PRACE KOMISJI KRAJOBRAZU KULTUROWEGO ISSN 1896-1460 e-ISSN 2391-5293 DISSERTATIONS OF CULTURAL LANDSCAPE COMMISSION www.cultural-landscape.us.edu.pl No. 41 (1) 2019, 91–110 DOI 10.30450/201906

Marta Koperska-Kośmicka Nicolaus Copernicus University In Toruń Department Of Spatial Planning And Tourism e-mail: [email protected]

MIEJSCOWE PLANY ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO JAKO INSTRUMENTY CHRONIĄCE KRAJOBRAZ KULTUROWY. PRZYKŁAD GMINY

LOCAL ZONING PLANS AS INSTRUMENTS PROTECTING THE CULTURAL LANDSCAPE. EXAMPLE OF THE CEDRY WIELKIE COMMUNE

Streszczenie Krajobraz wsi sąsiadujących z dużymi ośrodkami miejskimi podlega silnej presji. Problemy związane z zanikiem zróżnicowania regionalnego, rosnąca homogeniczność struktur przestrzennych i zerwanie ciągłości kulturowej to najbardziej jaskrawe przykłady niekontrolowanych przemian przestrzeni ruralistycznej. Artykuł dotyczy prezentacji problemów ochrony zabytkowego krajobrazu Żuław Gdańskich na przykładzie gminy Cedry Wielkie, należącej do Obszaru Metropolitalnego Gdańsk-Gdynia-Sopot. Zasady kształtowania krajobrazu osiedli wiejskich skonfronto- wano z ustaleniami obowiązujących planów miejscowych, a następnie porównano ze stanem rzeczywistym, by móc zidentyfikować konsekwencje przestrzenne procesów suburbanizacji. Analizy próbują odpowiedzieć na pytanie czy instrumenty planowania przestrzennego są w stanie ochronić tereny wiejskie przed efektami niekontrolowanego rozwoju miast.

Abstract The landscape of villages adjacent to large urban centres is subject to strong pressure. Problems related to the loss of regional diversity, increasing homogeneity of spatial structures and breaking of cultural continuity are the most glaring examples of uncontrolled changes in rural space. This paper presents the problems of safeguarding the heritage landscape of Żuławy Gdań- skie with the example of the Cedry Wielkie commune, which belongs to the Metropolitan Area of Gdańsk-Gdynia-Sopot. The principles of shaping the landscape of rural settlements were juxtaposed with the findings of binding local zoning plans and then compared with the actual state in order to identify the spatial consequences of suburbanisation processes. The analyses aim to answer the question of whether spatial planning instruments are capable of protecting rural areas from the effects of urban sprawl.

Słowa kluczowe: Żuławy, zagospodarowanie przestrzenne, ochrona krajobrazu, obszary wiejskie Key words: Żuławy, land use, landscape protection, rural areas

91 Marta Koperska-Kośmicka

WPROWADZENIE INTRODUCTION

Prawna ochrona krajobrazu i dziedzictwa kulturo- Legal protection of landscape and cultural heri- wego w Polsce realizowana jest na kilku poziomach. tage in is implemented on several levels. Its Ramy jej wyznaczone są ustawą zasadniczą. Art. 5 framework is determined by Basic Law. Article 5 of Konstytucji stanowi, że Rzeczpospolita Polska strzeże the Constitution stipulates that the Republic of Poland niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, (...) shall safeguard the independence and integrity of its terri- dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowi- tory, [...] safeguard the national heritage and shall ensure ska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju1. Roz- the protection of the natural environment pursuant to the winięcie tej definicji znajduje się w Ustawie o ochro- principles of sustainable development.1 This definition nie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r.2 is further developed in the Act on the Protection and Zgodnie z jej zapisami ochronie, bez względu na Care of Historical Monuments of 2003.2 According stan zachowania, podlegają krajobrazy kulturowe, to its provisions, cultural landscapes, urban and ru- układy urbanistyczne i ruralistyczne oraz zespoły ral layouts, building complexes and architectural budowlane i dzieła architektury3. Ponieważ zgodnie works are subject to protection regardless of their z art. 7 pkt. 4 Ustawy jedną z pięciu dopuszczalnych state of preservation.3 Since, in accordance with form ochrony krajobrazu kulturowego w Polsce są Article 7 (4) of the Act, one of the five permissible ustalenia zawarte w miejscowych planach zago- forms of protection of cultural landscape in Poland spodarowania przestrzennego, duża część decy- is the provision of local zoning plans, a large part zji dotyczących kierunków kształtowania polityki of the decisions concerning the direction of shaping przestrzennej związanej z jego ochroną zapada na spatial policy related to its protection are made at poziomie samorządów lokalnych i przygotowywa- the level of local government and documents pre- nych przez gminy dokumentów. pared by communes []. W preambule Europejskiej Konwencji Krajobra- The preamble of the European Landscape Con- zowej (2000) podkreślono, że krajobraz przyczynia vention (2000) underlines that the landscape contrib- się do tworzenia kultur lokalnych i jest podstawowym utes to the formation of local cultures and that it is a basic komponentem europejskiego dziedzictwa przyrodniczego component of the European natural and cultural heritage i kulturowego, (...) i konsolidacji europejskiej tożsamości. [...] and consolidation of the European identity. In the J. Bogdanowski już w latach 90. XX w. postulował 1990s, J. Bogdanowski was already calling for the sprecyzowanie czytelnych wytycznych dotyczących specification of clear guidelines for landscape pro- ochrony krajobrazu zarówno w skali miejscowej, jak tection on a local, regional and national scale, which i regionalnej czy krajowej, które oparte byłyby na would be based on the principle of “good continua- zasadzie „dobrej kontynuacji” lokalnych tradycji tion” of local traditions (Bogdanowski, 1998). (Bogdanowski, 1998). The issue of land use in the Vistula Delta was Tematyka zagospodarowania przestrzennego addressed in studies by A. Baranowski (Baranowski Delty Wisły podejmowana była w opracowaniach et al., 2004) and F. Pankau (2013). In their works, the A. Baranowskiego (Baranowski i in., 2004) i F. Pan- authors focused on identifying the problems of the kau (2013). Autorzy skupili się w swoich pracach na region in order to present the concept of the sus- identyfikacji problemów regionu po to, by przed- tainable development strategy, taking into account stawić koncepcję strategii zrównoważonego roz- supra-local programmes and operational activities woju z uwzględnieniem ponadlokalnych progra- projects. T. Parteka (2013) discussed the issue from mów i projektów działań operacyjnych. W szerszej a broader perspective against the background of the skali, na tle polityki rozwoju przestrzennego kraju, country’s spatial development policy, and a syn- kwestię omówił T. Parteka (2013), a syntetyczną thetic identification of the voivodeship’s landscape

1 The Constitution addresses the issue of protection of national 1 Konstytucja podejmuje kwestię ochrony dziedzictwa naro- heritage (Article 5), national cultural heritage (Article 6(2)) dowego (art. 5), narodowego dziedzictwa kulturowego (art. and cultural assets (Article 6(1) and Article 73). 6 ust. 2) oraz dóbr kultury (art. 6 ust. 1 i art. 73). 2 Act on the Protection and Care of Historical Monuments of 2 Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 2003, consolidated text: Dz.U. [Journal of Laws] 2018 item r., tekst jednolity: Dz.U. 2018 poz. 2067 z dnia 3 października 2067 of 3 October 2018 2018. 3 Article 6(1) of the Act on the Protection of Historical Monu- 3 Art. 6 ust. 1 Ustawa o ochronie zabytków. ments.

92 Local zoning plans as instruments protecting… identyfikację zasobów krajobrazowych wojewódz- resources and protection proposals were included in twa i propozycje ochrony zawarto w Studium the Landscape Protection Ochrony Krajobrazu Województwa Pomorskiego Study (Kistowski et al., 2005). However, the relevant (Kistowski i in., 2005). Brak jednak w literaturze literature lacks examples discussing the practical przedmiotu przykładów omawiających stronę prak- side of the issue. tyczną zagadnienia.

PURPOSE AND METHODS CEL I METODY BADAŃ OF RESEARCH Celem badań opisanych w niniejszym artykule The research described in this paper aimed to recog- było rozpoznanie istniejących sposobów ochrony nize the existing methods of protection of the heri- zabytkowego krajobrazu Żuław Gdańskich za- tage landscape of Żuławy Gdańskie as set out in the wartych w aktach prawa miejscowego oraz ocena acts of local law and to evaluate the effectiveness skuteczności wprowadzonych regulacji prawnych. of the introduced legal regulations. The provisions Zapisy miejscowych planów zagospodarowania of the local zoning plans were juxtaposed with the przestrzennego skonfrontowano ze zmianami, changes that took place in the rural space in order które zaszły w przestrzeni ruralistycznej po to, by to answer the questions “whether” and “to what odpowiedzieć na pytanie „czy” i „na ile” możliwe extent” it is possible to counteract the degradation jest przeciwdziałanie degradacji krajobrazu przy of the landscape by means of legislative instruments. pomocy instrumentów legislacyjnych. The research covered the Cedry Wielkie commune Badaniami objęto gminę Cedry Wielkie z dwóch for two reasons. The first one is the close proximity powodów. Pierwszy – to bliskie sąsiedztwo aglome- of the Tri-City agglomeration, which poses a serious racji trójmiejskiej, które stwarza poważne zagroże- threat to rural space through the processes of subur- nie przestrzeni wiejskiej procesami suburbanizacji banisation and semi-urbanisation. The second one i semiurbanizacji. Drugi – to znacząca rola krajo- is the significant role of landscape in the process of brazu w procesie zachowania tożsamości lokalnej preserving the local identity of the region. regionu. In accordance with the set aim, the works were Zgodnie z zakreślonym celem prace oparto na based on a query of literature on Żuławy Wiślane kwerendzie literatury dotyczącej Żuław Wiślanych and landscape protection, planning documents, le- i ochrony krajobrazu, dokumentów planistycznych, gal acts and websites. The research was extended to aktów prawnych oraz stron internetowych. Badania include indoor analyses of design materials which rozszerzono o prace kameralne związane z analizą constituted attachments to local zoning plans, field materiałów graficznych, które były załącznikami mapping and photographic inventory, covering the do miejscowych planów zagospodarowania prze- characteristics of new land use forms introduced in strzennego, kartowanie terenowe i inwentaryzację the commune. Finally, the impact of local plans on fotograficzną, obejmującą charakterystykę nowych the preservation of the heritage landscape of Żuławy form zagospodarowania wprowadzonych na tere- and prevention of its destruction was assessed. nie gminy. Na zakończenie oceniono wpływ planów miejscowych na zachowanie zabytkowego krajobra- zu Żuław i przeciwdziałanie jego destrukcji. AREA OF RESEARCH

On 15 September 2011, following a series of debates OBSZAR BADAŃ that had been held since the 1990s, the Gdańsk Met- ropolitan Area (currently the Gdańsk-Gdynia-Sopot 15 września 2011 r., po szeregu debat, które toczyły Metropolitan Area, hereinafter referred to as GGS się od lat 90. ubiegłego w., powołano do istnienia MA) was established. It is a region of northern Po- Gdański Obszar Metropolitalny (obecnie Obszar land, characterized by the fastest growth dynamics, Metropolitalny Gdańsk-Gdynia-Sopot, dalej OM and a significant centre of integration processes in GGS). Jest to rejon Polski północnej, charakteryzu- the Baltic Sea region. The Association was estab- jący się najszybszą dynamiką wzrostu i znaczący lished by 21 cities, 8 poviats and 28 communes

93 Marta Koperska-Kośmicka ośrodek procesów integracyjnych w rejonie Mo- forming a functionally homogeneous settlement rza Bałtyckiego. Stowarzyszenie zostało założone system (fig. 1).4 The dominant role in this struc- przez 21 miast, 8 powiatów i 28 gmin, tworzących ture is attributed to the Tri-City agglomeration jednorodny funkcjonalnie układ osadniczy (ryc. 1)4. (Gdańsk-Gdynia-Sopot), which has a significant Dominującą rolę w tej strukturze odgrywa aglome- impact on the centres creating the surroundings of racja Trójmiejska (miasta Gdańsk-Gdynia-Sopot), the metropolis. The Metropolitan Area Land Use wywierająca znaczny wpływ na ośrodki tworzące Plan divides the area into three zones: the core (Tri- otoczenie metropolii. Plan Zagospodarowania Prze- City), the functional zone of the metropolitan area strzennego Obszaru Metropolitalnego dzieli oma- and the potential functional zones of the metropol- wiany teren na trzy strefy: rdzeń (Trójmiasto), strefę itan area. K. Leliwa (2018), in the analysis of the funkcjonalną obszaru metropolitalnego i potencjal- degree of anthropogenic transformation of GGS MA, ne strefy funkcjonalne obszaru metropolitalnego. points to a significant concentration of areas covered K. Leliwa (2018) w swojej analizie stopnia prze- by suburbanisation processes in the vicinity of the kształcenia antropogenicznego OM GGS zwraca core of the metropolis, focused among others in the uwagę na znaczną koncentrację obszarów objętych region of Żuławy Gdańskie. procesami suburbanizacji w otoczeniu rdzenia me- tropolii, skupiających się między innymi w rejonie Żuław Gdańskich.

Ryc. 1. na tle Obszaru Metropolitalnego Gdańsk-Gdynia-Sopot. Źródło: opracowanie własne Fig. 1. Cedry Wielkie commune in the context of the Metropolitan Area of Gdańsk-Gdynia-Sopot. Source: own elaboration

4 Statut Stowarzyszenia Obszar Metropolitalny Gdańsk-Gdy- 4 The Articles of Association of the Gdańsk-Gdynia-Sopot nia-Sopot uchwalony dn. 13 kwietnia 2015 r., ze zm. z dn. Metropolitan Area Association adopted on 13 April 2015, 8.06.2017 r. as amended on 8 June 2017

94 Local zoning plans as instruments protecting…

Jedną z gmin – sygnotariuszy metropolitalnego One of the communes which is a signatory of porozumienia, a jednocześnie bezpośrednim są- the metropolitan agreement, and at the same time siadem Gdańska leżącym na Żuławach, są Cedry a direct neighbour of Gdańsk located in Żuławy, Wielkie. Jest to gmina wiejska, typowo rolnicza, is Cedry Wielkie. It is a rural, typically agricultur- o łącznym obszarze 124,82 km2, której ponad 82% al commune with a total area of 124.82 km2 with terenów zajętych jest przez produkcję rolną. Położo- over 82% of the area occupied by agricultural pro- na w województwie pomorskim, w powiecie gdań- duction. Located in the Pomeranian Voivodeship, skim, stanowi 15,67% powierzchni powiatu, a w jej in the Gdańsk poviat, it constitutes 15.67% of the skład wchodzi 13 sołect: Błotnik, Cedry Małe, Cedry county’s area and comprises 13 village administra- Wielkie, Długie Pole, , , Koszwa- tions: Błotnik, Cedry Małe, Cedry Wielkie, Długie ły, , Miłocin, Stanisławowo, , Pole, Giemlice, Kiezmark, Koszwały, Leszkowy, i Wocławy, z siedzibą gminy w Cedrach Miłocin, Stanisławowo, Trutnowy, Trzcinisko and Wielkich. Obejmuje swoim zasięgiem fragment ma- Wocławy, with the seat of the commune in Cedry kroregionu Doliny Dolnej Wisły (Solon i in., 2018), Wielkie. It covers a fragment of the Lower Vistula według dawnej regionalizacji Kondrackiego (1994) Valley macro-region (Solon et al., 2018), according obszar zaliczany do Pobrzeża Gdańskiego. Jest to to the former regionalisation by Kondracki (1994) równina deltowa rzeki Wisły, według M. Przewoź- – the area included in the Gdańsk Coastal Region. niaka (1981) najsłabiej zróżnicowana pod względem It is a delta plain of the Vistula River and, accord- jakościowej odmienności i stopnia kontrastowości ing to M. Przewoźniak (1981), the least diversified krajobrazu w dawnym województwie gdańskim. in terms of qualitative distinctness and degree of Uchwałą Sejmiku Wojewódzkiego (Dz. Urz. Woj. landscape contrast in the former Gdańsk Voivode- Gdańskiego z 1994 r. nr 27 poz. 139 i z 1998 r. nr 59 ship. By virtue of a resolution of the Voivodeship poz 294) teren jej jest włączony do strefy Obszaru Sejmik (Dz. Urz. [Official Journal] of Gdańsk, 1994, Chronionego Krajobrazu Żuław Gdańskich. No. 27, item 139 and 1998, No. 59, item 294) its area is included in the zone of the Protected Landscape Area of Żuławy Gdańskie. SPECYFIKA KRAJOBRAZU OSADNICZEGO ŻUŁAW THE SETTLEMENT LANDSCAPE GDAŃSKICH SPECIFICITY OF ŻUŁAWY Region Żuław Wiślanych reprezentuje jedyny GDAŃSKIE w Polsce – w takiej skali przestrzennej – typ krajo- brazu rolniczego i osadniczo-wiejskiego, użytkowa- The Żuławy Wiślane region represents the only type nego w warunkach depresyjnych i w systemie pol- of agricultural and settlement-rural landscape in Po- derowym (Myga-Piątek, 2012: 199). Wyróżnikiem land – on such a spatial scale – used in depressive lewobrzeżnej części delty Wisły, zwanej Żuławami conditions and in the polder system (Myga-Piątek, Gdańskimi, jest regularna siatka osadnicza składa- 2012:199). A characteristic feature of the left-bank of jąca się ze wsi lokowanych na prawie chełmińskim, the Vistula delta, called Żuławy Gdańskie, is a regu- jeszcze za czasów krzyżackich. W tamtym okresie, lar settlement network consisting of villages found- w połowie XIV w., na całych Żuławach Gdańskich ed under Chełmno law, dating back to the Teutonic (zwanych też Steblewskimi) istniało 25 wsi. Granice times. At that time, in the middle of the 14th century, lokacyjne ich terytoriów oraz siedliska zagrodowe the entire Żuławy Gdańskie (also called Steblews- wraz z rozłogiem pól są do dziś czytelne w terenie, kie) comprised 25 villages. The foundation bound- ze względu na utrwalenie tego podziału elementa- aries of their territories and homesteads, together mi hydrograficznymi w postaci kanałów i rowów with the field layout, are still discernible in the area (Lipińska, 2011). Wśród tych miejscowości przewa- due to the consolidation of this division by hydro- żały średniowieczne żuławskie wsie ulicowo-pla- graphic elements in the form of canals and ditches cowe o silnie zgeometryzowanym narysie planu, (Lipińska, 2011). Most of those towns were medieval z centralnie położonym prostokątnym wiejskim roads and square villages typical of Żuławy with placem zwanym nawsiem (do których zaliczamy: a strongly geometricised outline of the layout, with

95 Marta Koperska-Kośmicka

Cedry Wielkie, Giemlice, Koszwały, Miłocin, Lesz- a centrally located rectangular village square called kowy) oraz wsie kmiece w formie ulicówki (Cedry nawieś (comprising: Cedry Wielkie, Giemlice, Kosz- Małe, Długie Pole, Kiezmark i Trutnowy). W cza- wały, Miłocin, and Leszkowy) and peasant villages sach głównego osadnictwa olęderskiego (poł. XV of a linear type (Cedry Małe, Długie Pole, Kiezmark, – k. XVIII) siatkę wsi zwartych uzupełniono zabudo- and Trutnowy). In the times of the main Olender wą rozproszoną – łańcuchówkami przywałowymi settlement (mid- 15th – late 18th century), the net- (okolice Lędowa, Szerzawy, Trzciniska i Wróblewa) work of densely built-up villages was supplemented oraz budownictwem jednodworczym na terpach5 with dispersed buildings – flood bank Waldhufen- (Błotnik, Stanisławowo). dorf-type villages (vicinity of Lędowo, Szerzawa, Zwarte wsie Żuław Gdańskich składały się daw- Trzcinisko, and Wróblewo) and single farmsteads niej z układu 10-12 dużych zagród gburskich, z ty- on terps5 (Błotnik, Stanisławowo). powymi zabudowaniami gospodarczymi (dom, The densely built-up villages of Żuławy Gdańskie obora, spichlerz/wozownia, stodoła, ewentualnie used to consist of a system of 10-12 large gbur home- dodatkowe domki zagrodników), które lokowano steads, with typical farm buildings (a house, a cow- wokół centralnego nawsia lub ulicy (ryc. 2). Działki shed, a granary/carriage house, a barn, or additional siedliskowe od strony publicznego placu domknięte homestead houses), which were located around the były budynkiem mieszkalnym, który w wielu przy- central nawieś or a street (fig. 2). Residential plots padkach przybierał formę domu podcieniowego. viewed from the public square were closed with Od strony pól zagrodę zamykała duża, co najmniej a residential building, which in many cases took dwuklepiskowa stodoła. Specyficzne dla osadnic- the form of an arcaded house. From the side of the twa olęderskiego, często utożsamiane z Żuława- fields, the homestead was closed with a large barn, mi, zagrody jednobudynkowe (zwane zagrodami with at least two threshing floors. Single-building holenderskimi albo olęderskimi, gdzie w jeden homesteads specific to the Olender settlement, often budynek łączono dom-oborę-stodołę) związane są identified with Żuławy (called Dutch or Olender z rozwojem wsi rozproszonych i zabudowań jed- homesteads, where a house, cowshed and barn were nodworczych. To elementy historycznie późniejsze combined into one building), are linked to the devel- w stosunku do zabudowy osad zwartych i rzadziej opment of dispersed villages and single farmsteads. występujące w przedstawianej przestrzeni. Charak- terystyczną cechą tego krajobrazu są nadal panora- my miejscowości z czytelną hierarchią zabudowań i zieleni wysokiej, nad którymi górują dominanty wież gotyckich kościołów, budowanych na placach pośrodku miejscowości (ryc. 3). O zabytkowym charakterze Żuław Gdańskich de- cydował do niedawna nieduży stopień przekształ- ceń historycznej zabudowy – jeszcze pod koniec XX w. odnotowano blisko 65% stopień zachowania form krajobrazu historycznego6. Współcześnie jed- nak badacze alarmują o postępującej coraz szybciej degradacji krajobrazu kulturowego na tych terenach (Koperska-Kośmicka, 2013, 2015; Plit, 2016). Ryc. 2. Schemat żuławskiej wsi ulicowo-placowej (oprac. Kloeppel, 1924) Fig. 2. Structure of the road and square Żuławy village (elab. Kloeppel, 1924)

5 Terp – sztucznie usypany pagórek osadniczy, na którym lo- kowano zagrodę samotniczą; wyniesienie go o ok. 1-1.5 m 5 Terp – an artificial dwelling mound, on which a solitary ho- powyżej otaczającego terenu chroniło dom i zabudowania mestead was located; elevation of 1-1.5 m above the adjacent gospodarcze przed powodziami. ground provided safety against flooding for the house and 6 Opracowanie własne na podstawie: Lipińska, 2011. farm buildings.

96 Local zoning plans as instruments protecting…

Ryc. 3. Tradycyjne elementy krajobrazu żuławskiego: dom podcieniowy we wsi Trutnowy z 1720 r., dominanta kościoła NMP z 1593 r. w otoczeniu zieleni wysokiej we Wróblewie, zieleń śródpolna (wierzby głowiaste) w okolicach wałów Motławy (fot. M. Koperska-Kośmicka) Fig. 3. Traditional elements of the Żuławy landscape: arcaded house in the village of Trutnowy from 1720. The dominant of the church of the Blessed Virgin Mary from 1593, surrounded by high greenery in Wróblewo, mid-field greenery (pollard willows) in the vicinity of the embankments of the Motława River (photo by M. Koperska-Kośmicka)

REZULTATY BADAŃ Historically speaking, these elements are later than the buildings of dense settlements and less frequent Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, przedstawia- in the presented space. A characteristic feature jąc w 2011 r. Koncepcję Przestrzennego Zagospoda- of this landscape is the panorama of the town with rowania Kraju 2030, jako jeden z długoterminowych a clear hierarchy of buildings and tall greenery, celów zdefiniowało kształtowanie struktur przestrzen- with Gothic church towers as architectural dom- nych wspierających osiągnięcie i utrzymanie wysokiej inants, built on squares in the central part of the jakości środowiska przyrodniczego i walorów krajobrazo- town (fig. 3). wych Polski. Zagadnienie ochrony przestrzeni przed Until recently, the historical value of Żuławy szkodliwym wpływem niekontrolowanego rozwoju Gdańskie was determined by the low degree of nie jest nowe. Już w latach 70. XX w. J. Bogdanow- transformation of historical buildings – towards ski (1976) zwracał uwagę na destrukcyjny wpływ the end of the 20th century, a nearly 65% degree procesu rozpraszania zabudowy na krajobraz wiej- of preservation of historical landscape forms was ski. W okresie późniejszym potrzebę odbudowy recorded6. At present, however, researchers are tożsamości przestrzennej na bazie trwałych war- tości zachowanych w krajobrazie kulturowym wsi 6 Own elaboration based on: Lipińska, 2011.

97 Marta Koperska-Kośmicka zauważono podczas tworzenia współczesnych pro- alarmed about the progressing degradation of the gramów odnowy miejscowości (Raszeja, 2005; Wil- cultural landscape in these areas (Koperska-Kośmic- czyński, 2005; Niedźwiecka-Filipiak, Kuriata, 2009). ka, 2013, 2015; Plit, 2016). Podstawowym narzędziem realizowania polityki przestrzennej na poziomie lokalnym są miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego (dalej: RESEARCH FINDINGS plany miejscowe). W art. 15 Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. 2003 nr In 2011, the Ministry of Regional Development, in 80 poz. 717, tekst jednolity Dz. U. 2018 poz. 1945) its National Spatial Management Concept 2030, wskazano obowiązkowe zagadnienia, które podej- defined creation of spatial structures supporting muje się w planach miejscowych, mające wpływ na the achievement and maintenance of the high quality zachowanie równowagi pomiędzy nowymi a zasta- of natural environment and landscape values of Poland nymi elementami krajobrazu. Są to między innymi: as one of its long-term objectives. The issue of spatial • zasady ochrony i kształtowania ładu prze- protection against the harmful influence of uncon- strzennego, trolled development is not a novel concept. In the • zasady ochrony środowiska, przyrody i kra- 1970s, J. Bogdanowski (1976) was already drawing jobrazu, attention to the destructive impact of the process • zasady kształtowania krajobrazu, of development dispersion on the rural landscape. • zasady ochrony dziedzictwa kulturowego Later, the need to rebuild spatial identity on the i zabytków, w tym krajobrazów kulturowych. basis of long-standing values preserved in the cul- Jedynie skuteczne zapisy planów mogą być in- tural landscape of rural areas was noticed during strumentem prawnym, mającym wpływ na zaha- the creation of modern village renewal programmes mowanie procesów zacierania dawnej kultury czy (Raszeja, 2005; Wilczyński, 2005, Niedźwiecka-Filip- powstrzymanie współczesnych tendencji suburba- iak, Kuriata, 2009).A basic tool for the implementa- nizacyjnych, zmieniających oblicze krajobrazu kul- tion of spatial policy at the local level is local zoning turowego (Gil-Mastelarczyk, 2015). plans (hereinafter: local plans). Article 15 of the Act Obszar gminy Cedry Wielkie pokryty jest w 95% on Spatial Planning and Land Use (Dz. U. [Journal obowiązującymi planami zagospodarowania prze- of Laws] of 2003 No. 80 item 717, consolidated text strzennego, które zostały wykonane i uchwalone po- Dz. U. [Journal of Laws] 2018 item 1945) specifies między 2002 a 2004 r. (wg stanu publikacji na dzień the obligatory issues to be addressed in local plans 4 kwietnia 2019). W niniejszej analizie uwzględnio- which have an impact on the balance between new no wszystkie aktualne plany. Pozwoliło to na zdefi- and existing landscape elements. These are, among niowanie zasad kształtowania i ochrony krajobrazu, others: obecne w aktach prawa miejscowego. • principles of protection and shaping of spatial Na pierwszy plan wysunięto zachowanie histo- order; rycznej struktury agrarnej i ochronę dawnych ukła- • principles of environmental, nature and land- dów ruralistycznych, która była próbą zapobieżenia scape protection; żywiołowemu rozpraszaniu zabudowy i utrzyma- • principles of landscape design; nia zwartego jej charakteru. Ustalenia planów miej- • principles of protection of cultural heritage and scowych zawarte w zapisach ogólnych i strefowych monuments, including cultural landscapes. doprecyzowano w zapisach szczegółowych, do- Only effective provisions of the plans may con- puszczając nowe inwestycje jedynie przy zastosowa- stitute a legal instrument capable of curtailing the niu form dostosowanych do krajobrazu. Jednakże processes of obliterating the culture of the past or w większości miejscowości, ze względu na dużą pre- preventing contemporary suburbanisation tenden- sję rozwoju budownictwa mieszkalnego, zezwolono cies from reshaping the cultural landscape (Gil-Mas- na dodatkową lokalizację domów wzdłuż ciągów telarczyk, 2015). komunikacyjnych, poza historycznym obrębem wsi. The zoning plans currently in force, drawn up Co więcej, w przypadku terenów przeznaczonych and adopted between 2002 and 2004, cover 95% na produkcję rolną czy przemysłową, zaniechano of the area of the Cedry Wielkie commune (as at jakiejkolwiek kontroli, dopuszczając w ramach the date of publication, 4 April 2019). All currently prowadzonej działalności podziały na działki bez applicable plans are included in this analysis. That,

98 Local zoning plans as instruments protecting…

żadnych obostrzeń obszarowych oraz wprowadze- in turn, allowed for a defining of the principles of nie możliwości zabudowy siedliskowej (dla terenów landscape shaping and protection, present in the rolnych) czy mieszkaniowej towarzyszącej (dla te- acts of local law. renów przemysłowych), dodatkowo zezwalając na The issues brought to the fore include preserva- lokalizację parkingów lub garaży. Brak regulacji tion of the historical agrarian structure and protec- w tej kwestii, w połączeniu z rozwojem sieci dro- tion of former rural layouts, which was an attempt gowej (oddanie do użytku budowanego w latach to prevent impetuous dispersion of development 2015-2019 nowego odcinka drogi ekspresowej S7 and to maintain its dense character. The findings na trasie Koszwały-Kazimierzowo), spowodował of local plans contained in general and zonal pro- gwałtowne rozprzestrzenienie się na terenie gminy visions were specified in detailed provisions, allow- wielkopowierzchniowych parkingów samochodów ing for new investments only with the use of forms ciężarowych oraz hurtowni i centrów logistycznych, adapted to the landscape. However, in most towns, wykorzystujących dogodne położenie komunikacyj- due to the high pressure of residential construction ne. Wielkie bryły magazynów czy ogrodzone beto- development, additional locations of houses along nowymi płotami place manewrowe są elementami communication routes, outside the historical bound- silnie zaburzającymi tradycyjny krajobraz (ryc. 4). aries of the village, was allowed. Moreover, in the W kolejnych zapisach, dla skutecznego zabez- case of areas intended for agricultural or industrial pieczenia niezmienności formy krajobrazu żuław- production, any control was abandoned, allowing skiego, cechującego się czytelną strukturą śre- for division into plots of land without any area re- dniowiecznych układów, we wsiach związanych strictions and the introduction of the possibility of

Ryc. 4. Agresywne formy nowej zabudowy przemysłowej i rolniczej na terenie gminy (fot. M. Koperska-Kośmicka) Fig. 4. Aggressive forms of new industrial and agricultural development in the commune (photo by M. Koperska-Kośmicka)

99 Marta Koperska-Kośmicka z osadnictwem XIV-wiecznym, wyznaczono strefy residential development (for agricultural areas) or ochrony krajobrazu lub układu ruralistycznego, któ- accompanying housing (for industrial areas), ad- re obejmowały historyczne rdzenie miejscowości. ditionally allowing for the location of parking lots W przypadku osad o organizacji ulicowo-placowej or garages. The lack of regulation in this respect, (takich jak: Cedry Wielkie, Giemlice, Koszwały, combined with the development of the road net- Leszkowy), gdzie elementem podlegającym szcze- work (the completion of a new section of the S7 gólnej ochronie były dawne nawsia, wszelkie zmia- expressway built in 2015-2019 on the Koszwały-Ka- ny zagospodarowania tych części podporządkowa- zimierzowo route), resulted in the rapid spread of no uzgodnieniom z Wojewódzkim Konserwatorem parking lots for large-area, heavy goods vehicles, as Zabytków. well as wholesalers and logistics centres in the area Jednak nawet tak sformułowane zabezpieczenia of the commune, benefiting from the convenient nie zapobiegły negatywnym przypadkom wkracza- transport location. Extensive warehouse buildings nia agresywnych w wyrazie inwestycji w obręb za- and vehicle manoeuvring areas surrounded with bytkowych placów wiejskich. W Cedrach Wielkich concrete fences are elements strongly disturbing przed gotyckim kościołem zlokalizowano parking the traditional landscape (fig. 4). publiczny, pomimo dopuszczeniu na tym terenie Further provisions set forth zones of landscape or funkcji garażowych tylko „na potrzeby własne”. rural layout protection, which included the histori- Odrębny przypadek stanowi miejscowość Miłocin, cal cores of the villages, in order to effectively safe- gdzie ustanowienie takiej strefy było od początku guard the invariability of the form of the Żuławy zapisem martwym, ponieważ nie powiązano go landscape, characterized by a clear structure of z wyraźnie sprecyzowanymi wymaganiami archi- medieval arrangements, in villages related to the tektoniczno-przestrzennymi. 14th century settlements. In the case of settlements Kluczowym komponentem budującym spójną with a road and square organization (such as: Ced- tożsamość wiejskich osiedli jest tradycyjna ar- ry Wielkie, Giemlice, Koszwały, Leszkowy), where chitektura ludowa i jej kontynuacja, wyrażająca the elements subject to special protection were the się poprzez użycie elementów budownictwa wer- former nawieś, all changes in the development of nakularnego w ramach nowo powstających realizacji. these parts were subject to agreement with the Dotyczy ona formy i skali obiektów, użytych ma- Voivodeship Monuments Conservator. However, teriałów, zastosowanej kolorystyki, a w niektórych even such safeguards failed to prevent negative przypadkach nawet rodzaju ogrodzeń (Kachniarz, instances of introducing intrusive architectural 1990; Myczkowski, 2003; Tarajko-Kowalska, 2008; design into historical rural areas. In Cedry Wielkie, Górka, 2017). W ustaleniach planów miejscowych a public car park was located in front of a Gothic gminy Cedry Wielkie wytyczne poruszające te church, despite the fact that, in this area, garage kwestie sprecyzowano już na poziomie ogólnym, functions were allowed only “for own purposes”. ale na uwagę i podkreślenie zasługują zapisy Miłocin is a distinct example of a town where the szczegółowe, w których podjęto takie zagadnie- establishment of such a zone was a dead letter from nia jak: lokalizację budynków na działce w naw- the very beginning, as it was not linked to clearly iązaniu do tradycyjnej formy rozplanowania za- defined architectural and spatial requirements. grody żuławskiej (podano możliwe przykładowe Traditional folk architecture and its continuation, rozmieszczenie budynków na działce w zależności expressed through the use of elements of vernac- od wielkości i typu parceli), układ kalenic, proporcję ular architecture in contemporary designs, is the obiektów towarzyszących do zabudowy głównej, czy key component contributing to the establishment stosunek ścian budynku głównego i towarzyszących. of a coherent identity of rural settlements. The fore- Obostrzeniom podlegały nie tylko proporcje i kształt going pertains to the form and scale of the build- obiektów, ale też dopuszczalna kolorystyka ścian ings, the materials used, the colour pattern and, i dachów, rodzaj stolarki okiennej czy nawet możli- in some cases, even the type of fences (Kachniarz, wość stosowania historyzujących detali (por. tab. 2). 1990; Myczkowski, 2003; Tarajko-Kowalska, 2008; Pomimo tak precyzyjnych zapisów, nie udało się Górka, 2017). In the regulations stipulated in the jednak uniknąć chaosu form przestrzennych oraz local plans of the Cedry Wielkie commune, the feerii barw i struktur materiałów budowlanych, sto- guidelines concerning these issues had already sowanych przy wznoszeniu nowych budynków been specified at a general level, but it is the specific

100 Local zoning plans as instruments protecting…

Ryc. 5. Chaos przestrzenny wprowadzony przez współczesną zabudowę mieszkaniową (fot. M. Koperska-Kośmicka) Fig. 5. Spatial chaos caused by contemporary residential development (photo by M. Koperska-Kośmicka) mieszkalnych. Trudno, śledząc najnowsze realizac- provisions that are worth noting and emphasizing, je na terenie gminy, mówić o kontynuacji tradycji as they address such issues as: the location of build- budownictwa regionalnego (ryc. 5). W większości ings on the plot in relation to the traditional form przypadków wygrał wysoki stopień indywidualizacji of the Żuławy homestead arrangement (a possible formy i chęć wyróżnienia się spośród otoczenia. exemplary location of buildings on the plot depend- Co więcej, powyższym ograniczeniom nie była ing on the size and type of the plot was provided), poddana zabudowa przemysłowa, produkcyjna, the ridge layout, the proportion of accompanying magazynowa, związana z obsługą rolnictwa, czy buildings to the main development, or the ratio obiekty i urządzenia infrastruktury technicznej. of walls of the main building and accompanying Warunek „zharmonizowania jej z najbliższym oto- buildings. Not only were the proportions and shape czeniem” wydaje się zapisem zbyt ogólnym, by of the buildings subject to restrictions, but also the mógł być w jakimkolwiek stopniu respektowany. permissible colour scheme of the walls and roofs, Pytaniem retorycznym pozostanie kwestia: kto i na the type of window joinery or even the possibility podstawie jakich wytycznych mógłby na etapie wy- of using historicising details (see tab. 2). Despite dawania decyzji pozwolenia na budowę mierzyć such precise provisions, it proved impossible to i oceniać ową harmonię z sąsiedztwem. avoid the chaos of spatial forms and the wealth of Poszanowanie pierwszoplanowej roli istnieją- colours and structures of building materials used in cych obiektów publicznych, w szczególności tych the construction of new residential buildings. Judg- o cechach historycznych i wysokich walorach este- ing by the latest construction projects completed in tycznych (takich jak: kościoły, zieleń przykościelna i cmentarna, inne obiekty zabytkowe), powinno być jedną z ważniejszych reguł stosowanych podczas

101

2 10 ( +–provisionexists,o Tab.1. gminy CedryWielkie (+–zapisistnieje,o Tab. 1. Sour Źródło: opracowanie własne Stanisławowo o + + + o o o o o o o o o o o o o o o o o o + + + o DługiePole Cedry Wlk. Leszkowy Cedry Mł. Cedry Koszwały Kiezmark Szerzawa Wocławy Giemlice Miłocin Błotnik ce: ownelaboration Formy zapisów dotyczących ochrony krajobrazu kulturowego zawarte w Form of provisions concerning the protection of cultural landscape contained in the Local Zoning Plans of the Cedry Wielkie commune Wielkie Cedry the of Plans Zoning Local the in contained landscape cultural of protection the concerning provisions of Form

o o + o o o o + + + + + + + + + + + + o o o o + o o

+ o o o o o o + + + + + + + + + + + + o o o o o o +

designation the zone of a protected rural settlement / landscape protection o o o + + + + + +

associated with the historical

foundation / conservation protection of – noprovision) the village o o o o o + + + + requirement of adapting the building

and fence forms to the landscape o + + + + + + + + recommendation of buildings referring

to the local tradition

– brakzapisu) requirement to prepare a landscape o o o o o + + + + study preceding the construction of

buildings with other forms and building rules o o o o o o + + + requirement to prepare a landscape

study for car transport facilities

preservation of the natural landscape o o o o o o o o +

associated with the historical settlement o o o o o o o o + preservation of the historical agrarian

structure

Miejs o o o o o o + + + building requirements depend on the

size of the plot cowych Planach Zagospodarowania Przestrzennego

requirement of protection the o o o o o + + + +

historical buildings with monument features

requirement of protection the way of o o o o o o + + +

developing the plot within the farm complexes o o o o o o + + + requirement of designing the greenery

from species adequate for habitats o o o o o + + + +

protection of the rural settlement

no rules for shaping new industrial, o o o o o o + + + production, warehouse buildings

related to agriculture and technical infrastructure facilities

Marta Koperska-Kośmicka Marta Local zoning plans as instruments protecting… projektowania osiedli wiejskich. Zagospodarowa- the commune, it is hard to talk about a continua- nie najważniejszych przestrzeni wspólnych czy tion of the tradition of regional construction (fig. 5). nowe elementy krajobrazu należy wprowadzać tak, In most cases, the key focus was on attaining a high by podkreślić rangę i funkcję istniejących dominant degree of individualisation of form and the desire (Cymerman i in., 1992; Barełkowski, 2006; Żarska, to stand out from the surroundings. 2011). W omawianym przypadku sporządzający What is more, the above restrictions did not plany dopuścili jednak zastosowanie współcze- apply to industrial, production and warehouse snych wyróżników przestrzennych i możliwość buildings, buildings related to servicing agriculture, kształtowania nowoczesnego charakteru zabu- or technical infrastructure facilities and equipment. dowy dla obiektów usługowych o charakterze The condition of “harmonising it with the immediate użyteczności publicznej. Zaowocowało to dość environment” seems to be too general to be kontrowersyjną realizacją hali sportowej przy szko- respected to any extent. The rhetorical question will le podstawowej w Cedrach Wielkich, gdzie niepro- remain: who, and on the basis of what guidelines, porcjonalnie wielka sala z jednospadowym dachem, could measure and assess this harmony with the zlokalizowana w bezpośrednim sąsiedztwie neighbouring areas at the stage of issuing a building nawsia, dominuje nad gotyckim kościołem i bu- permit? dynkami dawnych, XIX w. zagród gburskich.

Tab. 2. Zapisy szczegółowe MPZP gminy Cedry Wielkie dotyczące zabudowy mieszkaniowej Tab. 2. Specific provisions of the local zoning plan [MPZP] of the Cedry ielkieW communeas regards housing development TYPES OF DEVELOPMENT A B C D Proportions Minimum width of the building of the front of the 80 m 35 m 25 m 20 m corresponding plot to the size of the plot Plot size min 9600m2 min 1800m2 min 1000m2 min 600m2 Plan of the a = 12-14 m. a = 11-12 m a = 8-11 m a = 8-10 m building b= (1.5-1.8)a b= (1.5-1.8)a b= (1.4-1.7)a b= (1.3-1.6)a Maximum height of the building 10 -13 m 9 -10 m 7 - 9 m 6.5 - 8.5 m Roof slope incline 400 - 500 400 - 500 400 - 500 400 - 500 angle Maximum difference in levels between the + 1.00 m + 1.00 m + 0.60 m + 0.60 m terrain and the ground floor of the building Attic lighting with + + + large windows in Arch. detail (two windows) (two windows) (one window) --- the gable wall of the building Arcade + ------+ + Extension + ---

Porch + + + + Veranda Źródło: opracowanie własne Source: own elaboration

103 Marta Koperska-Kośmicka

Ryc. 6. Cedry Wielkie. Zaburzony układ tradycyjnego placu wiejskiego poprzez wprowadzenie wielkokubaturowej zabudowy sportowej i parkingów (fot. M. Koperska-Kośmicka) Fig. 6. Cedry Wielkie. Disturbed layout of a traditional village square caused by large-volume sports facilities and parking lots (photo by M. Koperska-Kośmicka)

Ta radykalnie współczesna budowla zaburza nie Respect for the primary role of existing public tylko funkcjonowanie tradycyjnego wnętrza wiej- buildings, in particular those demonstrating skiego, ale ze względu na swoją skalę, zdomino- historical features and high aesthetic value (such wała panoramę wsi – wprowadzenie silnej sub- as churches, church and cemetery greenery, other dominanty osłabiło rolę historycznej dominanty historical buildings), should be one of the most wieży kościelnej i wprowadziło w efekcie chaos important rules applied when designing rural estetyczny (ryc. 6). settlements. Development of the most important Istotną kwestią podnoszoną w omawianych pla- common areas or new landscape elements should nach miejscowych była ochrona obiektów zabytko- be implemented in such a way as to emphasise the wych w ich naturalnym otoczeniu, wraz z wyzna- importance and function of the existing architectural czeniem działań zmierzających do przywrócenia im dominants (Cymerman et al., 1992; Barełkowski, odpowiedniej rangi historycznej, architektonicznej 2006; Żarska, 2011). In the case discussed, however, i krajobrazowej (Bogdanowski, 1998; Dąbrowska the planners allowed for the use of contemporary -Budziło, 2001). W przypadku planów miejscowych spatial distinctive features and the possibility gminy Cedry Wielkie zapisy odnoszące się do of shaping the modern character of service buildings tej problematyki skonstruowano przede wszyst- with public utility functions. kim w oparciu o uzgodnienia z Wojewódzkim This resulted in the rather controversial construction Konserwatorem Zabytków. Niestety dotyczyły of a sports hall at a primary school in Cedry Wielkie, samych tylko obiektów wpisanych do rejestru where a disproportionately large hall with a pent zabytków, ewentualnie „obiektów historycznych roof, located in the immediate vicinity of nawieś,

104 Local zoning plans as instruments protecting… o cechach zabytku oczywistego” i nie obejmowały dominates over the Gothic church and the build- w żaden sposób ich sąsiedztwa, ponieważ odno- ings of the former, 19th-century gbur homesteads. siły się jedynie do „prac związanych z odbudową, This radically modern building disturbs not only rozbudową, nadbudową, przebudową i prowadze- the functioning of the traditional rural interior, but niem robót budowlanych” na budynkach objętych also, due to its scale, dominates the panorama of the nadzorem. W przypadku kilku domów podcienio- village – the introduction of a strong sub-dominant wych (w Miłocinie, Cedrach Małych, Trutnowach) weakened the role of the historical dominant of the tak ograniczony zakres ochrony spowodował church tower and, in effect, introduced aesthetic pojawienie się intensywnej zabudowy rolniczej chaos (fig. 6). z agresywnymi formami obiektów magazynowych An important issue raised in the discussed local w ścisłym otoczeniu zabytków, co w przypadku plans was the protection of historical buildings in domu z miejscowości Cedry Małe znacząco przy- their natural surroundings, together with a determi- czyniło się do jego destrukcji. Problematyka zmian nation of actions aimed at restoring their historical, technologicznych w rolnictwie i ich katastrofalnego architectural and landscape rank (Bogdanowski, wpływu na krajobraz to odrębne, wieloaspektowe 1998; Dąbrowska-Budziło, 2001). In the case of the zagadnienie, znacznie wykraczające poza ramy ni- local plans of the Cedry Wielkie commune, the pro- niejszego artykułu (por. Koperska-Kośmicka, 2015). visions relating to this issue were constructed pri- Bardzo istotnym składnikiem krajobrazu wiejskiego marily on the basis of agreements with the Voivode- jest zieleń. W badanym obszarze zieleń przydomo- ship Monuments Conservator. Unfortunately, they wa i śródpolna dodatkowo podkreśla unikatowość concerned only the buildings entered in the register regionalną poprzez zaakcentowanie geometrycz- of monuments, or “historical objects with obvious nego układu krajobrazu (tradycja nasadzeń i ogła- monument characteristics” and did not cover their wiania wierzby Salix L.). Wyjątkowość kompozy- surroundings in any way, because they referred cji wynika z wykorzystania rodzimych gatunków only to “works related to rebuilding, extension, (między innymi w projektowanych nasadzeniach superstructure, reconstruction and construction w przydomowych ogródkach). Ze względu na za- works” on the buildings under supervision. In the chowanie dziedzictwa kulturowego jest tematem case of several arcaded houses (in Miłocin, Cedry niezwykle złożonym (Bogdanowski, 1976; Borcz, Małe, Trutnowy) such a limited scope of protection 2005; Targ, 2016). Temat zieleni towarzyszącej zabu- resulted in the appearance of dense agricultural dowie został ujęty w planach miejscowych gminy development with aggressive forms of warehouse w dość ograniczony i enigmatyczny sposób. Według facilities in the close vicinity of monuments, which wytycznych – nowo zakładana zieleń izolacyjno in the case of a house from Cedry Małe, significantly -krajobrazowa i mieszana miała być: niska, średnia contributed to its destruction. The issues of techno- i wysoka [sic!], złożona z „gatunków adekwatnych logical changes in agriculture and their catastrophic siedliskowo”. Prawodawca nie rozszerzył tego la- impact on the landscape is a separate, multi-faceted konicznie brzmiącego terminu, stąd w większości problem, going far beyond the framework of this tradycyjne ogródki przydomowe ustąpiły miejsca paper (see Koperska-Kośmicka, 2015). nisko przystrzyżonym trawnikom z, obcymi kul- turowo i przyrodniczo na tych terenach, krzewami i drzewami iglastymi. Brak jest w przypadku nowej SUMMARY zabudowy występujących od wieków na Żuławach gatunków liściastych drzew wysokich: lip, buków, In searching for an answer to the question of how to jesionów czy kasztanowców – zastąpiły je pocho- protect the landscape values of rural areas at the lev- dzące z Gór Skalistych świerki srebrne (łac. Picea el of local plans, one should indicate the strengths pungens Engelm.) i żywotniki zachodnie odmiany of the analysed area. The share of Cedry Wielkie smaragd (popularnie nazywane tujami od nazwy commune planning coverage, at the level of 95%, łac. Thuja occidentalis). constitutes a notable exception in comparison with other regions of Poland, where the local zoning plan [MPZP] coverage constitutes 30.5% of the area (Śleszyński et al., 2017: 19). It is also worth noting the method of constructing plans drawn up for each

105 Marta Koperska-Kośmicka

PODSUMOWANIE of the village administrations separately, with the division into areas of clustered development and Poszukując odpowiedzi na pytanie w jaki spo- other areas of agricultural production. sób można chronić walory krajobrazowe terenów It would seem that such an approach should take wiejskich na poziomie planów miejscowych nale- into account local differences and adjust solutions to ży wskazać mocną stronę analizowanego obsza- the existing conditions. Unfortunately, this has not ru. Udział pokrycia planistycznego gminy Cedry happened in the case in question. Resolutions on local Wielkie, kształtujący się na poziomie 95%, jest na zoning plans were based on two templates, which tle pozostałych rejonów Polski, gdzie zasięg MPZP resulted in a rather mechanical approach to the issue stanowi 30,5% powierzchni (Śleszyński i in., 2017: of spatial planning in the given locations. References 19) chlubnym wyjątkiem. Na uwagę zasługuje też to such issues as the transformation of public spaces or sposób konstruowania planów tworzonych dla preservation of the spatial structure while respecting the każdego z sołectw osobno, z podziałem na tereny existing historical dominants, or the choice of building zabudowy skupionej i pozostałe obszary produkcji materials, colour scheme and greenery were so vague rolniczej. and repeatable for all localities that the way they were Wydawałoby się, że takie podejście powin- interpreted allowed for degradation of landscape values no uwzględniać różnice lokalne i dopasowywać and introduced spatial chaos. rozwiązania do warunków zastanych. Niestety A separate problem was the tacit consent to the w tym przypadku tak się nie stało. Uchwały do- uncontrolled development of agriculture and indus- tyczące miejscowych planów zagospodarowania try. One should recall that these projects were only przestrzennego bazowały na dwóch szablonach, limited by the provision on “harmonizing them with co zaowocowało dość mechanicznym podejściem the immediate environment” or (not in all cases) the do zagadnień kształtowania przestrzeni w opra- requirement to prepare a landscape study prior to cowywanych lokalizacjach. Odniesienia do takich the execution of the project. kwestii jak przekształcenia przestrzeni publicznych czy zachowanie struktury przestrzennej z posza- nowaniem zastanych historycznych dominant, PROPOSED SOLUTIONS czy wybór materiałów budowlanych, kolorystyki, zastosowanej zieleni były na tyle ogólnikowe i po- However, the issues identified above cannot be wtarzalne dla wszystkich miejscowości, że sposób solved by making the provisions even more specific ich interpretacji pozwolił na degradację walorów or stringent, or – all the more so – by increasingly krajobrazowych i wprowadził chaos przestrzenny. fragmentary planning studies. Local plans should Osobnym problemem była milcząca zgoda na not restrict investment, but rather provide a frame- niekontrolowany rozwój rolnictwa i przemysłu. work for overall sustainable development based on Przypomnijmy, że te inwestycje ograniczane były respect for environmental resources, cultural her- jedynie zapisem o „zharmonizowaniu ich z najbliż- itage and spatial order. The question is: how can szym otoczeniem”, czy (nie we wszystkich przy- this harmony be achieved? It seems that the best padkach) wymogiem wykonania studium krajo- way would be to reinforce positive models which brazowego, poprzedzającego realizację. contribute to building local identity and to estab- lish a platform for dialogue and the exchange of experiences. PROPOZYCJE ROZWIĄZAŃ One of the means is to create a catalogue of designs of regional houses typical for particular Rozwiązaniem powyższych problemów nie może regions of Poland, which could be made available być jednak dalsze uszczegóławianie czy zaostrza- to the interested parties free of charge. Such nie zapisów, a tym bardziej rozdrabnianie opraco- a solution has been working in Lower Silesia, where wań planistycznych. Plany miejscowe nie powinny the local leader – Dom Kołodzieja Association in ograniczać inwestycji, a raczej stwarzać ramy dla Zgorzelec – after conducting an international całościowego zrównoważonego rozwoju, opartego architectural competition in 2012, commissioned na poszanowaniu zasobów środowiska naturalne- the preparation of four building designs based on go, dziedzictwa kulturowego i ładu przestrzennego. traditional construction. Ready-made solutions

106 Local zoning plans as instruments protecting…

Pytanie: jak tę harmonię osiągnąć? Wydaje się, że were made available for a token amount to investors najlepszą drogą byłoby wzmacnianie pozytywnych who wanted to erect buildings referring to the wzorców budujących tożsamość lokalną oraz budo- architecture of half-timbered houses. Two years later, wanie płaszczyzny dialogu i wymiany doświadczeń. the programme was extended to public buildings. Jednym ze sposobów jest stworzenie katalogu Another solution would be to create the func- projektów regionalnych domów typowych osob- tion of local advisers at the poviat level in the field nych dla poszczególnych regionów Polski, które of regional architectural, landscape and greenery mogłyby być udostępniane zainteresowanym nie- solutions, who should be consulted to agree on odpłatnie. Takie rozwiązanie funkcjonuje na Dol- newly designed investments. Such a procedure of nym Śląsku, gdzie lokalny lider – Stowarzysze- approving design documentation exists in some cit- nie Dom Kołodzieja w Zgorzelcu, po uprzednim ies (see the standpoint of urban art consultants in przeprowadzeniu międzynarodowego konkursu Bydgoszcz, Gdynia, Kraków, Poznań, Sopot, Słupsk, architektonicznego w 2012 r., zlecił przygotowanie Sosnowiec or Wrocław). This would render it pos- czterech projektów budowlanych, wzorujących się sible to extend the scope of protection not only to na tradycyjnym budownictwie. Gotowe rozwiąza- the buildings or zones under the jurisdiction of the nia użyczano za symboliczną kwotę inwestorom, voivodeship monuments conservators, but also to którzy chcieli wybudować obiekty nawiązujące do the area of entire villages or even the region. architektury domów przysłupowych. Dwa lata póź- The priority of creating local plans as instruments niej program ten rozszerzono na budynki publiczne. of shaping spatial order should be to achieve a bal- Innym rozwiązaniem byłoby stworzenie funkcji ance between the effects of unavoidable yet desir- lokalnych doradców na poziomie powiatu w za- able development and the maintenance of a coherent kresie regionalnych rozwiązań architektury, kra- and harmonious landscape. To achieve this goal, as jobrazu i zieleni, z którymi należałoby uzgadniać many researchers have stressed (Myczkowski, 2003; nowo projektowane inwestycje. Taki tryb zatwier- Chmielewski et al., 2015), it is necessary to proper- dzania dokumentacji projektowej istnieje przecież ly interpret and use the canon of local landscape w niektórych miastach (por. stanowisko plasty- features. Ensuring the protection and durability of ków miejskich w Bydgoszczy, Gdyni, Krakowie, these features is one of the most important tasks Poznaniu, Sopocie, Słupsku, Sosnowcu czy Wro- of persons dealing with spatial design and man- cławiu). Pozwoliłoby to rozszerzyć zakres ochrony agement. Spatial planning should be subordinated nie tylko na obiekty czy strefy objęte jurysdykcją to activities protecting the landscape in order for it wojewódzkich konserwatorów zabytków, ale na to fulfil important economic and social functions tereny całych wsi czy nawet regionu. (Myga-Piątek, 2015). Priorytetem tworzenia planów miejscowych, jako instrumentów kształtowania ładu przestrzennego, powinno być osiągnięcie równowagi pomiędzy skutkami nieuniknionego, ale przecież pożądanego rozwoju, a zachowaniem spójnego i harmonijnego krajobrazu. Aby ten cel osiągnąć należy, jak podkre- śla wielu badaczy (Myczkowski, 2003; Chmielewski i in., 2015), właściwie odczytać i wykorzystać kanon cech krajobrazu lokalnego. Zapewnienie ochrony i trwałości tych cech jest jednym z najważniejszych zadań osób projektujących i zarządzających prze- strzenią. Planowanie przestrzenne powinno być podporządkowane działaniom chroniącym krajo- braz tak, aby mógł on spełniać ważne gospodarcze i społeczne funkcje (Myga-Piątek, 2015).

107 Marta Koperska-Kośmicka

REFERENCES

Baranowski A., Kowalik P., Lipińska B., Bocheński Koperska-Kośmicka M., 2015: Żuławskie domy pod- J., 2004: Zagospodarowanie przestrzenne doliny cieniowe. Przyczyny degradacji i problematyka i delty Wisły wraz z otoczeniem, Gdańsk, Poli- konserwatorska zabytkowych struktur architek- technika Gdańska. tonicznych w środowisku kulturowym Delty Barełkowski R., 2006: Integracja zamierzeń plani- Wisły, Gdańsk, dysertacja, mpis. stycznych i projektowych w kreacji przestrzeni Kożan A., Balcerek K., 2005: Zasady kształtowania wiejskiej. Aspekty metodycznei praktyczne [in:] przestrzeni wiejskiej – rozważania o wartościach Odnowa polskiej wsi (eds): W. Czarnecki, D. Ka- wymiernych i kulturowych [in:] Architektura kra- rolczuk, Białystok, Wydawnictwo Politechniki jobrazu. Studia I prezentacje, nr 1-2. Białostockiej. Leliwa K., 2018: Zachowanie naturalności krajobra- Bogdanowski J., 1976: Kompozycja i planowanie zu w Obszarze Metropolitalnym Gdańsk-Gdynia- w architekturze krajobrazu, Wrocław-Warszawa Sopot [in:] Metropolitan (ed.): J. Szlachetko, t. 9 -Kraków-Gdańsk, Zakład Narodowy im. Osso- (1/2018): 50-59. lińskich. Lipińska B., 2011: Żuławy Wiślane. Ochrona i kształ- Bogdanowski J., 1998: Kulturowy krajobraz zabyt- towanie zabytkowego krajobrazu, Gdańsk, Nowy kowy i problemy jego ochrony [in:] Ochrona Za- Dwór Gdański, Stowarzyszenie Żuławy. bytków, t. 51/1. 4-13 Mazurski K.R., 2008: Problemy ochrony krajobrazu Borcz Z., 2005: Zmiany w krajobrazie wsi na prze- w gospodarce przestrzennej [in:] Studia krajobra- łomie XX i XXI w. [in:] Architektura krajobrazu. zowe jako podstawa właściwego gospodarowa- Studia i prezentacje, nr 1-2. nia przestrzenią (eds): A. Zaręba, D. Chylińska, Cymerman R., Falkowski J., Hopfer A., 1992: Krajo- Wrocław, Wrocławskie Towarzystwo Naukowe. brazy wiejskie: klasyfikacja i kształtowanie, Olsz- Myczkowski Z., 2003: Krajobraz wyrazem tożsamo- tyn, Wydawnictwo ART-T. ści w wybranych obszarach chronionych w Pol- Chmielewski T.J., 2012: Systemy krajobrazowe. sce, Kraków, Politechnika Krakowska. Struktura-funkcjonowanie-planowanie, Warsza- Myga-Piątek U., 2012: Krajobrazy kulturowe. wa, Wydawnictwo Naukowe PWN. Aspekty ewolucyjne i typologiczne, Katowice, Dąbrowska-Budziło K., 2001: Walory widokowe Uniwersytet Śląski. krajobrazu [in:] Architektura krajobrazu a plano- Myga-Piątek U., 2015: Polityka krajobrazowa Polski wanie przestrzenne (ed.): K. Pawłowska, Kraków, – u progu wdrożeń [in:] Przegląd Geograficzny, Politechnika Krakowska. 87, 1: 5-25 Gajewski R., Ważny K., Zelewski D. (eds), 2015: Niedźwiecka-Filipiak I., Kuriata Z., 2009: Zago- Obszar Metropolitalny Gdańsk-Gdynia-Sopot. spodarowanie przestrzenne wsi w Pracach Uni- W sieci europejskich metropolii, Gdańsk, Instytut wersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu [in:] Metropolitalny. Polskie krajobrazy wiejskie dawne i współczesne Gil-Mastelarczyk J., 2016: Ochrona krajobrazu (ed.): Z. Kuriata, Prace Komisji Krajobrazu Kul- w kontekście planowania przestrzennego na turowego, t. 12, Sosnowiec. szczeblu lokalnym [in:] Mazowsze, Studia re- Pankau F., 2013: Delta Wisły jako obszar problemo- gionalne, nr 18: 13-25. wy rozwoju i zagospodarowania przestrzennego Górka A., 2017: Krajobrazowy wymiar ruralistyki, woj. pomorskiego [in:] Funkcjonalny obszar delty Gdańsk, Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej. Wisły w terytorializacji Polski (eds): T. Parteka, A. Kachniarz T., 1990: Współczesna architektura wsi, Golędzinowska, Studia Komitetu Przestrzennego Człowiek i środowisko, t. 14, nr 2. Zagospodarowania Kraju T. CXLVI, Warszawa, Kistowski M., Lipińska B., Korwel-Lejkowska B., PAN KPZP. 2005: Studium ochrony krajobrazu województwa Parteka T., 2013: Obszar funkcjonalny Żuław Delty pomorskiego, Gdańsk, Samorząd Województwa Wisły w polityce rozwoju przestrzennego kraju Pomorskiego. [in:] Funkcjonalny obszar delty Wisły w terytoria- Kondracki J., 1994: Geografia Polski: mezoregiony lizacji Polski (eds): T. Parteka, A. Golędzinowska, fizyczno-geograficzne, Warszawa, Wydawnictwo Studia Komitetu Przestrzennego Zagospodaro- Naukowe PWN. wania Kraju T. CXLVI, Warszawa, PAN KPZP.

108 Local zoning plans as instruments protecting…

Plit J., 2016: Krajobrazy kulturowe Polski i ich prze- uchwalenia miejscowego planu zagospodaro- miany, Warszawa, PAN IGiPZ. wania przestrzennego w Gminie Cedry Wielkie Przewoźniak M., 1981: Struktura przestrzenna obszar wsi Błotnik. krajobrazu województwa gdańskiego, Gdańsk, Uchwała nr XXXIII/306/2002 Rady Gminy w Ce- dysertacja, mpis. drach Wielkich z dnia 30 sierpnia 2002r. w spra- Raszeja E., 2005: W poszukiwaniu ładu i autentycz- wie uchwalenia miejscowego planu zagospoda- ności. Refleksje na temat kształtowania krajobra- rowania przestrzennego w gminie cedry wielkie zu i architektury polskiej wsi [in:] Polska wieś obszar wsi cedry małe. 2025 – wizja rozwoju (ed.): J. Wilkin, Warszawa, Uchwała nr XXXIII/308/2002 Rady Gminy w Ce- Fundusz współpracy: 191-197. drach Wielkich z dnia 30 sierpnia 2002r. w spra- Solon J., Borzyszkowski J. (ed.), 2018: Physico- wie uchwalenia miejscowego planu zagospoda- geographical mesoregions of Poland – modified rowania przestrzennego w gminie Cedry Wielkie version of J. Kondracki’s regionalisation [in:] obszar wsi Cedry Wielkie. Geographia Polonica, vol. 91, no. 2. Uchwała nr X/86/03 Rady Gminy w Cedrach Wiel- Śleszyński P., Deręgowska A., Kubiak Ł., Sudra P., kich z dnia 6 października 2003r. w sprawie Zielińska B.: 2017, Analiza stanu i uwarunkowań uchwalenia miejscowego planu zagospodaro- prac planistycznych w gminach w 2017 r., Insty- wania przestrzennego w gminie Cedry Wielkie tut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowa- obszar wsi Długie Pole. nia PAN, Warszawa. Uchwała nr X/87/03 Rady Gminy w Cedrach Wiel- Tarajko-Kowalska J., 2008: Projektowanie koloru kich z dnia 6 października 2003r. w sprawie zespołów architektoniczno-krajobrazowych, uchwalenia miejscowego planu zagospodaro- jako integralny składnik zarządzania krajobra- wania przestrzennego w gminie Cedry Wielkie zem wsi polskiej [in:] Zarządzanie krajobrazem obszar wsi Giemlice. kulturowym, Sosnowiec, Komisja Krajobrazu Uchwała nr XXXI/282/2002 Rady Gminy w Cedrach Kulturowego PTG. Wielkich z dnia 26 kwietnia 2002 w sprawie Targ I., 2016: Nasadzenia ozdobne w wiejskich uchwalenia miejscowego planu zagospodaro- ogrodach przydomowych, Szepietowo, Podlaski wania przestrzennego w gminie Cedry Wielkie Ośrodek Doradztwa Rolniczego. obszar wsi Kiezmark. Wilczyński R., Odnowa wsi jako środowisko zacho- Uchwała nr XIII / 125/2003 Rady Gminy w Cedrach wania i zgodnego z dziedzictwem kulturowym Wielkich z dnia 30 grudnia 2003r. w sprawie kształtowania krajobrazu wiejskiego [in:] Archi- uchwalenia miejscowego planu zagospodaro- tektura krajobrazu wiejskiego. Odnowa wsi, Nr wania przestrzennego w gminie Cedry Wielkie 1-2/2005, t. 10: 10-17. obszar wsi Koszwały. Wojtowicz W., 2016: Ocena ustawy o planowaniu Uchwała nr X/88/03 Rady Gminy w Cedrach Wiel- i zagospodarowaniu przestrzennym, http://urb- kich z dnia 6 października 2003r. w sprawie news.pl/ustawa-o-planowaniu-zagospodarowa- uchwalenia miejscowego planu zagospodaro- niu-przestrzennym-28-powierzchni-polski-po- wania przestrzennego w gminie Cedry Wielkie kryte-planami-miejscowymi/ dostęp 15.05.2019 obszar wsi Leszkowy. Żarska B., 2011: Ochrona krajobrazu, Warszawa, Uchwała nr X/90/03 Rady Gminy w Cedrach Wiel- Wydawnictwo SGGW. kich z dnia 6 października 2003r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodaro- wania przestrzennego w gminie Cedry Wielkie LEGAL ACTS AND DOCUMENTS obszar wsi Stanisławowo. Uchwała nr x/92/03 rady gminy w cedrach wielkich Europejska Konwencja Krajobrazowa, sporządzona z dnia 6 października 2003r. w sprawie uchwale- we Florencji dnia 20 października 2000 r., Dz.U. nia miejscowego planu zagospodarowania prze- 2006 no. 14 poz. 98. strzennego w gminie Cedry Wielkie obszar wsi Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, z dnia 2 Trutnowy. kwietnia 1997 r. Uchwała nr XXXIII/307/2002 Rady Gminy w Ce- Uchwała nr XVIII 150104 Rady Gminy w Cedrach drach Wielkich z dnia 30 sierpnia 2002r. w sprawie Wielkich z dnia 15 czerwca 2004 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania

109 Marta Koperska-Kośmicka

przestrzennego w gminie Cedry Wielkie obszar wsi Wocławy. Uchwała Nr 239 Rady Ministrów z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie przyjęcia Koncepcji Przestrzen- nego Zagospodarowania Kraju 2030, M.P. 2012 poz. 252. Uchwała Sejmiku Wojewódzkiego, Dz. Urz. Woj. Gdańskiego z 1994 r. nr 27 poz. 139 i z 1998 r. nr 59 poz 294. Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu prze- strzennym, Dz. U. 2003 nr 80 poz. 717, tekst jed- nolity: Dz. U. 2018 poz. 1945. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytka- mi z 2003 r., tekst jednolity: Dz. U. 2018 poz. 2067.

110