Maria Barbara Topolska Przemiany zachodnioeuropejskiego pogranicza kulturowego pomiędzy Bugiem a Dźwiną i Dnieprem (polsko-litewsko-białorusko-ukraińskie losy od XV do początku XX wieku) Maria Barbara Topolska Przemiany zachodnioeuropejskiego pogranicza kulturowego pomiędzy Bugiem a Dźwiną i Dnieprem (polsko-litewsko-białorusko-ukraińskie losy od XV do początku XX wieku) Kurs 14 wykładów Zielona Góra 2009 RADA WYDAWNICZA Krzysztof Urbanowski (przewodnicz¹cy), Marian Adamski, Rafa³ Ciesielski, Micha³ Drab, Andrzej Maciejewski, Maria Fic, Beata Gabryœ, Bohdan Halczak, Janusz Matkowski Anna Walicka, Zdzis³aw Wo³k RECENZJA Tomasz Jaworski Jan Jurkiewicz PROJEKT OK£ADKI Anna Nabel-Myszkiewicz ILUSTRACJE Marcin Chalecki © Copyright by Uniwersytet Zielonogórski Zielona Góra 2009 ISBN 978-83-7481-247-4 OFICYNA WYDAWNICZA UNIWERSYTETU ZIELONOGÓRSKIEGO 65-246 Zielona Góra, ul. Podgórna 50 tel./fax 068 328 78 64; [email protected] SPIS TREŚCI Wstęp . 7 1 Nowa Europa – Europa Środkowo-Wschodnia w kontekście europejskim w X-XX wieku. Jej wymiar historyczny i polityczny . 15 2 Społeczeństwo i gospodarka na ziemiach litewskich, białoruskich i ukraińskich w XVI-XX wieku . 47 3 Oświata na ziemiach litewskich, białoruskich i ukraińskich w dobie Baroku, Oświecenia i Romantyzmu (do 1831 roku) . 75 4 Szkolnictwo po powstaniu listopadowym na ziemiach zabranych (1832-1914) . 103 5 Szkice z dziejów piśmiennictwa i kultury w XVI-XVIII wieku na ziemiach litewskich, białoruskich i ukraińskich . 129 6 Piśmiennictwo wielu narodów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej – cechy etniczne i wspólne (XIX-XX wiek) . 157 7 Religia a społeczeństwo od XVI do XVIII wieku w W. Ks. Litewskim i na ziemiach ruskich Korony . 181 8 Kościoły, wyznania a społeczeństwo w czasach zaborów i międzywojnia . 207 9 Grupy etniczne na ziemiach litewsko-białorusko-ukraińskich – Karaimi, Tatarzy, Ormianie, Żydzi – Polacy od XV do XVIII wieku . 233 10 Polacy, Karaimi, Żydzi, Tatarzy w kontekście tradycji narodowo- -wyznaniowych na byłych ziemiach wschodnich I Rzeczypospolitej, w okresie zaborów i II RP (do 17 września 1939 roku) . 257 6 Przemiany zachodnioeuropejskiego pogranicza kulturowego pomiędzy Bugiem a Dźwiną i Dnieprem 11 Cechy specyficzne świadomości narodowej na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVI-XVIII wieku . 285 12 Kierunki przemian etniczno-światopoglądowych ludności na ziemiach litewskich, białoruskich i ukraińskich od końca XVIII do XX wieku . 313 13 Architektura i sztuka – jej przynależność do cywilizacji europejskiej w pochodzie na wschód od XV do XVIII wieku . 347 14 Zachodnie i polskie dziedzictwo architektury i sztuki na wschodzie w XIX i XX wieku . 371 Zakończenie: „Kresy” – spory o mit i tradycję . 397 Aneks: Polacy z ziem litewskich, białoruskich, ukraińskich i rosyjskich od XVI do XIX wieku . 411 Ważniejsze źródła i literatura . 457 Indeks osobowy . 467 Summary TRANSFORMATIONS OF WESTERN EUROPEAN CULTURAL BORDERLANDS BETWEEN BUG AND RIVERS DAUGAVA AND DNIEPER . 491 WSTĘP Zaprojektowany cykl wykładów ma służyć tym wszystkim, którzy pragną przy- bliżyć sobie i innym ważniejsze problemy z zagadnień wspólnej i rozdzielnej przeszłości Polaków, Litwinów, Białorusinów i Ukraińców. Jest przyczynkiem w debacie nad niewystarczającym ciągle stanem badań przekształceń idei narodowych na tery- torium wschodnim Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1569-1795), jej ziem pod zaborem rosyjskim i austriackim (w przypadku części ziem ukraińskich). Dezintegracja narodu szlacheckiego – co jest fenomenem – miała miejsce dopiero od końca XIX w. i po pierwszej wojnie światowej. W przyjętej tutaj formule krzyżujących się nieuchronnie elementów z historii gospodarczej, społecznej, kulturalnej i cywiliza- cji materialnej wyłania się zarys tych zagadnień jako wstęp do dyskusji. Do dyskusji także nad spornym zagadnieniem „kresów” w naszej historii i obecnie, co zostanie zobrazowane w obszerniejszym zakończeniu pracy, które ze względu na wieloznacze- niowość tej problematyki nie jest oddzielnym wykładem. Jako historyk przechodząc kolejny już przełom, polegający na wymianie – nie bez wstrząsów – elit politycznych w Polsce po odzyskaniu niepodległości w 1990 r. oraz poszukiwaniu miejsca, godnego tradycji i znaczenia Polski i Polaków w nowej Europie, pragnę zaprezentować autorski program wykładów. Oparty został głównie na najnowszych badaniach, w tym autorki (okres XVI-XVIII w.), a także starszych – nadal unikatowych w tematyce Kościołów i wyznań, kultury i modelu współżycia na- rodów i grup etnicznych. Cykl wychodzi od nadal spornej w każdym kolejnym pokole- niu problematyki Europy Środkowo-Wschodniej i spraw społeczno-gospodarczych ziem litewskich, białoruskich i ukraińskich. Ze względu na nowatorski zamiar przedstawienia w ciągu dziejowym (przez przeszło pięć wieków (od XV do pierwszej ćwierci XX w.) efektów procesu społeczno- 8 Przemiany zachodnioeuropejskiego pogranicza kulturowego pomiędzy Bugiem a Dźwiną i Dnieprem -kulturalnego w duchu zachodnioeuropejskim na ziemiach litewskich, białoruskich i ukraińskich książka prezentuje ogółem 9 zagadnień w 14 wykładach i w zakończe- niu. Fundamentalne natomiast dla kultury symbolicznej i cywilizacji części składowe procesu dziejowego jak oświata, piśmiennictwo i wydawnictwa, Kościoły i sprawy wyz- naniowe; dzieje grup etnicznych i zachodzące między nimi relacje; cechy specyficzne przemian etnicznych i światopoglądowych w kontekście tradycji narodowo-wyzna- niowych, rozwój architektury i sztuki będą omówione w kolejnych dwóch wykładach – do końca XVIII w. oraz w XIX i XX w. (6 zagadnień w 12 wykładach). Pozostawiam syntetyczne opracowanie takich dziedzin jak oświata i piśmiennictwo czterech narodów od początku XX w. do 1939 r. moim następcom, sugerując, aby omawiając je na wskazanych ziemiach łączyli je z wcześniejszym podłożem kultu- rowym, mimo kolejnych zmian granic. Na zakończenie przedstawiam aneks, najbardziej interesujący moich studentów (jedna ze studentek jest jego współautorką). To również zapoczątkowanie prac nad zagadnieniem, które obrazuje przemiany etniczno-kulturowe w ciągu wieków na obszarze od Morza Bałtyckiego do Morza Czarnego i od Dniepru i Dźwiny do Bugu i dorzecza Dniestru. Aneks jest spisem Polaków i osób spolonizowanych (sądząc z nazwisk), pochodzących z ziem litewskich, białoruskich i ukraińskich. Przedstawia także ich zawody i sposoby na życie oraz miejsca i kraje, w których przebywali. Są to wypisy z biogramów 5-tomowej Encyklopedii Emigracji Polskiej i Polonii pod red. Kazimierza Dopierały (Toruń 2000-2005). Polityczne rozdarcie wspólnoty czterech narodów spowodowało wytworzenie się wspólnoty społeczno-kulturowej. Rozproszeni po całym świecie po 17 września 1939 r. potrafili zachować tradycje swych przodków. Ludzie o różnych korzeniach etnicznych i nastawieniach, jak np. Ukraińcy i Polacy oraz Litwini i Białorusini – wrogowie w czasie drugiej wojny światowej, w zdecydowanej większości na uchodźstwie opowiadali się za wspólną tradycją i kulturą. Jeśli historycy litewscy zarzucają nam identyfikację federacyjnego państwa z POLSKĄ, co u nas nie wydaje się godne uwagi, o czym świadczą tytuły kolejnych syntez i podręczników (dziejów Polski w latach 1569-1795), to również mało zrozu- miały wydaje się nam termin „Polacy i osoby spolonizowane”. Druga część oznacza wszak funkcjonującą od drugiej połowy XVI w. samoświadomość elit W. Ks. Li- tewskiego: Gente Lithuanus (Ruthenus) natione Polonus. W końcu XVII w. i wiek później każdy obywatel-szlachcic posługiwał się nadal zamiennie (lub obok siebie) terminami Wielkie Księstwo Litewskie i Rzeczpospolita lub Korona i W. Księstwo Litewskie. Uczestnictwo w życiu politycznym i kulturalnym w języku polskim i poczu- cie przynależności do Rzeczypospolitej Obojga Narodów nie oznaczało rezygnacji z odrębności etnicznej. WSTĘP 9 Nieuchronny wydawałoby się proces cofania zachodniej granicy cywilizacyjnej od wojen Rosji z Rzecząpospolitą od połowy XVII w., w sferze politycznej po wkro- czeniu wojsk sowieckich (17 września 1939 r.), został zatrzymany na wschodniej granicy Polski wytyczonej przez aliantów w porozumieniu z ZSRR. W sferze tradycji i świadomości społecznej skutki tego procesu do dziś są różnie pojmowane przez naszych sąsiadów (polityków, historyków, autochtonów i zamieszkałych tam Pola- ków) i przez nas w Polsce (w podobnych podziałach i zamieszkałych u nas Litwinów czy Białorusinów). Największym depozytariuszem dawnego dziedzictwa stało się uchodźstwo z ziem kresowych, a zwłaszcza ci pozostali przy życiu i uratowani przez rząd II RP w Londynie (układ Sikorski-Majski z 1941 r.), którzy w większości drogą przez Środkowy i Bliski Wschód znaleźli się w Anglii po drugiej wojnie światowej. W naszym kraju, w czasach PRL-u, pamięć uchodźców była utajona i ci którzy jeszcze pozostali, sami niewiele mogą uczynić dla mniejszości polskiej na Wschodzie oraz utrwalania dawnej tradycji. Pośród ważnej dla rozpatrywanych w tej pracy zagadnień literatury na uchodźstwie na uwagę zasługuje książka Oskara Haleckiego (Borderlands of Western Civilisation. A history of East Central Europe, New York 1952). Obejmuje ona szeroki pod wzglę- dem obszaru zakres (kraje bałtyckie, Polskę, Ukrainę, Austrię, Węgry, Czechy, Słowację, kraje bałkańskie, Rumunię, Bułgarię i Rosję europejską). Stawiając tezę o pochodzie zachodniej cywilizacji na wschód ta syntetyczna praca niewiele udokumentowała zmian społeczno-kulturalnych. Moja praca natomiast, choć obejmuje węższy zakres terytorialny i chronolo- giczny, pretenduje do obszernego uzupełnienia dzieła O. Haleckiego. Gwałtowne przemiany