor hen zijn 22 jaar, maar een 18-jarige verdient daar 82 % er steeds minder banen: het aandeel voltijd- van het volwassen minimumloon en in Ne- werk daalde in dertig jaar tijd van driekwart­ derland 45 %. naar minder dan een kwart.7 Dat is ook het tweede verschil: de hoogte Bovendien drukken bijbanende studenten van het loon. Het jeugdloon begint in Neder- werkende jongeren uit de arbeidsmarkt door land met 30 % van het volwassen minimum- hun grote beschikbaarheid voor de deeltijd- loon voor een 15-jarige. Nergens in de ons arbeidsmarkt en hun veronderstelde hogere omringende landen begint dat percentage productiviteit. Dit zien we ook terug in de zo laag. Ook in euro’s is het een opmerkelijk

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 BINDING ALS POLITIEKE OPDRACHT 53

Saskia Boumans Geef jongeren de beloning die ze verdienen

verschil: € 3,94 in Nederland voor een 18-jarige, de hoge kosten voor het volgen van (tertiair) terwijl een leeftijdgenoot in België € 7,47 per onderwijs in Nederland die steeds meer jon- uur verdient en zelfs Spanje betaalt beter met geren de arbeidsmarkt op duwen. Hier komt € 4,56 bruto per uur.10 bij dat jongvolwassenen tot 27 jaar dankzij Het gevolg van dit lage loon is tweeledig. de nieuwe Algemene Bijstandswet (1998) en Enerzijds kunnen jonge werknemers de Wet werk en bijstand (2004) vrijwel geen nauwelijks rondkomen van hun werk. Een aanspraak meer kunnen maken op de sociale gemiddelde 22-jarige afgestudeerde mbo’er zekerheid.13 En eenmaal op die arbeidsmarkt verdient € 865 netto per maand. Dat is € 7,89 hebben de jeugdlonen een drukkend effect op per uur bij een 25-urige werkweek, blijkt uit de loonontwikkeling.14 de enquête van Young & United onder 10.000 Hier komt bij dat het ook met name jonge- jongeren. Het Europees Comité voor Sociale ren zijn die te maken hebben met onzekere Rechten (ECSR) tikt Nederland ook niet voor contracten. Sinds 2010 zijn er meer jongeren niets al een aantal jaren op de vingers voor de met een flexibele dan met een vaste arbeids- ‘manifestly unfair’ lage lonen voor jongeren.11 relatie. Dit aantal groeit nog steeds. In 2014 Anderzijds stemmen bedrijven hun nering steeg het aantal jongeren met een onzeker erop af. Dat valt met name op tijdens een contract weer met 6 %. Het grootste deel van wandelingetje door de winkelstraat. Wie een deze jonge werkers is oproep- of invalkracht. nieuwe spijkerbroek koopt of een drankje Het gevolg hiervan is een grotere afhankelijk- bestelt wordt vaak geholpen door een jongere. heid ten opzichte van de markt en de werkge- Meer dan de helft van alle werknemers­ in de ver, en inkomensonzekerheid. Dit leidt vervol- horeca is onder de 25 jaar en dat geldt voor gens tot bestaansonzekerheid. Denk aan het bijna 30 % van alle werknemers in de detailhan- uitstellen van relatievorming en het stichten del. Hierbinnen spannen de supermarkten van een gezin, en de al genoemde slechtere met 73 % en de fastfoodindustrie met 61 % tot 23 toegankelijkheid van hypotheken en lagere jaar de kroon. pensioenen.15 In toenemende mate nemen jonge werk- nemers in deze sectoren de banen met een Een goed begin minimumloon voor hun rekening.12 Op deze manier heeft het jeugdloon niet alleen een Natuurlijk kan afschaffing van het jeugdloon drukkende werking op de inkomsten van een arbeidsmarkt die zo scheef is en waar zo’n jongeren, maar ook op de lonen van oudere grote tweedeling is ontstaan, niet volledig werknemers. Deze sectoren zijn dankzij het rechttrekken, maar het is een goed begin. En lage jeugdloon beter te typeren als lage- wel om een aantal redenen. De eerste is dat het lonensectoren. Wat Poolse en Bulgaarse jonge werknemers economisch zelfstandig werknemers via uitzendconstructies zijn voor maakt. Een volledige werkweek van een 18-ja- de agrarische sector en het beroepsgoederen- rige levert nu een kleine € 700 bruto op — zo’n vervoer, en de zzp’er voor de bouw, is de jonge € 300 onder de armoedegrens. Als deze een werknemer voor werkgevers in horeca en volwaardig minimumloon verdient, wordt detailhandel. dat € 1.500 per maand: een reusachtige verbe- tering. Grotere afhankelijkheid Bijbanende studenten hebben door deze inkomensgroei ook minder uren nodig om Daarnaast is er de toegenomen afhankelijk­ hetzelfde bedrag bij te verdienen, waardoor heid van de arbeidsmarkt. Al genoemd zijn er meer banen overblijven voor werkende de afschaffing van de studiefinanciering en jongeren. Al zou het goed kunnen dat er

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 54 BINDING ALS POLITIEKE OPDRACHT

Saskia Boumans Geef jongeren de beloning die ze verdienen

meer maatregelen nodig zijn om de precaire Die constatering doet vermoeden dat het positie van werkende jongeren verder te ver- kostenvoordeel van € 3,94 voor een 18-jarige nu beteren. tegenover € 8,66 per uur voor een 23-plusser En tot slot zal een hoger jeugdloon waar­ de reden is waarom in de horeca en handel schijnlijk leiden tot een vermindering van vooral jongeren worden aangenomen. Dit het groot aantal kruimelbanen omdat de financiële voordeel voor werkgevers valt concurrentie aan de lage-lonenkant van de ar- weg als het jeugdloon wordt verhoogd. Dat beidsmarkt minder wordt. En ook dit zal met zal pijn doen, maar er is geen reden om aan name werkende jongeren ten goede komen, te nemen dat werkgevers massaal jongere omdat vooral zij beschikbaar zijn voor grotere werknemers zullen inruilen voor ouderen contracten. aangezien de productiviteit van die laatste groep door de aard van het werk niet hoger is. En de werkgelegenheid dan? Bovendien blijven veel oudere werknemers waarschijnlijk duurder, aangezien zij meestal Maar, hoor ik u denken, een hoger (jeugd)loon meer ervaring hebben. zorgt voor meer werkloosheid, en dat willen Er kan wel een negatief werkgelegenheid­s­ we niet. Laten we hier even naar kijken. Het effect optreden doordat de verhoogde loon- idee is dat een hoger loon de vraag naar arbeid kosten de voortdurende carrousel van kortdu- doet afnemen. Deze veronderstelde sterk nega- rende en kleine contracten vermindert. tieve relatie tussen loon en werkgelegenheid­ Daartegenover staat dat het verhogen van het staat tegenwoordig ter discussie. Begin jaren jeugdloon de economie een sterke financiële ’90 kwam uit onderzoek van Card & Krueger impuls zal geven. De laagste inkomens krijgen dat de werkgelegenheid in de fastfoodindus- trie verbeterde toen het minimumloon werd verhoogd in New Jersey.16 Dit werd onder andere veroorzaakt doordat de kosten van De veronderstelde negatieve de verhoging van de minimumlonen hoger relatie tussen werkgelegen­ werden ingeschat dan uiteindelijk bleek. Ook heid en lonen staat tegen­ leidde een verhoging van de beloning tot min- der uitval en verloop van personeel, en ging de woordig ter discussie productiviteit omhoog. VNO-NCW lijkt echter een ander argument te gebruiken: als de jeugdlonen omhooggaan, zullen ondernemers hen niet meer aannemen jaarlijks € 185 mln aan extra koopkracht. Dit omdat ze dan moeten toeleggen op het in­ geld wordt waarschijnlijk onmiddellijk gecon- huren van jonge werknemers. De gedachte is sumeerd — in tegenstelling tot meer koop- dat de werkgelegenheid zal verschuiven naar kracht voor hogere inkomens — wat voor extra ouderen, die minder begeleiding nodig heb- banen zal zorgen in de binnenlandse markt. ben. Hoe aannemelijk dit ook klinkt, het is En dat zijn niet toevallig net die sectoren waar vooral een gelegenheidsargument. Dat jonge- het gros van de jongeren werkzaam is. ren voornamelijk op kortdurende contracten Hoe deze effecten precies op elkaar gaan in- werken, voortdurend worden vervangen door spelen, is niet te voorspellen. Wat we wel weten nóg jongere en dus goedkopere­ werkers en is dat de relatief lage jeugdwerkloosheid­ in Ne- vooral in laaggeschoolde arbeid werkzaam derland vooral komt door de grote hoeveel- zijn, geeft aan dat voor hun werk blijkbaar heid kleine baantjes van jongeren. Dat is dus weinig kennis en ervaring nodig is. wel werk, maar slecht werk waar niet van valt

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 BINDING ALS POLITIEKE OPDRACHT 55

Saskia Boumans Geef jongeren de beloning die ze verdienen

rond te komen. Werk is haast een liefhebberij tade, uiteraard, maar wel één met een kern van geworden volgens hoogleraar arbeidsrecht waarheid. Want als werken niet meer loont, Wiemer Salverda. Deze constatering­ zorgde er- waarvoor of voor wie werken we dan wel? Een voor dat VVD’er Robin Fransman­ eind april tij- volwassen loon voor volwassen werk kost dens de boekpresentatie van WTFACT uitriep: ­Nederland een half procent van de loonsom. ‘Laten we als werkgelegenheid­ zo belangrijk is, Dat is een schijntje als we daarmee van Mirjam het loon dan alsjeblieft helemaal maar afschaf- Sterks verliezende generatie een generatie met fen. Dan is niemand meer werkloos!’ Een bou- toekomst kunnen maken.

Noten 8 Eurydice (2015), National zekerheid: jong en onzeker’, Student Fee and Support in: WTFACT, de feiten over 1 Wiemer Salverda (2015) ‘De Systems in European Higher werkende jongeren in Neder­ feiten over werkende jonge- Education. Nederland behoort land. ren’, in: WTFACT, de feiten over ondertussen tot de duurdere 14 Het jeugdloon staat door het werkende jongeren in Neder- landen in Europa als we naar verlagen van de staffel in de land. Economisch zelfstandig­ schoolgeld voor hoger onder­ jaren ’80 en het bevriezen van wordt gedefinieerd­ als 70 % van wijs kijken. de bedragen in de jaren ’80 en het minimumloon. 9 Buiten Griekenland, dat haar ’90 al 25 jaar stil. Hierdoor 2 Zie NRC Handelsblad van 1 april jeugdloon heeft moeten ver­ heeft het jeugdloon geen 2015. lagen in ruil voor steunmaat- verhogend effect meer, zoals 3 Eurostat, Activity rates by sex, regelen, is nergens anders in in de beginjaren, maar een age and highest level of educa- Europa het jeugdloon zo lang drukkend effect. tion attained ( %). en zo laag. 15 Wilthagen et al. (2014), ‘Het 4 CBS (2014), Arbeidsdeelname 10 De bedragen zijn in euro / perspectief van jongeren op 15-25 jarigen. koopkrachtpariteit van 2015. de Nederlandse arbeids­ 5 CBS (2003), Jeugd 2003, cijfers 11 European Social Charter markt’, in: Reflect, maart. en feiten. (2013), 7th National Report on 16 David Card & Alan B. Krueger 6 CBS (2014), Deeltijdwerk in the implementation of the (1993), Minimum Wages and Europa neemt toe, Nederland European Social Charter. Employment: A Case Study of the blijft koploper. 12 CBS, Werkgelegenheid en Fast-Food Industry in New Jersey 7 Salverda, ‘De feiten over minimumloon. and Pennsylvania. werkende jongeren’. 13 Trudie Knijn (2015), ‘Sociale

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 56

Invechten of aanpakken?

Niet-westerse migrantengroepen worden vaker gediscrimineerd op de arbeidsmarkt. Daar zijn Rutte en Asscher het nog wel over eens. Over hoe je deze discriminatie kunt terugdringen zijn ze minder eensgezind. Harder je best doen versus foute werkgevers op de vingers tikken, of zijn er betere maatregelen denkbaar?

IRIS ANDRIESSEN & JACO DAGEVOS

Beiden werkzaam bij het SCP, Dagevos is tevens bijzonder hoogleraar Integratie en Migratie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam

De achterstand van niet-westerse migranten- eerder werden drie filiaalmanagers van AH groepen op de arbeidsmarkt is nog steeds to go door justitie vervolgd omdat zij hadden groot. De werkloosheid is onder hen drie keer aangegeven geen Marokkaans personeel te wil- groter dan onder autochtone Nederlanders. len aannemen. Dat op de arbeidsmarkt wordt Dat verschil is bovendien de afgelopen jaren gediscrimineerd hoeft bij niemand meer ver- alleen maar groter geworden: de crisis heeft bazing te wekken; lastiger te beantwoorden is niet-westerse migranten zwaarder getroffen de vraag in welke mate daarvan sprake is. dan autochtone Nederlanders. Wanneer men wel werk heeft zijn migranten vaker aangewe- Mohammed of Mark zen op tijdelijke contracten dan autochtonen. Met name niet-westerse jongeren zijn overver- Uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel tegenwoordigd in de flexibele schil. In combi- Planbureau (SCP) in de afgelopen jaren blijkt natie met de hoge jeugdwerkloosheid onder dat discriminatie op de arbeidsmarkt een be- niet-westerse migranten — een derde van de be- hoorlijk probleem is. We stuurden gelijkwaar- roepsbevolking is werkloos (cijfers 2013) — be- dige sollicitaties naar bestaande vacatures tekent dit dat jongeren uit migrantengroepen en ondertekenden de een met Mohammed een kwetsbare arbeidsmarktpositie hebben. en de ander met Mark. We lieten acteurs met In hoeverre discriminatie de achterstand precies hetzelfde cv langsgaan bij uitzendbu- op de arbeidsmarkt verklaart, is niet gemak- reaus, maar de een was blond en de ander had kelijk te zeggen, maar dat discriminatie voor- een kleurtje. De uitkomsten wezen steeds op komt is evident. Met enige regelmaat doet zich hetzelfde: sollicitanten met een niet-westerse een duidelijk incident voor van discriminatie achtergrond hadden minder kans op succes op de arbeidsmarkt. Zo ontving Jeffrey Koorn- dan autochtone kandidaten. dijk eind 2013 per ongeluk een reactie op zijn Autochtone kandidaten hebben grofweg sollicitatie, waarin hij las afgewezen te worden anderhalf keer zoveel kans om met hetzelfde vanwege zijn huidskleur. Een aantal jaren cv te worden uitgenodigd voor een sollicitatie-

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 BINDING ALS POLITIEKE OPDRACHT 57

Iris Andriessen & Jaco Dagevos Invechten of aanpakken? gesprek. Discriminatie laat zich met name voe- wat kan ertegen gedaan worden en door wie? len aan de onderkant van de arbeidsmarkt: we Binnen het kabinet leven er tegengestelde vonden een hogere mate van discriminatie op visies over de rol die de overheid op zich kan laag en midden functieniveau (beroepen tot nemen. Premier Rutte stelde in een interview mbo-4) dan op hoog functieniveau (beroepen met Metro dat hij niets kan doen tegen discri- op hbo- of wo-niveau). De klappen vallen dus minatie op de arbeidsmarkt: ‘De paradox is vooral in het segment van de arbeidsmarkt dat de oplossing bij Mohammed ligt. Ik kan waar het grootste deel van de niet-westerse tegen Nederland zeggen: “Discrimineer a.u.b. migranten naar werk zoekt. Ook zijn er duide- niet, beoordeel iemand op karakter en ken- lijke aanwijzingen dat discriminatie toeneemt nis.” Maar als het wel gebeurt, heeft Moham- in een slechte conjunctuur: bij een ruimere med de keus: afhaken wegens belediging of keuze op de arbeidsmarkt gaat de voorkeur doorgaan.’ (Metro, 16 maart 2015) sneller uit naar een autochtone kandidaat. Het verschil in kansen op de arbeidsmarkt wordt ook gevoeld door de migranten zelf. Van de Marokkaanse Nederlanders die naar Door de nadruk op invechten werk zochten ervaart 41 % discriminatie; bij leg je de verantwoordelijk­ Turkse Nederlanders was dit 35 %, en bij Suri- naamse en Antilliaanse Nederlanders respec- heid bij het slachtoffer tievelijk 29 % en 23 %. Dat is tussen de twee en vier keer zo vaak als autochtone Nederlanders discriminatie ervaren bij het zoeken naar werk (11 %, meestal vanwege leeftijd). Rutte geeft hiermee aan dat discriminatie Ook op de werkvloer ervaren mensen discri- bestaat, van alle tijden is en dat de overheid minatie vanwege hun etnische achtergrond. daar niet veel aan kan doen. Het gaat erom dat Het gaat daarbij om kwetsende grappen die ge- nieuwkomers zich er niet door uit het veld maakt worden door collega’s, leidinggevenden moeten laten slaan. Onderzoek laat zien dat of managers, maar het kan ook gaan om het dit inderdaad werkt: groepen migranten die gevoel altijd de vervelende klussen te moeten geaccepteerd hebben dat ze gediscrimineerd opknappen. Die ervaringen laten sporen ach- worden en daar naar handelen hebben meer ter bij de mensen die het treft. Mensen gaan succes dan de groepen die de overtuiging heb- met minder plezier naar het werk en doen ben dat niets helpt. Hoe hard ze ook hun best minder hun best. Daarnaast geeft een deel van doen, is de gedachte bij die laatste groep, dis- de betrokkenen aan vanwege discriminatie on- criminatie wint het toch, en dus is het zinloos der zijn of haar niveau te werken of door dis- om hard te werken voor een betere toekomst. criminatie minder geld te verdienen. Ook zijn Tegelijkertijd kunnen opmerkingen als er mensen die afhaken: sommige mensen zoe- die van Rutte het gevoel van uitsluiting onder ken ander werk, anderen melden zich ziek en migranten versterken. Het is net alsof je tegen weer anderen stoppen helemaal met werken. het verdrietige kind in de zandbak zegt dat hij zijn schepje maar beter had moeten vasthou- Verantwoordelijkheid bij slachtoffer den nu het buurjongetje ermee vandoor is. Mi- of dader granten worden zo verantwoordelijk gemaakt voor de uitsluitingspraktijken van anderen. Discriminatie is dus een reëel probleem dat Is er dan niets dat Mohammed kan doen? behoorlijk verstrekkende consequenties kan Jazeker, hij kan ervoor zorgen dat zijn kansen hebben. De vraag die zich aandient is dan ook: zo groot mogelijk zijn. Wat daarbij helpt: een

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 58 BINDING ALS POLITIEKE OPDRACHT

Iris Andriessen & Jaco Dagevos Invechten of aanpakken?

opleiding volgen en afmaken, je professionele een brief, houdt een of meerdere gesprekken netwerk uitbreiden, de Nederlandse taal goed en daar blijft het meestal bij. Men verkrijgt beheersen. En als ondersteuning vanuit de een beeld van de individuele sollicitant, maar thuissituatie minder vanzelfsprekend is dan ook beelden over groepen spelen een rol bij bij Jan moet Mohammed extra hard lopen. Dat de beoordeling van een persoon uit die groep. kan gaan om op het oog kleine dingen: hoe En beelden over migrantengroepen zijn vaak schrijf je een goede sollicitatiebrief, wat zijn niet bijster positief. De Marokkaanse groep de (onuitgesproken) mores en codes van de bijvoorbeeld wordt geassocieerd met overlast arbeidsmarkt, doe je een stropdas om naar het en criminaliteit, en men is bang voor gedoe op sollicitatiegesprek of mag die af? de werkvloer. Maar dan nog zal Mohammed met een achterstand te maken hebben die hijzelf niet in de hand heeft. Ons onderzoek laat namelijk zien dat alleen de naam van sollicitanten al Werkgevers zijn over een verschil maakt voor hun kansen. Dezelfde het algemeen geen aperte cv’s van goed gekwalificeerde kandidaten met alleen een andere naam (Mohammed of Mark) racisten die bewust worden niet even vaak geselecteerd voor ver- discrimineren volgstappen in de selectieprocedure. Moham- med ontvangt vaker een afwijzing, ondanks zijn afgeronde opleiding, zijn foutloze brief, zijn relevante werkervaring en cursussen. Het zijn die beelden die vaak onbewust Minister Asscher ziet in tegenstelling tot leiden tot een voorkeur voor het bekende dat minister-president Rutte wel een rol voor de als veilig wordt ervaren. Liever een Jan of Kees, overheid in het tegengaan van discriminatie. dan weet je ongeveer wat je kunt verwachten. Hij wil onder meer geen zaken meer doen Omdat dit doorgaans onbewuste processen met bedrijven die hebben gediscrimineerd. zijn, vinden werkgevers niet dat ze discrimine- De vraag is hoe effectief dit zal zijn. Zo doen ren; men selecteert op kwaliteit, op objectieve niet alle bedrijven zaken met de overheid, of kenmerken. Maar de realiteit is dus anders. willen dat gaan doen. Die bedrijven kunnen Bij de beoordeling van individuen wegen bovendien onverminderd hun gang gaan. groepsbeelden dus (onbewust) mee. Een nega- Daarnaast zal juridisch hard gemaakt moeten tiever beeld betekent minder kans op succes. worden dat er sprake is van discriminatie. Dat Wanneer iemand gezien wordt als een indi- is niet eenvoudig. Concreet bewijs, zoals een vidu en niet meer als lid van een groep hebben uitgelekte e-mail, ontbreekt meestal. groepsbeelden minder invloed en worden per- sonen op hun eigen merites beoordeeld. Dat Mogelijkheden klinkt simpeler dan het is. Het categoriseren van mensen in groepen is een basaal psycholo- Om te kijken welk beleid effectief kan zijn, gisch proces. Daar tegenin gaan vergt een heel is het belangrijk om meer te weten van de bewuste blik op de eigen selectiepraktijken. achtergronden van discriminatie. Werkgevers Selecteren wordt intensiever, want onbe- zijn over het algemeen geen aperte racisten wuste voorkeuren en de gevoelde ‘klik’ (of die andere groepen als minderwaardig zien het ontbreken daarvan) zullen tegen het licht en hen daarom uitsluiten. Selectiebeslis- gehouden moeten worden. Van een voorlich- singen komen tot stand in een situatie van tingscampagne, zoals minister Asscher in zijn onvolledige informatie. Men beschikt over actieplan voorstelt, moeten we dit effect niet

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 BINDING ALS POLITIEKE OPDRACHT 59

Iris Andriessen & Jaco Dagevos Invechten of aanpakken? verwachten. Belangrijk vooral is dat werkge- finitief uitwijst of anoniem solliciteren nu wel vers zich realiseren dat in hun wervings- en se- of niet werkt ontbreekt vooralsnog. Zonder in- lectiepraktijken — vaak onbewust — barrières formatie die direct wijst op de groep waartoe bestaan die personen uit migrantengroepen iemand gerekend kan worden is het wellicht buiten de deur houden. makkelijker ‘zuiver’ op relevante kenmerken Ook andere maatregelen, zoals anoniem te selecteren. Daarmee geeft een bedrijf ook solliciteren, zouden nader bekeken kunnen een duidelijk signaal af dat men streeft naar worden op hun effectiviteit. Onderzoek dat de- gelijke kansen voor alle groepen.

Literatuur minatie van niet-westerse mi- Den Haag: Sociaal en Cultureel granten via praktijktests, Den Planbureau. Andriessen, I., H. Fernee & K. Haag: Sociaal en Cultureel Nievers, E. (2010), ‘Personeelsse- Wittebrood (2014), Ervaren Planbureau. lecteurs over niet-westerse discriminatie in Nederland, Den Blommaert, L., F. van Tubergen & migranten en discriminatie’, Haag: Sociaal en Cultureel M. Coenders (2012), ‘Implicit in: E. Nievers en I. Andriessen Planbureau. and explicit interethnic attitu- (red.), Discriminatiemonitor Andriessen, I, E. Nievers & J. des and ethnic discrimination niet-westerse migranten op de Dagevos (2012), Op achterstand. in hiring’, in: Social Science arbeidsmarkt 2010 (pp. 52-85), Discriminatie van niet-westerse Research 41(1): 61-73. Den Haag: Sociaal en Cultureel migranten op de arbeidsmarkt, CBS (2014), Jaarrapport integratie Planbureau. Den Haag: Sociaal en Cultureel 2014, Den Haag: Centraal Bu- Ogbu, J.U. (1993), ‘Differences in Planbureau. reau voor de Statistiek. cultural frame of reference’, Andriessen, I., E. Nievers, L. Faulk Huijnk, W., M. Gijsberts & J. in: International Journal of & J. Dagevos (2010), Liever Dagevos (2014), Jaarrapport Behavioral Development 16(3): Mark dan Mohammed? Onder- Integratie 2013. Participatie van 483-506. zoek naar arbeidsmarktdiscri- migranten op de arbeidsmarkt,

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 60

Weg met het slachtoffer­ denken van moslims

Marcouch heeft groot gelijk met zijn claim dat de islam een plek hoort te krijgen in Nederland. Alleen, die ruimte is er al lang. Moslims moeten de hand in eigen boezem steken: fundamen­ talisme en radicalisering worden breder gedragen dan veel mensen denken.

RUUD KOOPMANS

Socioloog aan het Wissenschaftszentrum Berlin für Sozialforschung (WZB) & Humboldt Universiteit Berlijn

Als het om fundamentalisme en radicalisering besef dat er iets fundamenteels binnen de binnen de eigen geloofsgemeenschap gaat, islam en de moslimgemeenschap zelf moet bevinden veel moslims zich nog steeds in een veranderen is elke beleidsstrategie tegen radi- staat van ontkenning. Die ontkenning neemt calisering dweilen met de kraan open. vier vormen aan: Complottheorieën ▶ Achter het geweld zitten niet moslims, maar krachten die de islam zwart willen Verbazingwekkend veel moslims geloven dat maken. geweld uit naam van de islam niet het werk is ▶ Fundamentalisme en radicalisering beper- van moslimradicalen, maar van de CIA, joden ken zich tot een kleine groep. of andere samenzweerders. Onderzoek van ▶ Het is een jongerenprobleem. het Amerikaanse Pew Research Center laat ▶ De oorzaken liggen niet binnen de eigen zien dat de helft van de West-Europese mos- gemeenschap, maar in uitsluiting van mos- lims niet gelooft dat de aanslagen van 11 sep- lims in landen als Nederland en in de steun tember 2001 door moslims werden gepleegd. van westerse landen aan dictaturen in het In islamitische landen liggen de percentages Midden-Oosten. vaak nog hoger.1 De samenzweringstheo- rieën over 9 / 11 zijn zozeer gemeengoed dat Leiders van moslimorganisaties en progres- Al Qaida ertegen in het geweer kwam. Nadat sieve politici en opiniemakers die moslims President Ahmedinejad in 2011 in een toe- een warm hart toedragen zouden er goed aan spraak voor de Algemene Vergadering van de doen deze ontkenningsargumenten actief te Verenigde Naties had beweerd dat de VS zelf bestrijden in plaats van ze aan te wakkeren, achter 9 / 11 zaten, riep de terreurorganisatie zoals nu vaak het geval is. Want zonder het de Iraanse leider op om te stoppen met die

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 BINDING ALS POLITIEKE OPDRACHT 61

Ruud Koopmans Weg met het slachtofferdenken van moslims

reputatiebeschadigende onzin — ere wie ere wijde verbreiding niettemin een wezenlijk toekomt, immers.2 onderdeel in de mix van ontkenningen. Het De hoogste autoriteit binnen de soenniti- verklaart deels waarom een breed gedragen sche moslimwereld, Ahmed Al-Tayeb, de als beweging binnen de moslimgemeenschap gematigd geldende sjeik van Al-Azhar in Caïro, tegen fundamentalisme en radicalisering tot verkondigt soortgelijke fabeltjes over IS in dusverre is uitgebleven. Syrië en Irak. Terwijl hij het geweld van IS als ‘barbaars’ veroordeelde, voegde hij er in één Kleine marginale minderheid? adem aan toe dat het hier mogelijk gaat om ‘een complot van Israël zodat het het rijkste Zijn fundamentalisme en radicalisering land van de regio kan blijven’.3 inderdaad een probleem van ‘kleine groepjes Ook na de aanslagen op de redactie van half gevormde jongeren’ waar de ‘overgrote Charlie Hebdo en een joodse supermarkt in meerderheid van de moslims’ niks van januari 2015 lieten complottheorieën niet moet hebben, zoals Ahmed Marcouch in het lang op zich wachten. Haantje de voorste was, februarinummer van S&D schreef? Zeker, zoals vaker als gaat het om het bespelen van de groep die daadwerkelijk geweld omarmt antiwesterse en antisemitische sentimenten, en in Europa aanslagen pleegt of naar Syrië, de Turkse president Erdoğan, die het Westen Irak, Somalië of Pakistan is afgereisd, beperkt dat ‘een spel speelt met de islam’ achter de zich tot enkele duizenden in West-Europa en aanslagen zag. De burgemeester van Ankara enkele honderden in Nederland. en prominent partijgenoot van Erdoğan hield Is de opwinding over het moslimradicalis- het op de Mossad, die Frankrijk wilde straffen me daarom niet een beetje overdreven? Enig historisch perspectief helpt hier. Voor zover bekend zijn Nederlandse jihadgangers sinds 2013 verantwoordelijk voor minstens zes bom- De moslimgemeenschap aanslagen in Syrië, Irak, Somalië en Djibouti. Bij de drie aanslagen waarvan het dodental be- moet de radicalisering onder kend is vielen zeker 32 slachtoffers.7 Voeg daar- ogen durven te zien bij dat minstens 30 Nederlandse jihadgangers zelf het leven lieten8 en we hebben het over de met afstand dodelijkste terreurbeweging die ons land ooit heeft voortgebracht. Ter vergelij- voor diens toenadering tot de Palestijnen.4 king: bij de Molukse acties van de jaren zeven- Dat zijn zo de meningsnuances binnen de re- tig kwamen in totaal vijftien mensen om, van gerende moslimpartij van wat moet doorgaan wie zes Molukse gijzelnemers. voor een gematigd islamitisch land. Ook in een breder West-Europees perspec- In Frankrijk zelf worstelden scholen met tief is er geen reden voor relativering. Met wijdverbreide samenzweringstheorieën on- bijna 300 doden door radicaal-islamitische der moslimscholieren.5 Ook in Nederland heb- aanslagen op West-Europese bodem sinds ben leerkrachten te maken met islamitische 2004,9 heeft dit terrorisme nu al meer slacht- leerlingen die fundamentele feiten — inclusief offers geëist dan het linkse terrorisme van de de Holocaust — ontkennen en die fantastische tweede helft van de vorige eeuw: de Duitse theorieën aanhangen over complotten tegen Rote Armee Fraktion had in haar hele bestaan de islam.6 Natuurlijk zijn er ook veel moslims 34 doden op haar geweten, de Italiaanse Rode die deze fabels irrationeel en verwerpelijk Brigades 75. Voor terroristische groepen in het vinden, maar de theorieën zijn door hun algemeen en linkse terroristische groepen in

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 62 BINDING ALS POLITIEKE OPDRACHT

Ruud Koopmans Weg met het slachtofferdenken van moslims

het bijzonder gold dat ze alleen konden gedij- kent en dat zulke cijfers dus helemaal niet en bij de gratie van steun van een flinke groep verontrustend hoeven te zijn. Nu, de Britse sympathisanten. Sommigen daarvan verleen- onderzoekers hebben daar eens heel precies den hand- en spandiensten, anderen die zelf over doorgevraagd. Door de ondervraagden niet naar de wapens grepen verkneukelden verschillende interpretaties van de wetten zich bij weer een gelukte aanslag ‘op een kapi- voor te leggen werd duidelijk wat men precies talistisch zwijn’ en weer anderen keurden de onder sharia verstaat: gewelddadige middelen weliswaar af, maar steunden de revolutionaire doelstellingen. ▶ een moslima mag niet met een niet-mos- Velen wilden geen verraders van deze ‘kamera- lim trouwen (52 % eens); den’ zijn en hielden daarom hun mond tegen ▶ een moslima mag niet trouwen zonder de de politie. toestemming van haar voogd (43 % eens); Zou het islamitisch radicalisme een uitzon- ▶ een man mag vier vrouwen hebben, maar dering op deze regel zijn? Er is weinig reden een moslima mag maar één man hebben om dat aan te nemen. Zoals ik in mijn onder- (46 % eens); zoek onder 6.000 moslims in zes Europese ▶ bekering tot een ander geloof is verboden landen heb laten zien, houdt een grote groep en moet met de dood bestraft worden (31 % — ongeveer 45 procent — van de Europese mos- eens); lims er een intolerante, fundamentalistische ▶ homoseksualiteit is fout en zou illegaal geloofsopvatting op na die maar één inter- moeten zijn (61 % eens).12 pretatie van de geloofsregels toestaat en deze belangrijker vindt dan seculiere wetten.10 Mijn onderzoek laat verder zien dat funda- Maar over welke interpretatie van de Ko- mentalistische geloofsopvattingen in zeer ran hebben we het en waar moeten we aan sterke mate samenhangen met vijandigheid denken als het gaat om spanningen tussen jegens andere groepen. Van alle ondervraagde de geloofsregels en de seculiere wetten? Een moslims vertrouwt 45 % joden niet en denkt onderzoek uit 2007 in opdracht van het Duitse 54 % dat het Westen erop uit is de islam te ver- ministerie van Binnenlandse Zaken waarin nietigen. Onder de fundamentalisten ligt dat de betreffende stelling iets anders werd gefor- zelfs rond de 70 %.13 De bevindingen van Mark muleerd, maakt duidelijk dat het niet gaat om Elchardus onder bijna 4.000 Belgische scho- het hypothetische geval waarin de seculiere lieren laten vergelijkbare niveaus van antise- wetten die van een dictatuur zijn: 47 % van de mitisme zien: 45 % van de leerlingen met een Duitse moslims beaamde namelijk dat voor islamitische achtergrond denkt bijvoorbeeld hen ‘het volgen van de regels van mijn religie dat joden aanzetten tot oorlog en anderen de belangrijker is dan democratie’.11 Een Brits schuld geven. Ook als het gaat om homohaat onderzoek, eveneens uit 2007, laat bovendien zijn Elchardus’ resultaten niet geruststellend: zien dat een aanzienlijke groep moslims een kwart van de moslimscholieren vindt geloofsregels aanhangt die inderdaad op geweld tegen homoseksuelen gerechtvaar- gespannen voet staan met de democratische digd.14 rechtsstaat: 28 % van de ondervraagde moslims Uit al dit onderzoek komt naar voren dat zegt: ‘Als ik zou kunnen kiezen, zou ik liever een aanzienlijk deel — tussen een kwart en een onder sharia-wetgeving willen leven dan on- derde, al naar gelang waar je de grens precies der de Britse wet’. trekt — van de West-Europese moslims een Nu zullen de ontkenningsdenkers op dit wereldbeeld aanhangt dat overeenkomt met soort bevindingen ongetwijfeld tegenwer- dat van radicaal-islamitische bewegingen: pen dat de sharia ook gematigde vormen fundamentalistische geloofsopvattingen,

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 BINDING ALS POLITIEKE OPDRACHT 63

Ruud Koopmans Weg met het slachtofferdenken van moslims

steun voor hardcore sharia-wetgeving, en de visie van Turkse Nederlanders en moslims ­antisemitische en antiwesterse vijandbeelden. in Nederland weerspiegelen’.19 En natuurlijk Steun voor de opvattingen en doelen betekent was er volgens sommige Turkse leiders sprake niet automatisch ook steun voor de geweld- van een samenzwering. De voorzitter van dadige middelen, maar ook die groep is verre de lokale moskee Veysel Eroglu stelde dat er van marginaal. Het eerder aangehaalde Pew- een ‘smerig spelletje’ gespeeld was en dat ‘de onderzoek laat zien dat in Duitsland, Frankrijk en Groot-Brittannië tussen 7 % en 16 % van alle moslims geweld tegen burgerlijke (!) doelen geoorloofd vindt om de islam verdedigen.15 Het is geen jongeren­ In Nederland was in een onderzoek uit 2010 probleem: bijna de helft van 11 % van de Nederlandse moslims het eens met de stelling: ‘Onder bepaalde omstandigheden de oudere generatie vindt is het voor mij persoonlijk geoorloofd om joden onbetrouwbaar vanuit mijn geloof geweld te gebruiken’.16 Een recente Britse opiniepeiling in opdracht van de BBC formuleerde de geweldvraag concre- ter naar aanleiding van de aanslag op Charlie persoon genaamd Mehmet Sahin met plezier Hebdo. 27 % van de Britse moslims verklaarde onderdeel is geworden van dit spelletje’.20 Het sympathie te hebben voor de motieven van de zegt genoeg over het zelfkritische vermogen daders en 24 % was het oneens met de stelling van de Turkse gemeenschap dat vervolgens dat geweld tegen degenen die afbeeldingen niet de betreffende jongeren of hun ouders, van de Profeet Mohammed publiceren nooit maar Mehmet Sahin door de lokale Turkse geoorloofd kan zijn.17 Een flink deel van de gemeenschap met de nek werd aangekeken moslims die fundamentalistische geloofsop- en hij met zijn familie vanwege bedreigingen vattingen hebben en haat koesteren tegen moest onderduiken. joden, het Westen, homoseksuelen en afvalli- Volgens de communis opinio binnen de gen, heeft dus ook sympathie voor het gebruik moslimgemeenschap zijn fundamentalisme, van geweld om die opvattingen door te zetten. antisemitisme en haat tegen het Westen niet alleen een marginaal fenomeen, maar voor Een jongerenprobleem? zover ze bestaan ook een jongerenprobleem dat met de islam van de oudere generatie niets In 2013 zorgde een televisieprogramma waarin te maken heeft. Het tegendeel is echter waar. de jongerenwerker Mehmet Sahin een groep Uit mijn onderzoek onder Europese moslims Turkse jongeren interviewde voor veel op- blijkt dat antisemitisme niet minder, maar schudding. De jongeren ventileerden antise- juist meer verbreid is onder de eerste gene- mitische opvattingen van het ergste soort en ratie moslims: van de eerste generatie vindt meenden dat het enige wat men Adolf Hitler 47 % dat joden niet te vertrouwen zijn, van de kan verwijten, is dat hij zijn karwei met de jo- tweede generatie ‘slechts’ 39 %. En terwijl voor den niet heeft afgemaakt.18 Ahmed Marcouch christenen geldt dat religieus-fundamentalis- noemde Sahin een held omdat hij het antise- tische opvattingen vooral onder ouderen te mitisme in zijn gemeenschap aan de kaak stel- vinden zijn, is er onder moslims geen verschil de, maar de meeste Turkse organisaties gin- tussen de generaties.21 gen op de ontkenningstoer. Ze hadden geen Zoals bij alle revolutionaire bewegingen idee waar deze jongeren hun ideeën vandaan zijn de jihadgangers in overgrote meerder- hadden, die immers ‘op geen enkele manier heid jong. Maar dat moet ons niet tot de

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 64 BINDING ALS POLITIEKE OPDRACHT

Ruud Koopmans Weg met het slachtofferdenken van moslims

verkeerde conclusie brengen dat het islami- en bij de krijgsmacht? Dat in Nederland tisch extremisme alleen maar een jongeren- het dragen van een hoofddoek overal is probleem is. De oudere generatie is een deel toegestaan, met uitzondering van de politie van het probleem. Veel van de radicalen zijn en rechtbankpersoneel? van jongs af aan opgegroeid met een door Er is weinig dat de geloofsuitoefening in familie, imams, media en politici uit de her- Nederland in de weg staat. Sterker nog, mos- komstlanden aangereikte dagelijkse kost van lims hebben hier meer rechten dan zij in de samenzweringstheorieën, fundamentalisme, meeste islamitische landen hebben, vooral antisemitisme en haat tegen het Westen. als ze tot een andere dan de officieel goedge- keurde stroming binnen de islam behoren Moslims als slachtoffer of er een liberale invulling van hun geloof op nahouden. Vraag het maar aan de alevieten uit In zijn beroemde werk A Theory of Justice Turkije of de aanhangers van de Ahmadiyya- bouwt de Amerikaanse filosoof John Rawls stroming uit Pakistan. Of aan Afghaanse of zijn theorie op het principe van de ‘sluier der Iraanse moslima’s die liever zonder boerka of onwetendheid’: een rechtvaardige samenle- hoofddoek over straat gaan. ving is er één waarin een persoon zou willen Niet alle westerse immigratielanden gaan leven als hij niet van tevoren zou weten of hij zo ver in de gelijke behandeling van niet- erin geboren wordt als man of vrouw, met christelijke religies als Nederland. Onder een lichte of donkere huidskleur, als kind van tien West-Europese en vier Angelsaksische arme of rijke ouders, als homo- of heterosek- immigratielanden kent Nederland de meeste sueel.22 Wat zouden Nederlandse moslims rechten aan de islam toe.23 Dat heeft veel met kiezen: liever als moslim terechtkomen in een onze verzuilingstraditie te maken, die traditi- westers land, of als christen of ongelovige in oneel veel geloofsvrijheid en een breed palet een islamitisch land? De vraag stellen is haar aan rechten voor religieuze organisaties biedt. beantwoorden. Moslims hebben het in Neder- Maar het is niet vanzelfsprekend dat rechten land en andere westerse landen vele malen voor christenen ook aan moslims worden toe- beter dan christenen of ongelovigen in om het gekend. In Duitsland zijn verschillende chris- even welk islamitisch land. telijke en joodse geloofsgemeenschappen als In zijn bijdrage in S&D stelt Marcouch dat publiek lichaam door de overheid erkend met veel moslims in Nederland ‘verlangen naar daarbij behorende privileges als het recht op een land waar moslims niet langer het gevoel godsdienstonderwijs, het heffen van kerkbe- hebben te moeten afdingen op hun geloof’ lasting, en subsidies voor sociale organisaties en dat we radicalisering kunnen bestrijden op levensbeschouwelijke grondslag. Maar de wanneer moslims ‘zich hier vrij voelen om Duitse islam staat tot op de dag van vandaag te zijn wie ze zijn, net zo goed als andere buiten dit systeem. Andere landen, zoals groeperingen’. Maar waarin moeten moslims Frankrijk, waren traditioneel al niet scheutig in Nederland dan afdingen op hun geloof? met rechten voor christelijke geloofsgemeen- In welke opzicht wordt de islam hier ongelijk schappen en zijn het nog minder als het om behandeld? Bedoelt Marcouch de aanpassing de islam gaat. Als gebrek aan rechten voor de van de wet op de lijkbezorging in 1991 zodat islam de oorzaak is, zouden fundamentalisme moslims hun doden in Nederland volgens de en radicalisering een groter probleem moeten regels van hun geloof kunnen begraven? Dat zijn in landen als Duitsland en Frankrijk dan moslims in Nederland eigen scholen kunnen in Nederland. Maar religieus fundamentalis- oprichten, hun eigen omroep hebben, hun me, antisemitisme en antiwesterse vijandbeel- eigen geestelijk verzorgers in gevangenissen den zijn onder Nederlandse moslims net zo

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 BINDING ALS POLITIEKE OPDRACHT 65

Ruud Koopmans Weg met het slachtofferdenken van moslims

verbreid als onder Franse moslims, en Duitse de pest. En was het niet het Westen dat bereid moslims zijn zelfs een stuk gematigder.24 Ook was aan de kant van de oppositie in te grijpen het aantal jihadisten dat naar Syrië en Irak is in de Syrische burgeroorlog? Khaddafi? Een vertrokken, ligt in Nederland relatief net zo potentaat die door het Westen niet in, maar hoog als in Frankrijk en beduidend hoger dan juist uit het zadel werd geholpen. Als dank in Duitsland.25 Discriminatie biedt ook geen daarvoor is Libië nu het zoveelste broeinest van verklaring. In mijn onderzoek vind ik geen en- islamitisch terrorisme geworden. Als we een kele samenhang tussen de mate waarin mos- vermeende oorzaak X variëren en de uitkomst lims zich gediscrimineerd voelen en de mate Y is steeds dezelfde, vertellen ons de wetten van waarin ze religieus fundamentalistisch zijn en de logica dat X niet de oorzaak van Y is. vijandig jegens andere groepen.26 Het argument dat uitsluiting de voedings- De hand in eigen boezem bodem voor radicalisering is verklaart even- min waarom het islamitisch extremisme in Het effect van deze ontkenningsargumenten moslimlanden nog wijdverbreider is. Hebben is desastreus omdat ze de aandacht afleiden die inwoners soms ook te lijden onder wes- van de werkelijke oorzaken en daarmee de terse uitsluiting? Als we de ontkenners mogen zoektocht naar werkzame oplossingen in de geloven is dit inderdaad waar. Moslims aldaar weg staan. De slang die de islam in zijn greep radicaliseren verder vanwege de steun die het houdt, is niet de buitenlandse politiek van Westen geeft aan dictaturen in islamitische het Westen of de uitsluiting van moslims in landen.27 Westerse landen en de Verenigde Europa, en hij heet evenmin Geert Wilders. Staten in het bijzonder hebben op dat vlak Die slang bevindt zich midden in de eigen ge- grote fouten begaan (neem Irak bijvoorbeeld) meenschap in de vorm van een breed gedeel- of doen dat nog steeds (neem Saoedi-Arabië de rigide en intolerante geloofsopvatting die bijvoorbeeld). gepaard gaat met haat tegen andersdenken- den en geloof in absurde complottheorieën. De islam heeft een breed gedragen hervor- mingsbeweging van binnenuit nodig om zich Moslims hebben hier van deze slang te bevrijden. Een beweging dezelfde rechten als die de misstanden in eigen kring recht in de ogen kijkt en klip en klaar afstand neemt van anderen, in moslimlanden het idee dat de Koran geldt als het letterlijke ligt dat wel anders woord van God, onafhankelijk van tijd of plaats. Het is een gevaarlijke veronderstelling te denken dat de radicalen geen benul hebben van wat er in de Koran en de Hadith staat. Ze Maar om daarin een systematische anti- kennen die maar al te goed — in de letterlijke islamitische politiek te herkennen, moet je wel vertaling van de zevende naar de eenentwin- door een erg eenzijdige bril kijken. Irak? Oké, tigste eeuw wel te verstaan. daar zaten de VS goed fout. Frankrijk, Duits- Het massaal en publiekelijk afstand nemen land en een aantal andere westerse landen van misdaden in naam van de islam is een be- overigens niet, maar die nuance heb ik bij de langrijk element van zo’n hervormingsbewe- radicalen nog niet teruggezien. Syrië? Terwijl ging. Na de aanslagen in Kopenhagen vorm- vader en zoon Assad lange tijd gevierde helden den moslims in Oslo een beschermende ring — want antiwesters — waren in de Arabische we- rond de plaatselijke synagoge. Het was een reld, werden zij door het Westen gemeden als prachtig gebaar, maar helaas zien we dit soort

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 66 BINDING ALS POLITIEKE OPDRACHT

Ruud Koopmans Weg met het slachtofferdenken van moslims

duidelijke stellingnames maar zelden. Veel evenmin. Dat zeiden de Duitsers toch ook niet politici en intellectuelen stellen juist alles in toen ze in de jaren negentig met miljoenen het werk om moslims ervan te overtuigen dat de straat opgingen tegen geweld van rechts- ze geen speciale verantwoordelijkheid hebben extremisten tegen immigranten? Waarom om tegen geweld uit naam van hun geloof in protesteert men wel tegen Israëlische bom- actie te komen.28 bardementen op de Gazastrook, Geert Wilders Een populaire vergelijking is die met het en beledigende Mohammedcartoons, maar conflict in Noord-Ierland. Toen daar de bom- blijft het oorverdovend stil als diezelfde men van de IRA explodeerden, verlangden we Wilders met de dood wordt bedreigd en de toch ook niet dat Nederlandse katholieken cartoonisten koelbloedig uit naam van hun daarvan openlijk afstand namen?29 Die ver- religie worden vermoord? gelijking gaat aan alle kanten mank, zelfs als Wie zo selectief met zijn verantwoor- we afzien van het feit dat de IRA niet religieus delijkheid als moslim omgaat, geeft geen maar nationalistisch geïnspireerd was. Wat signaal af dat er ook een andere islam is en als honderden Nederlandse katholieken naar maakt de radicalen niet duidelijk dat hun in- Noord-Ierland waren afgereisd om daar mee terpretatie van de islam een veel grotere be- te vechten? Als zij van daaruit video’s de we- lediging voor moslims en hun profeet is dan reld in hadden gezonden waarop te zien was alle Mohammedcartoons en de verzamelde hoe ze protestanten vermoordden, ondertus- uitspraken van Wilders en Le Pen bij elkaar. sen de Bijbel en de paus citerend? Als Neder- In plaats van elke keer weer in de slachtoffer- landse cabaretiers geen grappen meer zouden rol te kruipen zouden moslims die voor een durven te maken over de paus en protestantse moderne en liberale islam staan er beter aan Kamerleden alleen nog onder politiebeveili- doen de straat op te gaan om zich tegen ge- ging hun werk konden doen? Hadden wij het weld in naam van hun geloof te keren, juist in dat geval geaccepteerd als de KVP, de bis- als dat geweld zich tegen critici van de islam schoppen en andere katholieke opinieleiders richt. Want vrijheid is altijd de vrijheid der beweerd hadden zich niet verantwoordelijk andersdenkenden. Op het moment dat die te voelen, omdat dit geweld met het katholi- wijsheid van Rosa Luxemburg door moslims cisme niets te maken zou hebben? massaal en publiekelijk uitgedragen wordt, Het ‘wat heb ik met die radicalen te zijn wij allemaal en de islam in het bijzonder maken?’-verweer van moslims overtuigt al een stuk verder.

Noten See Each Other p. 4, www.pew- 2015 / 02 / 09 / theorie-complot- global.org / files / pdf / 253.pdf. charlie-hebdo-pari-enseig­ 1 Van de Britse moslims gelooft 2 Zie www.theguardian.com / nants_n_6647116.html. 56 % niet dat de aanslagen van world / 2011 / sep / 28 / al-qaida- 6 Zie bijvoorbeeld www. 9 / 11 door Arabische moslims ahmadinejad-911-conspiracy. ad.nl / ad / nl / 1012 / Neder- werden gepleegd; hetzelfde 3 Zie www.dailymail.co.uk / land / article / detail / 3882271 / geldt voor respectievelijk 46 % wires / afp / article-2858822 / 2015 / 03 / 04 / Holocaust-les- en 44 % van de Duitse en Franse Head-Egypts-Al-Azhar-con- Bullshit-zeggen-de-leerlingen. moslims, 59 % van de moslims demns-IS-barbarity.html. dhtml. in Turkije en Egypte en maar 4 Zie www.ft.com / cms / s / 0 / 7 Zie nos.nl / artikel / 2004251- liefst 65 % van de Indonesische 8e9e4ac6-9a6e-11e4-8426- nctv- bevestigt-zelfmoordaan- moslims. Zie Pew Research 00144feabdc0.html#axzz3YiT slag-nederlander-in-irak.html, Center (2006) The Great Divide: 77VTW. ad.nl / ad / nl / 1013 / Buiten- How Westerners and Muslims 5 Zie www.huffingtonpost.fr / land / article / detail / 3844393 /

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 BINDING ALS POLITIEKE OPDRACHT 67

Ruud Koopmans Weg met het slachtofferdenken van moslims

2015 / 02 / 04 / Nederlandse-jiha- om een antwoord in de ene of 18 Zie www.npo.nl / onbevoegd- dist-pleegt-zelfmoordaanslag- de andere richting te geven. gezag / 24-02-2013 / NPS_1220228. in-Irak.dhtml, www.trouw. 12 Munira Mirza, Abi Senthilku­ 19 Zie www.gelderlander.nl / re- nl / tr / nl / 4496 / Buitenland / arti- maran & Zein Ja’far (2007), gio / arnhem-e-o / arnhem / deze- cle / detail / 3870735 / 2015 / 02 / Living apart together. British vorm-discriminatie-niet-te- 21 / Nog-een-Nederlander-bij- Muslims and the paradox of vinden-in-religies-1.3713917. aanslag-Somalie.dhtml en multiculturalism, pp. 46-47, 20 Zie www.volkskrant.nl / dos- www.hln.be / hln / nl / 960 / Bui- www.policyexchange.org. sier-archief / verketterd-omdat- tenland / article / detail / 222 uk / images / publications / li- ik-de-vinger-op-de-zere-plek- 7656 / 2015 / 02 / 22 / Nederlander- ving %20apart %20together %20 heb-gelegd~a3432047 / , haber- in-Mogadishu-eerder-betrok- - %20jan %2007.pdf. gelderland.com / joomla / ken-bij-aanslagen.dhtml. 13 Koopmans, ‘Religious funda- index.php?option=com_ 8 Zie nos.nl / artikel / 2014698-tot- mentalism and hostility content&view= article&id nu-toe-24-nederlandse-jihadis- against out-groups’. Onder =3699:ik-denk-dat-mehmet- ten-omgekomen.html en nos. christenen in dezelfde zes sahin-een-psychologische- nl / artikel / 2031757-tien-neder- Europese landen vindt 9 % dat behandeling-nodig-heeft landse-jihadisten-gedood- joden niet te vertrouwen zijn &catid=59:regionaal-nieuws in-2015.html. (een cijfer dat op zichzelf al &Itemid=57. 9 Zie en.wikipedia.org / wiki / zorgwekkend genoeg is) en 21 Koopmans, ‘Religious funda- List_of_Islamist_terrorist_at- hangt 23 % het omgekeerde mentalism’. tacks. vijandbeeld aan dat moslims 22 John Rawls (1971), A Theory of 10 Ruud Koopmans (2015), ‘Reli- erop uit zijn de westerse cul- Justice, Cambridge, MA: Bel- gious fundamentalism and tuur te vernietigen. knap Press. hostility against out-groups. A 14 Zie www.volkskrant.nl / opi- 23 Ruud Koopmans (2013), ‘Multi- comparison of Muslims and nie / antisemitisme-onder- culturalism and Immigration. Christians in Western Europe’ jonge-moslims-is-fundamen- A Contested Field in Cross- in: Journal of Ethnic and Migra- teel-en-diepgeworteld~a34 National Comparison’, Annual tion Studies, Jaargang 41, nr. 1, 11050 / en www.mensenrecht. Review of Sociology 39, p. 156. pp. 33-57. Fundamentalisme be / node / 2173. 24 Zie Ruud Koopmans (2013): wordt in de studie gedefini- 15 Pew Research, The Great Divide, www.wzb.eu / sites / default / fi- eerd als de combinatie van p. 4. les / u8 / ruud_koopmans_reli- drie elementen: de overtui- 16 Ineke Roex, Sjef van Stiphout gious_fundamentalism_and_ ging dat moslims terug moe- & Jean Tillie, Salafisme in Ne- out-group_hostility_among_ ten naar de wortels van de derland, p. 249. dare.uva.nl / do- muslims_and_christian.pdf. islam, dat er maar één uitleg cument / 2 / 101480. 25 Zie icsr.info / 2013 / 12 / icsr-in- van de Koran mogelijk is waar- 17 Zie www.bbc.com / news / uk- sight-11000-foreign-fighters- aan alle moslims zich moeten 31293196. Het feit dat de BBC de syria-steep-rise-among-wes- houden, en dat de regels van resultaten van het onderzoek tern-europeans / . de Koran belangrijker zijn dan naar buiten bracht onder de 26 Koopmans, ‘Religious funda- seculiere wetten. Gemiddeld kop ‘Most British Muslims mentalism’. over de zes onderzochte lan- oppose Muhammed cartoon 27 Zie bijvoorbeeld Leo Lucassen den — Duitsland, Frankrijk, reprisals’, laat zien dat het (2015), ‘Graag iets minder Nederland, België, Oostenrijk ontkenningsdenken ook bin- westerse arrogantie’, Trouw 2 en Zweden — antwoordt 44 % nen de media wijdverbreid is. februari 2015. van de moslims ‘mee eens’ op Aan het nieuwsfeit dat 24 % van 28 Bijvoorbeeld de Amsterdamse alle drie de stellingen — Ne- de Britse moslims het doden burgemeester Eberhard van derlandse moslims liggen van mensen wegens het ma- der Laan: www.trouw. met 45 % dicht bij de doorsnee. ken van tekeningen accepta- nl / tr / nl / 4492 / Nederland / arti- 11 In beide onderzoeken stond bel vindt (en nog eens 8 % deze cle / detail / 3752098 / 2014 / het de ondervraagden vrij om gewetensvraag niet kon of 09 / 22 / Van-der-Laan-plaats- als antwoord ‘weet ik niet’ of wilde beantwoorden) werd moslims-niet-in-hetzelfde- ‘kan (of wil) ik niet beantwoor- een ‘geruststellende’ draai hokje-als-IS.dhtml. Van der den’ te geven en daar maakten gegeven door er in de kop Laan weersprak daarmee zijn sommigen ook gebruik van. naar te verwijzen dat 68 % van partijgenoten Marcouch en De meeste ondervraagden de Britse moslims het niet Aboutaleb, die juist wel voor hadden echter geen moeite eens is met geweld. een duidelijker engagement

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 68 BINDING ALS POLITIEKE OPDRACHT

Ruud Koopmans Weg met het slachtofferdenken van moslims

van moslims tegen radica- nl / 28433 / huismoslim-abouta- nl / parool / nl / 225 / BUITEN- lisme pleitten. ‘’Huismoslim’ leb-dient-het-racistische-esta- LAND / article / detail / 3766557 / Aboutaleb dient het racisti- blishment / . 2014 / 10 / 11 / Donner-Vraag- sche establishment’ was de 29 Bijvoorbeeld de vicevoorzitter moslim-niet-afstand-te-ne- reactie op de moslimblog ‘Wij van de Raad van State, Piet men-van-IS.dhtml. blijven hier!’: wijblijvenhier. Hein Donner: www.parool.

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 69

Arbeid in Nederland: altijd al ondergeschikt

Nederland kent nauwelijks een arbeidstraditie. Waar omliggen­ de landen nog vol trots de Internationale aanheffen op de eerste mei, flexibiliseren wij vrolijk verder. Eigenlijk sinds wij in Indië de aldaar aanwezige grondstoffen (en de bevolking) exploiteer­ den ligt de aandacht van de Nederlandse beleidsmakers bij han­ del en het snelle geld.

BERTUS MULDER

Voorzitter WBS-werkgroep Arbeid van 2009–2014

Bij het schrijven van Het hart van de sociaal-de- tract is toch een anachronisme? De parasitaire mocratie was mijn uitgangspunt dat betaalde uitzendsector wordt als modern gezien en de arbeid een primaire bron van zelfstandig in- landelijke overheid stimuleert de opkomst komen en voor velen de basis voor respect en van zzp’ers met fiscale maatregelen. zelfrespect is.1 Met hun werk leveren mensen Maar dat is niet wat in Europa ‘normaal’ een bijdrage aan de samenleving. Zeggen- is. Misschien nog meer dan in de Verenigde schap over de kwaliteit van de arbeid is essen- Staten en het Verenigd Koninkrijk heeft Ne- tieel voor de beleving van arbeidsvreugde. Zo derland ruimte geboden aan het aandeelhou- staat het ook verwoord in het beginselmani- derskapitalisme.5 Nederland is daarenboven fest van de Partij van de Arbeid. Opdracht voor koploper op het Europese continent als het de sociaal-democratie: hoe komen we van gaat om tijdelijke arbeidscontracten, oproep- arbeidsstress af, hoe bereiken we dat mensen contracten, flexcontracten, nulurencontrac- met plezier naar hun werk gaan en aan hun ten, outsourcing van kantinepersoneel en werk voldoening beleven? schoonmakers, payrolling en de opkomst Maar niet iedereen vindt dat een politiek van onvrijwillige zzp’ers.6 Vanaf het jaar 2000 thema. Als het werk je niet bevalt, kies je toch scoort Nederland boven het Europese gemid- gewoon wat anders? Geënt op de uitzonder- delde. Terwijl het aandeel flex in Europa vanaf lijke arbeidsmarkt van de Amsterdamse regio 2000 stabiliseert rond 13 % à 14 %, stijgt het in is dat de ondertoon in de Nederlandse jour- Nederland onverminderd door tot bijna 20 % nalistiek.2 En verder benaderen Nederlandse in 2012.7 ondernemers, maar ook journalisten, weten- Flexibel werk betekent afhankelijkheid. schappers en politici, arbeid vooral als een Wie op zo’n manier moet werken staat onder kostenfactor.3 Waarom zou arbeid dan niet permanente druk van opgedrongen targets, gewoon flexibel zijn?4 Een vast arbeidscon- case-loads en van maximale prestaties in zo

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 70 Bertus Mulder Arbeid in Nederland: altijd al ondergeschikt

kort mogelijke tijd. Deze ongeremde ontwik- 1921 en 1931 belichaamd door het voorzitter- keling komt niet uit de lucht vallen. Neder- schap van de vrijzinnig-democratische oud- land is het enige land in Europa waar de eerste minister van Financiën Treub van de Onderne- mei geen feestdag is. Hieronder wil ik de his- mersraad voor Nederlandsch Indië. Deze raad torische redenen duiden waarom Nederland schatte de belastbare winst in 1925 op 540 mln het belang van goed werk veronachtzaamt en gulden, waarvan zo’n 70 % door Nederlandse geen ‘arbeidscultuur’ kent. beleggers werd ontvangen.10 Velen in Den Haag waren couponknippers die rentes en Koloniaal kapitaal dividenden opstreken op basis van arbeid van mensen die ze niet kenden en niet zagen en Oud-premier Balkenende hield ons ooit voor om wie ze zich niet bekommerden. dat het Nederland mankeerde aan een VOC- Koloniaal bezit, handel en transport zijn mentaliteit. Te weinig daadkracht, energie en nauw verbonden. Door de ligging aan de doorzettingsvermogen. Die VOC was een or- Noordzee kent Nederland een eeuwenlange ganisatie die met instemming van de Staten- traditie in overzeese handel en transport. Generaal geweldsmiddelen mocht inzetten Amsterdam als overslaghaven van de VOC en in de koloniën en die over een lange periode Nederlandsche Handel-Maatschappij, Rot- hoge vaste dividenden uitkeerde aan aandeel- terdam als scharnier van vervoer van en naar houders en de staat. Ons glorieuze verleden Duitsland. Arbeid en productie zijn voor de kende vaste dividenden!8 handel een non-issue. Hier vinden we een an- Hier treffen we de eerste reden waarom de dere reden waarom Nederland geen ‘arbeids- Nederlandse bourgeoisie geen aandacht heeft traditie’ kent. voor arbeid. Nederland was een koloniale Die oriëntatie werkte ook door in het macht. Indië was ver, en de blanke bestuur- Nederlandse bankwezen. Industrieel onder- ders keerden rijk terug in Nederland. Het nemer F.H. Fentener van Vlissingen, eigenaar leverde de staat aanzienlijke inkomsten op. van de Steenkolenhandels-vereniging (SHV), Van een totaal Nederlands vermogen van 5,5 medeoprichter van de Enka, de KLM en de mrd gulden was in 1914 2 mrd gulden in Indië Hoogovens, signaleerde in 1929 dat het bank- belegd.9 De Nederlandse regering schuwde kapitaal in Nederland zich bewoog in het zog geweld en onderdrukking niet om deze belan- van het handelskapitaal.11 De kapitaalverschaf- gen te beschermen. fing aan de industrie ging niet van ganser Hendrik Colijn, die in Indië dood en verderf harte.12 Door in de economische crisis van de zaaide, raakte als minister van Oorlog geïnte- jaren dertig vast te houden aan de gouden resseerd in de veelbelovende exploitatie van standaard verdedigde Colijn de beleggersbe- olievelden in Djambi op Sumatra en werd na langen ten nadele van de werkgelegenheid in zijn ministerschap begin 1914 directeur van de de industrie.13 Bataafsche Petroleum Maatschappij. Daarmee komen we op de tweede factor. De in 1890 op- Kortstondige industrialisering gerichte Koninklijke Nederlandse Petroleum Maatschappij, later gefuseerd met de Engelse Achteraf is het ongelooflijk wat Drees en Lief- Shell-groep tot de Koninklijke Shell, vindt zijn tinck in de naoorlogse wederopbouwperiode wortels in ons koloniaal bezit en profiteerde hebben gepresteerd. Het bankkapitaal werd volop van de daar aanwezige bodemschatten. onderworpen aan restricties, er werd een De Koninklijke werd en is de belangrijkste strenge deviezenpolitiek ingevoerd, geld werd ­kapitaalmacht binnen Nederland. gesaneerd, bedrijven werden aangeslagen De nauwe verbinding tussen politieke voor de vermogensaanwas over de periode macht en koloniale exploitatie werd tussen 1940–46 en een vermogensheffing ineens over

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 Bertus Mulder Arbeid in Nederland: altijd al ondergeschikt 71

1946.14 De enige bron van welvaart leek de En dan komen we bijna automatisch op arbeid van de eigen bevolking. Er was focus op een ideologische oorzaak: de val van het werk en productie. Drees en zijn kabinetten Oost-Europese communisme, het failliet van voerden een heel bewuste industrialisatiepoli- stringente staatsplanning. ‘The humiliating tiek. De vakbonden werd een belangrijke rol failure of the Soviet Union destroyed the soci- toebedacht. Het was een tijd van economische alist dream. For a century and a half the idea opgang, van een sterke overheid en uitbrei- of socialism […] served as an intellectual focal ding van sociale zekerheid. Het verlies van point for those who disliked the hand the mar- Indië bleek geen ramp. ket dealt with’, aldus Nobelprijswinnaar Paul Krugman.16 Bewees dat niet ten overvloede het gelijk van de neoliberale economen van de Chicagoschool? Het had ook een geweldige In een handelsnatie als doorwerking op het (planmatig) denken in Nederland zijn arbeid en PvdA-kringen: Kok die de ideologische veren afschudde en de eigen sociaal-democratische productie van oudsher maatschappijvisie prijsgaf. een non-issue Voorbij Reagan en Thatcher

Nederland viel terug in het oude spoor. Poli- Maar op hetzelfde moment dat Nederland tiek Den Haag herontdekte het belang van zich in 1969 in de woorden van NVV-voorzitter Nederland als handelsnatie, gericht op handel Kloos leek te gaan ontwikkelen tot een nieuwe en transport en winst op korte termijn. Dat industriële natie15 was deze opgang en deze leidde tot de Tweede Maasvlakte, de Betuwe- oriëntatie voorbij. De toetreding tot de Eu- lijn en de uitbreiding van Schiphol. Verder ropese Economische Gemeenschap met vrij werden de banken ‘bevrijd’ van de kapitaalres- verkeer van goederen, kapitaal en arbeid gaf tricties die na de crisis van de jaren dertig op- een nieuwe draai aan het economisch beleid. gelegd waren. Amerika ging Nederland daarin Een geleide loonpolitiek werd onmogelijk en voor.17 Het bankkapitaal kreeg alle ruimte de lonen stegen in begin jaren zestig fors. Een voor grotere kredieten en nieuwe hypotheek- inhaalslag met Duitsland. Ondernemers had- constructies. Het flitskapitaal bood veel meer den door de geleide loonpolitiek niet genoeg zicht op winst dan de maakindustrie, die in in innovatieve technologie geïnvesteerd. Ze het verdomhoekje terechtkwam. Financiële konden het niet bolwerken. instellingen streken een steeds groter deel van Een tweede factor versterkte dat. Er kwam de winst op.18 begin jaren zeventig een einde aan het stelsel Nederland werd ook een belastingpara- van Bretton Woods. Dat betekende de herin- dijs.19 Tachtig van de honderd grootste onder- troductie van zwevende wisselkoersen en als nemingen ter wereld hebben hier inmiddels gevolg van de aardgasreserves een opwaarde- vennootschappen om hun inkomsten dóór te ring van de gulden. Dat verzwakte de concur- geleiden. Dat staat in een lange traditie; eerder rentiekracht van de Nederlandse industrie kenden we de Antillenroute, nu hebben we extra. De jaren tachtig werden zo de jaren van trustmaatschappijen die kapitaal doorsluizen massawerkloosheid, de toestroom naar de en oliemaatschappijen die zich via Nederland WAO, en politiek Den Haag dat na de onder- bedienen van ‘transfer mispricing’.20 Geld gang van het RSV-concern zijn handen aftrok wordt er met deze schimmige constructies van staatssteun voor wankele bedrijven. Het zeker verdiend, maar een substantiële en con- leek immers een bodemloze put. structieve bijdrage aan de werkgelegenheid

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 72 Bertus Mulder Arbeid in Nederland: altijd al ondergeschikt

leveren ze allerminst. Slechts 3500 mensen en ervoor te zorgen dat individuele banken zijn er in deze sector werkzaam.21 opdraaien voor de kosten van hun misluk- En nog steeds is er dat grote oliebelang. kingen: ‘It will ensure that shareholders and Shell is de meest winstgevende onderneming creditors who benefit in the normal course of van Nederland. Met een omzet van ruim $ 467 business also absorb losses when banks fail’.26 mrd (2012) is Royal Dutch Shell de grootste pri- Intussen is het bankentoezicht naar Eu- vate onderneming ter wereld. De omzet is ver- ropees niveau getild. Nederlandse banken deeld over meer dan 140 landen. Het gaat bij hebben een eerste stresstest doorstaan. Terwijl olie en gas nog steeds om de private, desnoods bijna de helft van de Europese banken een door geweld afgedwongen toe-eigening van leverage ratio (de verhouding tussen balans- nationale bodemschatten door westerse maat- totaal en eigen vermogen) had van 5 %-10 %, we- schappijen. De historische samenhang tussen ken de Nederlandse banken daar in negatieve olie en staat is onveranderd; er is een nauwe zin van af, met 4,39 % voor Rabobank, 3,27 % voor ‘wisselwerking’ tussen Shell en het ministerie ING en 3,23 % voor ABN Amro. Buitenlandse Zaken.22 De bankensector blijft vatbaar voor ramp- spoed. ‘Het geliberaliseerde financiële stelsel Crisis van het neoliberalisme is nog altijd ongelooflijk fragiel’, aldus Martin Wolf, economisch commentator van de Finan- Ideologisch heeft Nederland zich de afgelopen cial Times. Hij pleit in plaats van een verhou- dertig jaar afgewend van reguliere arbeid. Maar de financiële crisis van 2008 was het fail- liet van neoliberale ideeën over zelfregulering van de markt. De kosten van de financiële Nederland zal steeds sterker crisis werden afgewenteld op nationale staten afhankelijk zijn van de en vervolgens werd er geheel in lijn met de neoliberale traditie in Nederland geopteerd prestaties van de werkende voor bezuinigingen op overheidsuitgaven en bevolking sociale zekerheid. Dat zou leiden tot herstel. Nederland doet het niet zo geweldig. Het IMF registreerde voor 2013 een groei voor Duitsland, Frankrijk en België van resp. 0,5 %, ding van 20 op 1 tussen uitgeleend kapitaal en 0,3 % en 0,2 %, terwijl het BNP van Nederland eigen vermogen voor een verhouding van 3 op met 0,7 % kromp als gevolg van achterblij- 1.27 De ‘minimum total loss-absorbing capa- vende particuliere consumptie.23 Mensen city’, die de kans op en de impact van het falen vertrouwen de politiek niet, geven geen geld van de zogenoemde ‘too-big-to-fail’-banken uit, sparen of lossen versneld af, bedrijven moet verminderen, zou volgens de Financial zien hun afzet stagneren en er wordt amper Stability Board 16 %-20 % moeten bedragen en geïnvesteerd.24 met additionele toeslagen minimaal 21 %-25 %.28 Het doodlopende pad van het neoliberalis- Onontkoombaar is dat het Nederlandse bank- me noopt tot regulerend ingrijpen. De toene- kapitaal zich aanpast aan een hoger niveau. mende inkomens- en vermogensongelijkheid Het ‘snelle geld’ wordt opnieuw gereguleerd, blijkt bovendien schadelijk voor de economie gebreideld. en het functioneren van de maatschappij.25 Daarbovenop komen voorstellen tot In G20-verband werd in 2009 de Financial herstructurering van de vennootschapsbe- Stability Board opgericht. Daarin zijn voorstel- lasting. In opdracht van dezelfde G20 werkt len ontwikkeld om het internationale finan- de OESO daartoe voorstellen uit. Er moet een ciële systeem minder kwetsbaar te maken einde komen aan uitholling van de nationale

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 Bertus Mulder Arbeid in Nederland: altijd al ondergeschikt 73

belastingheffingen en de kunstmatige over- Een ander verdienmodel heveling van winsten naar elders. In plaats van elkaar te beconcurreren in het aanbieden Nederland is de meest internationaal geori- van fiscale faciliteiten hebben de overheden ënteerde economie van de wereld, groten- zich verenigd in het Base Erosion and Profit deels afhankelijk van handel en export.31 Die Shifting Project. In vijftien deelplannen (zeven bijzondere positie zal sterk veranderen. En zijn al uitgewerkt) wordt inhoud gegeven waar Nederland het zich kon permitteren aan nieuwe internationale standaarden voor het belang van reguliere arbeid te negeren, belastingheffing. Bedrijven moeten straks per en zich over kon geven aan het bewieroken land allerlei informatie bekendmaken: omzet, van flexwerk, moet de conclusie zijn dat het winst, belastingafdracht en aantal werkne- Nederlandse verdienpatroon aan revisie toe mers. De nieuwe regels zorgen ervoor dat de is. Noodgedwongen wordt de geliberaliseerde winsten worden toegerekend aan de plek economie geherstructureerd. Het snelle geld waar het geld wordt verdiend, aldus Marlies wordt aangepakt, belastingparadijs Neder- de Ruiter, hoofd van de afdeling Belastingver- land opgedoekt, het oliekapitaal afgebouwd dragen, Verrekenprijzen en Financiële Trans- en transport teruggedrongen. acties van de OESO.29 Daarmee worden ook de De inkomsten van Nederland en vooral brievenbusmaatschappijen en trustkantoren van de overheid zullen straks afhankelijk zijn aan de Amsterdamse Zuidas grotendeels ‘on- van wat er door de werkende bevolking wordt bruikbaar’. gepresteerd. Dat biedt de mogelijkheid om En dan is er nog het ecologisch vraagstuk. opnieuw aandacht de vragen voor de kwali- De dampkring is verzadigd met kooldioxide teit van arbeid. De sociaal-democratie in het en nog steeds verstoken we meer fossiele algemeen en de vakbeweging in het bijzonder brandstoffen. Als de temperatuur op aarde heeft daarom meer dan ooit een eigen visie met gemiddeld vier graden stijgt, is het voor- nodig op gewenste economische ontwikkelin- goed mis, aldus de Wereldbank. We staan daar- gen. De Nederlandse vakbeweging heeft zijn om ‘aan het einde van een tijdperk van mas- kracht primair gezocht in sociale akkoorden saal gebruik van fossiele brandstoffen bij de op landelijk niveau in de Stichting van de energieopwekking’, concludeert hoogleraar Arbeid. Hoe belangrijk ook, aansluiting bij de milieukunde Egbert Tellegen.30 De overgang concrete wereld van het werk is een levens- van het gebruik van fossiele brandstoffen voorwaarde voor een vakbeweging die een naar hernieuwbare energie is urgent. En zou beweging wil zijn. Daarin past ook meer aan- dat zonder gevolgen zijn voor transport over dacht voor arbeid. lange afstanden en het vliegverkeer?

Noten 3 Vgl. voor een beschouwing p. 235. van arbeid als pleisterplaats: 6 Bertus Mulder, ‘Beroepsrisico 1 Bertus Mulder (2012), Het hart Mark Rutte (2008), ‘Libera- nummer 1: stress’, S&D 2014 / 3, van de sociaal-democratie. Over lisme naar nieuwe woorden p. 72 het belang van arbeid en zeg- voor bekende waarden’, NRC 7 Irene Houtman (2013), Ont­ genschap, Den Haag. Handelsblad, 21 / 22 juni. wikkeling van de kwaliteit van 2 Anet Weterings, Dario Diodato 4 Vgl. voor een tegenoordeel: de arbeid in Nederland en Eu- & Martijn van den Berg (2013), Ronald Dekker, ‘Als alles flexi- ropa, inleiding WBS-werkgroep ‘De Veerkracht van regionale bel wordt’, S&D 2011 / 9-10, Arbeid­ . arbeidsmarkten’, Planbureau pp. 110-117. 8 Jan Luiten van Zanden & voor de Leefomgeving, Den 5 Menno Tamminga (2009), De Arthur van Riel (2000), Neder- Haag, pp. 62-63, figuur 4.7. Uitverkoop van Nederland, land 1780–1924. Staat, instituties

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 74 Bertus Mulder Arbeid in Nederland: altijd al ondergeschikt

en economische ontwikkeling, (2013), Het belastingparadijs. ty-Update.pdf; vgl. WRR (2014), grafiek 2.4, p. 100. 21 Zie www.oxfamnovib.nl / re- Economische ongelijkheid in 8 9 C.G.S. Sandberg (1914), Indië dactie / Downloads / Rappor- figuren, voor de negatieve verloren, rampspoed geboren, ten / DeNederlandseRou- effecten op economische Den Haag, p. 23. teBP2105 2013.pdf. groei. 10 Vgl. P.J. Schmidt (1931), Het 22 Freek Taps (2011), ‘Shell heeft 26 The Chairman to G20 Leaders, koloniale gevaar, Amsterdam, grote invloed op buitenland- Financial Stability Board p. 12. beleid kabinet’, NRC.nl, 20 (2014), Financial Reforms: Com- 11 Rolf Schuursma (2000), Jaren januari, Freke Vuyst en Tati- pleting the Job and Looking van Opgang. Nederland 1900– ana Scheltema (2013), ‘Hoe Ahead, 7 november, p. 3. 1930, p. 264. Nederland Shell helpt’, Vrij 27 Hans Wansink (2014), ‘De euro 12 Jan Luiten van Zanden (1997), Nederland, 8 februari en Wil- is onhoudbaar’, de Volkskrant, Een klein land in de 20e eeuw. liam de Bruyn, Tijl van Huy- 18 oktober, pp. 14-15. Op de Economische geschiedenis van kelom en Marcel Metze (2013), bijeenkomst van de G20 in Nederland 1914–1995, Utrecht, ‘Het ministerie van Shell za- november 2014 lagen voorstel- p. 161. ken’, De Groene Amsterdam- len om het risicogewogen 13 Luiten van Zanden (1997), Een mer, 23 oktober. kapitaal te verhogen tot 16 % of klein land, p. 158 e.v. 23 IMF (2014), World Economic 20 %. 14 Ibid., p. 172. Outlook, oktober, p. 50; Coen 28 Financial Stability Board, Ade- 15 André Kloos (1969), Het achter- Teulings (2014), ‘Hoe ons eco- quacy of loss-absorbing capacity ste van de tong, Bussum. nomisch beleid een fiasco of global systemically important 16 Paul Krugman (2008), The werd’, NRC Handelsblad, 15 banks in resolution. Consulta- return of Depression Economics, oktober; en Commissie Mel- tive Report, 10 november 2014. Londen, p. 13. kert, De Bakens verzetten, 29 Teri van der Heijden (2014), ‘Zij 17 Maarten van Rossem (2012), Amsterdam, november 2013, trotseert Apple, Google en Kapitalisme zonder remmen. p. 84. Starbucks, Interview Marlies Opkomst en ondergang van het 24 Commissie Melkert (2013), De de Ruiter’, NRC Handelsblad, marktfundamentalisme, Am- Bakens verzetten, p. 84: ‘Neder- 18 / 19 oktober, pp. E2-3. sterdam. land heeft het in de afgelopen 30 Egbert Tellegen (2014), Afscheid 18 Vgl. Bertus Mulder, Het hart jaren slechter gedaan dan het van het kapitalisme. Over de van de sociaal-democratie, gemiddelde van de EU’. aarde en onze economische p. 224. 25 Vgl. Richard Wilkinson, www. orde, Amsterdam, p. 50. 19 Nederland belastingparadijs? falcon-air.nl / 2011 / 12 / hoe-eco- 31 Piet de Rooy (2014), Ons stipje Nederland doorsluisland!, sep- nomische-ongelijkheid-sa- op de wereldkaart. De politieke tember 2013. menlevingen-schade-berok- cultuur van modern Nederland, 20 Martin van Geest, Joost van kent / , www.oecd.org / soci- Amsterdam, p. 15. Kleef & Henk Willem Smits al / OECD2014-Income-Inequali-

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 75

In de geest van het Maagdenhuis

Twee maanden hielden boze studenten het bestuurscentrum van de UvA bezet. Bijval volgde snel. Niet in de laatste plaats van het wetenschappelijk personeel, dat zijn universiteit de afgelopen jaren onder het mom van het rendementsdenken uitgeleverd zag worden aan managers.

GUNNAR DE HAAN

Student onderzoeksmaster geschiedenis aan de UvA & voorzitter van de Facultaire Studentenraad van Geesteswetenschappen

De geest is uit de fles, eindelijk. Zoveel is na de Het ministerie van OCW kijkt naar het aantal Maagdenhuisbezetting wel duidelijk gewor- afgestudeerden dat een onderwijsinstelling den. Vooral de docenten van de Universiteit aflevert. Vervolgens wordt slechts het nomi- van Amsterdam zijn hoopvol gestemd. Waar nale aantal studiejaren vergoed: drie in de studenten steeds vaker slechts passanten zijn, bachelor en één of twee in de master. Studen- zagen docenten het onderwijs de afgelopen ten die langer over hun studie doen kosten de jaren steeds verder afglijden. Soms openlijk, universiteiten dus geld. soms in stilte verzetten zij zich hiertegen. Dit model is niet uit de lucht komen vallen. Maar de bal ging pas echt rollen toen studen- Het is een reactie op het idee van de eeuwige ten die er eveneens genoeg van hadden luid- student: ze kunnen wel, maar ze vinden bier keels en zonder schroom achtereenvolgens drinken en lanterfanten veel te leuk. Als we het Bungehuis en het Maagdenhuis bezetten. deze notie voor waar aannemen, rest de vraag Het protest richt zich tegen twee ontwik- of de onderwijsinstellingen de aangewezen kelingen in het wetenschappelijk onderwijs: instanties zijn om ervoor te zorgen dat stu- de managementcultuur, ook wel New Public denten sneller studeren. Moet politiek Den Management genoemd, en het rendements- Haag studenten niet prikkelen om zorgvuldig denken. Anders gezegd: we willen meer decen- met gemeenschapsgeld om te gaan? tralisering, democratisering en een andere Met maatregelen als de inmiddels weer manier van financiering in het onderwijs. afgeschafte langstudeerboete en het recente- lijk ingevoerde ‘sociale’ leenstelsel probeert Marketing in plaats van wetenschap men studenten hier inderdaad bewust van te maken. Doordat Den Haag tegelijkertijd een Op dit moment worden universiteiten ge- gedeelte van de verantwoordelijkheid bij de financierd op basis van een outputmodel. onderwijsinstellingen legt verandert de aard

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 76 Gunnar de Haan In de geest van het Maagdenhuis

van het wetenschappelijk onderwijs funda- Bij de samenstelling van een werkgroep menteel. Er wordt immers niet langer naar de heeft men het inmiddels over het break-even- capaciteiten maar naar de hoeveelheid afgele- point. Hierbij wordt, ongeacht de gevolgen verde studenten gekeken. voor de kwaliteit van het onderwijs, gekeken Meer diploma’s betekent meer geld voor hoeveel studenten er nodig zijn om de werk- de instelling. Er is met deze regel een ware groep kostenneutraal te maken. Kleinschalig ratrace ontstaan om potentiële studenten onderwijs is door deze ‘efficiency’ helaas binnen te halen. De marketing- en communi- steeds meer een uitzondering. Wanneer een catie-afdelingen van de UvA tellen inmiddels opleiding in zijn geheel niet kan voldoen aan dubbel zoveel medewerkers als alle kleine ta- deze norm wordt deze vaak samengevoegd lenopleidingen, die dreigen te verdwijnen om- met een andere kleine opleiding of zelfs vol- dat ze ‘te duur’ en ‘onrendabel’ zouden zijn. ledig afgeschaft. Het tekent de verschuiving van inhoudelijk en De kleine talenopleidingen aan de UvA kleinschalig wetenschappelijk onderwijs naar zijn hiervan het meest recente slachtoffer, massale leerfabriek. maar het is een groot misverstand dat deze problemen alleen daar zouden gelden. Zo Meetbaar en efficiënt zijn op de Rijksuniversiteit Groningen Deens, Noors, Fins en Hongaars afgeschaft en worden Deze focusverschuiving naar kwantiteit gaat de overige talen niet langer als zelfstandige gepaard met een enorme controledruk vanuit opleiding aangeboden. Ook in Leiden zijn de OCW op de universiteiten. Wanneer je instel- linguïstische studies drastisch op de schop lingen financieel prikkelt om vooral meer hoge- gegooid. Men heeft ze ondergebracht in één ropgeleiden af te leveren, is zo’n houding nood- gezamenlijke opleiding: international studies. zakelijk om de kwaliteit te waarborgen. Dat het Leiden wordt vaak gezien als een succes- gruwelijk mis kan gaan werd immers al eerder verhaal. Helaas is dit vooral vanwege de grote duidelijk bij mbo- en hbo-instellingen als Ama- toestroom van studenten en heeft het weinig rantis en Inholland. Hoewel deze controle dus te maken met de kwaliteit van het geboden volkomen begrijpelijk lijkt, is hij alleen noodza- onderwijs. Wederom geeft geld de doorslag. kelijk vanwege het financieringsmodel. Met veel onvrede onder medewerkers en stu- Om aan deze druk te voldoen hebben denten tot gevolg. Zij zijn het die nu pijnlijk universiteiten allerlei controlerende me- moeten constateren dat de controledruk, het chanismen opgetuigd om de kwaliteit te rendementsdenken en het efficiencystreven waarborgen. Docenten moeten toetsdossiers niet hebben geleid tot verbetering van de on- aanleggen en basisonderwijskwalificaties derwijskwaliteit. (BKO) halen, en opleidingen worden geac- crediteerd. Om deze administratieve taken Leerfabriek een beetje in goede banen te leiden is er een nieuwe bestuurslaag ontstaan: de managers. Sterker, de uitholling van het onderwijs neemt Deze managementslaag controleert of de alleen maar toe. Docenten zijn inmiddels meer normen van het ministerie worden gehaald tijd kwijt aan de administratieve verantwoor- en probeert de kwaliteit te meten en om te ding voor hun onderwijs en onderzoek dan aan zetten in statistieken. Dit resulteert in een het daadwerkelijke lesgeven en onderzoeken. schier eindeloze stroom rapportages en aan- Feedback? Daar hebben veel docenten door alle bevelingen over hoe het beter zou moeten. administratieve druk vaak geen tijd meer voor. Het moet allemaal veel ‘efficiënter’ opdat de De student die voor zijn academische ontwik- van tevoren gestelde ‘targets’ gehaald kun- keling van deze kritische reflectie afhankelijk is nen worden. blijft vervolgens in de kou achter.

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 Gunnar de Haan In de geest van het Maagdenhuis 77

Naast de bureaucratisering van het onder- vijf voor twaalf is: docenten heten leraren, stu- wijs zorgt het sturen op kwantiteit en snelheid denten leerlingen, tentamens toetsen en een ook op een ander vlak tot een vermindering bul is een diploma. van de onderwijskwaliteit. Om ervoor te zor- Dit is niet de taal van kritisch gedreven gen dat studenten nominaal afstuderen en ze geesten die hun honger naar kennis willen de universiteiten niet extra geld kosten zijn er stillen of van leergierige studenten die zich- de afgelopen jaren steeds meer rendements- zelf ontplooien en kritisch observeren wat of studiesuccesmaatregelen ingevoerd. er om hen heen gebeurt. Het is de taal van Hoewel maatregelen als het bindend scholieren: zij die een opdracht maken omdat studieadvies en de nieuwe semesterindeling het moet, die aannemen wat hun wordt voor- (8-4-4) de kwaliteit van het onderwijs alles- geschoteld en die enkel vanwege hun cv hun behalve verbeteren, ligt daar nog niet eens opleiding afronden. het grootste probleem. Het gaat immers om maatregelen die met een pennenstreek weer Kweekvijver van kritisch denkvermogen afgeschaft kunnen worden. Nee, het gevaar is abstracter. Simpel gezegd is het de verschool- Let wel, met de op een beroep georiënteerde sing van onze universiteiten die de weten- student is niets mis. Iemand die aan een uni- schap bedreigt. versiteit afstudeert is niet beter dan iemand Op zich mooi klinkende doelstellingen als die van een hbo-instelling afkomt. Er zit echter in de door de Europese Commissie bedachte wel een duidelijk verschil tussen beiden. Niet groeicampagne ‘Europe 2020’ versterken deze iedereen heeft het in zich om een wetenschap- pelijke opleiding te volgen. De universiteiten staan daarom voor een keuze. Gaan we door op het huidige pad van kwantiteit en verschool- Door de verschoolsing neemt sing of keren we terug naar de essentie en de kwaliteit van het geboden bieden we ruimte aan de ontwikkeling van kri- tische en jonge geesten in deze maatschappij? onderwijs op de universiteit Het moge duidelijk zijn dat ik voorstander sterk af ben van het laatste. Daarvoor is meer nodig dan alleen geld in het onderwijs pompen. De vele miljoenen die vrijkomen door het sociale leenstelsel zullen zeker naar de universiteiten verschoolsing. Volgens dit streven moet in moeten vloeien, maar als deze vervolgens op 2020 40 % van de bevolking tussen 30 en 34 jaar dezelfde manier verdeeld worden schieten we hoogopgeleid zijn. Concreet betekent dit dat nog niks op. Er stroomt te veel geld en energie onderwijsinstellingen verder onder druk wor- weg binnen de universiteiten naar andere ter- den gezet om zoveel mogelijk studenten toe reinen dan onderwijs en onderzoek. Om dit tij te laten. Of iemand het niveau aankan doet er te keren is vertrouwen nodig. Vertrouwen van maar weinig toe en selectie aan de poort is er de politiek in wetenschappers vooral. Geen en- al helemaal niet bij. kel zichzelf respecterende academicus haalt Om al deze studenten toch te laten afstude- arbeidsvreugde uit een overbodig artikel, ren moet er bovendien worden gemorreld aan een overvolle collegezaal of ongemotiveerde het niveau van het wetenschappelijk onder- studenten. Iemand die zijn of haar leven aan wijs. Bij uitval en lang studeren wordt de uni- de wetenschap gewijd heeft wil per definitie versiteit immers financieel gekort. Het gevolg kwalitatief te werk gaan. is dus verschoolsing. Kijk alleen maar naar het Den Haag moet een infrastructuur schep- discours dat gebezigd wordt en je weet dat het pen waarin de kwaliteiten van docenten,

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 78 Gunnar de Haan In de geest van het Maagdenhuis

onderzoekers en studenten weer optimaal natuurlijk onvermijdelijk. Maar alleen de aca- tot hun recht komen. Iedereen wint, de maat- demische gemeenschap zelf kan die rol ver- schappij niet in de laatste plaats. Dat klinkt vullen. Het zijn de docenten en studenten die misschien idealistisch en enigszins naïef, kunnen toetsen of het beleid van het bestuur maar is het allerminst. De ironie wil dat bedrij- wel ten goede komt aan onderwijs en onder- ven als Google juist van het controlemodel af- zoek. Deze medezeggenschapstaak hebben ze stappen. Dus terwijl het aan de universiteiten de laatste jaren veronachtzaamd. In plaats van niet efficiënt genoeg kan, vertrouwt een van enkel bezig te zijn met hun eigen cv’s of vaste de meest innovatieve bedrijven ter wereld op aanstelling dienen zij zich te richten op het zijn werknemers. algemeen belang. Door kwantitatieve beloningen en de daar- Met het onlangs door Den Haag toegeken- mee gepaard gaande kwalitatieve controle los de instemmingsrecht op de hoofdlijnen van te laten kan Den Haag in een klap geld en ener- de begroting hebben ze deze macht in han- gie vrijmaken in de wetenschappelijke wereld. den en kunnen ze zich niet meer verschuilen Dat kan dan weer terugvloeien naar onderwijs achter hun officiële rechteloosheid. Maar er en onderzoek, terwijl de managementslaag, is meer nodig. Docenten en in mindere mate de marketing- en communicatieafdelingen studenten moeten het bestuur bij wanbeleid weer kunnen krimpen tot een acceptabele kunnen wegsturen. Alleen door deze ver- omvang. Op die manier kan er weer worden regaande zeggenschap voor een hernieuwd geïnvesteerd in kleinschalig onderwijs, kun- vertrouwen in het wetenschappelijk per- nen kleinere opleidingen behouden blijven soneel en een andere, op kwaliteit gerichte en wordt de universiteit weer een kweekvijver ­financiering kunnen we het tij keren en van kritisch denkvermogen. ervoor zorgen dat de Maagdenhuisbezetting Om te garanderen dat gemeenschapsgeld niet slechts een rimpeling in de geschiedenis juist wordt besteed is enige vorm van controle zal blijken.

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 79

Opvang in de regio: de feiten en de mythe

Alleen door de grenzen hermetisch af te sluiten voorkom je dat vluchtelingen op een gammel bootje stappen richting Lampe­ dusa. Opvang in de regio is volgens velen de oplossing. Maar of het de stroom illegale migranten ook indamt, of de landen in de regio de komst van meer vluchtelingen aankunnen en of de vluchtelingen zelf wel de kans hebben op een menswaardig bestaan, is nog maar de vraag.

CHRISTIAN MOMMERS & MYRTHE WIJNKOOP

Senior medewerker Politieke Zaken bij Amnesty International Nederland & senior strategisch adviseur bij Vluchtelingenwerk Nederland

De massale komst van vluchtelingen naar Eu- perspectief van bescherming en het bieden ropa over de Middellandse Zee is volop in het van duurzame oplossingen voor vluchte- nieuws. Deze bootvluchtelingen en -migran- lingen te duiden? ten zijn niet meer los te zien van de ‘opvang in ▶ En ten slotte: hoe verhoudt opvang in de re- de regio’. Links en rechts achten dat dé oplos- gio zich tot het EU-asiel- en migratiebeleid sing voor de huidige crisis. Of het nu is om te en wat moet er nog meer gebeuren? voorkomen dat mensen in Europa aankomen of als uiting van internationale solidariteit: We stippen een aantal belangrijke ontwikke­ het idee van opvang in de regio heeft welhaast lingen aan om bij de beleidsdiscussie over mythische proporties aangenomen. opvang in de regio rekening mee te houden. Tijd om het fenomeen opvang in de regio Daartoe maken we onderscheid tussen beleid in kaart te brengen en de feiten van de fabels gericht op het verbeteren van de situatie van te scheiden: vluchtelingen en de wens van Europese lid- staten om vreemdelingen buiten de deur te ▶ Welke uitgangspunten kent de vluchtelin­ houden. genbescherming? Verder kijken we met name naar vluchte- ▶ Wat is de situatie in ‘de regio’ precies en lingen: mensen die bescherming zoeken. Dit in hoeverre zijn interventies daarin nog neemt natuurlijk niet weg dat ook migranten mogelijk? die om andere redenen naar Europa gaan bij ▶ Wat zijn de verschillende vormen van op- de discussie over irreguliere migratie naar de vang in de regio en hoe zijn deze vanuit het EU horen.

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 80 Christian Mommers & Myrthe Wijnkoop Opvang in de regio: de feiten en de mythe

De principes van het vluchtelingenrecht moeten dan ook aan beide issues recht doen. Vanuit die optiek spreken wij liever over ‘be- Het non-refoulement-beginsel waarin staat scherming in de regio’. dat vluchtelingen niet mogen worden terug- gestuurd naar een situatie waarin ze gevaar Bescherming in de regio lopen is wellicht het bekendste principe uit het vluchtelingenrecht. Hoewel erg belang- Terugkeer wordt vaak gezien als ideale op­ rijk is het slechts een van de vele bepalingen lossing, maar is zeker op korte termijn vaak die voortvloeien uit het in 1951 gesloten ijdele hoop. Volgens de UNHCR zijn er meer VN-Vluchtelingenverdrag. Zo hebben vluch- dan 10 miljoen vluchtelingen, verdeeld over telingen uitdrukkelijk het recht een nieuwe dertig landen, die in een zogenaamde ‘pro- toekomst op te bouwen. Doordat hervestiging tracted refugee situation’ zitten.5 De gemid- daarnaast slechts mondjesmaat plaatsvindt, delde duur van opvang is veertien jaar. Dat komt de nadruk als vanzelf bij de lokale inte- terugkeer hachelijk is, komt onder meer door gratie te liggen. instabiliteit in veel regio’s en het feit dat de Het is dus niet de bedoeling dat de vluch­ sterk verzwakte landen van herkomst nauwe- teling altijd vluchteling blijft. De UHNCR stelt lijks in staat zijn hun gevluchte burgers weer uiteindelijk dat er gezocht moet worden naar te ontvangen. Hervestiging gebeurt boven- duurzame oplossingen als integratie in het dien maar mondjesmaat. Hierdoor komt de opvangland, een terugkeer naar het weer vei- nadruk als vanzelf bij de lokale integratie te lige land van herkomst of, wanneer de eerste liggen. twee varianten niet haalbaar zijn, hervesti- Het is haast onmogelijk om vluchtelingen ging in vaak westerse landen.1 Hervestiging allemaal door lokale integratie toekomst te is net als financiële ondersteuning een voor- bieden. Allereerst gaat het om enorme aan- beeld van de internationale solidariteit die als tallen: volgens de UNHCR zo’n 85 % van het fundament onder het systeem van vluchtelin- totaal. Soms ligt dit percentage nog hoger. In genbescherming ligt. Ondanks toenemende het geval van Syrië wordt maar liefst 97 % in de druk wil het kabinet het aantal vluchtelingen regio opgevangen. Daar komt nog bij dat de dat voor hervestiging in aanmerking komt landen in de regio zelden een toonbeeld van niet verhogen. Met de toegenomen hoeveel- stabiliteit zijn. Zo vluchtten Oegandezen in heid asielzoekers hebben de gemeenten al de jaren tachtig en masse naar Soedan, terwijl genoeg op hun plaat, vindt men.2 Oeganda tien jaar later weer veel Soedanezen De huidige discussie over opvang in de mocht ontvangen. ­regio wordt dan ook veel te nauw aangevlo- Opvanglanden hebben vaak weinig in­ gen. Veelal wordt uitgegaan van het absolute teresse in lokale integratie. Dat zie je ook terug minimum aan non-refoulement al dan niet in de per land sterk verschillende manieren aangevuld met basale noodhulp.3 De vraag van opvang. De meest in het oog springende naar opvang in de regio wordt in toenemende is het vluchtelingenkamp. Vluchtelingen- mate gereduceerd tot de vraag of er wordt kampen lijken ten grondslag te liggen aan gevochten in het opvangland. Eventueel aan- de meeste Nederlandse beleidsvoornemens gevuld met: verhongeren mensen er? en –interventies over opvang in de regio. Mo- Is het antwoord in beide gevallen ‘nee’, dan menteel verblijven er zo’n 5,1 miljoen vluchte- is het land volgens velen geschikt voor opvang lingen.6 Deze opvang kent voor gastlanden, de in de regio. Veiligheid en toekomstperspectief UNHCR en donorlanden een belangrijk voor- zijn bij de vluchtelingenbescherming echter deel: hij is makkelijk te beheersen. Bovendien nauw met elkaar verbonden. Bescherming is zijn vluchtelingenkampen essentieel in de meer dan opvang alleen.4 Beleidsoplossingen beginfase van een crisis wanneer de vluchte-

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 Christian Mommers & Myrthe Wijnkoop Opvang in de regio: de feiten en de mythe 81

lingen centraal kunnen worden opgevangen De praktijk is weerbarstiger. Organisaties en ze daar de meest noodzakelijke hulp gebo- als UNHCR ontwikkelen wel steeds meer pro- den krijgen. gramma’s om hen bij te staan, maar de mate Maar vluchtelingenkampen hebben ook van toegang en controle is in vergelijking tot duidelijke nadelen, die maar mondjesmaat kampen veel kleiner, waardoor het maken van onderkend worden. Zo vinden er vaak men- interventies lastiger is. Aangezien de lokale be- senrechtenschendingen plaats. De bewe- volking zelf vaak kansarm is, levert ingrijpen gingsvrijheid van de vluchteling wordt veelal bovendien spanningen op tussen hen en de beperkt. Hierdoor is het voor hen vaak onmo- vluchtelingen. gelijk om te werken of zich verder te ontplooi- en. Vluchtelingenkampen zijn in dat geval per Verbeterpunten definitie geen duurzame oplossing, omdat ze lokale integratie in de weg staan. Al zo’n jaar tien wordt er in Europees verband De kritiek zwelt daarom aan. Opvang komt gewerkt aan Regionale Beschermingspro- in de praktijk neer op ‘warehousing’ (letterlijk: gramma’s.9 Op die manier probeert men de ‘oppotten’) van vluchtelingen. Bovendien bie- beschermingscapaciteiten in de regio te on- den vluchtelingenkampen ook lang niet altijd dersteunen en te versterken. Nederland heeft een fysiek veilige omgeving. De massaliteit en hierbij altijd een voortrekkersrol vervuld.10 de vaak absolute controle in de kampen wer- Vanaf het begin is er echter ook kritiek geweest ken geweld en misbruik van de kampleiding op deze aanpak. Het betrof vooral financiering van losse UNHCR-projecten, coherentie tussen verschillende beleidsterreinen ontbrak, de focus lag te veel op doorreislanden in plaats Opvang in kampen komt van de regio waar vluchtelingen daadwerkelijk verbleven, het budget was ontoereikend en er vaak neer op het oppotten was te weinig draagvlak binnen de EU.11 van vluchtelingen Met de Syrische crisis lijkt hierin verande- ring te zijn gekomen. Deze voorlopig beschei- den kentering komt vooral doordat de lokale bevolking nu ook wordt ondersteund. Dat tegen vluchtelingen en van vluchtelingen vergroot het draagvlak voor bescherming van onderling in de hand.7 Sinds afgelopen jaar is vluchtelingen. Bovendien voorzien de pro- de UNHCR om. De vluchtelingenorganisatie gramma’s vluchtelingen niet meer alleen van wil nu liever geen vluchtelingenkampen als hulp, maar stimuleren ze ook de zelfredzaam- primaire opvangplek meer. heid van vluchtelingen. Behalve in kampen woont nu al meer dan Overigens is het de vraag in hoeverre men de helft van de vluchtelingen in stedelijke het belang hiervan onderkent. Hoewel de gebieden. UNHCR verwacht dat in 2030 het aanpak in de recente Migratie-agenda van de aandeel van deze ‘urban refugees’ 60 % of meer Europese Commissie wel wordt genoemd, zal zijn.8 Het gaat grotendeels om mensen die verhoogt men het budget nauwelijks en hun eigen weg zoeken: qua woonruimte, werk blijven de ambities laag. en scholing. Soms formeel maar vaak ook in Daarnaast zijn vluchtelingen ook beter be- de informele economie, omdat veel opvang- schermd wanneer de rechten die zelfredzaam- landen nog stevige beperkingen opleggen aan heid en lokale integratie bevorderen beter ge- vluchtelingen. In theorie kunnen deze urban waarborgd zijn. Zo kan Nederland zich jegens refugees dus beter integreren dan wanneer ze opvanglanden hard maken voor vrijheid van in een gesloten kamp zouden zitten. beweging en het opheffen van juridische en

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 82 Christian Mommers & Myrthe Wijnkoop Opvang in de regio: de feiten en de mythe

praktische barrières voor toegang tot werk en dat vlak schiet de internationale bijdrage de naturalisatie. laatste jaren structureel te kort. Maar zo’n ‘advocacy’-gerichte aanpak ont- Maar ook met een miljardeninjectie is het breekt bijna geheel. Waar investeren in regi- moeilijk te voorzien hoe een infrastructuur kan onale beschermingsprogramma’s vooral een worden opgebouwd die vluchtelingen op lange technocratische aanpak vereist, is advocacy termijn een echt perspectief biedt. De situatie per definitie politieker en daarmee gevoeliger. varieert per land en per regio, maar de sociaal- Toch past het goed in de nieuwe aanpak van economische en politieke beperkingen zijn ‘pleiten en beïnvloeden’ zoals door minister enorm. Hierin veranderingen bewerkstelligen­ Ploumen is uiteengezet. Een ultieme inzet is een project van decennia. Dit verklaart ook zou kunnen zijn om met landen in de regio te mede waarom het een illusie is om te denken werken aan het uitbannen van het fenomeen dat investeren in opvang in de regio kan leiden ‘vluchtelingenkamp’, zeker wanneer het gaat tot een significante daling van het aantal vluch- om langdurige opvang.12 Daarvoor moet er telingen dat naar Europa doorreist. wel meer aandacht komen voor de urban refu- gees die in het huidige beleid nauwelijks een Voorkomen van migratie door opvang in rol spelen. de regio Uiteraard is de juridische kant van bescher- ming belangrijk: krijgen vluchtelingen in de Hiermee komen we op het tweede onderdeel regio ook echt de status die ze verdienen? Een van de discussie. Opvang in de regio wordt groot probleem in met name doorreislanden steeds vaker vertaald als ‘exclusieve opvang in aan de grenzen van de EU is dat vluchtelingen de regio’. Hierbij staat het ontlasten (of zelfs geen juridische status krijgen. Ze zijn hierdoor opheffen) van het eigen Europees asielsysteem niet officieel erkend als vluchteling en kunnen en niet de bescherming van de vluchtelingen geen aanspraak maken op andere rechten. centraal. Geheel nieuw is deze zienswijze niet, Om aan deze praktijk een einde te maken is al decennialang wordt het op de politieke een grote investering in de asielsystemen van agenda gezet, waarna het telkens weer wegens de eerste opvang- en doorreislanden nodig. gebrek aan haalbaarheid stilletjes verdwijnt. Daarom moeten deze landen allereerst het De plannen zijn grofweg te verdelen in voor- VN-Vluchtelingenverdrag ratificeren, en moe- stellen om asielcentra in doorreislanden op te ten de asielprocedures, inclusief toegang tot zetten om daar namens de EU asielprocedures rechtsbijstand en rechtsbescherming, beter te voeren en maatregelen om de Europese gewaarborgd worden. grenzen verder te sluiten. Zelfs als op al deze punten significante Het idee om vluchtelingen op locaties bui- vooruitgang wordt geboekt, is het belangrijk ten de EU asiel te laten aanvragen stamt uit realistisch te zijn. De economisch zwakke 1986. Toen waren het de Denen, in 1993 staats- structuur in de opvanglanden bepaalt voor secretaris Kosto, in 2003 de Britten met hun een groot deel in hoeverre er echt sprake kan ‘transit processing centres’ en een jaar later de zijn van bescherming van vluchtelingen. Het Duitse Minister Schily die voorstelde om EU- gaat hierbij om getallen die de internationale centra in Afrika op te richten om aldaar asiel- hulp ver overstijgen. De Wereldbank becijfer­ verzoeken af te handelen.14 Sindsdien steken de onlangs dat de opvang van vluchtelingen deze ideeën nog regelmatig de kop op.15 De in Libanon inmiddels zeker € 6,8 mrd heeft kritiek op dergelijke voorstellen is altijd even gekost.13 Nederland stuurde € 114 mln die bo- hevig als omvangrijk geweest, en geldt nog vendien over vijf landen is verdeeld. Een nut- onverminderd.16 tige bijdrage, maar niet een die meer kan doen Principiële bezwaren gaan met name over dan de allerergste noden lenigen. En zelfs op het beperken van de toegang tot bescherming,

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 Christian Mommers & Myrthe Wijnkoop Opvang in de regio: de feiten en de mythe 83

het afschuiven van verantwoordelijkheden en terugslepen van boten onder het Europees het niet of nauwelijks betrekken van de landen Verdrag voor de Rechten van de Mens volstrekt in de regio bij dergelijke plannen. Juridisch illegaal. De uitspraak van het Europees Men­ ontbreekt een wettelijke basis in het EU-recht senrechtenhof tegen Italië, dat tot 2012 zulke en zijn er vragen over de overdraagbaarheid afspraken had met Libië, is hierover glashel- van bevoegdheden (tot het terugsturen van der. De terugsleeppraktijk zou niet alleen bot- individuen) en jurisdictie. In geen van de tot sen met het non-refoulement-beginsel, maar nu toe gepresenteerde plannen is duidelijk of ook met het verbod op collectieve uitwijzing. EU-normen van toepassing zijn tijdens de pro- Verder zijn er vanuit mensenrechtelijk oog- cedures. Of de asielaanvrager toegang heeft tot punt bezwaren tegen de in principe ongelimi- rechtshulp en rechtelijke toetsing blijft even- teerde detentie op de eilanden en de beroerde eens in het midden. Bovendien is allerminst omstandigheden bij de opvang. zeker dat degenen die een procedure succesvol doorlopen ook echt de kans krijgen om naar de EU te komen: alle (politieke) tekenen wijzen eerder op het tegendeel. Dat opvang in de regio leidt En wat te doen met degenen die geen status tot een significante daling krijgen? Moeten die de poort weer uit en is het verder het probleem van het land waar het van het aantal migranten in centrum staat? Ongeacht de vraag of iemand Europa is een illusie in aanmerking komt voor een vluchtelingen- status zou dit op grote problemen stuiten, aangezien de meeste Noord-Afrikaanse landen een uiterst twijfelachtig track record hebben Dan zijn er nog praktische beperkingen. bij het respecteren van mensenrechten van De geografische ligging van Europa is niet te asielzoekers en migranten.17 Verder zijn er ook vergelijken met Australië. De Europese Unie veel praktische bezwaren, zoals de noodzaak kent landgrenzen aan de (zuid)oostkant en de van afspraken met politiek weinig stabiele afstand tussen Noord-Afrika en eilanden als landen waar dergelijke centra zouden moeten Malta, Cyprus en Lampedusa is niet groot. Al- komen. Krijgen asielzoekers wel toegang tot leen al de kusten van Egypte, Libië en Tunesië de centra, en daarmee de asielprocedure? Hoe beslaan een lengte die grofweg gelijk is aan de wordt de opvang in afwachting van de beslis- afstand tussen Den Helder en Gibraltar: prak- sing geregeld? Allemaal zorgen waar nog geen tisch onmogelijk dus om hermetisch dicht oplossing voor is. te houden. Het blokkeren van de Noord-Afri- kaanse kust zou vooral betekenen dat de rol Fort Europa van mensensmokkelaars, die de EU juist wil bestrijden, alleen maar groter wordt, terwijl Een steeds populairdere optie is het Austra­ de risico’s voor bootvluchtelingen­ door dit fel- lische model: de ‘Pacific Solution’. Deze lere kat-en-muisspel enkel toenemen. ‘oplossing’ bevat verschillende elementen, Bovendien is het de vraag wat het zou bete- variërend van het direct terugslepen van bo- kenen als het hermetisch sluiten van de gren- ten naar Indonesië tot het sturen van de vluch- zen wel lukt. Gezien de slechte reputatie van telingen naar de afgelegen eilanden Nauru de Noord-Afrikaanse landen is het de vraag of en Manus Island waar de autoriteiten hen in vluchtelingen dan beter af zijn. Vooral in het detentie plaatsen. geval van Libië, waar de plannen voor het blok- Het model is in Europa zowel juridisch keren en onmogelijk maken van migratie zich als praktisch onhoudbaar.18 Allereerst is het primair op richten, is de situatie schrijnend.

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 84 Christian Mommers & Myrthe Wijnkoop Opvang in de regio: de feiten en de mythe

Het blokkeren van de zeeroute veroordeelt gaan maken van hervestiging: vluchtelingen vluchtelingen en migranten tot een breed die in de regio geen bescherming kunnen vin- scala aan mensenrechtenschendingen.19 Hier- den uitnodigen via selectie door de UNHCR. mee ruil je het ene humanitaire probleem in voor het andere. Zelfs als aan al deze bezwaren tegemoet wordt gekomen, bieden het externaliseren Het verder ophogen van de van de asielaanvragen en de Pacific Solution muur rondom Fort Europa nog geen sluitende oplossing van het door Europa gevoelde probleem. Migratie laat zich is een miskenning van niet geheel reguleren. Landen zijn en blijven de realiteit verplicht om op grond van (internationale) wet- en regelgeving iedere asielaanvraag op inhoud te blijven toetsen. Met een extern asiel- zoekerscentrum kun je bovendien migranten Diverse landen hebben al een hervestigings- die geen recht hebben op (vluchtelingen)be- programma. De EU ook, maar slechts op vrij­ scherming, maar die wel op bootjes richting willige basis. Het aantal moet substantieel Europa stappen, niet tegenhouden. omhoog. De UNHCR becijferde dat alleen al 380.000 extreem kwetsbare Syrische vluchte- Wat dan wel? lingen moeten worden hervestigd. Andere opties zijn humanitaire toelatings­ De multilaterale aanpak van onderliggende programma’s en het bieden van tijdelijke oorzaken van (gedwongen) migratie, forse bescherming aan bepaalde groepen, zoals investeringen in vluchtelingenbescherming indertijd ook bij Kosovo-crisis gebeurde. Er in de regio en de opbouw van volwaardige moet weer de mogelijkheid komen om op am- asielsystemen in doorreislanden zoals Turkije­ bassades humanitaire visa aan te vragen: een en Noord-Afrika kunnen de noodzaak vermin- visum om ‘legaal’ naar Europa te reizen en ver- deren om in Europa te bescherming te zoeken. volgens hier de asielprocedure te volgen. Dit Maar het is niet realistisch te verwachten dat kan al volgens het Europees recht, maar wordt de toestroom hierdoor direct significant af- zelden toegepast. Andere reguliere opties neemt. omvatten het vergemakkelijken en uitbreiden Tegelijkertijd zijn de beleidsmaatregelen die van gezinshereniging, het openstellen van vluchtelingen en migranten zouden moeten meer mogelijkheden voor (circulaire) arbeids- tegenhouden, onder het mom van opvang in de migratie, het faciliteren van mogelijkheden regio, vaak praktisch moeilijk of niet uitvoer- om voor studiedoeleinden naar de EU te ko- baar. Vanuit het perspectief van het internatio- men, meer en beter gebruik van de optie voor nale vluchtelingenrecht en fundamentele men- medische evacuaties en het mogelijk maken senrechten brengen deze vaak ook grote risico’s van private sponsorships.20 mee. Maar wat kan en moet dan wel gebeuren? Dat mensen ervoor kiezen om op gam- Evenwichtige verdeling van vluchtelingen mele bootjes te stappen en zich inlaten met mensensmokkelaars komt doordat de EU al Landen als Duitsland en Zweden vangen jarenlang een ‘non-entrée regime’ hanteert. momenteel veel meer vluchtelingen op dan Het is momenteel voor vluchtelingen (en mi- andere lidstaten. Het huidige Dublin-systeem, granten) vrijwel onmogelijk om op een veilige waar asielverzoeken alleen in het land van en legale manier Fort Europa te bereiken. Dat aankomst kunnen worden ingediend, moet veranderen. Europa moet nu echt werk functioneert niet.21 In het kader van een toe-

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 Christian Mommers & Myrthe Wijnkoop Opvang in de regio: de feiten en de mythe 85

komstbestendig Europees beleid moet voor zullen blijven wagen, is er een flinke investering vluchtelingen een systeem voor betere verant- nodig in de reddingsoperatie. Alleen zo vermin- woordelijkheidsverdeling komen. dert het aantal drenkelingen substantieel. Er zijn verschillende modellen met diverse criteria denkbaar, bijvoorbeeld het Duitse Lan- Politieke moed, geld en geduld der-systeem en de Nederlandse taakstelling inzake huisvesting van vluchtelingen, bevol- Europese leiders zullen moeten accepteren kingsdichtheid of het bnp.22 Belangrijk is dat er dat mensen altijd hun toevlucht blijven bij zo’n model rekening wordt gehouden met zoeken tot Europa. Ze kunnen daarom beter de wensen van de vluchtelingen zelf. Op die inzetten op een ambitieus pakket aan maatre- manier is de bescherming duurzaam en wordt gelen voor de middellange en lange termijn. doormigratie voorkomen. Alleen zo kan een positieve en constructieve Zo’n systeem zal gepaard moeten gaan met wijze van opvang geleverd worden. Dat ver- verbetering van het asielbeleid in met name eist nogal wat van politici en beleidsmakers, de Oost-Europese landen, onder meer via een aangezien het sentiment tegen vluchtelingen, quotumbeleid. Op die manier voorkom je dat migranten en de EU momenteel onguur te landen als Duitsland en Zweden onevenredig noemen is. De repressieve aanpak, met het ver- veel verantwoordelijkheid dragen. Het denken der ophogen van de muren van Fort Europa, hierover is in volle gang: het is een grote uitda- negeert de realiteit. De complexiteit van de ging, maar wel noodzakelijk voor een toekomst- huidige vluchtelingen- en migratiesituatie bestendig Europees beleid. Daarnaast moet onder ogen zien, vergt daarentegen moed en Europa de realiteit onder ogen zien. Aangezien zal naast geduld ook het nodige geld kosten. vluchtelingen de komende tijd de overtocht Lastig, maar het is de enige manier.

Noten New Approaches to Asylum cles / blogs / 2013 / 09 / early-mar- Processing and Protection. Dit riage-and-harassment-of- 1 UNHCR (1996), Handbook on volgt uit het voorstel van syrian-refugee-women-and- Voluntary Return, Genève, Groot-Brittannië over opvang girls-in-jordan / en Lent Hirsch www.refworld.org / pdfid / in de regio in 2003. (2012), ‘The safest prey: when 3ae6b3510.pdf. 4 Erika Feller (2004), Speech refugee camps become sites 2 Ministerie van Buitenlandse tijdens de 55ste sessie van het of violence, in: Women under Zaken (2015), Kamerbrief over Uitvoerend Comité, Genève, 7 Siege, 21 februari, www.wo- schriftelijk overleg migratie en oktober 2004. De UNHCR ver­ menundersiegeproject. ontwikkeling. zet zich dan ook, in onze ogen org / blog / entry / the-safest- Uit de preambule van het terecht, tegen het gebruik van prey-when-refugee-camps- Vluchtelingenverdrag van ‘effective protection’. become-sites-of-violence. 1951: ‘OVERWEGENDE, dat het 5 UNHCR definieert zo’n situatie 8 UNHCR (2009), Policy on Urban verlenen van asyl voor bepaal­ als een waarin een groep van Refugees and Solutions, de landen onevenredig grote minimaal 25.000 vluchtelin­ September 2009, p. 2, www. lasten kan medebrengen en gen meer dan vijf jaar achter- unhcr.org / 4ab356ab6.pdf. dat derhalve een bevredigen- een in een bepaald land wordt 9 Zie European Commission de oplossing van een vraag- opgevangen. Communication (2004), stuk waarvan de Verenigde 6 Zie www.unhcr.org / pa- COM(2004) 410, 4 juni, en Naties de internationale om- ges / 49c3646c1d.html. European Commission vang en het internationale 7 Amnesty International (2013), Communication (2005), karakter hebben erkend, niet Early marriage and harassment COM(2005) 388, 1 september. zonder internationale solida- of Syrian refugee women and 10 Zie de brief van de staats­ riteit kan worden bereikt’. girls in Jordan, 5 september, secretaris van Veiligheid en 3 Zie UK Home Office (2003), www.amnesty.org / en / arti- Justitie aan de Tweede Kamer,

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 86 Christian Mommers & Myrthe Wijnkoop Opvang in de regio: de feiten en de mythe

26 maart 2015. Conundrum?’, in: Internatio- gratie, spant hierbij de kroon. 11 M. Wijnkoop (2011), ‘External nal Journal of Refugee Law 18 K.F. Afeef (2006), ‘The Politics Processing: de deur uit! Delen, 2006, p. 619 e.v. of Extraterritorial Processing: niet afschuiven van verant­ 15 Zie voor een overzicht Advies­ Offshore Asylum Policies in woordelijkheid voor vluchte- commissie voor Vreemdelin- Europe and the Pacific’, RSC lingenbescherming’, in: A&MR genzaken (2010), External pro- Working Paper no. 36. 05-06 / 2011. cessing. Voorwaarden voor het 19 Amnesty International (2015), 12 Of dit ook kan lukken is overi- in behandeling nemen van asiel- Libya is full of cruelty: stories of gens maar de vraag. In Liba- aanvragen buiten de Europese abduction, sexual violence and non bijvoorbeeld, dat naar Unie, Den Haag. abuse from migrants and refu- verhouding het hardst getrof- 16 Deze kritiek kwam o.a. van gees, 11 mei, www.amnesty. fen is door de Syrische vluchte- UNHCR, Amnesty Interna­ nl / nieuwsportaal / rapport / li- lingencrisis, zijn vluchtelin- tional, House of Lords, Euro- bya-is-full-cruelty-stories- genkampen niet toegestaan pean Union Committee, di- abduction-sexual-violence- en wil de internationale ge- verse NGO’s en academici. and-abuse-migrants-and- meenschap, UNHCR incluis, 17 Human Rights Watch (2014), refugees juist dat deze er wél komen, Libya: whipped, beaten and 20 Fundamental Rights Agency om zo vooral de eerste nood- hung from trees: detained mi- (2015), Legal entry channels to hulp te stroomlijnen. grants, asylum seekers describe the EU for persons in need of 13 Reuters, Syria war, refugees to torture, other abuse in deten- international protection: a cost to Lebanon $7.5 billion: tion, 22 juni 2014, www.hrw. toolbox, 02-2015. World Bank, www.reuters. org / news / 2014 / 06 / 22 / libya- 21 ECRE (2013), Dublin II Regula- com / article / 2013 / 09 / 19 / us- whipped-beaten-and-hung- tion: Lives on Hold, syria-crisis-lebanon-idUS- trees. Libië, dat het belang­ www.ecre.org BRE98I0T 320130919 rijkste doorreisland in Noord- 22 ICMPD (2014), An effective 14 M. Garlick (2006), ‘The EU Afrika is en daarmee dé focus Asylum Responsibility-sharing Discussions on Extraterritori- van EU-plannen ten aanzien mechanism, www.icmpd. al Processing: Solution or van het voorkomen van mi- org / Publications.2424.0.html.

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 87

Basisinkomen, basisbaan of gewoon armoede bestrijden?

Het basisinkomen is weer helemaal terug van weggeweest. Met één maatregel geen armoede en ingewikkelde bureaucratie meer klinkt natuurlijk prachtig, maar is het ook uitvoerbaar? Het alternatief van iedereen een baan lijkt al evenmin op de korte termijn realiseerbaar. Met kleine concrete stappen de bestaande nadelen van het bestaande sociale stelsel wegnemen is wellicht de beste weg.

PAUL DE BEER

Redacteur S&D

Het idee is als onkruid. Hoe hard het ook Gratis geld voor iedereen maakte het recente bestreden wordt, het woekert ondergronds boek van Rutger Bregman1 veel reacties los voort en weet na verloop van tijd steeds weer en discussies over het basisinkomen trek- de kop op te steken. De bestrijders van het ba- ken grote aantallen enthousiaste bezoekers. sisinkomen wijzen op het risico dat het kleur- Bregman ziet een basisinkomen als tegen­ rijke en gevarieerde bloemperk aan sociale­ wicht tegen de groeiende onzekerheid als regelingen dreigt te worden overwoekerd­ gevolg van de flexibilisering, globalisering door een amorfe groene massa. Maar de aan­ en robotisering. Een aantal Nederlandse hangers van het idee juichen dat juist toe. gemeenten — waaronder Nijmegen, Gronin­ Dan zijn er immers geen — dure! — tuinlieden gen, Leeuwarden, Enschede en Wageningen meer nodig om ieder kwetsbaar plantje te — overweegt om een experiment met een onderhouden en zijn eigen behandeling te basisinkomen op te zetten. Tegelijkertijd is geven en minutieus alle onkruid te wieden. de weerstand tegen het basisinkomen onver- We kunnen de tuin dan juist rustig aan zich- minderd groot. Naast het aloude argument­ zelf overlaten en duizend (wilde) bloemen dat een basisinkomen onbetaalbaar is, wordt laten bloeien. Het basisinkomen is voor hen invoering gezien als capituleren voor de dan ook geen onkruid, maar heilzaam kruid hoge werkloosheid en de meest kwetsbare — en voor sommigen zelfs het kruit waarmee groepen aan hun lot overlaten. Opmerke- het bestaande sociale stelsel kan worden op- lijk genoeg lijken zowel de meest fanatieke geblazen. aanhangers als de doorgewinterde tegen- De laatste tijd lijkt het onkruid weer ter- standers vooral in (en rond) de Partij van de rein te winnen. Onder de raak gekozen titel Arbeid te vinden.

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 88 Paul de Beer Basisinkomen, basisbaan of gewoon armoede bestrijden?

Iedereen een fatsoenlijk inkomen het basisinkomen verdient, mag men houden, zodat het voor uitkeringsgerechtigden ook Als alternatief opperen tegenstanders wel het aantrekkelijk wordt om een kleine en laagbe- idee van een basisbaan. Immers, een belang- taalde baan te aanvaarden. Het eindresultaat rijk argument voor het basisinkomen is dat van basisinkomen en basisbaan zou dan ook grote groepen in het huidige stelsel geen reële gelijk kunnen zijn: iedereen heeft een baan én kans hebben op werk met een fatsoenlijk inko- een fatsoenlijk inkomen. men. Wat ligt dan meer voor de hand dan het Ook bij eenzelfde uitkomst kan men nog recht op werk te garanderen door iedereen die om principiële redenen voor of tegen een daar niet op eigen kracht in slaagt een (basis)- basisinkomen of basisbaan zijn. Tegenstan- baan te bieden? De Maastrichtse hoogleraren ders van een basisinkomen vinden het vaak Klosse en Muysken breken al geruime tijd een principieel onjuist om het recht op inkomen lans voor dit idee.2 De participatiebaan, die los te koppelen van de plicht om te werken. gemeenten op grond van de Participatiewet In de Partij van de Arbeid ligt het idee van een kunnen aanbieden aan bijstandsontvangers, arbeidsloos inkomen — dat in het verleden zou men als een heel voorzichtige stap op weg overigens vooral werd geassocieerd met de hierheen kunnen zien — al gaat het bij de par- vermogensinkomsten van kapitalisten — tra- ticipatiebaan niet om betaald werk, maar om ditiegetrouw moeilijk. Bovendien benadrukt werken met behoud van uitkering. de PvdA, haar naam getrouw, de grote beteke- Een basisbaan zou, in de visie van Klosse en nis van werk voor zowel de individuele ont- Muysken die deze term zelf overigens niet ge- plooiing van mensen als voor de maatschap- bruiken, een ‘normale’ baan moeten zijn waar- pelijke samenhang en solidariteit. voor ten minste het minimumloon wordt betaald. De overheid zou deze banen zelf moe- ten scheppen of werkzoekenden moeten de- tacheren bij private bedrijven. Feitelijk komt Opmerkelijk genoeg vind je dit laatste erop neer dat aan de werkgever zowel de meest fanatieke een loonkostensubsidie wordt verstrekt om het verschil tussen het loon en de productivi- voor- als tegenstanders van teit van de medewerker te overbruggen. Het het basisinkomen bij de PvdA garanderen van een basisbaan zou daarmee de overheid veel minder kosten dan een ba- sisinkomen, dat immers aan iedereen wordt verstrekt, ongeacht of men al een baan of een Voorstanders van een basisinkomen — vaak andere bron van inkomen heeft. ook tegenstanders van een basisbaan — vinden Het wezenlijke verschil tussen een basis­ daarentegen dat iedereen een fundamenteel inkomen en een basisbaan is dat het eerste be- recht op een fatsoenlijk bestaan en dus op een doeld is om iedereen een fatsoenlijk inkomen fatsoenlijk inkomen heeft, ongeacht of men te garanderen en de tweede om iedereen van werkt of bereid is om te werken. Zij verwijzen fatsoenlijk werk te voorzien. Toch is dat ver- daarbij wel naar artikel 25 van de Universele schil minder groot dan op het eerste gezicht Verklaring van de Rechten van de Mens: ‘Een lijkt. Een basisbaan zal immers ook een fat- ieder heeft recht op een levensstandaard, die soenlijk inkomen moeten bieden, terwijl voor- hoog genoeg is voor de gezondheid en het standers van een basisinkomen betogen dat welzijn van zichzelf en zijn gezin.’3 Ik laat dit het veel meer mensen in staat zal stellen werk principiële debat voor wat het is — daar zijn te vinden doordat de zogenaamde armoedeval diepgravende beschouwingen over geschre- verdwijnt. Immers, iedere euro die men naast ven — en wil me hier beperken tot de meer

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 Paul de Beer Basisinkomen, basisbaan of gewoon armoede bestrijden? 89

pragmatische keuze tussen basisbaan en ba- dreigt dan hetzelfde probleem te ontstaan als sisinkomen: welk instrument is het effectiefst eerder bij de sociale werkvoorziening (SW), en het (kosten)efficiëntst om het overeenkom- wat voor dit kabinet juist reden was om de stige doel — fatsoenlijk werk én inkomen — te SW-oude stijl af te schaffen en de doorstroom realiseren? naar regulier werk te bevorderen. Voor zover de basisbanen in het particuliere bedrijfsleven Haalbaarheid van de basisbaan worden gerealiseerd, zal er een steeds grotere subsidiestroom naar het bedrijfsleven gaan. Een belangrijk praktisch verschil tussen ba- Er is dan een reëel gevaar van substitutie van sisinkomen en basisbaan is dat het basisinko- ongesubsidieerd laag betaald werk door ge- men een groot deel van het bestaande sociale subsidieerde basisbanen. Op den duur zou de stelsel zou vervangen, terwijl de basisbaan gehele ‘onderkant’ van de arbeidsmarkt uit vooral aanvullend is op (of complementair gesubsidieerde banen kunnen bestaan. met) het bestaande stelsel. Dit betekent dat Zijn de basisbanen daarentegen tijdelijk, invoering van een basisbaan een veel minder dan is het essentieel dat de tewerkgestelden ingrijpende operatie is dan invoering van een kunnen doorstromen naar regulier, niet- basisinkomen. Toch brengt ze een aantal com- gesubsidieerd werk. De ervaringen in het ver- plicaties met zich mee. leden met gesubsidieerd werk — niet alleen de Stel, de overheid biedt iedere uitkerings- SW, maar ook de banenpools, de Melkert­banen gerechtigde die kan werken een betaalde en de ID-banen — hebben echter geleerd dat baan (op minimumloonniveau), die geheel of die uitstroom heel moeilijk te realiseren is. Als gedeeltelijk uit publieke middelen wordt gefi- dat niet lukt, is het de vraag of de basisbaner nancierd. Aangezien momenteel ongeveer een weer moet terugvallen op een uitkering of dat miljoen personen die een sociale uitkering hij of zij een nieuwe basisbaan krijgt aange- ontvangen in beginsel aan het werk zouden boden. Geen van beide opties is aantrekkelijk. kunnen gaan,4 zouden er ook zo’n miljoen ba- In het eerste geval wordt het doel van werkga- sisbanen moeten worden gecreëerd. Hoeveel rantie niet gerealiseerd, in het tweede geval dit netto kost hangt af van de hoogte van de krijgt een deel van de basisbanen toch een uitkering die zij nu ontvangen en de kosten permanent karakter. Anders gezegd: het in- om een basisbaan te scheppen. Volgens een strument van een basisbaan zal alleen een suc- conservatieve schatting gaat het al snel om ces worden als men ook in staat is voldoende € 10.000 per baan per jaar. Dan is met de in- doorstroom naar regulier werk te realiseren. voering van de basisbaan dus een bedrag van Maar de reden om een basisbaan in te voeren minimaal € 10 mrd gemoeid. is nu juist dat er onvoldoende regulier werk is. Een belangrijke vraag is of het om een tijde- Een bijkomend nadeel van baangarantie lijke of een permanente baan gaat. Is het een is dat het werkzoekenden niet stimuleert om permanente baan, dan is de kans aanwezig zelf actief naar werk te zoeken. Vooral dege- dat ex-uitkeringsgerechtigden in de basis- nen met weinig verdiencapaciteiten kunnen baan blijven ‘hangen’ en dus permanent een rustig afwachten tot hun een baan aangebo- beroep blijven doen op gesubsidieerd werk. den wordt. En eenmaal tewerkgesteld biedt Ondertussen zullen ook weer nieuwe uitke- baangarantie ook geen prikkel om je voor je ringsgerechtigden — bijvoorbeeld onlangs werk in te spannen. Waar een algemene baan- ontslagen werknemers — aanspraak maken garantie in extreme mate toe kan leiden heb- op een basisbaan. Als er weinig uitstroom is, ben we gezien in de voormalige communisti- maar wel een voortdurende instroom, is er sche landen, waar iedereen verplicht een baan voor steeds meer mensen een basisbaan nodig had en werkloosheid niet bestond. Dit droeg en zullen ook de kosten navenant oplopen. Er bij aan een slechte arbeidsmoraal en lage

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 90 Paul de Beer Basisinkomen, basisbaan of gewoon armoede bestrijden?

arbeidsproductiviteit en lag daarmee uitein- op te bloeien. De grens tussen betaald werk en delijk mede ten grondslag aan de ondergang vrijwilligerswerk zou grotendeels vervagen. van het communistische systeem. De vergelij- Deze aantrekkelijke effecten gelden echter king gaat misschien wat ver, maar in de kern alleen als het basisinkomen hoog genoeg is is baangarantie een ‘totaaloplossing’ die haast om van te leven, dat wil zeggen ten minste ge- onvermijdelijk perverse effecten oproept. lijk aan het huidige sociaal minimumniveau (oftewel een netto AOW-uitkering). Anders Die andere totaaloplossing zal vrijwel iedereen die niet werkt toch weer aanspraak maken op een aanvullende uitke- Ook het basisinkomen is een ‘totaaloplos- ring om aan dat sociaal minimum te komen. sing’, maar met nog veel meer pretenties dan En voor die aanvullende uitkering gelden een basisbaan. Zoals gezegd zien sommigen weer dezelfde regels en voorwaarden als in er de springstof in om het hele sociale stel- het huidige stelsel, met alle bureaucratie sel op te blazen. In een basisinkomen-utopie en controle van dien. Een basisinkomen op kan het gehele sociale-zekerheidsstelsel sociaal minimumniveau — zeg € 1.060 netto overboord worden gezet en wordt ook alle per maand — voor iedereen vanaf 20 jaar is regulering van de arbeidsmarkt afgeschaft. echter uitermate kostbaar. Zelfs als we voor Het basisinkomen­ garandeert immers iedere alle werkenden en uitkeringsgerechtigden burger een fatsoenlijk inkomen zodat er geen het basisinkomen verrekenen met hun loon aanvullende sociale uitkeringen meer nodig of uitkering, zodat we voor hen geen extra kos- zijn. En omdat mensen vrij zijn om wel of niet ten maken, gaat het al snel om € 22 mrd aan te werken, hoeven zij niet meer beschermd te extra uitgaven per jaar: namelijk voor de circa worden tegen een te laag loon (via een wette- 760.000 personen tussen 20 en 65 jaar die nu lijk minimumloon), te lange arbeidsdagen of geen eigen inkomen hebben en de 1,9 miljoen onvrijwillig ontslag, omdat zij een baan alleen personen die een persoonlijk inkomen onder zullen accepteren als zij deze aanvaardbaar het sociaal minimum hebben.5 Dat zijn voor- vinden. Het basisinkomen kent daarom haast namelijk samenwonende vrouwen zonder net zoveel rechtse (liberale) als linkse aanhan- betaald werk of met een klein baantje, zzp’ers gers. Dat verklaart deels ook de argwaan erte- met een inkomen onder het sociaal minimum gen, zowel ter linker- als ter rechterzijde. en jongvolwassenen die nog thuis wonen en Nu staat lang niet alle voorstanders van het geen werk hebben. Dit bedrag zal op een of an- basisinkomen deze liberale utopie voor ogen. dere manier moeten worden opgebracht door Het wordt veelal bepleit als praktisch alterna- de overige werkenden. tief voor een dolgedraaid sociaal stelsel, dat gepaard gaat met een omvangrijke bureaucra- Gericht armoede bestrijden tie en vergaande inbreuk op de persoonlijke levenssfeer en toch (of juist daardoor) steeds Zowel bij de basisbaan als bij het basisinko- minder inkomenszekerheid biedt en er niet in men is het de vraag of de mogelijk positieve slaagt mensen weer snel aan werk te helpen. effecten — meer uitkeringsgerechtigden aan Omdat het basisinkomen onvoorwaardelijk het werk tegen een fatsoenlijk inkomen — op- is — een soort AOW vanaf 18 jaar — maakt het wegen tegen de hoge kosten. Daarbij dient een groot deel van de bureaucratie en con- men zich wel te realiseren dat beiden ook trole overbodig. Bovendien stimuleert het de financiële baten opleveren. De maatschappe- uitstroom naar werk doordat de armoedeval lijke kosten van armoede en werkloosheid zijn verdwijnt. Daardoor zouden ook allerlei klein- ook hoog, in termen van gezondheidszorg, cri- schalige sociale initiatieven die nu niet renda- minaliteit en misgelopen economische groei. bel zijn (de wilde bloemen), de kans krijgen Niettemin moeten we ervoor te waken ons te

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 Paul de Beer Basisinkomen, basisbaan of gewoon armoede bestrijden? 91

snel rijk te rekenen door te veronderstellen De berekeningen laten niettemin zien dat een dat een groot deel van de extra uitgaven wordt zeer gericht beleid om armoede te bestrijden terugverdiend. met veel minder kosten gepaard gaat dan een In dit verband is het interessant om na te veel globaler beleid om ofwel iedereen van gaan hoeveel het zou kosten om de armoede werk te voorzien ofwel aan iedereen een mini- in Nederland volledig uit te bannen door deze muminkomen te verstrekken. gericht aan te pakken. Dus als aan alle armen Aangezien niet te verwachten valt dat er de in Nederland zoveel extra inkomen wordt komende jaren vele miljarden beschikbaar ko- uitgekeerd dat zij precies op de armoedegrens men voor extra sociale uitgaven, zijn gerichte uitkomen. In 2013 hadden ruim 1,4 miljoen Ne- maatregelen om armoede te bestrijden kans- derlanders (9 % van de bevolking) een (gestan- rijker dan kostbare globale maatregelen als daardiseerd) inkomen onder de zogenaamde een basisbaan of basisinkomen. Het dilemma lage-inkomensgrens.6 Gemiddeld kwamen zij is evenwel dat die gerichte maatregelen een aantal nadelen van het bestaande sociale stel- sel — omvangrijke bureaucratie, inbreuk op de privacy en onvoldoende activering — alleen Gericht beleid om armoede maar versterken. Voor de langere termijn is dit te bestrijden kost minder dan ook niet de aangewezen weg. dan een basisinkomen of De gulden middenweg basisbaan Er is echter ook een tussenweg mogelijk die veruit de voorkeur verdient. Deze bestaat eruit dat gericht bepaalde elementen van op jaarbasis ongeveer € 2.100 tekort. Om dit zowel de basisbaan als het basisinkomen tekort te lenigen zou in totaal zo’n € 3 mrd no- worden ingevoerd voor die groepen voor wie dig zijn. Gaan we uit van de Europese armoe- zij het meeste profijt opleveren en de minste dedefinitie, waarbij de armoedegrens op 60 % extra kosten met zich meebrengen. Niet alle van het mediane gestandaardiseerde huis- uitkeringsgerechtigden die zouden kunnen houdensinkomen ligt, dan telde Nederland werken krijgen dan een baangarantie, maar 1,7 miljoen armen (10,5 % van de bevolking) die we scheppen wel (additioneel) werk voor de- gemiddeld bijna € 2.500 tekort kwamen. Om genen die hoogstwaarschijnlijk niet op eigen hen tot de armoedegrens ‘op te tillen’ is een kracht aan het werk komen. Dit lijkt overigens bedrag van iets meer dan € 4 mrd nodig. veel op de ‘oude’ sociale werkvoorziening! We Nu veronderstellen deze berekeningen dat moeten dan op de koop toe nemen dat er niet het mogelijk is om de extra uitgaven precies te- of nauwelijks uitstroom naar regulier werk recht te laten komen bij de mensen voor wie zij plaatsvindt. bedoeld zijn. Dit zal ongetwijfeld gepaard gaan In plaats van een basisinkomen in te voe- met hoge uitvoeringskosten en het vergaren ren kunnen we de armoedeval langs twee an- van (nog meer) persoonlijke en privacygevoe- dere wegen beperken. In de eerste plaats door lige informatie om te bepalen wie aanspraak uitkeringsgerechtigden — vooral die in de maakt op een extra uitkering. Bovendien zou bijstand — meer mogelijkheden te bieden om een dergelijk beleid de armoedeval versterken, naast hun uitkering bij te verdienen. Om de aangezien iedere arme die erin slaagt wat extra gedachten te bepalen: laat bijstandsontvan- inkomen te verwerven dit volledig zou moeten gers de helft van het zelf verdiende inkomen inleveren. Deze aanpak biedt dus wel inko- behouden, tot een maximum van bijvoor- menszekerheid, maar minder kans op werk. beeld € 5.000 per jaar. Dit maakt het voor hen

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 92 Paul de Beer Basisinkomen, basisbaan of gewoon armoede bestrijden?

veel aantrekkelijker om een deeltijdbaan te Een laatste concrete maatregel die elemen- accepteren die weer de opstap kan zijn naar ten van het basisinkomen bevat, is het creëren een voltijdbaan en volledige uitstroom uit de van een algemene basisverzekering voor uitkering. werkenden die nu naast het vangnet van de Daarnaast is een aanpassing van de sociale zekerheid vallen.7 Het gaat dan vooral bestaande inkomensafhankelijke arbeids- om zzp’ers, die niet onder de werknemersver- korting in de inkomstenbelasting gewenst. zekeringen vallen, en om een deel van de flex- Volgens de huidige arbeidskorting mag werkers die weinig of geen aanspraak op sociale je voor iedere euro die je tussen € 9.010 en zekerheid kunnen maken. In 2014 heeft werkge- € 19.463 verdient, bijna 20 cent aftrekken van versvereniging AWVN een voorstel voor een der- de verschuldigde belasting. Dit verlaagt het gelijke sociale-zekerheidsregeling gedaan dat effectieve belastingtarief in deze inkomens­ het verdient om verder te worden uitgewerkt.8 categorie naar 16,5 procent. De effectiviteit Zowel het verruimen van bijverdienmo- gelijkheden als het verhogen van de arbeids- korting en het invoeren van een basisregeling van sociale zekerheid kan men zien als kleine Door kleine concrete stappen eerste stappen in de richting van een basisin- komen. Het is gewenst om, bijvoorbeeld via kan je het sociale stelsel toch praktijkexperimenten, te onderzoeken welke ingrijpend hervormen van de genoemde maatregelen het effectiefst zijn. De experimenten die verschillende ge- meenten nu ontwikkelen, kunnen zich ook het beste op een of meer van deze vormen van de arbeidskorting wordt aanmerkelijk richten. Daarna zou men de meest succesvolle groter door de aftrek zo sterk te verhogen dat op grotere schaal kunnen inzetten. het effectieve tarief negatief wordt. Per saldo Zijn de experimenten met gesubsidieerde betalen werkenden met een laag inkomen dan banen het meest succesvol, dan is dat een geen inkomstenbelasting maar ontvangen zij overtuigende reden toch een begin te maken juist een ‘subsidie’ van de Belastingdienst. De met de invoering van een basisbaan. Pakken arbeidskorting wordt dan een negatieve in- daarentegen experimenten met bijverdienen komstenbelasting die men kan zien als een va- in de bijstand, verhoging van de arbeidskor- riant op een basisinkomen. Deze subsidie zou, ting of een basisverzekering voor zzp’ers tot de inkomensgrens van € 19.463, voor iedere beter uit, dan opent dit het perspectief op euro die men verdient hoger worden, zodat een stapsgewijze invoering van een basisin- er een sterke prikkel van uitgaat om meer komen. uren te gaan werken. De arbeidskorting wordt Wellicht blijkt een combinatie van verschil- daarmee vergelijkbaar met de Earned Income lende routes de beste weg om de nadelen van Tax Credit (EITC) die in de Verenigde Staten het bestaande sociale stelsel te verminderen. al jarenlang het belangrijkste instrument is Langs die weg zou het stelsel met kleine con- om armoede te bestrijden en tegelijkertijd crete stappen op langere termijn toch ingrij- arbeidsdeelname aanmoedigt. pend kunnen worden hervormd.

Noten grote ideeën die de wereld kun- Muysken, ‘Overheid moet nen veranderen, Amsterdam: geen uitkering maar werk 1 Rutger Bregman (2014), Gratis De Correspondent. aanbieden’, Me Judice, 4 no- geld voor iedereen. En nog vijf 2 Zie bv. Saskia Klosse & Joan vember 2011, en Saskia Klosse

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 Paul de Beer Basisinkomen, -baan of toch gewoon armoede bestrijden? 93

& Joan Muysken, ‘Een inclu- ginsel aan het werk kunnen en dus een gemiddeld inko- sieve arbeidsmarkt vergt meer gaan. (Bron: CBS, StatLine, en menstekort van € 6.375. Om dit dan garantiebanen’, S&D UWV, Kwantitatieve informa- inkomen met een basisinko- 2014 / 4, pp. 64-72. tie 2014.) men aan te vullen tot sociaal 3 Overigens kunnen de voor- 5 Volgens gegevens van het CBS minimumniveau zou nog standers van een basisbaan (StatLine) en van Eurostat eens € 12,1 mrd nodig zijn. In zich op artikel 23 beroepen: bedroeg de bevolking van totaal komen daarmee de ‘Een ieder heeft recht op ar- 20-64 jaar in 2013 10.064.225 extra kosten van een basisin- beid, op vrije keuze van be- personen. Hiervan hadden komen van € 1.060 per maand roep, op rechtmatige en gun- 9.303.000 personen een inko- op € 22,6 mrd per jaar. stige arbeidsvoorwaarden en men, en dus 761.225 geen inko- 6 Deze is gebaseerd op de bij- op bescherming tegen werk- men. Een basisinkomen van standsnormen in 1979 en in de loosheid.’ € 1.060 per maand (plus een jaren daarna, aangepast aan 4 Het gaat om 440.000 ontvan- vakantie-uitkering van 8 %) de inflatie. De volgende bere- gers van een WW-uitkering, voor deze groep kost jaarlijks keningen zijn gebaseerd op 370.000 bijstandsgerechtig- € 10,5 mrd. Daarnaast hadden cijfers van het CBS (StatLine). den onder 65 jaar en 130.000 1.905.000 mensen een per- 7 Zie hierover ook: Paul de Beer ontvangers van een WGA- soonlijk inkomen van minder (2011), ‘Moderne bestaansze- uitkering (voor gedeeltelijk of dan € 14.000 per jaar (wat kerheid’, S&D 2014 / 5-6, pp. 102- tijdelijk arbeidsgehandicap- ruwweg overeenkomt met 109. ten) die momenteel geen be- een inkomen van een alleen- 8 AWVN (2014), Een verantwoor- taald werk hebben. Daarnaast staande op sociaal minimum- de weg naar groei. Nieuw soci- zou een (onbekend) deel van niveau). Zij hadden een ge- aal beleid voor Nederland, Den de 250.000 Wajongers in be- middeld inkomen van € 7.360 Haag: AWVN.

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 94 Interventie

Tussen gelijk hebben en gelijk krijgen

Door Hendrik Noten senteerd als enige bestaande optie.’ Al met al Bestuurskundige een problematische houding aangezien zij de realiteit van vandaag ontkent. Die vraagt niet alleen om een waardeoordeel maar juist om Tijdens de 1-mei-viering werden door FNV- inhoudelijke actie. Het wordt tijd dat de FNV voorman Ton Heerts grote woorden gespro- daarin haar koers gaat wijzigen. ken. In een zaal waar meer ambitie uit sprak Om het hete hangijzer maar met beide han- dan de ietwat grijze aanwezige actievoerders den vast te grijpen: het arbeidsmarktdebat stelde hij dat werknemers inmiddels ‘risico’s’ moet twee stappen vooruit gaan zetten. MKB- zijn geworden. Bij een echte baan hoort een Nederland-voorzitter Van Straalen reageerde vast contract en geen zzp-gezanik, zo hoorden op het 1-mei-kabaal met de stelling: zzp’ers we aanwezigen zeggen. Eerder sprak hij zich zijn ‘here to stay’. Ook hij heeft gelijk. Helaas in de Volkskrant ook al uit: ‘Het is ont-cao’en, voor links Nederland heeft dat niets te ma- ont-collectiviseren, ont-solidariseren. Leve ken met kwaadaardige werkgevers of zielige het individu. Dat wordt mooi verpakt hoor, werknemers. Dat zou de discussie nog over- ook door partijen als VVD en D66. Dan gaat zichtelijk houden. De economie en daarmee het over mensen in hun kracht zetten enzo. de arbeidsmarkt zijn nou eenmaal veranderd. Blablabla’. Oplossingen moeten vanuit die gedachte De FNV-baas heeft gelijk. Het is duidelijk gezocht worden: óf arrangementen moeten dat de loonontwikkeling sinds de jaren tach- worden aangepast, óf de economie moet fun- tig stevig uit de pas loopt met de economische damenteel worden gecorrigeerd. Die eerste groei. Cao’s en collectiviteit hebben een rem- optie resulteert in een opdracht voor sociale mende werking op deze natuurlijk kracht van partners, de tweede voor de politiek. de markt. Ze zorgen ervoor dat werkgevers zo Maar tijdens haar interne strijd tussen min mogelijk concurreren op (arbeids)kos- ‘organizers’ en polderaars is het de vraag wie tenreductie. Remmend, niet blokkerend. Nu dit gevoelige punt naar voren gaat brengen de balans wordt opgemaakt hebben we alsnog binnen de federatie. Pragmatisch is in de snel te maken met stijgende ongelijkheid en hoge polariserende polder een gevaarlijk woord ge- private schulden. Dat is spijtig, want juist worden en zeker op dit fundamentele beleids- die relatief eerlijke verdeling van welvaart is dossier. Hiermee ontstaat inmiddels wel een lange tijd een motor van vooruitgang geweest. tweede probleem: het groeiende leger ‘flex- Daarom is het des te schrijnender dat het standige-uitzend-rollers’ wordt maar beperkt aantal afgesloten cao’s langzaam terugloopt, vertegenwoordigd door de werknemersver- terwijl een aantal andere belangrijke cao’s enigingen. Omdat men tegen deze arbeidsvor- — zoals bij het metaal en openbaar vervoer — men is worden er ook slechts mondjesmaat af- nog altijd openstaan. Geluiden over verslech- spraken over gemaakt. Liever zou hun bestaan terende verhoudingen in de polder komen worden teruggedraaid. steeds vaker naar buiten. In de vorige S&D We hebben daardoor te maken met een schreef Pim Paulusma dat het arbeidsmarkt- gevaarlijke optelsom: door veranderingen debat grotendeels vastzit in een dogma die in de arbeidsmarkt neemt de reikwijdte van werkgevers dient. ‘Flexibilisering wordt gepre- collectieve afspraken af en doordat bonden

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 95

die beweging afwijzen worden ook minder af- markt fatsoenlijk ingebed kan worden in onze spraken gemaakt. Het beeld komt naar voren bestaande levensstandaarden. Pensioen voor van twee kinderen die, hand in hand, elkaar in flex’ers of een hypotheek voor jongeren, daar een pirouette rondslingeren. Sneller en snel- is ongetwijfeld animo voor. ler tot het onvermijdelijke moment waarop de Ooit waren de bonden in staat op deze ma- handen losschieten en beiden ter aarde stor- nier oplossingen te vinden. Met de oprichting ten. Juist op het moment waarop collectieve van Start Uitzendbureau in 1977 werd louche afspraken en bescherming van (goed) werk zó koppelbazen de wind uit de zeilen genomen. belangrijk zijn, lijken ze kwetsbaar. Tegelijkertijd werden in sociale plannen Er zijn zeker andere denkrichtingen te afspraken gemaakt over inzet via deze onder- vinden. Een van de grote problemen is het feit nemingen. In plaats van de beweging tegen dat de vaste arbeidsrelatie zo’n centrale rol te houden, werd zij op een prachtige manier heeft gekregen in de meeste (sociale) voorzie- bijgestuurd. ningen. Of het nou gaat om de opbouw van De vakbonden hebben gelijk. Op dit mo- pensioen, de hoogte van een WW-uitkering of ment leiden veranderende arbeidsverbanden het verkrijgen van een hypotheek: een flexibel vaak tot verslechterde situaties. Maar het dienstverband leidt al gauw tot ingewikkelde gekozen verzet leidt niet tot een oplossing en situaties. Het tegengaan van onzekerheid zou gaat aan de realiteit voorbij. De vraag dringt ook aan die kant kunnen beginnen. Dan komt zich op wie daar uiteindelijk het beste mee de vraag naar voren hoe een nieuwe arbeids- geholpen is.

Ditjes en datjes

Door Jan Erik Keman over die Van Ojik, die zijn ziel voor een appel Eindredacteur S&D en een ei aan rechts had verkocht. Twee weken na de vorming van het kabinet-Rutte II was de toenmalig voorman van GroenLinks weer ‘PvdA’ers hebben niet opgelet bij de verkeers- woest op de PvdA die ‘de allerarmsten in de lessen op de basisschool,’ zo begon toenmalig wereld de rekening liet betalen’. GroenLinks-voorzitter Rik Grashoff tijdens de Goed, een beetje tegen elkaars schenen door de WBS en Bureau de Helling georgani- trappen hoort erbij. Wie geen duidelijke taal seerde bijeenkomst Toekomst voor Links in de spreekt en zich niet onderscheidt betaalt Balie. ‘Je kijkt eerst naar links, dan naar rechts electoraal de rekening. Een partijleider die als en vervolgens weer naar links. PvdA’ers kijken onuitgesproken bekendstaat kan in het huidige naar links, naar rechts en steken dan meteen uiterst volatiele en hysterische politieke land- over.’ De haat en nijd tussen de politieke schap beter maar meteen inpakken. Desalniet- broeders van PvdA, GroenLinks en SP zit diep. temin stemt het droevig. Terwijl Nederland in In plaats van zich te verenigen op het geza- 2008 maar ternauwernood aan een economi- menlijke doel van een solidaire samenleving sche meltdown ontsnapte en het efficiencyden- lijkt men er telkens genoegen in te scheppen ken van het New Public Management tot in de elkaar vliegen af te vangen. Na het Lenteak- haarvaten van de verzorgingsstaat doorgedron- koord in 2012 mokten Samsom en Roemer gen is, worden we in dit land almaar rechtser.

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 96 Interventie

Als er nu verkiezingen zouden zijn, zo becij- de kiezer voor de stembusgang wist wat een ferde Matthijs Rooduijn in de vorige &S D, be- regering met PvdA, PPR en D66 zou gaan doen halen de drie gezamenlijk 40 zetels — slechts was natuurlijk leuk en aardig, maar hoe je twee meer dan het aantal dat de PvdA bij de diezelfde kiezer ervan moest overtuigen op vorige Kamerverkiezingen in haar eentje bin- de PPR of D66 te stemmen bleek veel lastiger. nensleepte. De PvdA loopt leeg, maar de SP Voor de democratisering van D66 kon je met en GroenLinks profiteren niet of nauwelijks. dat stembusakkoord immers ook prima bij de Dat het zo niet langer kan, beseft ook Femke PvdA terecht. Wat overbleef was de vraag wie Halsema. Hoogst ineffectief en vanuit poli- de grootste werd: de PvdA of de KVP. tieke machtsoverwegingen is dat ruziemaken Het bijwageneffect. Wijlen Van Mierlo heeft gewoon heel dom, vindt ze. Stop daar dus mee er in de verkiezingscampagne van ’72 slape- en werk samen in een stembusakkoord. Kies loze nachten over gehad. Terwijl de voormalig een aantal speerpunten zoals de bestrijding journalist zich braaf aan de afspraken met de van ongelijkheid, eerlijke kansen in het onder- progressieve partners hield en Keerpunt ’72 wijs en een nieuwe duurzame economische vol vuur verdedigde, maakte PPR-voorman orde, stel een programma samen en presen- De Gaay Fortman de linkse kiezer duidelijk teer het geheel aan de kiezer. waarom hij of zij toch vooral op zijn partij Het idee is dat de deelnemende partijen en niet op D66 of PvdA moest stemmen. Het ongeacht de verkiezingsuitslag bij elkaar werkte. Waar D66 een voor die tijd ongekend blijven. Samen uit, samen thuis. Alleen zo zware nederlaag leed, ging De Gaay er met de vorm je een stevig blok en kun je er uiteinde- zetels van door: van 2 naar 7 in minder dan lijk — ooit — voor zorgen dat Nederland een anderhalf jaar tijd. links kabinet krijgt. Geheel nieuw is het idee De progressieve drie bleven electoraal el- van het stembusakkoord niet. Sterker, links kaars grootste concurrenten, of ze nu wilden heeft het al eens geprobeerd. Tweemaal zelfs, of niet. Er werd wel wat gewonnen op het in 1971 en 1972. Onder de bezielende leiding confessionele midden, maar de zeteluitruil van politieke grootheden als Den Uyl, Van tussen de drie en daarmee de noodzaak tot Thijn, Jurgens en Van Mierlo kozen PvdA, PPR profileren bleef. De Gaay begreep dat als en D66 voor de vlucht naar voren. Het offen- geen ander, en had lak aan de eenheid van sief. Na de maatschappelijke revolutie van het stembusakkoord. Meer zetels voor de het Maagdenhuis en de tweede feministische PPR betekende meer invloed op het daadwer- golf van eind jaren zestig werd het nu tijd om kelijke beleid, dichtgetimmerd stembusak- Den Haag te ontdoen van die ultrareactio- koord of niet. Van Mierlo was woest, zijn naire en hoogst conservatieve regentenkliek: opvolger Terlouw trok een andere conclusie: ‘Radikale aktie’. winst viel er in zo’n stembusakkoord niet En men had succes. De kiezer kon de dui- te behalen voor een kleine partij en daarom delijkheid van een regeerakkoord voor de zou D66 onder geen beding meer meedoen verkiezingen wel waarderen. Over het geheel aan Keerpunt ’77. genomen groeide de progressieve concentra- Het stembusakkoord dat eenheid en tie sterk en inhoudelijk vormde het in 1972 vernieuwing moest uitstralen ging dus aan gesloten Keerpunt ’72 de basis van het kabinet- gekissebis en jaloezie ten onder. Daarmee ver- Den Uyl. Toch waren met name de twee kleine dween de noodzaak van progressieve samen- partijen naderhand allerminst tevreden. werking van het politieke toneel. Zo nu en dan Verstikkend vonden ze die alomvattende en riep deze of gene dat er nu echt werk gemaakt dichtgetimmerde stembusakkoorden. Dat moest worden van die samenwerking, maar

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 97

daar bleef het dan ook bij. Het stembusak- op het verwachte zetelaantal overigens ook koord is daarbij maar een curiositeit uit het een volkomen misplaatste en onhaalbare verleden. Tot nu met Halsema. Het is echter belofte is, maar wel een bundeling afspra- de vraag hoe zo’n stembusakkoord eruit zou ken die het linkse geluid in een coalitie met moeten zien. Zeker is dat de omstandigheden middenpartijen garandeert en je niet na de begin jaren zeventig electoraal gezien veel verkiezingsuitslag ‘in het landsbelang’ tegen gunstiger waren. Links zit nu in de hoek waar elkaar laten uitspelen. Bovendien moet er op de klappen vallen. Het risico dat een eventu- de een of andere manier een balans worden eel te sluiten akkoord wordt uitgelegd als de gezocht tussen het profileren van de eigen, zoveelste wanhoopsdaad is daardoor levens- unieke punten en het uitdragen van het ge- groot. meenschappelijke geluid. Als zo’n evenwicht Nu biedt het instrument van het stembus- uitblijft, zal die progressieve samenwerking akkoord zeker mogelijkheden. Zo kan het een net als begin jaren zeventig geen lang leven einde maken aan goedkope verkiezingsbe- beschoren zijn. loften die tijdens de formatie vrijwel meteen Voorlopig lijkt het vooral toekomstmu- sneuvelen. Duidelijkheid vóór de verkiezin- ziek. Van een progressieve bundeling is met gen was voor de politici achter Keerpunt zelfs het gemarginaliseerde GroenLinks en de PvdA het belangrijkste uitgangspunt. Wat er ook nauwelijks sprake. Hoewel de Amsterdamse gebeurde, de drie zouden na de verkiezingen wethouder Arjan Vliegenthart naderhand vasthouden aan het gesloten akkoord. ‘Onon- aangaf dat het mogelijk moest zijn om een derhandelbaar’ was het. Dat dit zonder een ‘lijst van twintig punten te maken’, was er Kamermeerderheid een enigszins moeilijk geen enkele SP’er bij de bijeenkomst aanwe- houdbare positie was, bleek wel bij de onder- zig. Of de boosheid na het laatste mes in de handelingen over het kabinet-Den Uyl die rug van Samsom nu terecht is of niet, resteert maar liefst zes maanden in beslag namen. de vraag of zo’n houding duurzaam is: wel De belangrijkste belofte van Keerpunt, geen samenwerken met VVD en D66 en de erfpacht onderhandelingen na de verkiezingen, werd afschaffen, maar niet willen praten over een daarmee verbroken. toekomst waarin je meer van je eigen ideeën Maar het kan ook anders. Door op een aan- kunt verwezenlijken. Het lijkt allemaal ver- tal voor links interessante terreinen — zoals domd veel op wat de SP de PvdA aan het Bin- hervorming van de sociale zekerheid en zorg, nenhof verwijt: heulen met de vijand en je (inter)nationale solidariteit, eerlijke kansen vrienden negeren. in het onderwijs, een interveniërende over- Hoe dan ook wordt het tijd het verleden heid, bestrijding van ongelijkheid, duurzame te laten rusten. Ons verliezen in voetnoten, energie en de uitwassen van doorgeschoten we doen het telkens weer. Hans Spekman liet flexibiliserings- en efficiencydenken — hoofd- in de Balie weten daar genoeg van te hebben. lijnen te schetsen, die bij een eventuele kabi- Zijn collega Grashoff viel hem daarin bij, netsdeelname zeker in het coalitieakkoord maar kon het niet nalaten mee te delen dat terugkomen, kan worden getoond dat het hij onpasselijk werd van die hele ‘bed, bad en menens is. Het in veel opzichten begrijpelijke brood’-episode. Echt gezellig werd het daarna verwijt dat Haagse politici hun verkiezings- helaas niet meer. Nadat Spekman aangaf een beloften niet nakomen kan op deze manier ‘beetje’ duurzaam wel te zien zitten en Gras- overtuigend bestreden worden. hoff vinnig antwoordde dat de PvdA het dan Dus geen dichtgetimmerd, ‘ononder- toch echt niet begreep, waren we weer terug handelbaar’ regeerakkoord dat met het oog bij af: ditjes en datjes.

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 98 Interventie

Behoud versus afbraak

Door Camiel Hamans gedreven worden door angst en een gevoel Oud-directeur Anne Vondeling Stichting van onveiligheid. Zij willen graag een maat- schappij met een rechtvaardiger verdeling van kansen, macht en inkomen, maar ze zijn Cijfers liegen niet, maar hun waarde lijkt re- nog banger om te verliezen wat ze al hebben. latiever dan de wiskunde ons voorhoudt. Dat En daarom stemmen ze behoudend, zich niet hebben de Britse en Israëlische (ex-)opposi- realiserend dat ze daarmee degenen in het tieleiders, Miliband en Herzog, onlangs weer zadel houden die juist niet willen behouden ervaren. Hoewel de opiniepeilers tot aan de maar afbreken. verkiezingsdag suggereerden dat het in beide In Israël, waar de Arbeiderspartij de nadruk gevallen een nek-aan-nekrace zou worden, be- legde op armoedebestrijding en het aan ban- wezen de uitslagen het tegendeel. den leggen van ongebreidelde huurverhogin- Betekent dit nu het failliet van de internati- gen, heeft de angstcampagne van Benjamin onale Maurice de Honds of hebben veel kiezers Netanyahu gewerkt. Uit angst voor Iran werd zich op het laatste moment toch nog bedacht? hem de vrije hand gegeven. En die gebruikt Dat er iets mis is met de manier van opinie- hij, samen met zijn coalitiegenoot Naftali peilen is zeker niet ondenkbaar. In 1992 werd Bennet van Het Joodse Huis, om de Israëlische Labourleider Neil Kinnock een zekere overwin- Arabieren tot tweederangsburgers te maken, ning voorspeld. Het werd de kleurloze en wei- terwijl hij intussen armoede en woningnood nig geliefde John Major. In 2010 zagen de opi- als irrelevant terzijde schuift. niepeilers de immense winst van de LibDems In Groot-Brittannië is de kloof tussen arm collectief over het hoofd. Ze beloofden beter- en rijk de laatste jaren op negentiende-eeuwse schap en voerden allerlei correctiemechanis- wijze gegroeid. Labour had zich voorgenomen men in om de te geringe representativiteit van daar wat aan te doen, maar de kiezer heeft hun onderzoekpanels te ondervangen. Cameron met zijn heilig ontzag voor de City En het heeft vast geholpen, want als de po- een ‘free ride’ gegund. Ergo: nog meer nadruk pulariteit van Big Macs wordt onderzocht of op flexwerk en nog minder op zaken als ont- wanneer men de kansen van een nieuw merk slagbescherming en een hoog collegegeld dat inschat, lijkt er nauwelijks een vuiltje aan de alleen welgestelden zich kunnen veroorloven; lucht. ook blijven de hoge beloningen voor de avon- Zullen dan zoveel Israëlische en Britse kie- turiers van de bankensector ongestraft, terwijl zers op het laatste moment besloten hebben het minimumloon met maar 3 % stijgt. toch niet links te stemmen? Misschien. De Overigens beloofde Cameron pas tijdens de peilingen wijzen uit dat een links programma verkiezingscampagne het minimumloon te met nadruk op sociale rechtvaardigheid zullen verhogen tot € 9,40 per uur, terwijl hij weerklank ondervindt. Zowel Labour als de angstvallig zijn mond hield over het feit dat Arbeiderspartij had een programma dat aan- de prijzen in de vijf jaar van zijn bewind met gaf armoede, werkloosheid en de toenemende 11 % gestegen zijn. ongelijkheid met kracht te willen tegengaan. Voor de internationale sociaal-democratie De verkiezingsresultaten tonen echter moeten de Israëlische en Britse uitslagen een aan dat grote groepen kiezers nog meer les zijn: niet langer uitsluitend het accent leg-

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 99

gen op nieuw sociaal beleid dat gevoerd moet flexibele en deeltijdcontracten als werkne- worden, maar evenveel nadruk op het behoud mers en werkgevers dat samen willen, maar van verworvenheden. een maatschappij waarin mensen meerdere De mantra dat een groot aantal voorzienin- deeltijdbanen moeten combineren om hun gen in deze nieuwe tijd niet langer houdbaar gezin te kunnen onderhouden is menson- is, moet overboord. Er is onderzoek nodig waardig en voor de sociaal-democratie vol- naar hoe deze voorzieningen behouden kun- strekt onacceptabel. nen blijven. Niet alleen uit electorale motie- Economen schermen graag met cijfers, ven, maar juist ook vanwege sociaal-democra- maar de waarheid is ingewikkelder, want tische waarden. hoewel cijfers niet liegen, kunnen leugenaars Dus niet meegaan met werkgevers en doorgaans heel goed cijferen. Het is aan de economen die roepen dat deze tijd vraagt om sociaal-democratische politici om deze figu- flexibiliteit en deregulering. Er is niets tegen ren te ontmaskeren.

Noblesse oblige

Door Niels Graaf Antwoord kreeg Sjoerdsma niet. Het ka- Student staats- en bestuursrecht aan de UvA binet heeft het besluit nog steeds in beraad. Ondertussen heeft Harry van Bommel zich in de media opgeworpen als officieus boegbeeld Ook parlementariërs versturen e-mails. Met van de tegenstanders. Zijn argumenten voor een beetje zoeken kan de bezorgde burger een afwijzing worden gedeeld door een groot deze correspondentie vinden op de website aantal Kamerleden, ook binnen de gelederen van de Tweede Kamer. Een enkele keer zit van coalitiepartners PvdA en VVD. Deze stel- daar iets belangrijks tussen. Dinsdag 28 april lingname tegen opname van ex-gedetineer- schreef D66-Kamerlid Sjoerdsma het volgende den is niet alleen hypocriet, maar ook gevaar- aan de vaste commissie voor Buitenlandse lijk. Het is een aanval op de fundamenten van Zaken: ‘Aanstaande donderdag spreekt minis- onze rechtsstaat. ter Koenders met zijn collega Kerry. Wat hier Voor we de tegenargumenten gaan afpel- zeer waarschijnlijk ter sprake zal komen, zijn len, eerst een stukje context. Het gaat hier om de Amerikaanse pogingen om over te gaan gevangenen die al jarenlang in een juridisch tot sluiting van Guantánamo Bay. Nu heeft vacuüm zitten. Ze zijn niet aangeklaagd of minister Koenders enige tijd geleden een brief voorgeleid aan een rechter. Deze schending aan de Kamer verzonden waarin hij schrijft van het ‘habeas corpus’-beginsel werd in dat het kabinet mogelijke opname van ex- 2008 al erkend door het Amerikaanse hoog- gedetineerden uit Guantánamo onderzoekt. gerechtshof in de zaak Boumediene vs. Bush. Graag zouden wij een brief ontvangen waarin Voor het gemak laat ik de martelingen even de minister aangeeft wat zijn antwoord zal buiten de beschouwing. zijn op een Amerikaans verzoek donderdag: is Wie in Guantánamo is gedetineerd, gaat Nederland bereid of niet bereid ex-gedetineer- waarschijnlijk niet helemaal vrijuit. Niemand den op te nemen?’ is echter schuldig tot het tegendeel is bewe-

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 100 Interventie

zen. Een verdenking mag nooit reden zijn om pecteren, maar zich daar in de praktijk maar aan dit beginsel te tornen. Het geval van de weinig van aantrekken. Alleen al daarom zou Jeminitische man die afgelopen januari na Nederland het wel moeten doen. twaalf jaar gevangenschap onschuldig bleek, Het tweede argument is dat er door de over- is een scherpe illustratie van de noodzaak van name van ex-gevangenen geen verandering in dit gebod. Na lang rondzeulen was Estland de internationale Amerikaanse politiek wordt bereid hem op te nemen. afgedwongen. Guantánamo Bay blijft immers Een terugkeer naar Jemen was niet moge- gewoon open. Waarom deze alles-of-niets- lijk. De VS leveren geen ex-gedetineerden uit benadering de voorkeur geniet, wordt in deze aan overheden die hun onderdanen verwel- redenering niet duidelijk. Het recht op een komen met folteringen. Dat siert hen. Maar eerlijk proces geldt voor iedereen. Onafhanke- tegelijkertijd blijft het Amerikaanse Congres lijk van hogere botsende doelen. Het huldigen opname in de VS tegenhouden. Enkele tiental- van dit standpunt is anti-amerikanisme over len gevangen verblijven daardoor in een sche- de rug van de rechtsstaat. mergebied. Zij worden als niet-gevaarlijk ge- Helemaal deprimerend is wat dat betreft classificeerd, maar kunnen niet naar het land het argument van Van Bommel dat de discus- van herkomst, niet naar de VS en volgens Van sie over de opname van ex-gevangenen alleen Bommel cum suis ook niet naar Nederland. maar van de kern afleidt. Vier argumenten worden daarvoor aan- Hij suggereert dat de VS alleen af willen van gevoerd. We beginnen met de meest voor- Guantánamo omdat (illegale) drone-aanslagen komende: aangezien de VS het probleem detentie overbodig hebben gemaakt. Stellig veroorzaakten, mogen zij het nu ook zelf op- geformuleerd houdt dit argument in dat gede- lossen. Opname zou slechts het Amerikaanse tineerden niet voor een eerlijk proces in aan- beleid legitimeren. De cruciale denkfout die merking komen, omdat zij niet meer zijn dan in deze redenering gemaakt wordt, is die van een erfenis van oud Amerikaans beleid. Voor het geloof in de Nederlandse onschuld. De iemand als Van Bommel geen probleem. Dat is schijn wordt opgehouden dat Nederland geen het natuurlijk wel: de indruk wordt gewekt dat enkele verantwoordelijkheid draagt voor het een individueel leven weinig waard is. probleem Guantánamo. Toch waren er Neder- Sluiting van Guantánamo kan niet zonder landse soldaten actief in Afghanistan en Irak. een goede afwikkeling. Dit roept de vraag op Zeer waarschijnlijk hebben zij gevangenen of Nederland een voortrekkersrol moet ver- aan de VS overgedragen. vullen in de opname van ex-gevangenen. Het Zeker, het ene kwaad is het andere niet. antwoord daarop is een volmondig ‘ja’. Als Toch zou het van meer bescheidenheid gastheer van het Internationaal Gerechtshof getuigen als Kamerleden ook de eigen rol is Nederland dat aan zijn stand verplicht. erkennen. Daarnaast is het zeer de vraag of Luister die statuur op met de organisatie van opname van ex-gedetineerden het Ameri- eerlijke processen voor ex-gedetineerden. kaanse beleid legitimeert. Eerder lijkt van het Ook de repatriëring en opname van vrijgela- tegenovergestelde sprake. Het oude Europa, tenen moet in goede banen worden geleid. met Nederland voorop, geeft het Amerikaanse Dit is een taak die Nederland van oudsher op Congres juist het goede voorbeeld door dui- waarde wist te schatten. In artikel 90 van de delijk te maken dat wij het recht op een eerlijk Grondwet staat niet voor niets: ‘De regering proces wel respecteren. Op die manier neem bevordert de ontwikkeling van de internati- je expliciet afstand van landen die op papier onale rechtsorde.’ Of geloven onze volksver- weliswaar beweren de mensenrechten te res- tegenwoordigers niet meer in Nederland, het

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 101

land van Hugo de Groot, en de Haagse hoven het adres van Amerika. Dat maakt uw keuze als hoeders van het internationaal recht? No- sympathiek. Maar u lijkt zich niet te realiseren blesse oblige. dat dit haaks staat op uw eigen morele maat- Geachte volksvertegenwoordigers, in uw staven. Amerika heeft zijn reputatie als land mogelijke afwijzing van twee ex- gedetineer- van vrijheid en democratie verspeeld. Laten den klinkt vooral verontwaardiging door aan we in Nederland niet dezelfde fout maken.

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015 102 A. L. Snijders Vrijdenker

Op het gazon onder een boom zat de vrijdenker, een grote oude man. Naast hem zat een kleine jonge man. Vader en zoon, dacht ik, want ik zoek verbanden. Ik stelde me voor, ik gaf ze een hand, ik knikte. Later kwamen de anderen. Het bleek een gezelschap te zijn waar niemand de ander kende, iedereen was alleen. De vader en de zoon waren ook al- leen, ik had hun familieband intuïtief verzonnen. Het vreemde gezelschap stond stijf van beleefdheid, iedereen praatte zacht, met kleine mond en verstarde glimlach. De vrijdenker was een uitzondering. Toen het woord geloof viel, barstte hij los alsof hij iedereen kende en — belangrijker — alsof iedereen hem kende. Hij had de pest aan ieder geloof, vooral aan het christendom, want daar had hij echt onder geleden. Maar toen hij de vaart erin had, waren ook de islamieten en de joden erbij. Later, toen we een beetje aan elkaar gewend waren, vroeg ik hem waarom hij zo tekeer ging. ‘Omdat ik een vrijdenker ben,’ zei hij. Ik zei dat ik het vreemd vond dat een vrijdenker altijd een atheïst is. Mij leek het logischer dat een vrijdenker iemand is die zich al denkend vrij maakt uit een verstarde situatie. Iemand bijvoorbeeld die is opgevoed in een liberaal, sceptisch, op de wetenschap gericht milieu, maar in zijn zoektocht naar een diepere betekenis bij God is terechtgekomen, en zich heeft bekeerd. Een zelfstandige, vrije beslissing, de daad van een vrijdenker. De officiële vrijdenker keek me verbluft aan. Hij zei: ‘Een vrijdenker baseert zich uit- sluitend op rede, wetenschap en logica.’ Ik zei dat het me beter leek terug te keren naar een betekenis die dicht bij het woord ligt, vrij denken, los van welk systeem dan ook. De woorden atheïst en christen zijn duidelijke woorden, het woord vrijdenker niet. Toen veranderde de vrijdenker in Humpty Dumpty. Hij zei op minachtende toon: ‘Als ik een woord gebruik, dan betekent het niets anders dan ik bedoel. Niet meer en niet minder.’ ‘Het is de vraag of je woorden zoveel betekenissen tegelijk kunt geven,’ zei Alice. ‘Het is de vraag,’ zei Humpty Dumpty, ‘wie de baas is. Dat is alles.’

S& D Jaargang 72 Nummer 3 Juni 2015