Hacı Bektâş-I Velî, Yaşadığı Dönem, Hayatı, Eserleri Ve Görüşleri
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
T.C. NECMETTİN ERBAKAN ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI TASAVVUF BİLİM DALI HACI BEKTÂŞ-I VELÎ, YAŞADIĞI DÖNEM, HAYATI, ESERLERİ VE GÖRÜŞLERİ MEHMET KESİKHALI YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN YRD. DOÇ. DR. BETÜL GÜRER Konya – 2017 ii T.C. NECMETTİN ERBAKAN ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU iii T.C. NECMETTİN ERBAKAN ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü BİLİMSEL ETİK SAYFASI iv ÖNSÖZ Hacı Bektâş-ı Velî (ö. 669/1270-?), Türkmen çevrelerinin etrafında kenetlendiği, Anadolu’ya Türk-İslam mayasını çalan büyük tasavvufi şahsiyetlerden biridir. XIII. yüzyılda Anadolu’ya Lokman-ı Pârende’nin halifesi olarak gelen Hacı Bektâş-ı Veli, Anadolu topraklarında filizlendirdiği Bektâşilik tarikatının piri olarak Anadolu Türk Tarihi’ne damgasını vurmuş, düşünce ve kültür dünyamızı derinden etkilemiş ender şahsiyetlerdendir. Dervişleri eliyle Osmanlı fütuhatına önemli katkılar yapan Hacı Bektâş-ı Velî, Osmanlı Devleti tarafından yeniçerilerin pîri ilan edilmiştir. Bektâşilik, yüzyıllar boyu Osmanlı İmparatorluğu topraklarında faaliyet gösteren en önemli tarikatlardan birisi olmuştur. Anadolu’da kurulup gelişen Bektâşî tarikatı, Anadolu tasavvuf tarihinde önemli bir yere sahiptir. Anadolu Türk-İslam Medeniyeti’nin kurulması aşamasında tarih sahnesine çıkan Bektâşîlik, bu medeniyete katkılar sağlamıştır. Anadolu’nun İslamlaşmasına ve Türkleşmesinde gösterdiği yararlılıklar, dervişlerini gaza ve cihada teşviki, Türk Edebiyatına sunduğu sözlü kültür bunlardan sadece birkaçıdır. Çalışmamız giriş bölümüyle birlikte dört bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde genel olarak Anadolu Selçukluları döneminin siyasi, sosyal ve içtimaî durumu incelendikten sonra dini-mezhebi eğilimler ele alınmıştır. Birinci Bölümde, Hacı Bektaş-ı Velî’nin yaşadığı asırda Anadolu’da faaliyet gösteren tasavvufi oluşumlar tespit edilerek ve Hacı Bektaş-ı Velî ile olan ilişkileri irdelenmeye çalışılmıştır. İkinci Bölümde, Hacı Bektâş-ı Velî’den bahseden tarihî ve menkıbevî kaynaklar ele alındıktan sonra Hacı Bektâş-ı Velî’nin tarihsel hayatı, kendisine nispet edilen eserleri ve bu eserler hakkında yapılan çalışmalar incelenmiş, Bektâşiliğin tarikatlaşma süreci, etkileri, âyin ve erkânları hususunda bilgi verilmeye çalışılmıştır. Üçüncü Bölümde ise haklarında yapılan bilimsel çalışmalar neticesinde Hacı Bektâş- ı Velî’ye aidiyeti tespit edilmiş ve şimdilik din ve tasavvuf anlayışı hususunda elimizdeki yegâne kaynaklar olma özelliğine sahip Makâlât ve Makâlât-ı Gaybiyye ve Kelimât-ı Ayniyye adlı eserleri esas alınarak, tasavvuf tarihimizde mümtaz bir yeri olan, tasavvufî şahsiyeti hakkında birbirinden oldukça farklı görüşler ortaya atılan ve v etrafında önemli bir kültün de oluştuğu Hacı Bektâş-ı Velî’nin din ve tasavvuf anlayışını, ortaya koymaya gayret edilmiştir. Çalışmalarım boyunca kıymetli yardımlarını hiç esirgemeyen değerli hocam Prof. Dr. Dilâver GÜRER beyefendiye ve danışman hocam Yrd. Doç. Betül GÜRER hanımefendiye, destek ve yardımlarını gördüğüm kıymetli dostlarıma ve aileme teşekkürü bir borç bilirim. Mehmet KESİKHALI Konya, 2017 vi T.C. NECMETTİN ERBAKAN ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Adı Soyadı Mehmet KESİKHALI Numarası 098106061002 Ana Bilim /BilimDalı Temel İslam Bilimleri / Tasavvuf Tezli Yüksek Lisans X Programı Doktora Öğrencinin Tez Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Betül GÜRER Hacı Bektâş-ı Velî, Yaşadığı Dönem, Hayatı, Eserleri ve Tezin Adı Görüşleri ÖZET Hacı Bektâş-ı Velî, Horasan’ın Nişabur şehrinde dünyaya gelmiştir. Velâyetnâme’de, Hünkâr’ın 63 yıl yaşadığı, 606/1209’da doğduğu, 669/1270’de vefat ettiği ifade edilmiştir. Yaptığımız bu çalışmada, tasavvufi şahsiyeti hakkında birbirinden oldukça farklı görüşlerin ortaya konulduğu Hacı Bektâş-ı Veli’nin hayatı, eserleri, tasavvuf ve din anlayışını, ilk dönem Bektâşîliğin mahiyetini, önyargılardan uzak, akademik ve sistematik bir şekilde, ikinci ve üçüncü derece öneme haiz kaynaklar yerine Hacı Bektâş-ı Velî’nin eserlerinde taramalar yaparak ortaya koymaya çalışılmıştır. Çalışmamızda genel olarak Anadolu Selçukluları döneminin siyasi, sosyal ve içtimaî durumu incelendikten sonra dini-mezhebi eğilimler ele alınmıştır. Hacı Bektaş-ı Velî’nin yaşadığı asırda Anadolu’da faaliyet gösteren tasavvufi oluşumlar tespit edilmiş ve Hacı Bektaş-ı Velî ile olan ilişkileri irdelenmeye çalışılmıştır. Hacı Bektâş-ı Velî’den bahseden tarihî ve menkıbevî kaynaklar ele alındıktan sonra Hacı Bektâş-ı Velî’nin tarihsel hayatı, kendisine nispet edilen eserleri ve bu eserler haklarında yapılan çalışmalar incelenmiş, Bektâşiliğin tarikatlaşma süreci, etkileri, âyin ve erkânları hususunda bilgi verilmeye çalışılmıştır. Haklarında yapılan bilimsel çalışmalar neticesinde Hacı Bektâş-ı Velî’ye aidiyeti tespit edilmiş ve şimdilik din ve tasavvuf anlayışı hususunda elimizdeki yegâne kaynaklar olma özelliğine sahip Makâlât ve Makâlât-ı Gaybiyye ve Kelimât-ı Ayniyye adlı eserleri esas alınarak, hakkında Hacı Bektâş-ı Velî’nin din ve tasavvuf anlayışını, ortaya koymaya gayret edilmiştir. Eserleri, onun medrese tahsili gördüğünü, şer’i ilimlere vakıf olduğunu, Arapça ve Farsça bildiğini göstermektedir. Hünkâr’ın eserleri muhteva açısından değerlendirmeye tabi tutulduğunda, eserlerini Horasan ve Nişâbur’un şeriata bağlı fikrî, tasavvufi, fıkhî ve ameli cereyanlarıyla örtüşen, Yesevî geleneğini kendine özgü bir yorumla kaleme aldığı görülmektedir.İlk dikkat çeken husus, düşüncelerini Kur’ân ayetlerine ve hadislere dayandırmış olmasıdır. Anahtar Kelimeler: Hacı Bektâş-ı Velî, Makâlât, Makâlât-ı Gaybiyye Kelimât-ı Ayniyye, Anadolu vii T.C. NECMETTİN ERBAKAN ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Name and Surname Mehmet KESİKHALI Student Number 098106061002 Department Temel İslam Bilimleri / Tasavvuf Master’s Degree (M.A.) X Study Programme Doctoral Degree (Ph.D.) Öğrencinin Supervisor Yrd. Doç. Dr. Betül GÜRER Title of the HAJİ BEKTASH VELİ, HİS ERA, HİS LİFE, WORKS Thesis/Dissertation and MYSTİCİSM VİEWS ABSTRACT Haji Bektash Veli was born in Nişabur, Khorasan. It is stated in Velayetname that, he lived for 63 years, was born in 606/1209 and died in 669/1270. With this research we have done, it is aimed to suggest life, works and mysticism and religion understanding of Haji Bektash Veli whose sufistic personality is concerned quite differently from each other; the importance of first period Bektashism without prejudice, academically and systematically by scanning Haji Bektash Veli’s own works instead of resources that are of second and third rate importance. In our study, generally, after investigating political, social and conventional state of Anatolian Seljuk’s period, sect and religious tendencies have been discussed. Sufistic formations that were active in the century when Haji Bektash Veli lived and their relations with Haji Bektash Veli have been studied. After dealing with historical and epical resources referring to Haji Bektash Veli, his historical life, works that were attributed to himself and studies about these works have been analyzed and it has been aimed to inform about the process of Bektashism’s becoming a sect, its effects, rituals and their methods. In consequence of scientific researches done about them, taking Makalat and Makalat-ı Gaybiyye ve Kelimat-ı Ayniyye, that have been proved to belong to Haji Bektash Veli and regarded for now as the unique resources we have in our hand, as a basis it has been intended to reveal Haji Bektash Veli’s religious and sufistic understanding. His works indicate that he took madrassah education, had a good grasp of religious science and knew Arabic and Farsi. When his works assessed in terms of content it is clear that he wrote up his works in a distinctive way, corresponded to Khorasan and Nişabur’s denominational, intellectual, sufistic, fiqhi and practical flows and Yesevi tradition. The first case that draws attention is that he based his thoughts upon verses of Koran and hadiths. Key Words: Haji Bektash, Makalat, Makalat-ı Gaybiyye Kelimat-ı Ayniyye, Anatolia viii İÇİNDEKİLER YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU......................................................... ii BİLİMSEL ETİK SAYFASI................................................................................ iii ÖNSÖZ...................................................................................................................iv ÖZET .....................................................................................................................vi ABSTRACT..........................................................................................................vii İÇİNDEKİLER................................................................................................... viii KISALTMALAR...................................................................................................xi GİRİŞ ......................................................................................................................1 ANADOLU SELÇUKLU TARİHİNE GENEL BİR BAKIŞ................................1 1. Siyasi Durum........................................................................................................1 2. Sosyal ve İçtimai Durum.....................................................................................12 3. Dini-Mezhebi Durum..........................................................................................22 I. BÖLÜM HACI BEKTÂŞ-I VELİ’NİN YAŞADIĞI ASIRDA ANADOLU’DA TASAVVUF 1. Anadolu Türk-İslam Medeniyeti’nin Oluşmasında Mutasavvıfların Katkısı ........35 2. Anadolu’da XII. ve