P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusze CZARNOWO ŚREDNIE (39); GOŁDAP (70) Warszawa 2012 r. Autorzy planszy A: Adam Szel ąg*, Bogusław B ąk*, Autorzy planszy B: Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Gra Ŝyna Hrybowicz** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Iwona Walentek* * Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa ISBN Copyright by PIG-PIB and M Ś, Warszawa, 2012 Spis tre ści I. Wst ęp – A. Szel ąg....................................................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – A. Szel ąg.......................................... 4 III. Budowa geologiczna – B. B ąk.................................................................................... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg ............................................................................ 12 1. Kopaliny okruchowe ............................................................................................ 12 2. Kopaliny ilaste ceramiki budowlanej................................................................... 15 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg ........................................... 16 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg....................... 17 VII. Warunki wodne – A. Szel ąg ..................................................................................... 20 1. Wody powierzchniowe......................................................................................... 20 2. Wody podziemne.................................................................................................. 21 VIII. Geochemia środowiska ............................................................................................ 24 1. Gleby – P. Kwecko ............................................................................................... 24 2. Osady wodne – I. Bojakowska ............................................................................. 26 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...................................... 30 IX. Składowanie odpadów – G. Hrybowicz ................................................................... 34 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – B. B ąk, A. Szel ąg ................................................ 39 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – A. Szel ąg.............................................................. 41 XII. Zabytki kultury – A. Szel ąg...................................................................................... 49 XIII. Podsumowanie – A. Szel ąg, B. B ąk, G. Hrybowicz .................................................. 51 XIV. Literatura .................................................................................................................. 53 I. Wst ęp Arkusze Czarnowo Średnie i Gołdap Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 zostały opracowane w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ń- stwowego Instytutu Badawczego w Krakowie (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geo- logicznym POLGEOL SA w Warszawie (plansza B). Map ę wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, (Instrukcja..., 2005). Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszach Gołdap i Czarnowo Średnie Mapy geologiczno-gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wykonanym w Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA (Kochanowska, 2006). Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktuali- zowane tre ści Mapy geologiczno-gospodarczej Polski zgrupowane w nast ępuj ących war- stwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i pod- ziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środo- wisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie na- turalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zali- czanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospoda- rowania terenów zdegradowanych. Mapa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokal- nych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć moŜe instytucjom, samorz ądom terytorialnym i admini- stracji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowiska przyrodniczego oraz planowania przestrzennego. Przedstawiane na niej informacje środowi- skowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. 3 W opracowaniu przeanalizowano i wykorzystano materiały archiwalne pochodz ące z Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- wie, Urz ędu Wojewódzkiego i Marszałkowskiego w Olsztynie, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Olsztynie, Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puła- wach oraz urz ędów powiatowych i gminnych, a tak Ŝe zasobów internetu. Mapa wykonywana jest w wersji cyfrowej, a dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały za- mieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Gołdap rozci ąga si ę mi ędzy 22°15’ a 22°30°’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 54°10’ a 54°20’ szeroko ści geograficznej północnej, natomiast granice arku- sza Czarnowo Średnie wyznaczaj ą współrz ędne 22°15’–22°30°’ długo ści geograficznej wschodniej i 54°20’–54°30’ szeroko ści geograficznej północnej. Tylko niewielki, południowy fragment arkusza Czarnowo Średnie znajduje si ę w granicach Polski, pozostała cz ęść nale Ŝy do obwodu Kaliningradzkiego przynaleŜą cego do Rosji. Pod wzgl ędem administracyjnym teren obj ęty opracowaniem niemal w cało ści nale Ŝy do województwa warmi ńsko-mazurskiego, obejmuj ąc znaczne cz ęś ci powiatu gołdapskiego – gminy Gołdap i Dubeninki oraz miasto Gołdap. Południowy rejon arkusza Gołdap znajduje si ę w powiecie oleckim w gminie Kowale Oleckie. Niewielki fragment tego arkusza jest w województwie podlaskim, powiat suwalski – gmina Filipów. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym obszar arkuszy poło Ŝony jest na styku Po- jezierza Mazurskiego i Pojezierza Litewskiego (Kondracki, 2002) (fig. 1). Północn ą cz ęść arkusza Gołdap oraz cały obszar arkusza Czarnowo Średnie poło Ŝona jest w mezoregionie Puszcza Romincka. Tworzy go polodowcowe obni Ŝenie, w którym ba- gienne i torfowe doliny, niecki jezior oraz rynny rzek otoczone s ą morenowymi i kemowymi wyniesieniami. Deniwelacje osi ągaj ą 120–140 m. Teren pokryty jest zwartym kompleksem le śnym z przewag ą lasu typu borealnego, przypominaj ącego tajg ę. Na wschód od Gołdapy, wyra źnym garbem w krajobrazie w postaci ci ągu moren czo- łowych, odznaczaj ą si ę Szeskie Wzgórza, które zajmuj ą zachodni ą cz ęść arkusza Gołdap. Najwy Ŝszym ich wzniesieniem jest Góra Szeska – 309 m n.p.m. Dorównuje jej Góra Tatar- ska, której wysoko ść bezwzgl ędna wynosi 307,8 m n.p.m. W wielu miejscach warto ści bez- wzgl ędne wzgórz (kemy, moreny martwego lodu) przekraczają 270 m n.p.m. Wschodni obszar arkusza Gołdap zajmuje Pojezierze Zachodniosuwalskie. Charaktery- zuje je pejza Ŝ śródpolny z niewielkimi lasami, gł ębokimi rynnami rzek i jezior. Najwi ększa 4 kulminacja w granicach arkusza – 225,9 m n.p.m. znajduje si ę w jego południowo-wschodniej cz ęś ci. Ku północy (w kierunku Jeziora Czarnego) wysokości nieznacznie si ę obni Ŝaj ą. Ich warto ści nie przekraczaj ą 200 m n.p.m. Fig. 1. Poło Ŝenie arkuszy Czarnowo Średnie i Gołdap na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kon- drackiego (2002) 1 – granica makroregionu, 2 − granice mezoregionów, 3 − wi ększe jeziora i rzeki, 4 – granica pa ństwa Prowincja: Niziny Wschodniobałtycko-Białoruskie Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie Makroregion: Pojezierze Litewskie Mezoregiony: 842.71 – Puszcza Romincka, 842.72 – Pojezierze Zachodniosuwalskie, 842.73 – Pojezierze Wschod- niosuwalskie, 842.74 – Równina Augustowska Makroregion: Pojezierze Mazurskie Mezoregiony: 842.84 – Kraina W ęgorapy, 842.85 – Wzgórza Szeskie, 842.86 – Pojezierze Ełckie Arkusze Czarnowo Średnie i Gołdap poło Ŝone s ą w Mazursko-Podlaskim regionie kli- matycznym (Wo ś, 1999). Cały ten region, pomimo stosunkowo niewielkiej odległo ści od mo- rza Bałtyckiego, pozostaje pod wpływem rozci ągaj ącego si ę