Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusze CZARNOWO ŚREDNIE (39); GOŁDAP (70)

Warszawa 2012 r. Autorzy planszy A: Adam Szel ąg*, Bogusław B ąk*, Autorzy planszy B: Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Gra Ŝyna Hrybowicz**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Iwona Walentek*

* Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp – A. Szel ąg...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – A. Szel ąg...... 4 III. Budowa geologiczna – B. B ąk...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg ...... 12 1. Kopaliny okruchowe ...... 12 2. Kopaliny ilaste ceramiki budowlanej...... 15 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg ...... 16 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg...... 17 VII. Warunki wodne – A. Szel ąg ...... 20 1. Wody powierzchniowe...... 20 2. Wody podziemne...... 21 VIII. Geochemia środowiska ...... 24 1. Gleby – P. Kwecko ...... 24 2. Osady wodne – I. Bojakowska ...... 26 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 30 IX. Składowanie odpadów – G. Hrybowicz ...... 34 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – B. B ąk, A. Szel ąg ...... 39 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – A. Szel ąg...... 41 XII. Zabytki kultury – A. Szel ąg...... 49 XIII. Podsumowanie – A. Szel ąg, B. B ąk, G. Hrybowicz ...... 51 XIV. Literatura ...... 53

I. Wst ęp

Arkusze Czarnowo Średnie i Gołdap Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 zostały opracowane w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ń- stwowego Instytutu Badawczego w Krakowie (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geo- logicznym POLGEOL SA w Warszawie (plansza B). Map ę wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, (Instrukcja..., 2005). Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszach Gołdap i Czarnowo Średnie Mapy geologiczno-gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wykonanym w Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA (Kochanowska, 2006). Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktuali- zowane tre ści Mapy geologiczno-gospodarczej Polski zgrupowane w nast ępuj ących war- stwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środo- wisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zali- czanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć moŜe instytucjom, samorz ądom terytorialnym i administracji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowiska przyrodniczego oraz planowania przestrzennego. Przedstawiane na niej informacje środowi- skowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania.

3 W opracowaniu przeanalizowano i wykorzystano materiały archiwalne pochodz ące z Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- wie, Urz ędu Wojewódzkiego i Marszałkowskiego w Olsztynie, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Olsztynie, Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puła- wach oraz urz ędów powiatowych i gminnych, a tak Ŝe zasobów internetu. Mapa wykonywana jest w wersji cyfrowej, a dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Gołdap rozci ąga si ę mi ędzy 22°15’ a 22°30°’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 54°10’ a 54°20’ szeroko ści geograficznej północnej, natomiast granice arkusza Czarnowo Średnie wyznaczaj ą współrz ędne 22°15’–22°30°’ długo ści geograficznej wschodniej i 54°20’–54°30’ szeroko ści geograficznej północnej. Tylko niewielki, południowy fragment arkusza Czarnowo Średnie znajduje si ę w granicach Polski, pozostała cz ęść nale Ŝy do obwodu Kaliningradzkiego przynaleŜą cego do Rosji. Pod wzgl ędem administracyjnym teren obj ęty opracowaniem niemal w cało ści nale Ŝy do województwa warmi ńsko-mazurskiego, obejmuj ąc znaczne cz ęś ci powiatu gołdapskiego – gminy Gołdap i Dubeninki oraz miasto Gołdap. Południowy rejon arkusza Gołdap znajduje si ę w powiecie oleckim w gminie Kowale Oleckie. Niewielki fragment tego arkusza jest w województwie podlaskim, powiat suwalski – gmina Filipów. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym obszar arkuszy poło Ŝony jest na styku Po- jezierza Mazurskiego i Pojezierza Litewskiego (Kondracki, 2002) (fig. 1). Północn ą cz ęść arkusza Gołdap oraz cały obszar arkusza Czarnowo Średnie poło Ŝona jest w mezoregionie Puszcza Romincka. Tworzy go polodowcowe obni Ŝenie, w którym bagienne i torfowe doliny, niecki jezior oraz rynny rzek otoczone s ą morenowymi i kemowymi wyniesieniami. Deniwelacje osi ągaj ą 120–140 m. Teren pokryty jest zwartym kompleksem le śnym z przewag ą lasu typu borealnego, przypominaj ącego tajg ę. Na wschód od Gołdapy, wyra źnym garbem w krajobrazie w postaci ci ągu moren czo- łowych, odznaczaj ą si ę Szeskie Wzgórza, które zajmuj ą zachodni ą cz ęść arkusza Gołdap. Najwy Ŝszym ich wzniesieniem jest Góra Szeska – 309 m n.p.m. Dorównuje jej Góra Tatar- ska, której wysoko ść bezwzgl ędna wynosi 307,8 m n.p.m. W wielu miejscach warto ści bezwzgl ędne wzgórz (kemy, moreny martwego lodu) przekraczają 270 m n.p.m. Wschodni obszar arkusza Gołdap zajmuje Pojezierze Zachodniosuwalskie. Charaktery- zuje je pejza Ŝ śródpolny z niewielkimi lasami, gł ębokimi rynnami rzek i jezior. Najwi ększa

4 kulminacja w granicach arkusza – 225,9 m n.p.m. znajduje si ę w jego południowo-wschodniej cz ęś ci. Ku północy (w kierunku Jeziora Czarnego) wysokości nieznacznie si ę obni Ŝaj ą. Ich warto ści nie przekraczaj ą 200 m n.p.m.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkuszy Czarnowo Średnie i Gołdap na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kon- drackiego (2002) 1 – granica makroregionu, 2 − granice mezoregionów, 3 − wi ększe jeziora i rzeki, 4 – granica pa ństwa

Prowincja: Niziny Wschodniobałtycko-Białoruskie Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie Makroregion: Pojezierze Litewskie Mezoregiony: 842.71 – Puszcza Romincka, 842.72 – Pojezierze Zachodniosuwalskie, 842.73 – Pojezierze Wschod- niosuwalskie, 842.74 – Równina Augustowska Makroregion: Pojezierze Mazurskie Mezoregiony: 842.84 – Kraina W ęgorapy, 842.85 – Wzgórza Szeskie, 842.86 – Pojezierze Ełckie

Arkusze Czarnowo Średnie i Gołdap poło Ŝone s ą w Mazursko-Podlaskim regionie kli- matycznym (Wo ś, 1999). Cały ten region, pomimo stosunkowo niewielkiej odległo ści od morza Bałtyckiego, pozostaje pod wpływem rozci ągaj ącego si ę na wschód bloku kontynentalne- go. Sprawia to, Ŝe panuj ą tutaj najsurowsze warunki klimatyczne całej nizinnej cz ęś ci kraju. Krótkie, ciepłe lato trwa około trzech miesi ęcy. Najcieplejszym miesi ącem jest lipiec ze śred- ni ą temperatur ą około 17°C. Jesie ń trwa niespełna dwa miesi ące, a temperatura spada w tym

5 okresie do około 6°C. Surowa zima rozpoczyna si ę zwykle w trzeciej dekadzie listopada i trwa do pierwszej dekady kwietnia. Średnia temperatura powietrza waha si ę w tym okresie od –6,7 do –2,7°C i cz ęsto spada do –20°C. Zwarta pokrywa śnie Ŝna zalega około 2,5 miesi ą- ca, a ilo ść dni mro źnych lub z przymrozkami wynosi około 150. Roczne opady atmosferycz- ne, których najwi ęcej przypada na okres czerwiec-sierpie ń osi ągaj ą 550–600 mm (Lorenc (red), 2005). W północnej cz ęś ci omawianego obszaru, wyró Ŝniaj ącym elementem krajobrazu są lasy Puszczy Rominckiej. S ą one pozostało ści ą dawnej puszczy porastaj ącej te ziemie. Obok dominuj ących w drzewostanie borów sosnowo-świerkowych, lasów gr ądowych i olsowych, wyst ępuj ą tam enklawy d ębów, lip i klonów oraz rozległe torfowiska porosłe świerczyn ą. Przy- pominaj ą swym charakterem lasy Kanady i syberyjskiej tajgi. Południowy teren arkusza Goł- dap pokrywa fragment Puszczy Boreckiej. Gleby pokrywaj ące ten obszar zaliczaj ą si ę generalnie do średniej i dobrej klasy jako ści. Przewa Ŝaj ą gleby brunatne wytworzone na glinach zwałowych. Zdecydowana ich wi ększo ść (około 75%) zaliczana jest do gleb chronionych (klasy I–IVa). Omawiany teren (poza miastem i gmin ą Gołdap) jest słabo zurbanizowany i zaludniony. W krajobrazie dominuj ą tereny pól i ł ąk. Uprawiane s ą wszystkie gatunki zbó Ŝ i ziemniaki. Prowadzona jest intensywna hodowla bydła mlecznego. Po likwidacji licznych na tych terenach Pa ństwowych Gospodarstw Rolnych powstały na ich bazie nowe podmioty gospodarcze. Nie ma tu wielkiego przemysłu. Dominuje mała i średnia przedsi ębiorczo ść (m.in. dwie fa- bryki kopert, zakłady odzie Ŝowe, metalowe, tartak, zakład produkuj ący mro Ŝonki oraz firmy produkujące elementy wyposa Ŝenia budynków). Rozwija si ę równie Ŝ gospodarka rybacka w licznych stawach hodowlanych. Najwi ększ ą miejscowo ści ą na tym terenie jest miasto Gołdap licz ące około czternastu tysi ęcy mieszka ńców. Pełni on na tym terenie funkcje administracyjne (siedziba starostwa, miasta, gminy), usługowo-handlowe i centrum społeczno-kulturalnego dla regionu. Niezaprzeczalnym atutem tych okolic jest mo Ŝliwo ść spokojnego wypoczynku na łonie natury nieska Ŝonej rozwini ętym przemysłem, a pełne uroków obszary le śne i interesuj ąca okolica przyci ągaj ą coraz wi ęcej turystów. Dwie rzeki – W ęgorapa i Gołdapa s ą wa Ŝnymi szlakami turystycznymi (spływy kajakowe), ł ącz ąc system Wielkich Jezior Mazurskich poprzez Pregoł ę z Morzem Bałtyckim. Po przełomie roku 1989 samorz ąd Gołdapi opracował nową strategi ę rozwoju regionu, w którym priorytet nadano mi ędzy innymi turystyce. Rozpocz ęła działalno ść podstrefa Su- walskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, a starania o przyznanie statusu uzdrowiska zostały

6 zako ńczone sukcesem. Gołdap, Rozporz ądzeniem Ministra Zdrowia, został w 2000 r. uzdrowiskiem klimatyczno-borowinowym, a gmina – gmin ą uzdrowiskow ą. Profil leczniczy obejmuje m. in.: schorzenia narz ądów ruchu, reumatyczne, reumatologiczne, a tak Ŝe choroby układu oddechowego i nerwowego. Du Ŝe znaczenie dla turystycznego rozwoju gminy miało powstanie Centrum Sportowo- Rekreacyjnego „Pi ękna Góra” i zwi ązanych z nim inwestycji. W ostatnim czasie powołano Platform ę EGO SA, która jest projektem partnerskim pi ęciu miast (gmin) Polski północno- wschodniej (Ełk, Gołdap, Olecko, Suwałki, Augustów) w zakresie współpracy w rozwoju turystyki oraz promocji regionu. Dost ępno ść komunikacyjna, która jest istotnym elementem z punktu widzenia mo Ŝliwo- ści rozwoju regionu, jest atutem obszaru obj ętego arkuszami Gołdap i Czarnowo Średnie. Układ komunikacyjny oparty jest o dwa główne kierunki komunikacyjne regionu. Jeden, to biegn ące równole Ŝnikowo drogi wojewódzkie nr 650 Gołdap-Węgorzewo i nr 651 Gołdap- Sejny. Drugi, to przebiegaj ąca południkowo droga wojewódzka nr 65 Olecko-Gołdap-Gusiew (przej ście graniczne z Rosj ą). Uzupełnieniem jest sie ć dróg lokalnych ł ącz ących miejscowo ści regionu.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkuszy Czarnowo Średnie i Gołdap przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusze Czarnowo Średnie (Krzywicki, 2006a) i Gołdap (Krzywicki, 2006b) i obja śnie ń do cytowanych map (Krzywicki, 2008) oraz profilu otworu Gołdap IG 1 o gł ęboko ści 1 656,8 m (Bojarski, Marek, 1974), zlokalizowanego 8,5 km na zachód od obszaru arkuszy, we wsi Rogale. Omawiany obszar znajduje si ę w obr ębie prekambryjskiej platformy wschodnioeuropej- skiej, a dokładniej na północnym brzegu wyniesienia mazurskiego. Prekambr we wspomnia- nym otworze reprezentowany jest przez granitoidy, powstałe w proterozoiku. Stwierdzono je na gł ęboko ści 1629,4 m. Zalegaj ą na nich osadowe – morskie i l ądowe skały ryfeju i wendu. Od gł ęboko ści 1479,8 m wyst ępuj ą piaskowce z przewarstwieniami mułowców, nale Ŝą ce do kambru dolnego i środkowego. S ą one perspektywiczne dla w ęglowodorów, zwłaszcza gazu ziemnego. Wapienie, miejscami z marglami ordowiku zaczynaj ą si ę na gł ęboko ści 1419 m. Sylur (od 1120 m) stanowi ą łupki, iłowce i wapienie. Na zerodowanej powierzchni krystalini- ku i starszego paleozoiku, zalega prawie poziomo osadowe pi ętro permomezozoiczne. Profil rozpoczynaj ą osady permu (od gł ęboko ści 968 m) wykształcone jako piaskowce i zlepie ńce czerwonego sp ągowca oraz wapienie, dolomity, anhydryty, mułowce, iłowce

7 i piaskowce cechsztynu. Osady triasu (od 670 m) to: mułowce, iłowce, wapienie, piaskowce nale Ŝą ce do pstrego piaskowca oraz zlepie ńce i piaskowce retyku. Strop osadów jury poło Ŝo- ny jest na gł ęboko ści 471 m. Wyst ępuj ą tutaj: Ŝwirowce, iłowce, piaskowce i piaski jury dolnej; piaski, mułowce, wapienie, piaskowce i dolomity jury środkowej oraz mułowce, margle i iłowce jury górnej. Osadów kredy dolnej w otworze w Rogalach nie stwierdzono. Kred ę górn ą tworz ą: piaski kwarcowo-glaukonitowe cenomanu i albu górnego, kreda pisz ąca, wapienie i opoki turonu, opoki, margle i iły kampanu górnego oraz margle, czerty, piaski muł- kowate i mułowce mastrychtu górnego. Osady kredy górnej nawiercono w dwóch otworach na obszarze arkusza Gołdap. Osady trzeciorz ędowe (paleocen dolny) stwierdzono tylko w otworze w Kowalach Oleckich. S ą to piaski mułkowate i margle o mi ąŜ szo ści 4,4 m. LeŜą ce na osadach trzeciorz ędu i kredy górnej utwory czwartorz ędu wyst ępuj ą na powierzchni całego omawianego obszaru i osi ągaj ą mi ąŜ szo ść (stwierdzona w otworach) od 239,4 m do 249,8 m. Wydaje si ę, i Ŝ, ich maksymalna mi ąŜ szo ść nie przekracza 320 m. Wy- ró Ŝniono w nich osady plejstocenu i holocenu (fig. 2). W obr ębie utworów plejstoce ńskich nie stwierdzono osadów preglacjalnych oraz zlodowacenia narwi (w Ŝadnym z odwierconych tu otworów). Wyst ępuj ą osady lodowcowe, wodnolodowcowe i zastoiskowe następuj ących zlodowace ń nidy, sanu 1, sanu 2 (zlodowacenia południowopolskie), liwca (interglacjał wielki), odry i warty (zlodowacenia środkowopolskie), wisły (północnopolskie) oraz osady jeziorne interglacjału mazowieckiego. Osady zlodowace ń południowopolskich nie tworz ą ci ągłych poziomów na omawianym obszarze. Reprezentuj ą je osady stadiału górnego zlodowacenia nidy (silnie zniszczone denu- dacj ą i procesami egzaracyjnymi), sanu 1, stadiału dolnego i górnego zlodowacenia sanu 2. S ą to gliny zwałowe o mi ąŜ szo ściach od 0,4 m do 31,4 m przewarstwione piaskami ze Ŝwirem, Ŝwirami i głazikami wodnolodowcowymi – 2,3 m oraz iłami, mułkami i piaskami zastoiskowymi – 2,8 m. Z interglacjałem wielkim zwi ązane s ą: iły jeziorne ze szcz ątkami organicznymi, iły, mułki i piaski jeziorne (peryglacjalne) oraz gliny zwałowe, miejscami z przewarstwieniami mułków i iłów zastoiskowych. Te pierwsze, o mi ąŜ szo ści od 0,5 do 2,6 m powstały w jezio- rach o słabym przepływie podczas interglacjału mazowieckiego (dolna cz ęść interglacjału wielkiego). Osady peryglacjalne (mi ąŜ szo ść od 9,4 do 13,8 m) zwi ązane s ą ze zlodowaceniem liwca. Gliny zwałowe tego l ądolodu maj ą mi ąŜ szo ść 20,1 – 26,1 m. Miejscami s ą zaburzone glacitektonicznie przez l ądolód odry, wyst ępuj ąc jako kra w obr ębie jego glin zwałowych.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkuszy Czarnowo Średnie i Gołdap na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red) (2006) Czwartorz ęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen, zlodowacenia północnopol- skie: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwało- we, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; a – zasi ęg fazy pomorskiej zlodowacenia wisły; Ci ągi drobnych form rze źby: b – ozy; c – moreny czołowe, d – kemy; e – jeziora, f – rzeki, g – granica pa ństwa

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej L. Marksa i innych(red) (2006)

Zlodowacenia środkowopolskie (odry i warty) na omawianym obszarze pozostawiły po sobie trzy poziomy glin zwałowych oraz rozdzielaj ące je osady zastoiskowe i wodnolodowcowe. Maj ą one bardzo zmienne rozprzestrzenienie i zmienn ą mi ąŜ szo ść , obserwuje si ę cz ęste przej ścia facjalne. Gliny zwałowe zlodowacenia odry poprzedzone były osadami zastoiskowymi (iły i mułki z przeławiceniami glin) o kilkunastomentrowej mi ąŜ szo ści. Mi ąŜ szo ść glin zwało- wych, które stwierdzono we wszystkich otworach, waha si ę od 26 do 38,5 m. W Zatykach w otworze wiertniczym, w ich obr ębie stwierdzono kr ę glin zwałowych zlodowacenia liwca

9 o mi ąŜ szo ści około 30 m. Mi ąŜ szo ść glin zwałowych zlodowacenia odry pod kr ą wynosi 32,4 m, a nad ni ą jeszcze 42 m. Ze zlodowaceniem warty (na omawianym obszarze stadiał dolny i środkowy) zwi ązane są osady zastoiskowe (iły, mułki i piaski), których mi ąŜ szo ść w rejonie Wzgórz Szeskich dochodzi nawet do 49 m. Wodnolodowcowe piaski ró Ŝnoziarniste ze Ŝwirami, miejscami z przewarstwieniami glin zwałowych, charakteryzuj ą si ę zmienną mi ąŜ szo ści ą od 4,5 do 35,7 m i wyst ępuj ą płatami na całym omawianym obszarze. Gliny zwałowe, miejscami tak Ŝe przewarstwione Ŝwirami lub mułkami zastoiskowymi, oprócz centralnej cz ęś ci Wzgórz Sze- skich, wyst ępuj ą na całym obszarze. S ą one zaburzone glacitektonicznie, a ich mi ąŜ szo ść waha si ę od kilku do około 60 m. Zlodowacenia północnopolskie (wisły) reprezentuj ą osady dwóch stadiałów: środkowe- go ( Świecia) oraz górnego (główny, leszczy ńsko-pomorski). Obj ęły one cały omawiany obszar. Na powierzchni wyst ępuj ą jedynie utwory stadiału górnego. Ze stadiałem środkowym zwi ązane s ą po dwa poziomy osadów zastoiskowych (iły, mułki i piaski) wodnolodowcowych (piaski i Ŝwiry, w dolnym poziomie z przewarstwieniami glin zwałowych) oraz poziom glin zwałowych miejscami z przewarstwieniami głazów i Ŝwi- rów. Osady te w rejonie Wzgórz Szeskich s ą zaburzone glacitektonicznie. Ich mi ąŜ szo ści s ą zmienne – osadów zastoiskowych dochodzą do 26 m, wodnolodowcowych nawet do 80–100 m, a glin zwałowych wahaj ą si ę od kilku do 39 m. Stadiał górny zlodowacenia wisły rozpoczynaj ą mułki, iły i piaski zastoiskowe, miejscami z przewarstwieniami glin zwałowych w spływach. Stwierdzono je tylko w otworach i maj ą mi ąŜ szo ść od 1 m w Zatykach do 40 m w Gołdapi. Gliny zwałowe, miejscami piaski i Ŝwiry lodowcowe pokrywaj ą warstw ą od kilku do kilkunastu, maksymalnie 30 m, powierzchni ę wysoczyzn zarówno Wzgórz Szeskich jak i Puszczy Rominckiej oraz Pojezierza Zachodniosuwalskiego. Gliny s ą miejscami zaburzone glacitektonicznie. Piaski i Ŝwiry lodowcowe wyst ępuj ą w kilkunastu miejscach na powierzchni, zast ępuj ąc gliny zwałowe w północnej cz ęś ci badanego obszaru. Ich mi ąŜ szo ść dochodzi do 8 m i s ą zwykle zaglinione. Pojedyncze du Ŝe głazy narzutowe znajduj ą si ę w okolicach Tatarskiej Góry i wsi Nasuty, a głazowisko u podnó Ŝa Szeskiej Góry. Piaski, Ŝwiry i głazy moren czołowych ci ągn ą si ę wyra źnym pasem o kierunku wschód zachód w północnej cz ęś ci obszaru arkusza Gołdap. Osady te przykryte s ą cz ęsto glinami zwałowymi o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 2 m. Na powierzchni wysoczyzny morenowej omawianego obszaru mo Ŝna obserwowa ć ró Ŝ- ne formy morfologiczne. W rejonie Pogorzeli i Dunajka wyst ępuj ą piaski i piaski ze Ŝwirami

10 ozów i akumulacji szczelinowej, pokryte niekiedy glinami zwałowymi w spływach. Kemy i moreny martwego lodu oraz budujące je piaski ze Ŝwirami i głazami, przewarstwione lub przykryte glinami zwałowymi w spływach – rozrzucone s ą do ść chaotycznie na powierzchni wysoczyzny polodowcowej. Kemami s ą najwy Ŝsze wzniesienia Wzgórz Szeskich – góry: Szeska, Tatarska i Gołgapska, a tak Ŝe wzgórze w Kolniszkach i Zatykach. Morenami martwego lodu s ą wzgórza koło Jabramowa, Dzi ęgieli i Tatarów, Dunajka oraz wzgórza koło torfowiska Mechacz Wielki. Wzgórza kemowe zbudowane z mułków, piasków pylastych i piasków wyst ępuj ą w środkowej cz ęś ci arkusza Gołdap w okolicach Kozaków i Zatyków. Plateau kemowe i kemy zbudowane z iłów i mułków wyst ępuj ą w najwy Ŝszej strefie Wzgórz Szeskich w okolicach Nasut i Szeszek, a tak Ŝe w Puszczy Rominckiej. Piaski, piaski ze Ŝwi- rami i mułki tarasów kemowych wyst ępuj ą na południe od dolin Gołdapy i Jarki mi ędzy san- drem a wysoczyzn ą, tworz ąc nieci ągły pas o szeroko ści 500–600 m. Piaski i piaski ze Ŝwirami wodnolodowcowe, miejscami wodnomorenowe tworz ą po- kryw ę sandrow ą w północno-zachodniej cz ęś ci opisywanego terenu, ci ąg sandrowy wzdłu Ŝ doliny Jarki, kilka mniejszych enklaw oraz pocz ątki szlaków sandrowych jezior: Czarnego, Bitkowskiego i Mieru ńskiego. Mi ąŜ szo ść osadów jest zró Ŝnicowana, waha si ę od 2 do 41 m. Są one w okolicach Gołdapi zaburzone glacitektonicznie. Na osadach sandrowych w trzech miejscach (koło Szylin i Botkunów) stwierdzono iły i mułki zastoiskowe górne. Ich mi ąŜ- szo ść dochodzi do 6 m. U schyłku plejstocenu powstały eluwia piaszczyste glin zwałowych wykształcone jako piaski drobno- lub ró Ŝnoziarniste, przewa Ŝnie ze Ŝwirem, gliniaste lub pylaste. Ich mi ąŜszo ść nie przekracza 2 m. Najwi ększe ich powierzchnie stwierdzono w Puszczy Rominckiej. Osady holocenu to przede wszystkim mułki i iły jeziorne, gytie, torfy, namuły torfiaste oraz piaski i namuły torfiasto-piaszczyste den dolinnych i zagł ębie ń bezodpływowych. Osady jeziorne stwierdzono w rejonie jeziora Rakówek i w Puszczy Rominckiej. Ich mi ąŜ szo ść przekracza niekiedy 2 m. Torfowiska, cz ęsto pod ścielone gytiami, zajmuj ą fragmenty dolinek rzecznych i niewielkie obni Ŝenia rozrzucone na całym omawianym obszarze. MiąŜ szo ść ich dochodzi do 4 m. Najwi ększym torfowiskiem jest Mechacz Wielki, le Ŝą cy w Puszczy Rominckiej. Jest to torfowisko wysokie, wyniesione w partii centralnej i urozmaicone kilkoma wyspami mineralnymi. Torf stanowi tu 3–4 m warstw ę i jest pod ścielony gyti ą o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 4,5 m. Piaski i namuły torfiasto-piaszczyste den dolinnych i zagł ębie ń bezodpływowych wyst ępuj ą w dolinach rzek (Gołdapy i Jarki) i innych cieków oraz zagł ębieniach o ró Ŝnej gene- zie. Ich mi ąŜszo ść wynosi od kilkudziesi ęciu cm do ponad 2 m.

11 IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Gołdap znaczenie surowcowe maj ą kopaliny okruchowe (7 złó Ŝ) – piaski i piaski ze Ŝwirami oraz kopaliny ilaste ceramiki budowlanej (1 zło Ŝe) (tabela 1). Na terenie arkusza Czarnowo Średnie nie udokumentowano jak dot ąd Ŝadnego zło Ŝa. Z powodu wyczerpania zasobów kopaliny wykre ślono z „Bilansu zasobów…” zło Ŝa piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej: „Gołdap” (Krzy Ŝanowski, 1952) – w latach 60. ubiegłego wieku, „Gołdap II” (Staniszewska, 1965) – w latach 70. ubiegłego wieku, „Babki” (Sadowski, 1979) w latach 90. ubiegłego wieku i „PGR Gołdap II” (Salachna, 1973) – w 1996 r. Podobnie zło Ŝe kopalin ilastych ceramiki budowlanej „Kowale Oleckie” (Milew- ski, 1954), które wykre ślono w 1995 r. (tabela 1) (Szuflicki (red.), 2011).

1. Kopaliny okruchowe Udokumentowane i zarejestrowane na omawianym obszarze zło Ŝa piasków oraz pia- sków i Ŝwirów s ą generalnie pochodzenia lodowcowego i wodnolodowcowego, z okresu sta- diału górnego zlodowacenia wisły. Na terenie arkusza Gołdap udokumentowano siedem ma- łych złó Ŝ kopalin okruchowych, w tym piaski ze Ŝwirem: „Kolniszki” (Sadowski, 1993b) i „Kozaki” (Mazur, 2007) oraz piaski: „Babki II” (Sadowski, 1989), „Bałupiany II”, (Sadow- ski, 1993a), „Ko śmidry” (Tatarata, 2007), „Ko śmidry II” (Ceckowski, Tatarata, 2007) i „Bot- kuny” (Mazur, 2008) .

Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Kolniszki” udokumentowano w kategorii C 1 na powierzchni 3,89 ha w miejscowo ści o tej samej nazwie, w bezpo średnim s ąsiedztwie istniej ącego tu od dziesi ątków lat punktu eksploatacyjnego. Zło Ŝe stanowi ą piaski i Ŝwiry kemów. Nadkład o grubo ści od 0,3 m do 3,9 m, średnio 1,5 m stanowi ą gleba, piaski, piaski i Ŝwiry, piaski gliniaste i gliny piaszczyste. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa waha si ę od 4,6 m do 16,4 m, średnio 11,6 m. N/Z równa si ę średnio 0,12. Zło Ŝe jest suche. Zawarto ść ziarn o średnicy do 2 mm (punkt piaskowy) wacha si ę od 63,0% do 75,0%, średnio 69,4%, a pyłów mineralnych od 2,4% do 8,2%, średnio 5,6%. Zawarto ść grudek gliny i zanieczyszcze ń obcych jest niewielka i średnio odpowiednio równa si ę 0,35% i 0,17%. Kopalina znajdzie zastosowanie w budownictwie i drogownictwie.

12 Tabela 1

Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geo- Nr logiczne bi- Kategoria Stan zago- Wydobycie Klasyfikacja złó Ŝ Przyczyny Wiek komplek- Zastosowanie zło Ŝa Rodzaj lansowe rozpozna- spodarowa- (tys. t, konfliktowo- Nazwa zło Ŝa su litologiczno- kopaliny na kopaliny (tys. t, nia nia zło Ŝa tys. m 3* ) Klasy ści surowcowego mapie tys. m 3*) zło Ŝa wg stanu na rok 2010 (Szuflicki i inni (red), 2011) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Arkusz Gołdap (70) 1 Kolniszki pŜ Q 825 C1 N – Sb,Sd 4 A – 2 Wronki Wielkie i(ic) Q 873* B, C 1 N – Scb 4 A – 3 Babki II p Q 203 C1* N – Sd,Sb 4 A – 4 Bałupiany II p Q 54 C1 N – Sb 4 A – 5 Ko śmidry p Q 247 C1 G – Sb 4 A –

13 13 6 Ko śmidryII p Q 49 C1 G 1 Sd, Sb 4 A – 7 Botkuny p Q 460 C1 N – Sd, Sb 4 A – 8 Kozaki pŜ Q 385 C1 G* – Sd, Sb 4 A – Gołdap pki Q – – ZWB – Scb – – – Gołdap II pki Q – – ZWB – Scb – – – PGR Gołdap II pki Q – – ZWB – Scb – – – Babki p Q – – ZWB – Sb,Sd – – – Kowale Oleckie i(ic) Q – – ZWB – Scb – – –

Rubryka 3: p – piaski, p Ŝ – piaski i Ŝwiry, pki – piaski kwarcowe o innym zastosowaniu (do produkcji cegły sylikatowej), i(ic) – kopaliny ilaste ceramiki budowlanej Rubryka 4: Q – czwartorz ęd, Rubryka 6: C 1* – zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: zło Ŝe: G – zagospodarowane, G* – nieeksploatowane, ale posiada koncesj ę, OG i TG, N – niezagospodarowane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zlokalizowa- ne na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych); Rubryka 9: Sd – drogowe, Sb – budowlane, Scb – ceramiki budowlanej Rubryka 10: 4 – powszechnie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: A – małokonfliktowe

Zło Ŝe „Kozaki”, o powierzchni 1,56 ha, udokumentowano w kategorii C1 w obr ębie wzgórza morenowego (morena martwego lodu) w miejscu wcze śniejszej eksploatacji piasków i Ŝwirów. Kopalin ę stanowi ą przemieszane piaski ró Ŝnoziarniste i Ŝwiry z głazami, miejscami zaglinione. Nadkładu w zło Ŝu tym nie wyodr ębniono, w sp ągu wyst ępuj ą gliny zwałowe. Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej waha si ę od 5,2 m do 19,0 m średnio około 12,0 m. Zło Ŝe jest suche. Jako ść kopaliny została okre ślona na podstawie 1 u średnionej próbki, z jednego otworu. Punkt piaskowy (ziarna do 2 mm) wynosi 46,5%, zawarto ść pyłów mineralnych – 3,8%, a ci ęŜ ar nasypowy w stanie zag ęszczonym – 1,894 t/m 3. Kopalina w stanie naturalnym nadaje si ę do budowy nasypów drogowych i dróg o nawierzchni Ŝwirowej, za ś po rozsortowaniu i wypłukaniu nadmiaru pyłów mo Ŝna uzyska ć Ŝwiry i mieszanki do betonów i nawierzchni drogowych oraz piasek zwykły do betonów i piasek do nawierzchni drogowych. Zło Ŝa piasków „Babki II” (karta rejestracyjna) i „Bałupiany II” (uproszczona dokumentacja) udokumentowano w obr ębie osadów wodnolodowcowych, w bezpo średnim s ąsiedztwie wyrobisk po wcze śniejszym wydobyciu kopaliny na potrzeby lokalne. Zajmują one powierzchni ę, odpowiednio – 2,22 ha i 0,62 ha. Nadkład stanowi gleba i piaski drobno- i śred- nioziarniste zaglinionych o grubo ści od 0,3 m do 1,2 m, średnio 0,7 m w zło Ŝu „Babki II” i 0,1 – 0,6; śr. 0,3 m, w zło Ŝu „Bałupiany II”. W sp ągu wyst ępuj ą (odpowiednio) piaski i glina zwałowa Kopalina osi ąga mi ąŜ szo ść (odpowiednio) od 0,3 m do 5,3 m, średnio 4,7 m i od 3,2 do 7,7; średnio 5,0 m. N/Z wynosi średnio, odpowiednio: 0,17 i 0,06. Pierwsze zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione, drugie suche. Jako ść kopaliny w zło Ŝu „Babki II” (tabela 2) pozwala na jej wykorzystanie w budownictwie i drogownictwie. Domieszka Ŝwirów jest na tyle du Ŝa, iŜ mo Ŝna by go opłacalnie odzyskiwa ć. Kopalina ze zło Ŝa „Bałupiany II” mo Ŝe by ć przydatna w budownictwie. Zło Ŝa piasków „Ko śmidry” i „Ko śmidry II” – poło Ŝone na zachód od Gołdapi oraz „Botkuny” – poło Ŝone na wschód od Gołdapi, udokumentowano w obr ębie tarasów kemowych. Dwa pierwsze w bezpo średnim s ąsiedztwie wykre ślonego z „Bilansu zasobów….” i zrekultywowanego w kierunku rolnym zło Ŝa piasków kwarcowych do produkcji silikatów „PGR Gołdap II”. Powierzchnia wspomnianych złó Ŝ to odpowiednio 1,99 ha i 0,43 ha. Nadkład w zło Ŝach „Ko śmidry” i „Ko śmidry II” stanowi gleba piaszczysta o podobnej grubo ści zawieraj ącej si ę w przedziale 0,2 – 0,6 m; średnio 0,4 m. Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej w zło Ŝu „Ko śmidry” to 6,6 – 7,8; średnio 7,2 m, a w zło Ŝu „Ko śmidry II” od 5,2 m do 9,3 m; średnio 7,1 m. W sp ągu obu złó Ŝ wyst ępuj ą piaski pylaste, b ądź piaski. Stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa, jest w nich obu bardzo podobny, waha si ę od 0,03 do 0,09; średnio 0,05–0,06. Oba zło Ŝa s ą suche. Kopalina z nich (tabela 2) mo Ŝe by ć przydatna

14 w budownictwie, m.in. do zapraw tynkarskich („Ko śmidry”), lub budownictwie i drogownictwie („Kośmidry II”). W zło Ŝu „Botkuny”, o powierzchni 1,89 ha, seri ę zło Ŝow ą o mi ąŜ szo ści 11,5–15,6 m; średnio 13,3 m buduj ą piaski ró Ŝnoziarniste, głównie średnio- i gruboziarniste, ze zmienną, przewa Ŝnie kilkunastoprocentow ą domieszk ą Ŝwirów. Nadkład stanowi gleba i ró Ŝnoziarniste piaski zaglinione o grubo ści 1,2–2,3 m; średnio 1,8 m. Stosunek N/Z waha si ę od 0,10 do 0,17. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Jako ść kopaliny (tabela 2) jest wystarczaj ąca do za- stosowa ń w budownictwie i drogownictwie; w stanie naturalnym do budowy nasypów drogowych, po rozsortowaniu i wypłukaniu nadmiaru pyłów mo Ŝna by uzyska ć piaski, Ŝwiry i mieszanki do betonów oraz nawierzchni drogowych. Tabela 2 Jako ść kopaliny w zło Ŝach piasku na obszarze arkusza Gołdap Zło Ŝe Babki II Bałupiany II Ko śmidry Ko śmidry II Botkuny Parametr 1 2 3 4 5 6 punkt piaskowy (zawarto ść 79,7–89,4 86,4–99,4 99,10–99,20 99,10–99,20 – frakcji do 2 mm) (%) 83,8 91,9 99,17 99,17 82,9 zawarto ść pyłów mineral- 4,0–7,8 1,6–3,9 1,7–7,0 1,7–7,0 – nych (%) 5,9 2,9 4,3 4,3 11,1 ci ęŜ ar nasypowy w stanie 1,77–1,95 – 1,68–1,73 1,68–1,73 – utrz ęsionym (T/m 3) 1,86 1,80 1,70 1,70 1,825 0,00–015 0,00–0,25 zawarto ść grudek gliny (%) – – – 0,08 0,13 zawarto ść zanieczyszcze ń 0,00–0,13 0,5–1,0 – – – obcych (%) 0,06 0,8

Zło Ŝa poło Ŝone w granicach arkusza Gołdap zawieraj ą kopaliny pospolite, łatwo dost ępne i powszechne w całym kraju – klasa 4. Uznano je za mało konfliktowe, mimo i Ŝ znajduj ą si ę w strefie ochrony uzdrowiskowej „C” oraz w obr ębie Obszarów Chronionego Krajo- brazu, gdzie teoretycznie obowi ązuje zakaz eksploatacji kopalin. Zajmuj ą one małe powierzchnie i przy niedu Ŝej mi ąŜ szo ści b ędą łatwe do zrekultywowania.

2. Kopaliny ilaste ceramiki budowlanej Kopalin ą dla przemysłu ceramiki budowlanej mog ą być na omawianym obszarze czwartorz ędowe iły zastoiskowe, iły i mułki kemów, b ądź, obecnie rzadko – gliny zwałowe. Na południowy wschód od miejscowo ści Wronki Wielkie udokumentowano w kategorii B i C1 na powierzchni 19,68 ha zło Ŝe kopaliny ilastej o tej samej nazwie (Merle, 1987). Według dokumentacji geologicznej s ą to iły zastoiskowe, według Szczegółowej mapy geologicznej – iły i mułki kemów i plateau kemowych. Pod nadkładem gleby i iłów zamarglonych o średniej grubo ści 1,1 m zalegaj ą iły, których średnia miąŜ szo ść ma warto ść 5,4 m (4,5–5,8). Stosunek

15 grubo ści nadkładu do miąŜ szo ści zło Ŝa (N/Z) wynosi 0,2. Zło Ŝe jest suche. Parametry jako- ściowe kopaliny charakteryzuje zawarto ść marglu w ziarnach o średnicy powy Ŝej 0,5 mm, która mie ści si ę w przedziale od 0,0 do 0,563%, średnio 0,065%. Optymalna temperatura wy- pału została okre ślona na 1 000 °C. Wyroby wypalone w tej temperaturze cechuj ą si ę nast ępu- jącymi parametrami: nasi ąkliwo ść wynosi od 15,35 do 19,20%, średnio 17,70% zaś wytrzy- mało ść na ściskanie waha si ę od 16,53 MPa do 38,93 MPa, średnio 27,84 MPa. Wyroby go- towe nie maj ą wykwitów soli siarczanowych oraz s ą mrozoodporne. Kopalina mo Ŝe by ć wy- korzystywana do produkcji dobrej jako ści cegły pełnej.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Aktualnie koncesjonowana działalność wydobywcza w obr ębie arkusza Gołdap ogranicza si ę do eksploatacji piasków ze złó Ŝ „Ko śmidry” i „Ko śmidry II” (tabela 3). Oba zło Ŝa posiadaj ą niewielkie (poni Ŝej 0,3 ha) suche, nieregularne wyrobiska wgł ębne o gł ęboko ści około 4 m. Eksploatacja prowadzona jest dora źnie, na mał ą skal ę. U Ŝytkownikami s ą prywat- ni, drobni przedsi ębiorcy. UŜytkownik zło Ŝa „Kozaki” mimo uzyskanej koncesji na wydobycie piasku ze Ŝwirem, jak dot ąd nie podj ął działalno ści górniczej. Pozostałe zło Ŝa pozostaj ą niezagospodarowane. Tabela 3 Dane koncesyjne Powierzchnia Powierzchnia Powierzchnia Data wydania Termin wa Ŝ- Rok rozpocz ęcia Zło Ŝe zło Ŝa OG TG koncesji no ści eksploatacji (ha) (ha) (ha) 1 2 3 4 5 6 7 Ko śmidry 09.03.2006 r. 2020 r. 1,99 1,99 2,64 2006 r. Ko śmidry II 31.05.2008 r. 2028 r. 0,43 0,74 0,74 2008 r. Kozaki 14.10.2008 r. 2018 r. 1,56 1,56 1,56 – OG – obszar górniczy, TG – teren górniczy Na podstawie wizji terenowej stwierdzono, i Ŝ przy niektórych zło Ŝach znajduj ą si ę wyrobiska, które powstały jeszcze przed ich udokumentowaniem. Wyrobiska takie znajduj ą si ę w bezpo średnim s ąsiedztwie złó Ŝ „Kolniszki”, „Babki II” i „Bałupiany II” oraz w obr ębie zło Ŝa „Kozaki”. Aktualnie wyrobiska te s ą praktycznie zaniechane, lub sporadycznie pozy- skuje si ę z nich piaski na potrzeby lokalne. Cegielnia poło Ŝona w Kowalach Oleckich pracuje na surowcu przywo Ŝonym ze zło Ŝa „Guzy”, które poło Ŝone jest poza granicami arkusza Gołdap. Wyrobisko wybilansowanego zło Ŝa „Kowale Oleckie”, które znajdowało si ę w pobli Ŝu cegielni, zostało zrekultywowane w kierunku rolnym.

16 Wyrobiska po eksploatacji trzech wybilansowanych złó Ŝ piasków kwarcowych przy- datnych do produkcji silikatów oraz jednego zło Ŝa piasku zostały zrekultywowane w kierunku rolnym. Niektóre z nich zostały wł ączone do terenów zurbanizowanych miasta Gołdap. W drugiej połowie XX w. na obrze Ŝach wsi i w okolicach PGR-ów powstawały liczne przewa Ŝnie niewielkich rozmiarów wyrobiska, w których okresowo lub sezonowo, pozyski- wano piasek i pospółk ę na potrzeby miejscowe. Cz ęść z nich funkcjonuje do dzi ś, ale skala tej działalno ści maleje. W czasie wizji terenowej stwierdzono niekoncesjonowane wydobycie piasków i piasków ze Ŝwirem w okolicach Gołdapi, Jurkiszek, Pluszkiejmów, Kozaków, Wrotkowa, Górnego i Szeskiej Góry. Dla trzech punktów, gdzie wydobycie jest wi ększe, wykonano karty informacyjne.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Perspektywy i prognozy surowcowe na obszarze obj ętym arkuszami Czarnowo Średnie i Gołdap dotycz ą mo Ŝliwo ści wykorzystywania: torfów, piasków i pospółek oraz w mniejszym stopniu kopalin ilastych dla ceramiki budowlanej (Kozłowski (red.), 1978). Na omawianym terenie brak jest du Ŝych złó Ŝ kopalin okruchowych i niewiele jest te Ŝ obszarów perspektywicznych, w których mo Ŝna udokumentowa ć tego typu kopaliny. Typowe dla omawianego obszaru jest wyst ępowanie utworów piaszczysto-Ŝwirowych, cz ęsto z gła- zami – pochodzenia lodowcowego i wodnolodowcowego, ale niestety s ą one zazwyczaj zaglinione, czasem z przerostami mułków lub nadmiern ą zawarto ści ą pyłów mineralnych. Wśród tego typu osadów trafiaj ą si ę odosobnione soczewy, piasków i Ŝwirów o dobrej jako ści i korzystnych parametrach geologiczno-górniczych. Wyznaczanie obszarów perspektywicznych w tego rodzaju osadach, nastr ęcza szereg trudno ści, a cz ęsto jest niecelowe, poniewa Ŝ moŜliwo ści udokumentowania małych złó Ŝ dotycz ą całej jednostki litologiczno-surowcowej. Praktyka poszukiwawcza złó Ŝ piaszczysto-Ŝwirowych na takich terenach cz ęsto ogranicza si ę do badania niewielkich obszarów w miejscach, gdzie znajduj ą si ę „dzikie” wyrobiska tych kopalin. Na obszarze arkusza Czarnowo Średnie nie wyznaczono obszarów perspektywicznych oraz prognostycznych ze wzgl ędu na znaczne zalesienie terenu, a tym samym niewystarczaj ą- ce rozpoznanie. W granicach arkusza Gołdap wyznaczono pi ęć obszarów prognostycznych torfów oraz osiem obszarów perspektywicznych (trzy kruszywa naturalnego i pi ęć torfów). Obszary opisywanych arkuszy le Ŝą w regionie o jednym z najwy Ŝszych w Polsce wska źniku zatorfienia (Bolewski (red.), 1980; Ilnicki, 2002). Torfowiska tutejsze – przewa Ŝ- nie niskie, i małej mi ąŜ szo ści, z uwagi na poło Ŝenie w terenach le śnych, chronionego krajo-

17 brazu oraz w ci ągach naturalnych cieków wodnych i jezior, w wi ększo ści nie zostały wyty- powane do potencjalnej bazy zasobowej torfów (Ostrzy Ŝek, Dembek, (red) 1996). Wyst ępuj ą- ce w Puszczy Rominckiej du Ŝe torfowisko wysokie „Mechacz Wielki” o zasobach blisko 5 mln m 3 torfu, jest od 1974 r. rezerwatem przyrody. Wyznaczone w graniach arkusza Gołdap obszary prognostyczne torfów znajduj ą si ę na południe od miejscowo ści Wronki Wielkie (prognozy nr I, II), a na południe i wschód od miejscowo ści Pogorzel – prognozy nr III, IV i V (tabela 4). Ich mi ąŜ szo ść jest niewielka, średnio około 2 m, powierzchnia waha si ę od 2,0 ha do 4,0 ha, a zasoby od 38 – 85 tys. m 3. S ą to torfowiska niskie z torfem szuwarowym (II), olesowym (I, IV i V) oraz turzycowiskowym (III). Tabela 4 Wykaz obszarów prognostycznych Wiek kom- Średnia grubo ść Numer Po- Średnia pleksu lito- kompleksu Zasoby w Zastoso- obszaru wierzch- Rodzaj Parametry jako- grubo ść logiczno- litologiczno- kategorii wanie na nia kopaliny ściowe nadkładu surowcowe- surowcowego D (tys.m 3) kopaliny mapie (ha) (m) 1 go (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Arkusz Gołdap P–23,0 % 1,6 I 3,5 t Q 0,0 43 Sr R–45 % P–23,0 % 2,2 II 2,5 t Q 0,0 49 Sr R–40 % P–24,0 % 2,2 III 2,5 t Q 0,0 44 Sr R–40 % P–21,0 % 1,9 IV 2,0 t Q 0,0 38 Sr R–40 % P–22,0 % śr. 2,1 V 4,0 t Q 0,0 85 Sr R–40 % Rubryka 3: t – torf Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 5: P – popielno ść , R – rozkład Rubryka 9: Sr – rolnicze

Obszary perspektywiczne torfów znajduj ą si ę w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza Gołdap. Podstaw ą ich wyznaczenia s ą informacje uj ęte w potencjalnej bazie zasobowej (Ostrzy Ŝek, Dembek (red), 1996) oraz Szczegółowej mapie geologicznej Polski (Krzywicki, 2006b). S ą to torfowiska niskie z torfem szuwarowym, turzycowiskowym i olesowym zalega- jące czasami na gytii wapiennej, glinach zwałowych lub piaskach. Mi ąŜ szo ść torfów mieści si ę w przedziałach od 1,7 m do 3,3 m. Popielno ść waha si ę od 13% do 25%, a stopie ń rozkła- du wynosi od 40% do 50%. Torf mo Ŝe by ć wykorzystywany do celów rolniczych. Autorzy na podstawie obserwacji terenowych (punkty wyst ępowania kopaliny) i Szcze- gółowej mapy geologicznej Polski – arkusz Gołdap (Krzywicki, 2006b), pokusili si ę o wy- znaczenie obszarów perspektywiczne piasków i Ŝwirów w obr ębie osadów kemowych na po-

18 łudnie od Gołdapi oraz w pobli Ŝu miejscowo ści Kozaki i Regiele. Piaski i Ŝwiry w ró Ŝnych proporcjach, cz ęsto zawieraj ące znaczne domieszki pyłów i z przewarstwieniami gliniastymi lub mułkowymi, o mi ąŜ szo ści od 8 m do 15 m zalegaj ą pod niewielkim nadkładem gleby o grubo ści 0,2 m. Serie u Ŝyteczne s ą przewa Ŝnie suche i mog ą by ć przydatne w budownictwie i drogownictwie. W drugiej połowie ubiegłego wieku prowadzono prace zwiadowcze za kruszywem naturalnym, zwłaszcza Ŝwirowym, przydatnym dla budownictwa i drogownictwa. Na południe od miejscowo ści Górne odwiercono pi ęć otworów o gł ęboko ści od 5,0 m do 6,2 m. W trzech z nich pod 0,3 m warstw ą gleb, stwierdzono gliny piaszczyste z otoczakami przewarstwione osadami piaszczysto-Ŝwirowymi. W pozostałych dwóch otworach wyst ępuje 1,4 m i 5,2 m warstwa piaszczysto-Ŝwirowa pod nadkładem gleby i gliny o grubo ści 0,8 i 1,2 m. Seria okru- chowa zalega tutaj na małym obszarze w formie nieregularnych soczew, st ąd uznano go za negatywny (Sadowski, 1986). Na północ oraz na zachód od Gołdapi poszukiwano piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej (Salachna, 1972). Odwiercono sze ść otworów w dwóch obszarach – na północ i południe od Gołdapi. Gł ęboko ść otworów osi ągn ęła maksymalnie 12,3 m. Rejo- ny te uznano za negatywne ze wzgl ędu na mał ą mi ąŜ szo ść piasków, cz ęsto z przerostami py- łów, zalegaj ących pod du Ŝym nadkładem i niekorzystnym stosunku grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści złoŜa (N/Z). Negatywnymi wynikami zako ńczyły si ę prace zwiadowcze za surowcami ilastymi ceramiki budowlanej w rejonie miejscowo ści Dzi ęgiele (Traczyk, Haas, 1966). Na południe i północ od drogi ł ącz ącej Dzi ęgiele i Babki do gł ęboko ści 5,5 m odwiercono po trzy sondy. Stwierdzono gliny zwałowe, zalegaj ące pod 2 –3 m warstw ą piasków ró Ŝnoziarnistych, Ŝwi- rów, a tak Ŝe gleby torfiastej, namułów i mułków. Zło Ŝa surowców ilastych, na potrzeby ceramiki budowlanej i czynnej cegielni, poszukiwano w rejonie Kowala Oleckiego (Staniszewska, 1960, 1968). W latach sze ść dziesi ątych ubiegłego wieku odwiercono tutaj ł ącznie 64 otwory o gł ęboko ści od 3,0 m do 7,0 m. Przed- miotem poszukiwa ń były iły warwowe. Zalegaj ą one pod nadkładem gleby i gliny piaszczy- stej o grubo ści do 4,0 m. Mi ąŜ szo ść iłów jest zmienna i waha się od 0,3 m do 2,6 m. Niekiedy są one zanieczyszczone marglem i tworz ą nieregularny pokład pod ścielony glinami piaszczystymi ze Ŝwirem. Zasoby ich s ą niewielkie. Rejon ten uznano za negatywny. Negatywnymi wynikami zako ńczyły si ę te Ŝ prace poszukiwawcze złó Ŝ kredy jeziornej w pobli Ŝu miejscowo ści Galwiecie (Liwska, 1995). Dwie sondy o gł ęboko ści 1,0 m i 5,0 m nawierciły piaski ró Ŝnoziarniste oraz torfy.

19 Obszar omawianych arkuszy jest obj ęty koncesj ą na poszukiwanie gazu łupkowego w osadach paleozoicznych (kambr, ordowik, sylur) zalegaj ących na gł ęboko ści około 1480– 970 m (otwór w Rogalach). Koncesj ę posiada Silurian Energy Services Sp. z o.o.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe. Pod wzgl ędem hydrograficznym obszar arkuszy Gołdap i Czarnowo Średnie poło Ŝony jest w dorzeczu Pregoły i Biebrzy, nale Ŝą cych do zlewni Morza Bałtyckiego. Oddziela je od siebie dział wodny II rz ędu. Do dorzecza Pregoły nale Ŝy Gołdapa (Jarka) oraz źródłowe partie dopływów Rominty. Dorzecza Biebrzy stanowi ą źródłowe odcinki dopływów Ła źnej Strugi. Nieomal cały obszar arkuszy le Ŝy w dorzeczu Gołdapy (Jarki), prawobrze Ŝnego dopły- wu W ęgorapy. Jej źródła znajduj ą si ę w okolicy wsi Szarejki (poza arkuszem), a rzeka w swym górnym biegu (a Ŝ do jeziora Gołdap) nosi nazw ę Jarka i ma charakter górski. Gołda- pa wpływa na teren arkusza koło miejscowo ści Jakiele i płynie na północ a Ŝ do jeziora Goł- dap, z którego wypływa nast ępnie w kierunku zachodnim opuszczaj ąc teren arkusza. Połu- dniowo zachodni skrawek arkusza Gołdap odwadniaj ą bezimienne dopływy Ła źnej Strugi naleŜą cej do dorzecza Biebrzy. Naturalne zbiorniki powierzchniowe to jeziora przepływowe, pochodzenia rynnowego. Najwi ększym jest Jezioro Czarne zajmuj ące powierzchni ę 173 ha, a jego gł ęboko ść maksymalnie wynosi 27 m. Do najwi ększych nale Ŝą ponadto Jezioro Gołdap o powierzchni 149 ha i gł ęboko ści 10,9 m oraz Jezioro Bitkowskie (powierzchnia 98 ha, gł ęboko ść 5,3 m). Mniej- sze jeziora o powierzchni poni Ŝej 50 ha to Ostrówek, Rakówek i Kotki. Ponadto na omawianym obszarze wyst ępuj ą stawy hodowlane ryb oraz zbiorniki wód powierzchniowych o charakterze rekreacyjnym, przy zabudowaniach agroturystycznych. W Gołdapi rozpocz ęto budow ę zbiornika wodnego o charakterze retencyjno-rekreacyjnym. Przedsi ęwzi ęcie to ma na celu gromadzenie pi ętrzonej wody dla celów retencyjnych oraz zła- godzenie przebiegu fali powodziowej. Dodatkowym działaniem b ędzie stabilizacja wody w jeziorze Gołdap, co przyczyni si ę to do zmniejszenia amplitudy waha ń stanów wody w zakresie stanów niskich. Zbiornik b ędzie miał powierzchni ę nieco ponad 33 hektary i pomie ści blisko pół miliona metrów sze ściennych wody. Stan czysto ści wód powierzchniowych kontroluje na tym terenie Wojewódzki Inspekto- rat Ochrony Środowiska w Olsztynie zgodnie z rozporz ądzeniami wykonawczymi Prawo Wodne (DzU z 2012 r. nr 0, poz. 145, tekst jednolity). Ma on na celu pozyskanie informacji o stanie wód powierzchniowych dla potrzeb planowania w gospodarowaniu wodami oraz oceny osi ągania celów środowiskowych. Ocen ę jako ści wód powierzchniowych badanych

20 w 2010 roku wykonano na podstawie rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (DzU nr 162, poz.1008) (Rozporz ądzenie…, 2008). Wprowadza ono, jako zasad ę generaln ą ocen ę stanu wód, która jest wypadkow ą stanu ekologicznego i fizyko-chemicznego, a okre śla go gorszy ze stanów. Z rzek przepływaj ących przez arkusze Gołdap i Czarnowo Średnie wst ępnej ocenie poddano wody Gołdapy (Raport…, 2011). Wody Gołdapy badane były w punkcie pomiarowo-kontrolnym Gołdapa-Zakałcze (poza arkuszem) i obejmuj ą odcinek rzeki od Czarnej Strugi do oddzielenia si ę Starej Gołdapy. Stan (potencjał) ekologiczny jednolitych cz ęś ci wód okre ślono jako dobry (II klasy). Zgodnie z zało Ŝeniami programowymi Pa ństwowego Monitoringu Środowiska nie prowadzono monitoringu jezior znajduj ących si ę w granicach omawianego arkusza.

2. Wody podziemne Arkusze Gołdap i Czarnowo Średnie, pod wzgl ędem hydrogeologicznym, nale Ŝą do regionu mazowiecko-mazursko-podlaskiego (II), subregionu nadmorskiego (II 1) (Paczy ński (red.), 1995). W podziale wg. jednostek jednolitych cz ęś ci wód podziemnych (JCWPd) jest to Region Narwi, Pregoły i Niemna (Paczy ński, Sadurski (red.), 2007). W podziale przedstawio- nym na Mapie hydrogeologicznej Polski w skali 1:200 000, teren arkusza le Ŝy w regionie suwalsko-podlaskim (VII) (Bieniaszewska i inni, 1981). Na całym obszarze dominuje zró Ŝnicowane pod wzgl ędem mi ąŜ szo ści (od 100 –150 m do ponad 300 m) czwartorz ędowe pi ętro wodono śne (Gorczyca, Koziara, 2004 a,b). Warstw ę wodono śną tworz ą osady piaszczyste i Ŝwirowe ró Ŝnej granulacji i genezy, które przykrywa pakiet glin zwałowych i iłów. Zasilanie zbiornika odbywa si ę na drodze bezpo średniej infil- tracji opadów atmosferycznych lub przes ączania przez półprzepuszczalne gliny. Specyfika budowy geologicznej i uwarunkowania geomorfologiczne sprawiaj ą, Ŝe na omawianym obszarze s ą zró Ŝnicowane warunki hydrogeologiczne. Wydziela si ę tutaj dwa u Ŝytkowe pi ętra wodono śne, które wykazuj ą odr ębno ść hydrostrukturaln ą. Pierwszy poziom wodono śny wyst ępuje jedynie w północnej cz ęś ci obszaru na zmien- nej gł ęboko ści od kilku do kilkudziesi ęciu metrów pod powierzchni ą terenu. Warstwa wodono śna ma mi ąŜ szo ść od kilku do 40 m, a zwierciadło wód mo Ŝe mie ć charakter napięty lub swobodny. Wydajno ść potencjalna pojedynczych studni waha si ę od 20 do 70 m3/h, a w rejonie miasta Gołdap przekracza nawet 100 m 3/h. Drugi poziom wodono śny wyst ępuje na obszarze obydwu arkuszy na gł ęboko ściach 50–150 m. Jego mi ąŜ szo ść przyj ęto na 20–40 m (sp ągu nie przewiercono). Współczynnik

21 filtracji zmienia si ę w przedziale od 10 do 20 m/24h, a przewodno ść w granicach od 250 do 600 m2/24h. W obr ębie arkuszy nie rozpoznano poziomów wodono śnych zwi ązanych z utworami podczwartorz ędowymi. Na obszarze arkuszy Gołdap i Czarnowo Średnie ludno ść korzysta z wody wył ącznie z uj ęć podziemnych za pomoc ą studni wierconych. Zaopatruj ą one zarówno odbiorców indy- widualnych jak i zbiorowych. Udokumentowane zasoby pojedynczej studni s ą zró Ŝnicowane i wahaj ą si ę od 10 m 3/h w Jurkiszkach do 167 m 3/h w Galwieciach. Najwi ększe uj ęcia zespołowe dostarczaj ące wod ę dla potrzeb komunalnych znajduj ą si ę w Gołdapi, Pogorzelu i Kowalkach. Ich u Ŝytkownikami s ą przede wszystkim wiejskie i miejskie wodoci ągi komunalne, fermy hodowlane i gospodarstwa rolne, o środki wczasowe, szkoły, hotele, szpitale. Szereg uj ęć wód podziemnych wykorzystywanych jest tylko sezonowo lub w niewielkim stopniu przez gospodarstwa rolne i o środki wypoczynkowe. Nieomal wszystkie miejscowo ści w granicach arkusza podł ączone s ą do sieci wodoci ągowej, co powoduje, Ŝe wi ększo ść studni kopanych jest nieczynna lub u Ŝywana sporadycznie do celów gospodarczych. Nie zmienia to faktu, Ŝe wykorzystanie udokumentowanych zasobów wód podziemnych jest stosunkowo niewielkie (nie przekracza 25%). Wyra źny spadek poboru wody, który nast ąpił w ostatnich latach, spowodowany został głównie ograniczeniem hodowli i likwidacj ą PGR. Wody podziemne omawianych arkuszy s ą generalnie dobrej (klasa IIa) i średniej (klasa IIb) jako ści, wymagaj ące prostego uzdatniania. Tylko punktowo (Czarnowo Średnie) odpowiadaj ą one III klasie czysto ści. Głównymi wska źnikami stanowi ącymi o zanieczyszczeniu i decydującymi o jako ści wody s ą zwi ązki Ŝelaza i manganu. Gł ęboko ść wyst ępowania poziomów wodono śnych, typ naturalnej izolacji, rodzaj ognisk zanieczyszcze ń i intensywno ść ich oddziaływania, obecno ść lasów i obszarów chronionych s ą najwa Ŝniejszymi czynnikami wpływaj ącymi na ocen ę zagro Ŝenia wód podziemnych. W obr ębie arkuszy Gołdap i Czarnowo Średnie stopie ń zagro Ŝenia czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego jest generalnie bardzo niski i niski. Jedynie na bezle śnych obszarach w rejonie Gołdapi wyst ępuje wysoki stopie ń zagro Ŝenia. Głównymi ogniskami zanieczyszcze ń s ą na tym obszarze oczyszczalnie ścieków Goł- dapi i Babkach, nieskanalizowane wioski, rozproszone i nieuporz ądkowane drobne wysypiska odpadów, zrzuty ścieków nieoczyszczonych z gospodarstw rolnych, fermy hodowlane, a tak- Ŝe obiekty zwi ązane z magazynowaniem i dystrybucj ą produktów ropopochodnych. Wymo- giem podstawowym staje si ę uporz ądkowanie gospodarki wodno-ściekowej poprzez budow ę nowoczesnych oczyszczalni i kanalizacj ę osiedli mieszkaniowych, organizacj ę składowisk odpadów, nawozów, środków ochrony ro ślin i racjonaln ą nimi gospodark ę.

22 W obr ębie północno-zachodniego kra ńca arkusza znajduje si ę czwartorz ędowy, główny zbiornik wód podziemnych nr 202 – Sandr Gołdap (Kleczkowski (red.), 1990). Nie ma on opracowanej dokumentacji hydrogeologicznej, a jego granice zamieszczone zostały na szkicu (fig. 3). Jego obszar podlega najwy Ŝszej ochronie (ONO).

Fig. 3 Poło Ŝenie arkuszy Czarnowo Średnie i Gołdap na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A.S. Kleczkow- skiego (1990) 1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 2 − granica GZWP w o środku porowym, 3 – wi ększe jeziora i rzeki, 4 – granica pa ństwa Numer, nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 202 − Sandr Gołdap, czwartorz ęd (Q); 217 − Pradolina rzeki Biebrza, czwartorz ęd (Q)

Poło Ŝona kilka kilometrów na wschód od granic arkusza miejscowo ść Gołdap, decyzj ą Ministra Zdrowia, uzyskała w 2001 r. status uzdrowiska klimatyczno-borowinowego. Leczy si ę tutaj schorzenia narz ądów ruchu, reumatyczne, reumatologiczne, stany zapalne pourazowe, choroby układu oddechowego i nerwowego. Obszar gminy w granicach administracyj- nych znajduje si ę w strefie ochronnej „C” uzdrowiska.

23 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza Gołdap, umiesz- czono w tabeli 5. W celu porównania tabele uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Dla arkusza Czarnowo Średnie, ze wzgl ędu na tylko jeden punkt opróbo- wania zrezygnowano z tabeli. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 5). Dla arkusza Gołdap, przeci ętne zawarto ści: arsenu, kadmu i ołowiu w badanych glebach są na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obsza- rów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą: bar, chrom, cynk, kobalt, mied ź, nikiel oraz rt ęć ; przy czym w przypadku: miedzi i niklu wzbogacenie jest dwukrotne w stosunku do przyj ętych warto ści przeci ętnych. Dla obu arkuszy przeci ętne zawarto ści badanych metali (arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rt ęci) w glebach spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunkcyjne u Ŝytkowanie tego obszaru.

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki

24 gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Tabela 5 Zawarto ść metali w glebach arkusza Gołdap (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie na arkuszu dian) w gle- obszarów niezabu- lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Gołdap bach na arku- dowanych Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) szu Gołdap

Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–8 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 16–88 40 27 Cr Chrom 50 150 500 2–7 6 4 Zn Cynk 100 300 1000 28–75 41 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–0,6 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1–4 3 2 Cu Mied ź 30 150 600 2–17 8 4 Ni Nikiel 35 100 300 3–9 6 3 Pb Ołów 50 100 600 5–26 11 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,11 0,07 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza Gołdap w po- 1) grupa A szczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 8 – – ru poddanego ochronie na podstawie przepis ów Ba Bar 8 – – ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 8 – – b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 – – o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 – – poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 – – gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 8 – – szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynika- jące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 – – 2) Pb Ołów 8 – – grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 8 – – z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrze- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- wione, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zur- sza Gołdap do poszczególnych grup u Ŝytkowania (ilo ść banizowane z wył ączeniem terenów przemysło- próbek) wych, u Ŝytków kopalnych oraz terenów komunika- cyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tere- – 8 – – ny komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90°C, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia

25 As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza Gołdap. Pozwalaj ą tylko na osza- cowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyni- ku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i inni, 2004; Reiss i inni, 2004; Birch i inni, 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i inni, 2001; Lindström, 2001; Pulford i inni, 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i inni, 2004). Wyst ępuj ące

26 w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu, który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarzać ryzyko dla ludzi (Vink, 2009; Albering i inni, 1999; Liu i inni, 2005; Šmejka- lová i inni, 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach moŜe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia wcze- śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania (Sjöblom i inni, 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas po- wodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i inni, 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Przemieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Soko- łowska, 1996; Bojakowska i inni, 1995; Miller i inni, 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU Nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r.). Dla oceny jako ści osa- dów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 6 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL .

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś).

27 Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amal- gamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3- cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* 1 2 3 4 Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA – 5,683 – **** WWA 7 WWA 8,5 – – PCB 0,3 0,189 –

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD i inni, 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]- antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

28 Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu Gołdap zbadane zostały osady jeziora Czar- nego k. Pluszkiejm (tabela 7). Osady tego jeziora charakteryzuj ą si ę podwy Ŝszonymi zawar- to ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, m. in. takich jak chrom, kadm, rt ęć . Jednak- Ŝe s ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Tabela 7 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Czarne k. Pluszkiejm Parametr 2003 r. Arsen (As) 5 Chrom (Cr) 26 Cynk (Zn) 129 Kadm (Cd) 1,2 Mied ź (Cu) 20 Nikiel (Ni) 18 Ołów (Pb) 38 Rt ęć (Hg) 0,184 * WWA 11 WWA n.o. ** WWA 7 WWA n.o. PCB *** n.o.

* – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno- [1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

29 Spo śród jezior znajduj ący si ę na arkuszu Czarnowo Średnie zbadane zostały osady jeziora Gołdap, z którego próbk ę osadów do bada ń pobrano w 2003 roku. Osady te charakteryzuj ą si ę podwy Ŝszonymi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków w porówna- niu do warto ści ich tła geochemicznego (tabela 8). Jednak Ŝe s ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia M Ś, a tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego. Tabela 8 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Gołdap Parametr 2003 r. Arsen (As) 8 Chrom (Cr) 24 Cynk (Zn) 106 Kadm (Cd) 1,5 Mied ź (Cu) 18 Nikiel (Ni) 16 Ołów (Pb) 25 Rt ęć (Hg) 0,127 * WWA 11 WWA n.o. ** WWA 7 WWA n.o. PCB *** n.o.

3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo- ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

30 Prezentacja wyników Wyniki przedstawiono wspólnie dla dwóch arkuszy (arkusz Czarnowo Średnie i s ąsia- duj ący z nim od południa arkusz Gołdap), gdy Ŝ zdecydowana wi ększo ść obszaru obj ętego arkuszem Czarnowo Średnie znajduje si ę poza granicami kraju. Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4, 5) dla dwóch wspólnych kraw ędzi arkuszy map (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z gene- ralnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punk- tów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 20 do około 51 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 41 nGy/h i jest wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego wartości promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 26 do około 63 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 45 nGy/h. W obydwu profilach pomiarowych zarejestrowane dawki promieniowania gamma s ą do ść wyrównane (przewa Ŝaj ą warto ści z przedziału 40–60 nGy/h), gdy Ŝ wzdłuŜ profili dominuje jeden typ utworów – gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich. Lokalnie nieco ni Ŝ- sze warto ści promieniowania gamma (20–35 nGy/h) są zwi ązane z holoce ńskimi osadami rzecznymi (piaski i Ŝwiry), z torfami lub – w północnej cz ęś ci profilu wschodniego – z osadami kemów (iły, mułki, piaski i Ŝwiry). Zarejestrowane st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłu Ŝ obu profili pomiarowych s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 2,6 do 6,2 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0,9 do 5,4 kBq/m 2.

31 39 W PROFIL ZACHODNI 39 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

6025206 6026283

m m

6024514 6025215

0 10 20 30 40 50 60 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 32 32

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

6025206 6026283

m m

6024514 6025215

0 1 2 3 4 5 0 1 2 3 4 5 6 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Czarnowo Średnie (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

70 W PROFIL ZACHODNI 70 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

6023354 6014650

6012532 6021291 m m 6011048 6017120 6007944

6008193 6007116

0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 33 33

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

6023354 6014650

6012532 6021291 m m 6011048 6017120 6007944

6008193 6007116

0 1 2 3 4 5 6 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 5. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Gołdap (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ędnia si ę zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozporz ą- dzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2009). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝ- liwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: – wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk od- padów, – warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagaj ące akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, – wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów,

34 ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 9). Tabela 9 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji k [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 9), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski.

35 Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkuszy Czarnowo Średnie i Gołdap Ma- py hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Gorczyca, Koziara, 2004a,b). Stopie ń zagro- Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, śred- ni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów praw- nie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpa- dów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych. Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszami Czarnowo Średnie i Gołdap bezwzgl ędnemu wył ącze- niu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: − strefa ci ągów wałów i wzniesie ń zbudowanych z zaburzonych osadów przedczwarto- rz ędowych lub czwartorz ędowych (Ber, 2006), (około 80% powierzchni) − teren gminy uzdrowiskowej Gołdap, − strefa „C” ochrony uzdrowiska Gołdap, − zabudowa Gołdapi – siedziby urz ędów miasta i gminy oraz miejscowo ści gminnej Ko- wale Oleckie, − zabytkowy zespół architektoniczny w Gołdapi, − obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 „Puszcza Romincka” PLH 280005, „Ostoja Borecka” PLH 280016 (ochrona siedlisk), „Puszcza Borecka” PLB 280006 (ochrona ptaków), − rezerwat przyrody „Mechacz Wielki” (torfowiskowy), − obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, − tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Gołdapy, Jarki, Wilkaskiej Strugi, Górnego Potoku i Dzi ęgielki i pozostałych cieków, − strefy (do 250 m) wokół jezior: Gołdap, Ostrówek, Rakówek, Czarne, Bitkowskie i po- zostałych akwenów,

36 − obszar zagro Ŝony powierzchniowymi ruchami masowymi w rejonie miejscowo ści Ro- gajny nad jeziorem Czarnym (Grabowski, 2007), − tereny o nachyleniu powy Ŝej 10° – rejon Gołdapskiej Góry, Zamecznej Góry, Kolni- szek, wschodni brzeg jeziora Czarnego, Szeskiej Góry, na zachód od miejscowo ści Chełchy, miejscowo ści Marlinowo, Wrotkowo, na wschód od Wronek Wielkich, rejon Rudzia, Kamionek, Wilkasów, na zachód od Kozaków. Obszary bezwzgl ędnie wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów zajmuj ą cały teren obj ęty arkuszem Czarnowo Średnie i ponad 99% powierzchni terenów obj ętych arkuszem Gołdap. Niepowtarzalne walory klimatyczne, zasoby borowiny i potwierdzone badaniami naj- czystsze powietrze w Polsce umo Ŝliwiły utworzenie na terenie Gołdapi jedynego na terenie województwa warmi ńsko-mazurskiego sanatorium, w którym leczone s ą schorzenia narz ą- dów ruchu (reumatyczne i pourazowe), choroby układu oddechowego i nerwowego oraz choroby kobiece. Gołdap posiada status gminy uzdrowiskowej od 2000 roku.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 9) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci analizowanego terenu wyst ępuje wysoczyzna morenowa falista nadbudowana szeregiem wzgórz i pagórków, których wysoko ści wzgl ędne dochodz ą nawet do 65 m, zwanych Wzgórzami Szeskimi S ą to obszary, na których mog ą wyst ępowa ć strefo- we zaburzenia glacitektoniczne (Ber, 2006). Obszar rekomendowany do bezpo średniego składowania odpadów oboj ętnych wskazano rejonie Drozdka w gminie Kowale Oleckie. Jest to miejsce powierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych stadiału górnego zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie). Wyst ę- puj ą one warstw ą od kilku do kilkunastu metrów mi ąŜ szo ści (maksymalnie około 30 m), miejscami mog ą by ć zaburzone glacitektonicznie. Lokalnie wyst ępuj ą w nich przewarstwienia i soczewy piasków i Ŝwirów. S ą to gliny przewa Ŝnie ilaste lub ilasto-piaszczyste, rzadziej piaszczyste, przewa Ŝnie zwarte i twarde, zawieraj ą Ŝwiry i głaziki, maj ą br ązow ą barw ę. Na mapie wskazano równie Ŝ niewielki obszar moŜliwej lokalizacji składowisk odpadów lub innych obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska pozbawiony naturalnej izolacji.

37 Budowa składowisk odpadów w jego granicach wymaga stosowania dodatkowej przesłony podło Ŝa – syntetycznej lub mineralnej, poniewa Ŝ na powierzchni terenu wyst ępuj ą tu przepuszczalne osady czwartorz ędowe – piaski i Ŝwiry. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. U Ŝytkowy poziom wodono śny w granicy obszaru wskazanego w rejonie Drozdówka wyst ępuje na gł ęboko ści 100–150 m, w piaszczysto-Ŝwirowych osadach czwartorz ędu. Odpor- no ść poziomu okre ślono na dobr ą, stopie ń zagro Ŝenia wód na bardzo niski.

Problem składowania odpadów innych, ni Ŝ oboj ętne i niebezpieczne (komunalnych) Na powierzchni analizowanego terenu, w granicach obszarów mo Ŝliwej lokalizacji skła- dowisk odpadów nie wyst ępuj ą osady, które mogłyby stanowi ć naturaln ą barier ę geologiczn ą dla składowania odpadów komunalnych. Wiejsko-gminne składowisko odpadów stałych w rejonie miejscowo ści Ko śmidry zlo- kalizowane jest na terenie strefy ochrony „C” uzdrowiska w Gołdapi, w pobli Ŝu znajduj ą si ę dwa bezimienne cieki powierzchniowe. Obiekt zamkni ęto w listopadzie 2011 r. Składowisko jest ogrodzone i otoczone pasem zieleni izolacyjnej. Dokumentacja rekultywacyjna jest w trakcie wykonywania. Funkcjonuje tu stacja przeładunkowa, odpady przekazywane s ą na składowisko w Siedliskach koło Ełku.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla składo- wania odpadów Gliny zwałowe zlodowacenia wisły, w granicach których wskazano obszar rekomendowany do składowania odpadów oboj ętnych spełniaj ą kryteria izolacyjno ści przyj ęte dla tego typu odpadów. Warunki hydrogeologiczne dla składowania odpadów w s ą korzystne. Wody u Ŝytko- wych poziomów wodono śnych s ą dobrze izolowane od zanieczyszcze ń powierzchniowych, a stopie ń ich zagro Ŝenia okre ślono na bardzo niski. Wytypowany obszar znajduje się w zasi ę- gu nieudokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 202 Sandr Gołdap. Z chwilą wykonania dokumentacji, przede wszystkim okre śleniu zasi ęgu zbiornika, stref jego zasilania i ochrony wytypowany obszar mo Ŝe by ć bezwzgl ędnie wykluczony z tego typu zagospodarowania.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobiska niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin na potrzeby lokalne znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów.

38 Na obszarze bezwzgl ędnie wył ączonym z mo Ŝliwo ści składowania odpadów (strefa ochrony uzdrowiska w Gołdapi), w rejonie Wronek Wielkich udokumentowano zło Ŝe iłów zastoiskowych (czwartorz ędowych) „Wronki Wielkie”. Na powierzchni ponad 19 hektarów, pod nadkładem gleby i iłów zamarglonych o średniej grubo ści 1,1 m wyst ępuje warstwa zło- Ŝowa o mi ąŜ szo ści średniej 5,4 m. Zło Ŝe jest suche, dotychczas nieeksploatowane. Kopalin ę ze złoŜa mo Ŝna wykorzysta ć na tworzenie mineralnych przesłon obiektów zlokalizowanych w innych miejscach.

Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia oraz Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ę- powania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkuszy Czarnowo Średnie i Gołdap ocen ę warunków geologiczno-in Ŝy- nierskich przedstawiono z pomini ęciem obszarów: Parku Krajobrazowego Puszczy Rominc- kiej, złó Ŝ kopalin o powierzchni powy Ŝej 5 ha, lasów, gleb chronionych, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego oraz rejonów zwartej zabudowy miejskiej Gołdapi. Ocenie poddano około 40% powierzchni arkusza Gołdap i niewielk ą cz ęść arkusza Czarnowo Średnie.

39 O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich decyduje kilka czynników – rodzaj i stan grun- tów, morfologia terenu, gł ęboko ść poło Ŝenia zwierciadła wód podziemnych, wyst ępowanie procesów geodynamicznych (Dobak, 2005). Dla potrzeb sporz ądzenia mapy geo środowisko- wej, zgodnie z „Instrukcj ą…”, (2005), stosuje si ę dwa wydzielenia – obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących je. Warunki korzystne dla budownictwa są w obszarach, gdzie wyst ępuj ą grunty spoiste: zwarte, półzwarte i twardoplastyczne lub grunty niespoiste: średnio zag ęszczone i zag ęszczo- ne, a gł ęboko ść do wody gruntowej przekracza 2 m od powierzchni terenu. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa związane s ą z wysoczyznami, na których wyst ępuj ą dominuj ące na omawianym terenie grunty spoiste reprezentowane przez gliny zwałowe fazy pomorskiej. S ą to gliny ilaste, ilasto-piaszczyste rzadziej piaszczyste, przewa Ŝnie zwarte, ze Ŝwirami i głazikami, czasami zaburzone glacitektonicznie. W trakcie ostatnich 20 tys. lat nie osi ągn ęły one stanu pełnego skonsolidowania (Kaczy ński, Trzci ński, 2000). Towarzysz ą im grunty niespoiste wodnolodowcowe, piaski ró Ŝnoziarniste z przewarstwieniami Ŝwirów tak Ŝe fazy pomorskiej, wyst ępuj ące w okolicach Gołdapi, Jezio- ra Czarnego oraz w dolinach dopływów rzeki Jarki. Zwierciadło wody gruntowej wyst ępuje tutaj gł ębiej ni Ŝ 2,0 m od powierzchni terenu. Grunty niespoiste buduj ą liczne, rozrzucone po całym terenie, wyniesienia moren czołowych. S ą to słabo wysortowane piaski ró Ŝnoziarniste ze Ŝwirami i głazami. W rejonie Wilkowskiej Strugi, Szesk oraz Pogorzeli wyst ępuj ą kemy utworzone z piasków poziomo warstwowanych z wkładami Ŝwirów, przeławicone glinami i iłami. Obszary o warunkach niekorzystnych cechuje wyst ępowanie gruntów: słabono śnych (organicznych), spoistych w stanie plastycznym i miękkoplastycznym, niespoistych lu źnych; płytkie poło Ŝenie (0-2 m) zwierciadła wody gruntowej oraz spadki terenu wi ększe ni Ŝ 12%. Warunki niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo zostały wyznaczone w obszarach dolin rzek oraz zagł ębie ń bezodpływowych i wytopiskowych wypełnionych gruntami: niespoistymi w stanie lu źnym (piaski), spoistymi o konsystencji plastycznej lub mi ękkoplastycznej (holoce ń- skie mady) oraz organicznymi (torfy). Zwierciadło wody wyst ępuje tutaj płycej ni Ŝ 2,0 m od powierzchni terenu. W dolinach rzek i obni Ŝeniach tworz ą si ę podmokło ści i zabagnienia. Wo- dy mog ą charakteryzowa ć si ę podwy Ŝszon ą agresywno ści ą w stosunku do betonu. Warunki niekorzystne dla budownictwa wyznaczono w obr ębie miasta Gołdap, gdzie wyst ępuj ą torfy na piaskach i Ŝwirach, namuły torfiaste i torfiasto-piaszczyste, a tak Ŝe na po- łudnie od Gołdapi w obr ębie form czołowo morenowych Wzgórz Szeskich, gdzie maj ą miejsca zaburzenia glacitektonicznie.

40 Urozmaicona rze źba młodoglacjalna na tym terenie sprzyja rozwijaniu si ę powierzchniowych ruchów masowych (osuwiska, obrywy, spełzywania gruntów) (Kühn, Miłoszewska, 1971; Grabowski (red.) i inni, 2007). Procesy te maj ą miejsce zwykle w obr ębie skarp i zboczy, na brzegach cieków powierzchniowych (zwłaszcza w dolinie rzeki Jarki) i podmokłych obni Ŝeń, cz ęsto wypełnionych gruntami słabono śnymi. Obszary predysponowane do powstawania ruchów masowych wyst ępuj ą te Ŝ na obszarze Szeskich Wzgórz m.in. w okolicach Sze- skiej Góry, Kamionki, Góry Tatarskiej oraz wsi Zatyki, Wrotkowo, Wronki Wielkie, a ponad- to na stromych stokach Jeziora Czarnego w okolicach Rogajnów. W praktyce przekłada si ę to na cz ęste w tych okolicach uszkodzenia dróg prowadzonych przez tereny zagro Ŝone. Zjawi- ska takie s ą tu zazwyczaj uci ąŜ liwe, ale przestrzennie o rozmiarach zbyt małych aby je przed- stawi ć na mapie w skali 1:50 000. Powierzchnia terenu omawianych arkuszy jest bardzo urozmaicona. „Mozaikowy” charakter wydziele ń na mapie (korzystne/niekorzystne) jest odzwierciedleniem budowy geologicznej tego obszaru. Dolinom rzek i jeziorom towarzysz ą strome brzegi. Du Ŝe nachylenie maj ą tak Ŝe stoki zalesionych w znacznej mierze wzgórz morenowych i kemowych. Urozma- icona powierzchnia, zmienne nachylenia zboczy wzniesie ń, liczne podmokło ści i oczka wodne oraz zmienno ść litologiczna narzuca konieczno ść wykonywania szczegółowych bada ń zamkni ętych opracowaniem dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej przed rozpocz ęciem inwestycji. Obraz graficzny wyznaczonych warunków budowlanych jest bardzo ogólny i uproszczony w stosunku do zło Ŝonej morfologii i geologii tego obszaru. W obr ębie wyty- powanych obszarów o warunkach korzystnych nale Ŝy spodziewa ć si ę szeregu miejsc (lokalnych obni Ŝeń i stromych zboczy) o warunkach utrudniaj ących budownictwo, które ze wzgl ę- du na skal ę opracowania musiały zosta ć zgeneralizowane.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Arkusze Czarnowo Średnie i Gołdap poło Ŝone s ą na Mazurach, w jednym z najpi ękniej- szych i najatrakcyjniejszych regionów Polski. Największym atutem tych ziem jest środowisko geograficzne i przyrodnicze. Ochrona tych dóbr ma na celu zachowanie lub restytuowanie rzadkich i cennych tworów przyrody Ŝywej lub martwej, zasobów przyrody oraz zapewnienia trwało ści ich u Ŝytkowania. Najcenniejsze jej fragmenty, zgodnie z ustaw ą, poddane s ą ochronie prawnej. Za szczególnie efektywn ą nale Ŝy uzna ć wielkoobszarow ą ochron ę przyrody, polegaj ącą na tworzeniu specjalnych jednostek przestrzennych obejmuj ących wiele ró Ŝnych ekosystemów o walorach wymagaj ących szczególnej ochrony. W granicach omawianych arkuszy nale Ŝą do nich: park krajobrazowy, rezerwat przyrody, obszary chronionego krajobra-

41 zu, obszary NATURA 2000, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. Ponadto indywidualn ą ochron ą w formie pomników przyrody obj ęto okazałe drzewa i głazy narzutowe. Jedn ą z najwy Ŝszych kategorii ochrony obiektów przyrodniczych stanowi rezerwat przyrody. Tworzy si ę je w celu zachowania w stanie niezmienionym ekosystemów uznawa- nych za naturalne, zapewniaj ących ró Ŝnorodno ść genetyczn ą organizmów oraz regeneracj ę procesów ekologicznych. W 1974 roku, w granicach Parku Krajobrazowego Puszczy Rominckiej, utworzono rezerwat torfowiskowy „Mechacz Wielki” (tabela 10). Ochron ą został obj ęto rozległy (146,7 ha) kompleks torfowiskowy z rzadkimi gatunkami ro ślin chronionych (bagno zwyczajne, listera jajowata oraz rosiczka okr ągłolistna). Poło Ŝony jest on w granicach obu omawianych arkuszy. Parki krajobrazowe s ą obszarami chronionymi ze wzgl ędu na warunki przyrodnicze, hi- storyczne i kulturowe, które tworzy si ę w celu zachowania, popularyzacji i upowszechniania tych warto ści w warunkach racjonalnej gospodarki. Tereny le Ŝą ce w granicach parku pozosta- ją w gospodarczym wykorzystaniu, poddawane s ą jednak pewnym ograniczeniom w celu zachowania warto ści przyrodniczych i krajobrazowych. Park Krajobrazowy Puszczy Rominckiej został utworzony w 1998 r. na powierzchni 14 620 ha. Swym zasi ęgiem obejmuje on równie Ŝ s ąsiednie arkusze – śytkiejmy i Filipów. Terytorium parku jest miejscem przej ścia pomi ędzy krajobrazem Mazur, a Pojezierza Litew- skiego. Krajobraz urozmaicaj ą pasma morenowych i kemowych wzgórz oraz liczne obni Ŝe- nia. Cało ść obszaru pokryta jest w 80% lasami, głównie Puszczy Rominckiej. Dominuje tu kilka zbiorowisk le śnych: gr ądowe lasy li ściaste z lip ą, klonem i wi ązem; leszczynowo- świerkowy las mieszany i świe Ŝe bory sosnowe i świerkowe, a tak Ŝe buki, które wprowadzo- no tu sztucznie. Puszcza jest schronieniem dla wielu gatunków ptaków (m. in. dzi ęcioły, so- wy, cietrzewie, jarz ąbki i inne) oraz zwierz ąt (m. in. jelenie, łosie, dziki, lisy, jenoty, wilki, rysie i kuny). Z chronionych gatunków ro ślin nale Ŝy wymieni ć: brzoz ę nisk ą, malin ę morosz- kę, pióropuszcznika strusiego i wierzb ę borówkolistn ą. Wody rzek s ą czyste i opanowane przez bobry i ryby. Dla parku ustanowiono otulin ę, która w 2005 roku uzyskała status Obszaru Chronione- go Krajobrazu Puszczy Rominckiej. Obszary chronionego krajobrazu (OChK) obejmuj ą wyró Ŝniaj ące si ę krajobrazowo tereny o ró Ŝnych typach ekosystemu, odznaczaj ące si ę niewielkim stopniem zniekształcenia środowiska przyrodniczego, których zadaniem jest ochrona terenów o walorach przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych,. Ich zagospodarowanie powinno zapewni ć stan względnej równowagi ekologicznej systemów przyrodniczych.

42 Na terenie arkusza Gołdap w 2003 roku decyzj ą Wojewody Warmi ńsko-Mazurskiego utworzono sze ść Obszarów Chronionego Krajobrazu: „Doliny Gołdapy i W ęgorapy”, „Wzgórz Szeskich”, „Doliny Bł ędzianki”, „Puszczy Boreckiej”, „Puszczy Rominckiej” oraz „Grabowo”. OChK „Doliny Gołdapy i W ęgorapy” zajmuje niewielki, północno-zachodni teren arkusza Gołdap. Jest to rozległy obszar poło Ŝony w dorzeczu dwóch najwi ększych rzek tego rejonu – Gołdapy i W ęgorapy, malowniczo meandruj ących w śród morenowych wzgórz. Konty- nuuje si ę on z arkusza Banie Mazurskie. Jego całkowita powierzchnia wynosi 30 534 ha. Centraln ą cz ęść terenu arkusza Gołdap zajmuje OChK „Wzgórz Szeskich”. Stanowi go ci ąg moren czołowych rozci ągaj ących si ę południkowo mi ędzy Oleckiem a Gołdapi ą, odznaczaj ących si ę wyra źnym garbem w krajobrazie. Obszar zajmuje powierzchni ę 12 495,1 ha i kontynuuje si ę w kierunku południowym na obszar arkusza Sokółki. Z terenu arkusza Filipów przechodzi fragment OChK „Doliny Bł ędzianki”, którego cał- kowita powierzchnia wynosi 5 994,5 ha. Obejmuje on górny odcinek rzeki Bł ędzianki i kilka jezior rynnowych. Odznacza si ę urozmaicon ą rze źbą terenu oraz wysokimi walorami turystycznymi i rekreacyjnym Południowo-zachodnie naro Ŝe omawianego obszaru zajmuje niewielki wycinek OChK „Puszczy Boreckiej”, którego całkowita powierzchnia wynosi 22 860,9 ha. Jest to teren silnie pofalowany, z licznymi wzgórzami morenowymi. Utworzono go w celu ochrony drzewostanu licz ącego ponad 100 lat (najstarsze fragmenty dochodz ą wieku 150 lat). Wi ększa cz ęść tego obszaru poło Ŝona jest na arkuszach Banie Mazurskie i Orłowo. OChK „Puszczy Rominckiej” ci ągnie si ę pasem o szeroko ści od 0,5 km do 5 km otacza- jącym Puszcz ę Rominck ą od wschodu i południa. Zajmuje powierzchni ę 7740 ha, z czego obszar 7492 ha pokrywa si ę z otulin ą Parku Krajobrazowego Puszczy Rominckiej. S ą to tereny otwarte, u Ŝytkowane rolniczo o urozmaiconej, polodowcowej rze źbie i du Ŝych wysoko- ściach wzgl ędnych. Atrakcyjno ść krajobrazu podnosi obecno ść jezior oraz dolin malowni- czych rzek. Kontynuuje si ę on na arkuszu Filipów. W zachodniej cz ęś ci omawianego terenu poło Ŝony jest niewielki fragment OChK „Gra- bowo”. Jego znaczna cz ęść znajduje si ę na arkuszu Banie Mazurskie. Całkowita powierzchnia osi ąga 3 764,5 ha. Niewielki fragment OChK „Doliny Rospudy” znajduje si ę w południowo-wschodniej cz ęś ci mapy. Celem utworzenia obszaru jest ochrona i zachowanie doliny rzeki Rospudy odznaczaj ącej si ę wysokim stopniem naturalno ści, z ro ślinno ści ą torfowiskow ą zbiorowisk le- śnych i niele śnych. Obszar chronionego krajobrazu został utworzony w 1998 r. na terenie o powierzchni 25 250 ha. Kontynuuje si ę w kierunku wschodnim na arkuszu Filipów.

43 Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe s ą form ą ochrony indywidualnej, których celem jest zachowanie wyj ątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego. W granicach arkusza Gołdap, na terenie OChK „Wzgórz Szeskich”, utworzono w 1999 r. dwa takie zespoły (tabela 10). Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Gołdapska Struga” poło Ŝony jest na południe od miasta Gołdap. Obejmuje on dolin ę potoku spływaj ącego ze wschodnich zboczy Gołdapskiej Góry na odcinku około 3 km wraz z przyległym otoczeniem. Jar potoku w dolnym odcinku zachował naturalny charakter przełomowy. Drzewostan składa si ę z d ębu, lipy, klonu i wi ązu górskiego, natomiast w runie wyst ępuje wiele rzadkich i chronionych ro ślin, z których najwi ększ ą osobliwo ści ą jest parzydło le śne – typowy reliktowy element górski. Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Tatarska Góra” poło Ŝony jest na jednym z najwy Ŝ- szych wzniesie ń morenowych (307,8 m n.p.m.) w obr ębie Szeskich Wzgórz. Bogato ukształ- towan ą rze źbę terenu uzupełnia w partii podszczytowej niewielkie jeziorko dystroficzne oraz otaczaj ące je torfowisko wysokie i przej ściowe o powierzchni około 2,0 ha jak równie Ŝ ze- społy ł ąkowe. Wi ększo ść terenu porastaj ą lasy gr ądowe. Dopełnieniem bogactwa przyrodniczego tego rejonu s ą pomniki przyrody (tabela 10). S ą to pojedyncze okazy przyrody Ŝywej i nieo Ŝywionej, odznaczaj ące si ę indywidualnymi, cecha- mi, które wyró Ŝniaj ą je spo śród otoczenia. S ą nimi szczególnie okazałe drzewa, świadcz ące o niedzisiejszej świetno ści tutejszych lasów oraz głazy narzutowe, pozostałość lodowca. Tabela 10 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i zespołów przyrodniczo krajobrazowych Nr obiektu Forma ochro- Gmina Rok zatwier- Rodzaj obiektu Miejscowo ść na mapie ny Powiat dzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Arkusz Czarnowo Średnie Gołdap T – „Mechacz Wielki” 1 R Hajnówek 1974 gołdapski (146,7)* Gołdap 2 P Gołdap 2001 Pn, G gołdapski Gołdap 3 P Czarnowo Wielkie 1984 PŜ – Ŝywotnik olbrzymi gołdapski Arkusz Gołdap Gołdap T – „Mechacz Wielki” 1 R Puszcza Romincka 1974 gołdapski (146,7)* Gołdap 2 P Gołdap 1978 PŜ – d ąb szypułkowy gołdapski Gołdap 3 P Gołdap 1980 PŜ – jesion wyniosły gołdapski Gołdap PŜ – jarz ąb szwedzki 4 P Gołdap 1996 gołdapski (21 szt.)

44 1 2 3 4 5 6 Gołdap 5 P Gołdap 1980 PŜ – klon pospolity gołdapski Gołdap 6 P Gołdap 1977 PŜ – d ąb szypułkowy gołdapski Gołdap 7 P Gołdap 1978 PŜ – klon pospolity gołdapski Gołdap 8 P Gołdap 1977 PŜ – d ąb szypułkowy gołdapski Gołdap 9 P Gołdap 1975 PŜ – d ąb szypułkowy gołdapski Gołdap 10 P Jurkiszki 1984 PŜ – d ąb szypułkowy gołdapski Gołdap 11 P Jurkiszki 1984 PŜ – klon pospolity gołdapski Gołdap 12 P Galwiecie 1984 PŜ – jesion wyniosły gołdapski Gołdap 13 P Galwiecie 1984 PŜ – jesion wyniosły gołdapski Gołdap 14 P Galwiecie 1998 PŜ – klon pospolity gołdapski Gołdap 15 P Galwiecie 1978 PŜ – buk pospolity gołdapski Gołdap 16 P Tatary 1990 Pn, G – granit gołdapski Gołdap Pn, G (granit) – „Gła- 17 P Tatary 1990 gołdapski zowisko Tatarska Góra” Gołdap 18 P Blenda 1999 PŜ – buk pospolity gołdapski Kowale Oleckie 19 P Le śnictwo Rogale 1962 Pn, G -granit olecki Kowale Oleckie 20 P Le śnictwo Nasuty 2001 PŜ – cis pospolity olecki Gołdap „Gołdapska Struga” 21 Z Gołdap-Janowo 1999 gołdapski (183) Gołdap „Tatarska Góra” 22 Z Suszki-Wrotkowo 1999 gołdapski (575)

Rubryka 2: R – rezerwat, P − pomnik przyrody, Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: T – torfowiskowy rodzaj pomnika przyrody: PŜ − Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej, * − cz ęść rezerwatu poza obszarem arkusza rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

W nawi ązaniu do utworzonego w 1995 roku systemu ochrony europejskiego dziedzic- twa przyrodniczego, utworzono w Polsce Krajow ą Sie ć Ekologiczn ą (ECONET-Polska) (Liro (red), 1998). Jest to wielkoprzestrzenny system obszarów w ęzłowych i korytarzy ekologicznych. Obszary w ęzłowe to jednostki najlepiej zachowane pod wzgl ędem przyrodniczym, re- prezentatywne dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju, które s ą ekstensywnie u Ŝytkowa- ne. Korytarze ekologiczne s ą strukturami przestrzennymi umo Ŝliwiaj ącymi rozprzestrzenianie si ę gatunków pomi ędzy obszarami w ęzłowymi oraz terenami do nich przylegaj ącymi. Na obszarze omawianych arkuszy znajduje si ę mi ędzynarodowy obszar w ęzłowy 16M – Suwal-

45 ski, natomiast w granicach arkusza Gołdap poło Ŝony jest korytarz ekologiczny 8m – Garbu Szeskiego o znaczeniu mi ędzynarodowym (fig. 6).

Fig. 6. Poło Ŝenie arkuszy Czarnowo Średnie i Gołdap na tle systemów ECONET (Liro (red), 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 15M – Obszar Wschodnioma- zurski, 16M – Suwalski; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 8m – Garbu Szeskiego; 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 22k – Rospudy; 4 – wi ększe jeziora i rzeki; 5 – granica pa ństwa

Europejska Sie ć Ekologiczna NATURA 2000 to spójna sie ć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych, składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. Sie ć Natura 2000 tworz ą dwa typy obszarów: specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) tworzone na podstawie Dyrektywy Siedliskowej (dla ochrony siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunków ro ślin i zwierz ąt) oraz obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) tworzone na podstawie Dy- rektywy Ptasiej (dla ochrony siedlisk ptaków). W granicach omawianych arkuszy utworzono trzy takie obszary (tabela 11).

46 Tabela 11 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 Poło Ŝenie centralnego punktu Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkuszy Czarnowo Nazwa obszaru Powierz- Typ Kod obsza- obszaru Średnie i Gołdap Lp. i symbol oznaczenia na chnia ob- obszaru ru Szeroko ść geo- Kod mapie Długo ść geogr. szaru (ha) Województwo Powiat Gmina gr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Arkusz Czarnowo Średnie PLH warmi ńsko- Gołdap 1 B Puszcza Romincka ( S) 21°32’00’’ E 54°19’03’’ N 14 754,3 PL 623 gołdapski 280005 mazurskie Dubieninki Arkusz Gołdap PLH warmi ńsko- Gołdap 1 B Puszcza Romincka ( S) 21°32’00’’ E 54°19’03’’ N 14 754,3 PL 623 gołdapski 280005 mazurskie Dubieninki PLB Puszcza Borecka warmi ńsko- 2 J 22°08’54’’ E 54°07’31’’ N 18 962,8 PL 623 gołdapski Gołdap 280006 (P) mazurskie PLH Ostoja Borecka warmi ńsko- 3 K 22°06’05’’ E 57°07’48’’ N 25 340,1 PL 623 gołdapski Gołdap 280016 (S) mazurskie 47 47

Rubryka 2: B – Wydzielone SOO (Specjalne Obszary Ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000; J – OSO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z SOO; K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO. Rubryka 4: S – specjalny obszar ochrony siedlisk, P – obszar specjalnej ochrony ptaków

Północn ą cz ęść mapy zajmuje obszar ochrony siedliskowej „Puszcza Romincka” (PLH 280005). Ostoja obejmuje polsk ą cz ęść Puszczy Romnickiej – du Ŝego kompleksu le- śnego najbardziej wysuni ętego na północ Polski. Pozostały obszar Puszczy znajduje si ę na terytorium Rosji. Teren ten charakteryzuje si ę bardzo urozmaiconym, pagórkowatym krajobrazem. Wyst ępuj ą tu pasma morenowe i wzgórza kemowe, które przecinaj ą malownicze strumienie i rzeki o naturalnym charakterze, ch ętnie zasiedlane przez bobry – gatunek znajdu- jący si ę na li ście z zał ącznika II Dyrektywy Siedliskowej. Osobliwo ści ą botaniczn ą tego terenu jest wy-st ępowanie torfowisk wysokich (jedno z nich o powierzchni 150 ha). Jako siedli- ska przyrodnicze o znaczeniu priorytetowym, znajdują si ę one w zał ączniku I Dyrektywy Sie- dliskowej. W rezerwacie przyrody „Mechacz Wielki” znajduje si ę szczególnie cenne przyrodniczo torfowisko wysokie, które nale Ŝy do najlepiej wykształconych i zachowanych siedlisk tego typu w Polsce. Bardzo interesuj ące s ą torfowiska źródliskowe, wykształcone w postaci torfowisk kopułowych i torfowisk wisz ących. Puszcza Romincka cz ęsto nazywana jest „Polsk ą tajg ą”. Zwi ązane jest to z wyst ępowa- niem zbiorowisk ro ślinnych o charakterze borealnym (boru mieszanego ze świerkiem i domieszk ą drzew li ściastych, świerczyny na torfie). Ł ącznie w ostoi wyst ępuje 9. rodzajów siedlisk przyrodniczych z zał ącznika I Dyrektywy Siedliskowej 92/43/EWG. W Puszczy Ŝyje 28 gatunków zwierząt, wymienionych w zał ącznikach do dyrektyw Siedliskowej i Ptasiej, wskazanych do ochrony w Europie, m.in.: wilk, ry ś, bocian czarny, derkacz, Ŝuraw, traszka grzebieniasta, a tak Ŝe wa Ŝną ostoj ą wydry i bobra. Wyst ępuje tu równie Ŝ wiele innych rzadkich i zagro Ŝonych gatunków ro ślin (turzyce: sk ąpokwiatowa, Ŝycicowa, bagienna, strunowa, brzoza niska, malina moroszka, rosiczka długolistna, fiołek torfowy, manna litewska. Obszar, który ma równie Ŝ du Ŝe znaczenie dla ochrony ptaków kontynuuje si ę na s ąsiednim arkuszu (Filipów). Południowo-zachodnie naro Ŝe arkusza Gołdap zajmuje niewielki skrawek dwóch obsza- rów sieci NATURA 2000, które kontynuuj ą si ę na arkuszach Banie Mazurskie i Sokółki. „Ostoja Borecka” (PLH 280016) to du Ŝy kompleks le śny w południowej cz ęś ci omawianego obszaru o charakterze naturalnym z udziałem drzewostanów li ściastych i znacz ącą domieszk ą świerka porastaj ący polodowcowe tereny o silnie zró Ŝnicowanej rze źbie. Teren poprzecinany jest licznymi strumieniami. Obejmuje te Ŝ kompleks jezior (jedno z najwi ęk- szych to Ła źno) oraz liczne małe zbiorniki wodne. Stwierdzono tu wyst ępowanie 7 gatunków zwierz ąt i 4 gatunki ro ślin z Zał ącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Jest to wa Ŝna ostoja fauny le śnej z wilkiem (jedno z 5 wolno Ŝyj ących stad w Polsce). Ponadto zidentyfikowano tu 11 typów siedlisk z Zał ącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Jest to jeden z wa Ŝniejszych

48 obszarów w Europie dla zachowania klasycznych lasów li ściastych typu środkowoeuropej- skiego, tzw. gr ądu subkontynentalnego. Obszar specjalny ochrony ptaków „Puszcza Borecka” (PLB 280006) jest wa Ŝną ostoj ą ptasi ą o randze europejskiej E-20. Wyst ępuje co najmniej 25 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej, 9 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK). W okresie l ęgowym obszar zasiedla powy Ŝej 10% populacji krajowej dzi ęcioła białogrzbietego, a w mniejszym stopniu m.in. bocian czarny, dzi ęcioły: średni, trójpalczasty (PCK) i zielonosiwy, muchołów- ka białoszyja, orlik krzykliwy (PCK), rybołów (PCK) i Ŝuraw. Informacje na temat NATURA 2000 zaczerpni ęto ze strony internetowej Ministerstwa Środowiska: http://natura2000.gdos.gov.pl/. Wa Ŝnym elementem środowiska przyrodniczego s ą gleby, o jako ści których decyduje rodzaj skał macierzystych. Na omawianym obszarze przewa Ŝaj ą gleby brunatne wytworzone ze glin zwałowych oraz płowe i torfowe (Dobrza ński i inni, 1973). Gleby chronione (klasy I- IVa) i ł ąki na glebach pochodzenia organicznego zajmuj ą około 25% powierzchni u Ŝytków rolnych. Najwi ększe połacie gleb torfowych wyst ępuj ą w północnowschodniej cz ęś ci obszaru mapy w dolinie Bł ędzianki i w rejonie rezerwatu „Mechacz Wielki”. Dominuj ą gleby torfowisk niskich, a w dalszej kolejno ści torfowisk przej ściowych i wysokich. Przez teren arkusza Gołdap pomi ędzy Golubiem M ęŜ owskim a Pluszkiejmami przebie- ga fragment „Europejskiego dalekobie Ŝnego szlaku pieszego E-11” prowadz ącego z Amster- damu przez góry Harzu, Brandenburgi ę, Pomorze, Mazury do Rygi. Ide ą wyznaczania takich szlaków jest rozwój turystyki na kontynencie europejskim.

XII. Zabytki kultury

Arkusze Gołdap i Czarnowo Średnie le Ŝą na terenie historycznej krainy zwanej Mazu- rami. Wprawdzie miano „Mazury” wprowadzone zostało przez władze Pruskie dopiero w połowie XIX w., jednak Ŝe historia tych ziem si ęga pradziejów. Obszar ten jest dobrze roz- poznany archeologicznie. Przyjmuje si ę, Ŝe ziemie te od IV w. p.n.e. przez ponad dwa tysi ąc- lecia zamieszkiwali Prusowie. Nie zbudowali oni własnej pa ństwowo ści, nie mieli własnego króla ani spisanych praw. W stosunku do innych wykazywali go ścinno ść i prowadzili o Ŝy- wiony handel. Prowadziły t ędy drogi handlowe po złocisty skarb Północy – jantar zwany bursztynem. Fakt, Ŝe Prusowie byli poganami powodował, Ŝe europejskie pa ństwa, w tym tak Ŝe Polska, starały si ę zdoby ć na nich wpływy przez chrystianizacj ę. Faktycznego podbicia Prusów dokonali Krzy Ŝacy w XIII w. i rz ądzili na tych ziemiach do 1525 r. Powstałe na gru- zach Zakonu Krzy Ŝackiego świeckie pa ństwo Prusy Ksi ąŜę ce oraz nale Ŝą ce do Polski Prusy

49 Królewskie utworzyły po I rozbiorze Polski Prusy Wschodnie, które przetrwały do I wojny światowej. W okresie I wojny światowej toczyły si ę na tych ziemiach ci ęŜ kie walki, pozosta- ło ści ą których s ą liczne cmentarze. Zarz ądzony przez zwyci ęskie mocarstwa plebiscyt zade- cydował, Ŝe ziemie te przypadły Niemcom. Po II wojnie światowej część Prus Wschodnich znalazła si ę w granicach Polski, ludno ść niemieck ą wysiedlono, a na opuszczone ziemie na- płyn ęli osadnicy z kresów wschodnich Rzeczypospolitej, a tak Ŝe przymusowi przesiedle ńcy w ramach akcji „Wisła”. Dowodem najdawniejszych dziejów tych ziem s ą liczne stanowiska archeologiczne. Najstarsze ślady działalno ści ludzkiej na obszarze arkusza Czarnowo Średnie pochodz ą z mezolitu (osada w okolicach Hajnówka), natomiast osady nowo Ŝytne okryto w okolicach Szyli oraz na zachód od miasta Gołdap. Na obszarze arkusza Gołdap zlokalizowano trzy grodziska: wczesno średniowieczne na Szeskiej Górze, XII-wieczne grodzisko zwi ązane z kultur ą ja ćwiesk ą na Gołdapskiej Górze (wpisane jest do rejestru zabytków) oraz na Górze Zamkowej. Najstarsze osady zwi ązane z pó źnym paleolitem poło Ŝone s ą w pobli Ŝu Jeziora Gołdap. Z okresu mezolitu pochodz ą ślady osad z Jurkiszek, Kałkowa i Dunajka, a w rejonie wsi: Kałkowo, Bronisze i Czarne znaleziono ślady mezolitycznych obozowisk. Z neolitu i wcze- snej epoki br ązu pochodz ą ślady osadnictwa znalezione na południe i północ od miasta Goł- dap. Na południowym zachodzie arkusza Gołdap, w rejonie wsi Rudzie i Dunajek zlokalizowano stanowiska osadnictwa z epoki Ŝelaza. Nad Jeziorem Czarne w Pluszkiejnach poło Ŝone jest osiedle obronne, a w pobli Ŝu Dunajek znajduj ą si ę kurhany. Pozostałe stanowiska archeologiczne to osady z wczesnego średniowiecza, kultura ja- ćwiecka (XI, XII wiek), z pó źnego średniowiecza lub osady nowo Ŝytne (XVI–XVII wiek). Pó źniejsze dzieje tych ziem obfituj ą w tragiczne wydarzenia wojenne i zwi ązane z nimi fale osadnictwa, jak równie Ŝ okresy osi ągni ęć gospodarczych i kulturalnych. Spu ścizn ą dłu- giej historii tego regionu s ą zachowane zabytki kultury materialnej. Najcenniejsze zostały obj ęte ochron ą konserwatorsk ą. Najstarsz ą miejscowo ści ą na tym terenie jest Gołdap, który został zało Ŝony z polecenia ksi ęcia Albrechta Hohenzollerna w 1565 r., a prawa miejskie uzy- skał w 1573 r. Tutaj te Ŝ tutaj znajduje si ę wi ększo ść zabytków. W rejestrze Wojewódzkiego Konserwatora zabytków widniej ą si ę m. in. zabytkowy układ urbanistyczny miasta z XVI- XIX w., a w jego obr ębie ko ściół rzymsko-katolicki pod wezwaniem św. Leona z około 1894 r., murowany, wielokrotnie przebudowywany ko ściół ewangelicki, obecnie parafia rzymsko-katolicka pod wezwaniem NMP Matki Ko ścioła (1578 r.), liczne domy z przełomu

50 XIX i XX wieku oraz z pocz ątków XX wieku. Zabytki techniki reprezentuje XIX-wieczna wie Ŝa ciśnie ń. Ochron ą konserwatorsk ą obj ęto tak Ŝe par ę wiaduktów kolejowych Botkunach (XIX w.), parki podworskie w Niedrzwicy i Wilkosach z XIX wieku; XIX-wieczne parki podworskie wraz z przyległym terenem zabudowy mieszkalnej i gospodarczej w Rakówku i Dorszach oraz ruiny ko ścioła ewangelickiego z pocz ątku XVII wieku w miejscowo ści Górne. Chwil ę zadumy nad losem ludzkim budz ą rozsiane na tym terenie zabytkowe cmentarze w Gołdapi, Wronkach Wielkich i Kowalach Oleckich, a tak Ŝe wojenne z czasów I wojny światowej z grobami Ŝołnierzy rosyjskich i niemieckich.

XIII. Podsumowanie

Arkusze Gołdap i Czarnowo Średnie poło Ŝone s ą na styku Pojezierza Mazurskiego i Po- jezierza Litewskiego w północno-wschodniej cz ęś ci województwa warmi ńsko-mazurskiego, przy granicy z Federacj ą Rosyjsk ą. Rejon ten nale Ŝy do jednych z najatrakcyjniejszych turystycznie i krajobrazowo regio- nów Polski. Atutem tych okolic jest mo Ŝliwo ść spokojnego wypoczynku na łonie natury nieska Ŝonej rozwini ętym przemysłem, zarówno latem jak i zim ą. Pełne uroków obszary le śne, interesuj ąca okolica, szlaki turystyczne spływów kajakowych przyci ągaj ą coraz wi ęcej tury- stów. Sukcesem zostały zako ńczone starania miasta Gołdap o przyznanie statusu uzdrowiska. Miasto zostało uzdrowiskiem klimatyczno-borowinowym, a gmina – gmin ą uzdrowiskow ą. Z uwagi na wybitne walory przyrodnicze wi ększo ść obszaru terenu znajduje si ę w zasi ęgu obszarów chronionego krajobrazu i obszarów NATURA 2000 – Puszcza Romincka (PLH 280005), Puszcza Borecka (PLB 280006) i Ostoja Borecka (PLH 280016). Poci ąga to za sob ą szereg ogranicze ń, uwarunkowa ń i ukierunkowa ń w prowadzeniu gospodarki na tych terenach. Pod wzgl ędem surowców mineralnych, omawiane tereny nale Ŝą do ubogich. Na Arku- szu Gołdap znajduje si ę siedem niewielkich złó Ŝ kopalin okruchowych – piasków oraz pia- sków i Ŝwirów oraz jedno zło Ŝe kopaliny ilastej ceramiki budowlanej. Maj ą one znaczenie lokalne. Eksploatowane s ą, na mał ą skal ę, tylko dwa zło Ŝa piasków. Wyznaczono pi ęć ma- łych obszarów prognostycznych dla torfów oraz perspektywicznych – trzy dla kopalin okruchowych i pi ęć dla torfów. Na obszarze arkusza Czarnowo Średnie nie ma udokumentowanych złó Ŝ ani podstaw do wyznaczenia obszarów prognostycznych i perspektywicznych. Głównym u Ŝytkowym pi ętrem wodono śnym jest pi ętro czwartorz ędowe, w obr ębie któ- rego znajduj ą si ę uj ęcia wód podziemnych stanowi ących jedyne źródło zaopatrzenia w wod ę

51 ludno ści i miejscowego przemysłu. W obr ębie północno-zachodniego kra ńca arkusza znajduje si ę czwartorz ędowy, główny zbiornik wód podziemnych nr 202 – Sandr Gołdap. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru arkusza, gdzie wyst ępuje wysoczyzna morenowa warunki budowlane s ą dobre lub dostateczne, uzale Ŝnione od morfologii terenu i zawodnienia gruntów. Niekorzystne warunki budowlane wyst ępuj ą głównie w północnej i zachodniej cz ę- ści omawianego obszaru i zwi ązane s ą z rozległymi obni Ŝeniami terenu Niecki Skaliskiej, Wielkiego Bagna i dolin ą Gołdapy. Urozmaicona rze źba młodoglacjalna na tym terenie sprzyja rozwijaniu si ę powierzchniowych ruchów masowych (osuwiska, obrywy, spełzywania gruntów), co w praktyce prowadzi do uszkodzenia dróg. Ze wzgl ędów środowiskowych cały teren obj ęty arkuszem Czarnowo Średnie i około 99% powierzchni terenów obj ętych arkuszem Gołdap bezwzgl ędnie wył ączono z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Na mapie wskazano niewielki obszar rekomendowany do składowania odpadów obo- jętnych. Naturaln ą barier ę geologiczn ą tworz ą gliny zwałowe zlodowacenia wisły. Obszar ten wskazano na terenie gminy Kowale Oleckie. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod kątem składowania odpadów s ą korzystne. U Ŝytkowy poziom wodono śny w osadach czwartorz ędu poło Ŝony jest na gł ęboko ści 100–150 m, stopie ń jego zagro Ŝenia okre ślono na bardzo niski. Wyrobiska lokalnej eksploatacji złó Ŝ znajduj ą si ę na terenach bezwzgl ędnie wył ączo- nych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Iły z dotychczas nieeksploatowanego zło Ŝa czwartorz ędowych iłów zastoiskowych „Wronki Wielkie” mo Ŝna prawdopodobnie wykorzysta ć do tworzenia mineralnych przesłon podło Ŝa obiektów zlokalizowanych w innych miejscach. Decyzj ę o lokalizacji składowiska odpadów ka Ŝdorazowo musi poprzedzi ć rozpoznanie geologiczno-in Ŝynierskie i hydrogeologiczne terenu projektowanej inwestycji. Produkcja rolna na tym terenie powinna d ąŜ yć w kierunku powstawania gospodarstw ekologicznych opartych na wykorzystaniu warunków krajobrazowo–przyrodniczych oraz predyspozycji glebowych. Gospodarstwa powinny ukierunkowa ć si ę na produkcj ę Ŝywno ści ekologicznej, a tak Ŝe podejmowa ć alternatywn ą działalno ści, np. ogrodnictwo, uprawa ziół, pszczelarstwo, agroturystyka, hodowla koni i ich wykorzystywanie do celów turystycznych, leczniczych i sportowych, co przyczyni si ę do rozwoju zrównowa Ŝonego rolnictwa.

52 XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man health risk assessment: A Case study involving heavy metal soil contamination after the flooding of the river Meuse during the winter ofn1993-1994. Environmental Health Perspectives 107 (1), 37-43. BER A., 2006 – Mapa glacitektoniczna Polski w skali 1:1 000 000. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. BIENIASZEWSKA H., KRAJEWSKI S., NOWAKOWSKI Cz., 1981 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:200 000, ark. Suwałki. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1–2): 13–35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467-480. BOJARSKI L., MAREK S., 1974 – Profile gł ębokich otworów wiertniczych Instytutu Geolo- gicznego. Zeszyt 14. Bartoszyce IG 1 i Gołdap IG 1. Wyd. Geol. Warszawa. BOLEWSKI A.,(red.), 1980 – Surowce Mineralne Świata – Torf. Wyd. Geol. Warszawa. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128: 391– 400.

CECKOWSKI T., TATARATA M., 2007 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1zło Ŝa piasku „Ko śmidry II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DOBAK P., 2005 – Geologiczno-in Ŝynierskie systemy waloryzacji przestrzeni. Problemy Ocen Środowiskowych. Warszawa. DOBRZA ŃSKI B., SIUTA J., STRZEMSKI M., WITEK T., ZAWADZKI S., 1973 – Zarys charakterystyki gleb Polski. Wyd. Geol., Warszawa. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774-781.

53 GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GORCZYCA G., KOZIARA T., 2004a – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Gołdap. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. GORCZYCA G., KOZIARA T., 2004b – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Czarnowo Średnie. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZYK M., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w wojewódz- twie warmi ńsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HOWSAM M., JONES K.,1998 – Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and related compounds . Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137 – 174. ILNICKI P., 2002 – Torfowiska i torf. Akademia Rolnicza. Pozna ń. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KACZY ŃSKI R., TRZCI ŃSKI J., 2000 – Problemy geotechniczne obszarów przymorskich. Geologiczno-in Ŝynierska charakterystyka glin lodowcowych fazy pomorskiej. Inst. Hydrogeologii i Geologii In Ŝynierskiej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Inst. Hydrogeol. i Geol. In Ŝ. AGH., Kraków. KOCHANOWSKA J., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza polski w skali 1:50 000, arkusz Czarnowo Średnie i Gołdap. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa. KOZŁOWSKI S. (red.), 1978 – Surowce mineralne województwa olszty ńskiego. Wyd. Geol. Warszawa. KRZYWICKI T., 2006a – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Czarnowo Średnie (39). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KRZYWICKI T., 2006b – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Gołdap (70). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KRZYWICKI T., 2008 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusze Czarnowo Średnie (39) i Gołdap (70). Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa.

54 KRZY śANOWSKI M., 1952 – Dokumentacja zło Ŝa piasków kwarcytowych dla Olszty ń- skich Zakładów Wapienno-Piaskowych Przeds. Pa ństw. Wyodr ębniony Zakład „Goł- dap” w Gołdapie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KŐHN A., MIŁOSZEWSKA W., 1971 – Katalog osuwisk – województwo olszty ńskie. Arch. Geolog. Starostwa Warmi ńsko-Mazurskiego, Olsztyn. LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3-4 p. 363 – 383. LIRO A. (red), 1998 – Strategia wdra Ŝania Krajowej Sieci Ekologicznej, ECONET–Polska. Wyd. Fundacji IUCN-Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A., LIAO B., 2005 – Metal contamination of soil and crops affected by the Chenchou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Science of The Total Environment, 339 (1-3):153-166. LIWSKA H., 1995 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kredy jeziornej w środko- wej i wschodniej cz ęś ci województwa suwalskiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LORENC H. (red), 2005 – Atlas klimatu Polski. IMiGW. Warszawa. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red), 2006 – Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geolog., Warszawa. MAZUR M. J., 2007 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kozaki”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MAZUR M. J., 2008 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Botkuny”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1-4 p 201 – 230.

55 MERLE B., 1987 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa surowca ilastego ceramiki budowlanej

w kat. B i C 1 „Wronki Wielkie”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw/Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411-428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2-3):189-209. MILEWSKI E., 1954 – Paszportyzacja geologiczno-technologiczna zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej w Kowalach. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą ora kształtowaniem środowiska. IMiUZ. Falenty. PACZY ŃSKI B. (red), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski, tom I. Wo- dy słodkie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 r. Dziennik Ustaw nr 0, poz. 145 z dnia 9 lutego 2012 r. (tekst jednolity). PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L., 2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649-1656. RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2010 roku, 2011 – Bi- blioteka Monitoringu Środowiska. Olsztyn. REICHARDT W., 1996 – Ecotoxicity of certain heavy metals affecting bacteria-mediated biogeochemical pathways in sediments. [In] Sediments and toxic substances. p. 159– 178. Springer.

56 REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101–113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67–86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 września 2008 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39 poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. SADOWSKI W., 1979 – Karta rejestracyjna zło Ŝa piasku „Babki” dla potrzeb budownictwa wiejskiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1986 – Sprawozdanie z prac geologiczno-rozpoznawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego „Górne”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1989 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Babki II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SADOWSKI W., 1993a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Bałupiany II” dla potrzeb budownictwa gminnego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

57 SADOWSKI W., 1993b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kolniszki” dla potrzeb budownictwa i drogownictwa gminnego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SALACHNA P., 1972 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-poszukiwawczych za złoŜem iłów „Banie Mazurskie” do produkcji wyrobów cienko ściennych i za zło Ŝem pia- sków kwarcowych „Gołdap”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SALACHNA P., 1973 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa piasków kwarcowych „PGR Gołdap II” do produkcji cegły wapienno-piaskowej. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173-194. ŠMEJKALOVÁ, M., O. MIKANOVA AND L. BORUVKA., 2003 – Effect of heavy metal concentration on biological activity of soil microorganisms. Plant Soil Environment, 49(7): 321-326. STANISZEWSKA Z., 1960 – Orzeczenie geologiczne dla zło Ŝa surowców ceramiki budowlanej w Kowalach Oleckich. Arch. Marszałka Województwa Warmi ńsko- Mazurskiego, Olsztyn. STANISZEWSKA Z., 1965 – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków kwarcowych „Gołdap II”. Arch. Urz. Marszałkowskiego Województwa Warmi ńsko- Mazurskiego, Olsztyn. STANISZEWSKA Z., 1968 – Orzeczenie geologiczne dotycz ące zło Ŝa surowców ilastych „Kowale Oleckie”. Arch. Urz. Marszałkowskiego Woj. Warmi ńsko-Mazurskiego, Olsztyn. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M., (red), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31. XII. 2010 r.. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

58 TATARATA M., 2007 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kośmidry”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. TRACZYK S., HAAS T., 1966 – Sprawozdanie z I etapu bada ń geologicznych zło Ŝa surow- ców ilastych ceramiki budowlanej w rejonie Dzi ęgieli. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519–527. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945-950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Res- ervoirs: Research & Management 9 (1): 75–87. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. PWN. Warszawa.