Speciaal nummer Open Monumentendagen September 2019 | Nr 031

Dossier EEN PLAATS VOOR KUNST EEN PLAATS IN DE KUNST DE PICTURALE

DOSSIER HERINNERING AAN HET GOUDEN JUBILEUM VAN DE BELGISCHE ONAFHANKELIJKHEID

WERNER ADRIAENSSENS CONsERVATOR COllECTIEs 20sTE EEuW, KONINKlIJKE MusEA VOOR KuNsT & GEsCHIEdENIs THOMAS DEPREZ KuNsTHIsTORICus

detail van het schilderij Vijftigste verjaardag der Belgische onafhankelijkheid van C. Van Camp uit 1890, Paleis der Natie (olieverf op doek) (© KIK-IRPA, ). Hoewel de fotografie op het einde van de 19de eeuw al perfect massamanifestaties in beeld kon brengen, werden belangrijke vieringen ook nog altijd door kunstschilders vastgelegd. Werner Adriaenssens en Thomas Deprez verdiepten zich in de iconografische bronnen van de ceremonie voor de vijftigste verjaardag van de Belgische onafhankelijkheid

NOOT DE VAN REDACTIE en de concurrentiestrijd tussen enkele kunstschilders om een eventuele officiële staatsopdracht binnen te halen voor een monumentale voorstelling van dit bijzondere moment.

Het Paleis der Natie, de zetel van de Nationale Tentoonstelling de vijf- DE NATIONALE het Federaal Parlement, bewaart tigste verjaardag van de Belgische TENTOONSTELLING het monumentale schilderij Vijftigste onafhankelijkheid gevierd. Het VAN 1880 verjaardag der Belgische onafhanke- Jubelpark, dat speciaal was aange- lijkheid van de kunstschilder Camille legd voor de expositie, was op die Het idee om ter gelegenheid van de Van Camp (afb. 1). Het is een herin- bloedhete zomerdag the place to be vijftigste verjaardag van de Belgische nering aan de patriottische viering en vormde het decor voor Van Camps onafhankelijkheid een Nationale van 16 augustus 1880. Toen werd op artistieke souvenir. Tentoonstelling te organiseren, Een plaats voor Kunst NR031 - SPECIAAL NUMMER - SEPTEMBER 2019 SEPTEMBER SPECIAAL- - NUMMER NR031

Afb. 1 C. Van Camp, Vijftigste verjaardag der Belgische onafhankelijkheid, 1890 (olieverf op doek, 330x480cm), Paleis der Natie (© KIK-IRPA,

Brussels, cliché X003442). BRUSSEL ERFGOED

043 Een plaats in de kunst

HET JUBELPARK

Als locatie voor de Nationale Tentoonstelling werd gekozen voor het voormalige militaire oefenplein op de Linthoutvlakte. Al in 1874 werd tussen de Belgische Staat en de Stad Brussel een conventie afgesloten waarin werd gestipuleerd dat een nieuw oefen- plein zou worden aangelegd. Het oude terrein zou worden ingericht als een park, waarin ook een monument zou worden opgericht. ‘Dans la pensée des parties contractantes, le monument devait être un édifice consacré à un Musée des arts décoratifs’3.

Afb. 2 De voorbereidingen aan de Nationale Inhuldigingsceremonie van de Nationale Tentoonstelling, 16 juni 1880 (uit: The Illustrated Tentoonstelling brachten het park- London News, 10 juli 1880, p. 28). project in een stroomversnelling. Architect Gédéon Bordiau kreeg de opdracht om het monument te ontwerpen. Hij tekende een paleis bestaande uit twee vleugels die met elkaar waren verbonden door een halfronde zuilengalerij die een monu- mentale triomfboog flankeerde. Pas in mei 1879 kon effectief met de bouw worden gestart, maar wegens tijdsge- brek konden enkel de hoekpaviljoe- nen worden voltooid tegen de tijd dat de Nationale Tentoonstelling opende. Van de zuilengalerij en de arcade was alleen de onderbouw definitief. De colonnade en de arcade waren voorlopige constructies versierd met tijdelijke beeldhouwwerken. Desalniettemin werd het geheel gere- Afb. 3 aliseerd ‘[…] avec une rapidité encore A. Heins, Inhuldigingsceremonie van de Nationale Tentoonstelling, 16 juni 1880 inconnue en Belgique’4. Omdat het (uit: Exposition Nationale 1830 1880. Album commémoratif, Bruxelles, Cie de Publicité et d’Émission, 1882, s.p.). park werd ingericht ter gelegenheid van de Nationale Tentoonstelling die dateerde van begin 1878. Mede om Op 4 augustus 1879 ondertekende de vijftigjarige onafhankelijkheid van budgettaire redenen werd toen afge- Leopold II de wet waarmee de nodige België vierde, kreeg de site achteraf zien van de oorspronkelijke intentie kredieten werden vrijgemaakt en bij de naam Cinquantenaire, wat letterlijk om een Wereldtentoonstelling in te Koninklijk Besluit van 20 augustus 1879 ‘vijftigjarige’ betekent, en werd ze in richten. Als alternatief werd voorge- werd de Nationale Tentoonstelling een het Nederlands ‘Jubelpark’ genoemd. steld een evenement te organiseren feit. Het evenement opende op 16 juni dat enkel de nationale productie 1880 en werd officieel gesloten op 1 Aan de Nationale Tentoonstelling op het gebied van kunst, industrie, oktober (afb. 2 en 3). Met een totaal van werd een reeks festiviteiten en evene- land- en tuinbouw centraal zou 1.498.251 bezoekers werd het een menten gekoppeld. Vanaf de opening stellen1. groot succes2. van de expositie tot 19 augustus

044 gouden jubileum van België werd gevierd. In de dagbladpers was de opwinding omtrent het grootse evenement al dagen op voorhand voelbaar. Zo werd in verschillende artikels gemeld welke delegaties en personaliteiten al dan niet aanwe- zig zouden zijn en hoe het paleis van de Nationale Tentoonstelling zou worden aangekleed en versierd. Voor de feestelijkheden werd de half- ronde colonnade links en rechts van de arcade ingericht als een thea- ter met tribunes voor 800 genodig- den. Het grasperk in het park, vrij toegankelijk, bood plaats aan niet minder dan 100.000 toeschouwers. De ruimte tussen de twee hoekpa- viljoenen diende als podium voor de

Afb. 4 eigenlijke ceremonie. Daar werden A. Heins, het Patriottisch Feest van 16 augustus 1880, 16 juni 1880 (uit: Exposition Nationale ook het orkest en het koor opgesteld. 1830 1880. Album commémoratif, Bruxelles, Cie de Publicité et d’Émission, 1882, s.p.). De scène was toegankelijk via een 15 meter brede doorgang die liep vanaf het rond punt in het park. Het is langs die weg dat Leopold II en zijn gevolg zich naar de koninklijke loge onder de arcade zouden begeven en waarlangs de verschillende perso- naliteiten en groeperingen in de loop van de ceremonie hun eresaluut aan de koning zouden brengen5 (afb. 5).

Het volledige programma werd enkele Een plaats voor Kunst dagen voordien gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad en werd gretig overgenomen door de dagbladen. Daags na het feest werd er zowel nati- onaal als internationaal bericht over die bewuste ‘historische’ 16de augus- tus 1880. Alles was strikt gepland en protocollair geregeld. Op de vooravond van het evenement werd om 20 uur de plechtigheid aangekondigd door een Afb. 5 Gezicht op het paleis van het Jubelpark met de tribunes, 1880 (uit: Exposition Nationale salvo van 21 kanonschoten en door 1830 1880. Album commémoratif, Bruxelles, Cie de Publicité et d’Émission, 1882, s.p.). het luiden van alle klokken in de stad.

Op 16 augustus, van 8 uur ‘s ochtends 2019 SEPTEMBER SPECIAAL- - NUMMER NR031 was Brussel het decor voor militaire HET PATRIOTTISCH FEEST tot het einde van de ceremonie, werd optochten en parades van verschil- afwisselend maar zonder onderbre- lende divisies van de burgerwacht, De belangrijkste viering was onge- king een artilleriesalvo afgeschoten een muziekfestival en -wedstrijd, twijfeld het zogenoemde ‘Patriottisch door de burgerwacht en het leger. een zangconcours, een nationale Feest’, dat op maandag 16 augus- Vanaf 10 uur verzamelden de diverse historische stoet en tal van andere tus 1880 plaatsvond (afb 4). Dat was delegaties – leger, burgerwacht,

feestelijkheden. het officiële gebeuren waarmee het oud-strijders van 1830, gemeen- BRUSSEL ERFGOED

045 Een plaats in de kunst

Afb. 6 Afb. 7 Het Patriottisch Feest van 16 augustus 1880 (uit: L’Illustration Het Patriottisch Feest van 16 augustus 1880 (© SAB, F-2735). Européenne, 5 septembre 1880, p. 4-5).

telijke députés, gilden, provincies, HET VOORBEELD VAN DE kende gok van de schilder. Hij had er gouverneurs, magistraten en andere OPTOCHT VAN DE SCHOLEN immers alles aan gedaan om van De officiële genodigden – in of rond het IN 1878 VAN JAN VERHAS optocht van de scholen in 1878 een hit Warandepark om zich in een twee te maken. uur durende optocht via de Wetstraat In de periode van de ‘Cinquantenaire- naar het Jubelpark te begeven. Pas gekte’ stond het monumentale schil- De ingrediënten voor het succes wanneer alle delegaties hadden derij De optocht van de scholen in 1878 werden op treffende wijze geanaly- plaatsgenomen op de tribunes arri- van de kunstschilder Jan Verhas seerd in het dagblad L’Indépendance veerde de koninklijke familie. Die werd volop in de belangstelling (afb.8). belge, dat het werk bestempelde ontvangen door de voorzitters van de als ‘[…] la quintessence de la moder- Kamer en de Senaat, de ministers, de Op 22 augustus 1878, ter gele- nité’8. Toen het schilderij voor het voorzitter van het Hof van Cassatie en genheid van de zilveren bruiloft eerst werd getoond in het licht van de procureur-generaal van datzelfde van koning Leopold II en koningin de vijftigjarige onafhankelijkheid, hof. Daarop volgden verschillende Marie-Henriëtte, defileerden onge- werd de optocht van de scholen in toespraken ter ere van de koning. veer 23.000 Brusselse schoolkinde- 1878 nog steeds beschouwd als een ren voor het koninklijke paar op het van de meest geslaagde ceremonies Het eigenlijke hoogtepunt van de Paleizenplein. Jan Verhas, geliefd in van de voorbije jaren. Bovendien was ceremonie was het moment waarop de burgerlijke salons, van liberale het thema, door de schoolstrijd, nog de burgemeesters, de schepenen signatuur en vrijmetselaar, gaf het brandend actueel. en de vertegenwoordigers van de moment weer waarop de meisjes gilden en de broederschappen van van het officiële onderwijs paradeer- Het decor is zeer herkenbaar. het hele land, voorzien van hun den. Toen het werk in 1880 klaar was Verhas schilderde het Paleizenplein vlaggen, vaandels en banieren en en werd getoond op de Historische met zicht op de koninklijke tribune. onder begeleiding van het orkest tentoonstelling van Belgische kunst In het publiek bevinden zich herken- en de koren, zich begaven naar het die in het kader van de Nationale bare personaliteiten zoals de poli- platform vlak vóór de koninklijke Tentoonstelling werd georganiseerd tici Jules Anspach, Charles Buls en tribune om er de koning te groe- als openingsexpositie van het toen- leden van de Brusselse gemeente- ten. Vooraleer de ceremonie werd malige Modern Museum in Brussel, raad. Ook portretten van prominente afgesloten met de Brabançonne, werd het een ware publiekslieveling7. kunstenaars als Alphonse Balat en hield ook de koning een toespraak. Het schilderij was geen staatsop- Louis Gallait werden op het schilde- Het feest was een overrompelend dracht, het werd op initiatief van rij geïntegreerd. De schoolmeisjes succes. ‘Ceux qui ont vu Bruxelles Verhas zelf geschilderd. In navol- hebben geen stereotiepe gezichten 16 août 1880 en garderont un souve- ging van het grote succes werd het maar zijn beeltenissen van onder nir impérissable’, luidde het in een dan ook prompt aangekocht door de meer de dochters van de schilders Frans dagblad6 (afb. 6 en 7). Belgische Staat. Dat was een bere- Alfred Stevens, Alfred Verwee en de

046 Afb. 8 J. Verhas, De optocht van de scholen in 1878, 1880, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België (olieverf op doek, 241x 432cm), inv.2821 (© KMSKB, Brussel / foto: J. Geleyns - Art Photography). politicus Paul Janson. De aanwezig- heid van kinderen werd bovendien beschouwd als een uitdrukking van moderniteit. Met het oog op elegan- tie, werd er ook bewust voor gekozen om het vrouwelijke element te laten domineren. Voor de appreciatie van het publiek was dit ongetwijfeld een Een plaats voor Kunst belangrijk element. In het kader van de schoolstrijd mag de onderlig- gende boodschap evenmin uit het oog worden verloren: de verbeterde toegang tot het onderwijs voor meis- jes, een politieke verworvenheid van het pedagogische liberalisme van de Afb. 9 Verlichting. J. Verhas, het Patriottisch Feest van 16 augustus1880, ca. 1880, Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis (olieverfschets), inv. 2018.0077 (© KMKG).

VIJFTIGSTE VERJAARDAG Verhas: ‘Nous demanderons à ce propos en ont été témoins’9. Hij gaf meteen ook DER BELGISCHE ONAFHAN- si, dans les sphères gouvernementales, de elementen aan die de talentvolle

KELIJKHEID ALS PENDANT on a songé à consacrer, par un document schilder die deze opdracht zou krijgen 2019 SEPTEMBER SPECIAAL- - NUMMER NR031 VAN DE OPTOCHT VAN pictural d’une réelle valeur, le souvenir in zijn werk diende te integreren om DE SCHOLEN IN 1878 de la principale des fêtes par lesquelles succes te oogsten: de uniformen, de vient d’être célébré le cinquantième anni- toga’s van de magistraten, de vreemde De journalist van L’Indépendance versaire de notre indépendance. Nous kostuums van de vertegenwoordi- belge die Verhas’ succesformule had voulons parler de l’imposante cérémonie gers van sommige gilden, de vlaggen ontleed, mijmerde in datzelfde artikel du 16 août qui a produit une si vive et si en banieren en de fysionomieën van

over een pendant van het schilderij van profonde impression sur tous ceux qui dorpsburgemeesters. BRUSSEL ERFGOED

047 Een plaats in de kunst

Afb. 10 C. Van Camp, vluchtige schets van Vijftigste verjaardag der Belgische onafhankelijkheid, 1880, (potlood op papier), Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, inv. 2018.006 (© KMKG, schenking Th. Deprez).

Afb. 11 C. Van Camp, studie van Vijftigste verjaardag der Belgische onafhankelijkheid, 1880, Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis (gouache en aquarel op papier), inv. 2015.1219.001 (© KMKG).

Omdat deze suggestie werd gefor- krijgen. Daarenboven speelde Jan weer: het moment waarop de koning muleerd in het kader van een lovende Verhas ook daadwerkelijk met het wordt begroet (afb.9). En klaarblij- kritiek op het werk van Verhas, bleek idee om een vervolg te breien aan kelijk was Verhas niet de enige met dat de journalist alvast deze schilder De optocht van de scholen in 1878. dat idee. Ook Xavier Mellery was op in gedachte had wanneer de vraag Een bewaarde olieverfschets van zijn 16 augustus 1880 aanwezig in het zou worden gesteld welke kunste- hand geeft immers het hoogtepunt Jubelpark. Hij verbeeldde de cere- naar de officiële opdracht moest van de ceremonie in het Jubelpark monie op allegorische wijze10.

048 Afb. 12 C. Van Camp olieverfschets van Vijftigste verjaardag der Belgische onafhankelijkheid, 1880 (olieverf op doek, inv. 200500054a), War Heritage Institute van België (© WHI / foto: luc Van de Weghe).

Dat die onvergetelijke dag vereeu- Het lijkt waarschijnlijk dat de schilder HET CONCEPT VAN DE wigd moest worden in een schil- met zijn initiatief reeds een staatsaan- VIJFTIGSTE VERJAAR- derij, moet ook Camille Van Camp koop in gedachten had. Van Camp DAG DER BELGISCHE niet zijn ontgaan. Tijdens de feeste- moet immers ontegenzeglijk op de ONAFHANKELIJKHEID Een plaats voor Kunst lijkheden was de kunstenaar naar hoogte zijn geweest van het onmid- verluidt al druk in de weer met dellijke succes van De optocht van Camille Van Camp ging al snel over tot het vastleggen van zijn impres- de scholen in 1878. Hij had het werk het uitdiepen van de vele details van het sies in vluchtige schetsen (afb. 10). ongetwijfeld gezien op de Historische schilderij. De elementen die in de pers Onmiddellijk na zijn thuiskomst tentoonstelling van Belgische kunst werden aangehaald en waarvan werd borstelde hij het totaalaspect van die op 1 augustus 1880 was geopend. gesteld dat ze hadden geleid tot het de koninklijke tribune in aquarel Op dezelfde expositie werd ook Van succes van Verhas’ werk, werden zorg- en gouache en legde hij de kleu- Camps schilderij De dood van Maria vuldig geïncorporeerd in de compo- ren vast die hem het meest waren van Bourgondië uit 1878 getoond12. sitie. Minder dan een maand na de bijgebleven11 (afb. 11). Als moment Hoewel dat werk aangekocht werd festiviteiten ontstond de eerste geda- koos Van Camp, net als Verhas, voor door de overheid, waren er ook teerde studie. Het betreft een detail de apotheose van de ceremonie: de verschillende punten van kritiek van de globale compositie, uitgewerkt presentatie van de vlaggen, vaan- die bij de schilder een wrange als aquarel met als titel Koning van dels en banieren aan de soeverein. nasmaak lieten13. Meer dan waar- een gilde van de Kruisboogschutters en Uit de voorstudies valt af te leiden schijnlijk aangespoord door Verhas’ gedateerd op 7 september 188014. Deze dat Van Camps initiële idee groten- succes en verrijkt met de inzichten aquarel zet de toon voor het niveau van deels overeenstemt met de uitein- die de kunstcritici hadden aange- detail en de gezwindheid waarmee de delijke compositie, waarvan de bracht, werd Vijftigste verjaardag der kunstenaar zijn taak aanvatte. Snelheid olieverfschets eveneens bewaard is Belgische onafhankelijkheid zijn laat- was geboden, er waren immers kapers

(afb. 12). ste gooi naar het grote succes. op de kust. BRussEl ERFGOEd 2019 sEPTEMBER sPECIAAl- - NuMMER NR031

049 Een plaats in de kunst

CAMILLE VAN CAMP

De kunstschilder Camille Van Camp In 1868 werd ten huize van Camille kunst. Dat bijzondere aspect werd (Tongeren, 1834 - Montreux, 1891) werd Van Camp de kunstenaarsvereni- door het tijdschrift L’Art Moderne in geboren in een welgestelde Antwerpse ging La Société Libre des Beaux-Arts de verf gezet in de necrologie van familie. Dat stelde hem in staat zijn gesticht. Deze progressieve vereni- de kunstenaar: ‘La memoire de Van passie voor kunst na te streven. Hij ging zette zich af tegen de gangbare Camp reste unie a ces ardentes mani- volgde een opleiding aan de Koninklijke academische conventies en wilde festations. Plus que son art, sa comba- Academie voor Schone Kunsten van een vrijere, meer realistische kunst tivite l’aureole’1. Brussel en verbleef tijdens zijn studies promoten. Van Camp was tevens de geregeld in Parijs. In de zomer van belangrijkste bezieler van het tijd- De kunst van Camille Van Camp moet 1859 verbleef Van Camp enkele weken schrift L’Art Libre, dat in 1871-1872 worden gesitueerd in de context van in Barbizon. Daar vereenzelvigde hij werd uitgegeven. Met de befaamde het juste milieu: eigentijdse kunst zich met de ideeën van de moderne schrijver en kunstcriticus Camille die algemeen werd aanvaard door Franse landschapsschool en het plei- Lemonnier als hoofdredacteur, werd de gevestigde orde. Een schilderij nairisme. Na zijn terugkeer werd hij L’Art Libre de spreekbuis van de als Vijftigste verjaardag der Belgische een van de eerste vaste gasten van Société Libre des Beaux-Arts. onafhankelijkheid kan daarom worden de Tervurense kunstenaarsherberg In beschouwd als de synthese van de den Vos, waar hij, zoals in Barbizon, in Hoewel Camille Van Camp ook land- artistieke visie van de kunstenaar. open lucht schilderde. Van Camp was schapsschilder was, werd hij bij nauw bevriend met de kunstenaar leven hoofdzakelijk geroemd om zijn Hippolyte Boulenger, voor wie hij ook portretten, zijn elegante dames en de als mecenas optrad en met wie hij zich getemperde moderniteit waarmee hij NOOT in 1863 in Tervuren vestigde. Daardoor zijn onderwerpen vereeuwigde. Een kan hij worden beschouwd als een van zijn grote verdiensten was ook 1. ‘De herinnering aan Van Camp blijft verbonden met deze vurige manifes- van de grondleggers van de School dat hij erin slaagde een jonge garde taties. Meer nog dan zijn kunst, is het van Tervuren, het Belgisch equivalent kunstenaars te mobiliseren en hen te zijn strijdlust die hem eert’. ‘Camille van de Franse kunstenaarskolonie te leiden in het gevecht tegen de onin- Van Camp’, L’Art Moderne, jg. 11, nr. 47, 1891, p. 374. Barbizon. neembaar lijkende citadellen van de

E. Lambrichs, Portretten van de leden van de Société Libre des Beaux-Arts, 1868, bewaard in de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België (olieverf op doek), inv. 3352. De vierde zittende figuur van links is Camille Van Camp (© KMSKB, Brussel / foto: J. Geleyns - Art Photography).

050 gejuich onthaald. Zo was een criticus van het tijdschrift L’Art Moderne niet enthousiast: ‘[…] la composition déplaît par les tons criards qui rappellent trop la gamme de nos couleurs nationales’16. De kritiek op het kleurenpalet zou nog worden herhaald toen het schil- derij zelf in 1890 voor het eerst werd gepresenteerd.

Het groot aantal bewaarde voorberei- dende studies, voornamelijk aquarel- len, toont aan dat de kunstenaar veel aandacht besteedde aan de uitvoe- ring en detaillering van het uiteinde- lijke doek. In het Museum Kunst & Geschiedenis worden ook twee delen bewaard van het karton op schaal17. Zij bevestigen deze meticuleuze werkwijze. In de zomer van 1881, naar aanleiding van het aankomende driejaarlijkse salon dat in dat jaar in Brussel zou doorgaan, werd Van Camps monumentale doek als groot nieuws in de pers aangekondigd: ‘M. Van Camp […] a entrepris de fixer dans un cadre de grande dimension le souve- nir de l’episode le plus caracteristique de la fete nationale du 16 aout 1880’18. Het was slechts een aankondiging met een beschrijving van de compo- sitie die in grote lijnen bleek uitge- werkt. Dat het werk zelf toen nog niet Een plaats voor Kunst getoond werd op het salon omdat het niet op tijd klaar was, werd betreurd:

Afb. 13 ‘Il est regrettable que cette œuvre n’ait C. Van Camp, Souvenir de la fête patriotique du 16 août 1880, 1880, (aquarel) privéverz. pu être terminée à temps: d’autres s’inspireront d’idées analogues. M. Van Camp paraîtra venir en seconde main’19. In mei 1881, naar aanleiding van de [sic.], terwijl op de voorgrond de meest Desalniettemin lijkt geen enkele tentoonstelling van de Société royale prominente veteraan, Le Vieux Sauvelon, andere kunstenaar waarvan bekend des Aquarellistes, stelde Van Camp zittend wordt voorgesteld met de is dat hij met hetzelfde idee speelde, zijn grootse project voor aan een ruim oudstrijdersvlag van Fleurus uit 1830. het thema van de patriottische viering publiek aan de hand van een aquarel De man op leeftijd zit voorovergebogen van 16 augustus 1880 uitgewerkt te die opnieuw een onderdeel van de op een stoel in precies dezelfde pose hebben als monumentaal kunstwerk. 15 finale compositie uitlichtte . De deel- als deze waarin hij later op het defini- 2019 SEPTEMBER SPECIAAL- - NUMMER NR031 compositie, getiteld Souvenir de la fête tieve schilderij zou worden afgebeeld patriotique du 16 août 1880 (afb.13), terwijl hij, gedragen door zijn zonen, op EEN PORTRET VAN DE verbeeldt een groep van vijf schutters de voorste rij zijn trouw betuigt aan de BELGISCHE NATIE in gildekostuums met vaandels en Belgische koning. Ondanks de vader- opsmuk. De koning van het schutters- landslievende insteek en de poging Naast de centrale gebeurtenis gild, overladen met medailles, draagt om het memorabele feest van 1880 te die wordt verbeeld in het duidelijk

het vaandel van Needer-Heembeeck vereeuwigen, werd de aquarel niet op herkenbare kader van het Jubelpark, BRUSSEL ERFGOED

051 Een plaats in de kunst

domineert in het werk het belang van de vele portretten, zoals dat ook het geval was voor Verhas’ De optocht van de scholen in 1878. Van Camp ging hiervoor heel nauwkeurig te werk. Van enkele van de voornaamste perso- nages zijn portretstudies bekend. Zo poseerden onder meer Charles Buls, Charles Faider, Pierre-Philippe Bourson en Guillaume de Longé in Van Camps atelier20. Het lijkt er sterk op dat de schilder voor bepaalde beeltenissen officiële portretfo- to’s gebruikte. Zo zijn de poses van Walthère Frère-Orban, Charles Rogier en quasi identiek aan hun fotografisch staatsieportret. Mogelijke redenen hiervoor zijn de tijdsdruk om het schilderij vooralsnog klaar te krijgen tegen het salon van 1881, de immobiliteit van inmiddels bejaarde personen zoals Charles Rogier of de drukke agenda’s van de prominente figuren die geen ruimte lieten voor tijdrovende posesessies. Zo excu- seerde Franz Servais zich naar verluidt voor het feit dat hij niet tot het atelier van de kunstenaar geraakte om er te gaan poseren. Onverwacht daagt de componist toch op om zijn beeltenis te laten vereeuwigen21. Vijftigste verjaar- dag der Belgische onafhankelijkheid is dus niet alleen een weergave van een belangrijke historische gebeurtenis, Afb. 14 het is tevens een snapshot van al wie C. Van Camp, studie van een elegante dame, ca. 1881 (olieverf op doek) , privéverz. enige betekenis had in het België van de belle époque. Een vergelijking met compositie werden de vrouwelijke van de scholen in 1878, gebaseerd op het Panorama van de Eeuw van Alfred figuren ingenieus opgesteld op de portretsessies waarbij vooral de echt- Stevens en Henri Gervex is niet ver af. eretribune om enerzijds het oog van genotes van prominente politici model de toeschouwer naar de centrale stonden. Dat was waarschijnlijk een Teneinde zijn historiestuk de gewenste gebeurtenis te leiden en, anderzijds, strategische keuze van Van Camp. Hij moderniteit te geven en de nodige een rustpunt te creëren. De zorgvul- hoopte immers dat zijn werk door de luister bij te zetten, werden enkele dige studie van de juiste poses en de Staat zou worden aangekocht. Achter elegante, modieus geklede vrouwe- dramatische en emotionele lading van de schermen zouden de dames een lijke figuren aan het geheel toege- de figuren is duidelijk af te leiden uit belangrijke invloed kunnen uitoefenen voegd. De wijze waarop de kunstenaar de olieverfschetsen die de kunste- op hun echtgenoot… dit mondaine element incorporeerde naar maakte van deze schijnbaar in de ontwikkeling van de compositie onbelangrijke figuranten (afb.14). In Camille Van Camp gaf ook zijn echtge- is opmerkelijk. In de eerste schetsen tegenstelling tot de theatraal weer- note Louise Van Overbeke en hun twee is de functie van de eretribune hoofd- gegeven mannelijke personages, kinderen een plaats in de compositie22. zakelijk dramatisch. Het geheel vormt lijken de vrouwen geenszins bedoeld Dat gegeven impliceert dat de portret- een diagonale as tegengesteld aan die als portretten. Nochtans zijn zij, ten van de kinderen pas enkele jaren van het evenement. In de uiteindelijke zoals de schoolmeisjes in De optocht later werden toegevoegd: Van Camp

052 trad in 1878 in het huwelijk, zijn doch- lijke tribune, versterkt nogmaals de was het schilderij immers niet meer ter Elisabeth werd geboren in 1879 connectie met het evenement. dan een schets, een onafgewerkt en in 1881 volgde zijn zoon Jacques doek, een schim van wat het ooit Pierre Louis. Op het schilderij hebben moest worden28. Hoewel een criticus de kinderen al een zekere leeftijd. Die EEN ONAFGEWERKT DOEK nog de invloed van Edouard Manet gegevens bevestigen de veronderstel- ZONDER BESTEMMING aanhaalde om de schetsmatigheid van ling dat de kunstenaar tien jaar werkte het werk te verklaren, lijkt het logisch aan zijn magnum opus. De weergave Pas in 1890, toen de gezondheid van dat de overheid geen intentie toonde van zijn eigen kinderen en een paar Camille Van Camp achteruit ging, om een doek aan te kopen waarvan jonge knapen in de linkerbeneden- werd de Vijftigste verjaardag der menig kenner overtuigd was dat het hoek gaf Van Camp de gelegenheid in Belgische onafhankelijkheid voor het onafgewerkt was. En dat laatste lijkt te spelen op de positieve kritiek die De eerst tentoongesteld op het driejaar- ook effectief het geval, waardoor de optocht van de scholen in 1878 te beurt lijkse salon dat in Brussel plaatsvond. essentie van het schilderij gedeeltelijk viel. Precies door voor een enscenering Ofschoon Leopold II de schilder er verloren ging. Van de portretten die het met kinderen te kiezen, beantwoorde op de opening voor feliciteerde25, kon doek zijn historische waarde moesten hij aan het eigentijdse idee van moder- het werk verder niet op veel succes geven, bleven vele beperkt tot de initi- niteit23. Bovendien geeft het een speels rekenen. In tegendeel, meer dan een ële schets en modellering in grisaille. karakter aan de dynamiek van de cere- louter documentaire waarde had het Op vele plaatsen is de ondertekening monie. Het is duidelijk een poging van volgens de kunstcritici niet. In tegen- of doodverf bovendien nog zichtbaar. Van Camp om de vermeende rigiditeit, stelling tot Verhas’ De optocht van de een van de belangrijkste kritieken op scholen in 1878, dat door de school- De optocht van de scholen in 1878, uit de strijd brandend actueel was gebleven EEN SCHENKING AAN weg te gaan. sinds het voor het eerst werd getoond, HET PALEIS DER NATIE was het momentum voor Vijftigste Ten slotte voegde de kunstenaar verjaardag der Belgische onafhankelijk- Na de postume tentoonstelling van centraal onderaan de compositie een heid reeds lang voorbij. Van Camp had het oeuvre van Van Camp, bleef de groep figuren toe uit het sociaal-cul- er alles aan gedaan om zijn schilderij Vijftigste verjaardag der Belgische turele landschap van de Belgische zo aantrekkelijk mogelijk te maken en onafhankelijkheid in het bezit van de belle époque. Naast kunstenaars als door dat tijdrovende perfectionisme weduwe van de kunstenaar. In 1909 Ernest Slingeneyer en de componist had hij zijn kans verkeken om het al op deelde Paul Lambotte, hoofd van de Franz Servais worden ook de schrij- het salon van 1881 te kunnen expose- Administratie voor Schone Kunsten, ver Camille Lemonnier en de jurist, ren. Toen zou de herinnering aan het het college van quaestoren van de schrijver en kunstmecenas Edmond patriottisch feest van het jaar ervoor Kamer van Volksvertegenwoordigers Een plaats voor Kunst Picard verbeeld. Ook een belangrijke immers nog fris zijn geweest. mee dat Van Camps weduwe eventu- kunstverzamelaar zoals Emile Joseph eel bereid zou zijn het monumentale Lequime vindt er zijn plaats. Van Camp Na de dood van Van Camp in 1891, werk te schenken. Daarmee bood hij integreerde in deze groep op subtiele werd het monumentale doek in een oplossing voor het gebrek aan wijze ook zijn zelfportret. Met de rug 1892 opnieuw getoond, ditmaal op kunstwerken in het Paleis der Natie naar de toeschouwer gekeerd en met de postume retrospectieve over het dat na de verwoestende brand van een tekeningenmap onder de arm is werk van de schilder. Kunstcriticus 1883 was heropgebouwd door Hendrik de kunstenaar volledig opgeslorpt Octave Maus opperde toen, ondanks Beyaert29. De schenking werd op 13 door het evenement. Naast Van Camp het louter documentaire karakter van januari 1910 officieel aanvaard en wordt een man met buishoed rugge- het werk dat ook hij onderschreef, dat op vraag van de schenkster werd het lings weergegeven. Hij houdt een vel het misschien een goed idee zou zijn schilderij opgehangen in de bezoe- papier vast met daarop de volgende dat de Belgische Staat het zou aanko- kersruimte van de Kamer30. Jaren

tekst: ‘Les membres du Gouvernement pen voor de Koninklijke Musea voor later – wanneer precies is onbekend 2019 SEPTEMBER SPECIAAL- - NUMMER NR031 provisoire et du congrès ont eu foi dans Sier- en Nijverheidskunst – het huidige – werd het schilderij verbannen naar la sagesse du peuple belge. Ils l’ont Museum Kunst & Geschiedenis – die een weinig prestigieuze gang. In 1987 hardiment doté des institutions les sinds 1888 in de gebouwen van het verhuisde het naar de voormalige plus [libérales] du monde et leur con[- Jubelpark waren gehuisvest26. Tot dactylografiezaal die speciaal voor fiance n’as pas été trompée’24. Dit frag- een aankoop kwam het echter nooit. het schilderij werd omgevormd tot ment uit de memorabele toespraak Het is niet eens bekend of dat zelfs ontvangstruimte. Tot op vandaag kan 27 die Leopold II gaf vanop de konink- ooit werd overwogen . Voor velen het schilderij daar worden bewonderd. BRUSSEL ERFGOED

053 EEN PlAATs IN dE KuNsT

EEN GALERIJ VAN BEROEMDHEDEN

31 21 29 9 18 20 4 5 7 19 8 26 30 1 6 22 3 10 2 11 23 25 24 13 28 15 14 12 16

27

17

In het schilderij Vijftigste verjaardag der Belgi- 1. Leopold II van België (1835- 17. Camile Van Camp (1834- Niet geïdentificeerd 1909), Koning der Belgen 1891), kunstschilder en sche onafhankelijkheid verwerkte Camille Van In de omgeving van de het 2. Marie-Henriëtte van maker van het schilderij koningspaar: Camp een groot aantal portretten. Op basis Oostenrijk (1836-1902), 18. Mathieu Leclercq (1796- Prinses Stéphanie van België van verschillende bronnen kon een namenlijst Koningin der Belgen 1889), liberaal politicus, magistraat en lid van het (1864-1945) van de geportretteerden worden opgesteld. Een 3. Prins Boudewijn (1869-1891), zoon van de graaf en de Nationaal Congres Prinses Clémentine van België eerste belangrijke bron daarvoor is de mono- gravin van Vlaanderen 19. Charles Rogier (1800-1885), (1872-1955) grafie over Van Camp geschreven door Simone 4. Walthère Frère-Orban (1812- liberaal politicus, een van Filips van België (1837-1905), 1896), liberaal politicus de grondleggers van de graaf van Vlaanderen Speth-Holterhoff. Uit haar studie blijkt duidelijk Belgische staat 5. Charles Graux (1837-1910), Maria van Hohenzollern- dat zij toegang had tot het archief van de schil- liberaal politicus, advocaat en 20. Jules Malou (1810-1886), Sigmaringen (1845-1912), gravin katholiek politicus der, dat door Elisabeth Van Camp, de dochter hoogleraar van Vlaanderen 21. Jean Joseph Thonissen Henriëtte van België (1870- van de kunstenaar, werd bewaard1. Daardoor is 6. Charles Faider (1811- 1897), liberaal politicus en (1816-1891), rechtskundige 1948), dochter van de graaf en deze bron zeer betrouwbaar. Daarnaast zijn er procureur-generaal van het en katholiek politicus de gravin van Vlaanderen de eigentijdse kranten- en tijdschriftartikelen die Hof van Cassatie 22. Hélène Vautier (1844-1919), Josephine van België (1872- 7. Guillaume de Longé (1815- echtgenote van de liberale 1958), dochter van de graaf en in de beschrijving van het werk namen noemen. 1890), voorzitter van het Hof politicus, advocaat en de gravin van Vlaanderen Ten slotte zijn er portretstudies bewaard waarop van Cassatie hoogleraar Charles Graux Ministers van Engeland en Van Camp in sommige gevallen de naam van de 8. Désiré De Haerne (1804- 23. Louise Van Overbeke, echt- Oostenrijk 1890), priester, katholiek genote van de kunstschilder Joseph-Emile Lequime (1802- afgebeelde persoon heeft geschreven. politicus en hoofdinspecteur Camille Van Camp 1886), geneesheer, hoogleraar Op basis van specifieke beschrijvingen van het van het katholiek onderwijs 24. Jacques-Pierre-Louis Van aan de Université libre de Camp (°1881), zoon van de Bruxelles en kunstverzamelaar schilderij kon een aantal personen worden 9. Jules Bara (1835-1900), liberaal politicus kunstschilder Camille Van Caroline Corbisier, echtgenote geïdentificeerd. Van anderen werd op naam Camp 10. Alexandre-Guillaume van de liberaal politicus en gezocht naar beeltenissen zoals officiële por- Nicaise (1827-1902), 25. Elisabeth Van Camp (°1879), advocaat Charles-Xavier dochter van de kunstschilder Sainctelette tretfoto’s, waardoor de correcte identificatie luitenant-generaal der Artillerie Camille Van Camp Mevr. Jules Guillery, echtgenote mogelijk werd. Er moet ook rekening worden 11. Pierre Van Humbeeck (1829- 26. Victor Jacobs (1838-1891), van de liberale politicus gehouden met het feit dat het schilderij niet is 1890), liberaal politicus jurist en katholiek politicus Claire Hélène Orban (1815- 27. Ernest Slingeneyer (1820- afgewerkt. Daardoor is het niet mogelijk elk 12. Charles Buls (1837-1914), 1890), echtgenote van de liberaal politicus en 1894), kunstschilder liberaal politicus Walthère portret daadwerkelijk te identificeren. Verder burgemeester van Brussel 8. Baron Alfred van der Smissen Frère-Orban zijn er nog een aantal namen – vooral van da- 13. Franz Servais (1846-1901), (1823-1895), legerofficier Emilie Jaequemyns (1842-1906), toondichter en orkestleider 29. Baron Louis de Gericke echtgenote van de liberaal mes – die niet konden worden geïdentificeerd politicus, rechtsgeleerde en 14. Pierre Philippe Bourson van Herwijnen (1814-1899), omdat er geen portretten voorhanden zijn om Nederlands katholiek diplomaat Gustave Rolin- (1801-1888), publicist van Jaecquemyns ze op dit schilderij te kunnen identificeren. o.m. L’Observateur, La Revue politicus en diplomaat trimestrielle en Le Moniteur 30. Charles Woeste (1837-1922), Gravin Olympe Isabelle belge advocaat en katholiek politicus d’Oultremont (1841-1909), hofdame van koningin Marie- 15. Edmond Picard (1836- 31. NOOT Henriëtte en echtgenote van 1924), jurist, schrijver en (1829-1912), katholiek Paul Edmund de Borchgrave kunstmecenas politicus, jurist en d’Altena, diplomaat en 1. SPETH-HOLTERHOFF, S., Camille Van Camp : 16. Camille Lemonnier mensenrechtenactivist, kabinetschef van koning 1834-1891, La Renaissance du Livre, Brussel, (1844-1913), schrijver en Nobelprijs voor de Vrede Leopold II 1952, pp.219-220. kunstcriticus in 1909

054 NOTEN 17. Museum Kunst & Geschiedenis, Painting for Posterity: inv. 2015.1219.009 & 2015.1219.010. ’s Golden Anniversary 1. ‘Bulletin du Jour’, Le Journal de 18. ‘Mijnheer Van Camp […] is begonnen Recorded on Canvas Bruxelles, 11/01/1878. met de herinnering aan de meest opvallende episode van het nationale 2. Exposition nationale 1830 1880. Album feest van 16 augustus 1880 op groot commémoratif. Photographies de M. When Belgium celebrated formaat vast te leggen’. R., ‘Arts, Fussen – Dessins de M. Armand Heins. the fiftieth anniversary of its sciences et lettres. Prochain Salon Texte de M. Franz Herla, Bruxelles, Cie triennal’, Journal de Bruxelles, independence, in 1880, the de Publicité et d’Émission, 1882, s.p. 22/07/1881. government spared no expense 3. ‘Volgens de wens van de contractanten 19. ‘Het is spijtig dat dit werk niet tijdig in ensuring the occasion was zou het een moeten worden, gewijd aan kon worden afgewerkt: het zal ande- een Museum voor decoratieve kunsten’. marked in fitting style. A large- ren op gelijkaardige ideeën bren- ‘Bulletin du Jour’, in Le Journal de gen. Mijnheer Van Camp zal te laat scale ‘National Exhibition’ was Bruxelles, 08/11/1878. komen’. Ibidem. held on the site of the former 4. ‘[…] snelheid die tot hiertoe nog ongekend 20. SPETH-HOLTERHOFF, S., op. cit, military exercise-ground on the was in België’. Bruxelles-Exposition, p.131. guide explicatif et illustré, Bruxelles, Linthout plateau. Devoted to Decq et Duhent, 1880, p. 180. 21. Idem, p. 132. industry and arts-and-crafts, the 5. ‘Fêtes du Cinquantenaire’, Le Journal 22. Idem, p. 160. show featured a series of festive de Bruxelles, 08/08/1880. 23. XX, op. cit.: ‘Mettre en scène des events, the grandest of which 6. Zij die Brussel zagen op 16 augustus 1880 hommes de notre temps, c’est la was the ‘Patriotic Gala’, held zullen er een onsterfelijke herinnering modernité d’hier; mettre en scène on 16 August. Besides securing aan overhouden’. ‘Nos correspon- des enfants, c’est la modernité dances (De notre correspondant de d’aujourd’hui’. wide coverage in the press, this Bruxelles)’, La Presse, 17/08/1880. 24. ‘De leden van het Voorlopig Bewind gathering was committed to 7. 1830-1880. Catalogue illustré de en van het Congres hebben vertrou- canvas for posterity by the painter L’Exposition historique de l’Art belge et wen gehad in de wijsheid van het Camille Van Camp (1834–1891). du Musée moderne de Bruxelles, Rozez- Belgische volk. Zij hebben het Baschet, Bruxelles-Paris, 1880, p. 18, stoutmoedig voorzien van de meest The article describes the genesis nr. 912. [liberale] instituten ter wereld en hun of this work, which depicted the vertrouwen werd niet beschaamd.’ 8. ‘[…] de kern van de moderniteit’. XX., high point of the event, when the ‘Exposition historique de l’Art belge VI 25. Au jour le jour. Echos de la ville’, king was greeted by the official L’Indépendance belge, 17/09/1890. (Dernier article)’, L’Indépendance belge, delegations. It explains that 27/10/1880. 26. MAUS, O., ‘Exposition Van Camp’, the painter undertook the task 9. ‘Wij zullen daarom vragen of, in over- L’Art Moderne, jg. 12, nr. 46, 1892, heidskringen, er is overwogen om, p. 363. on his own initiative, describes middels een picturaal document van 27. In tegenstelling tot wat wordt his meticulous preparation werkelijke waarde, de herinnering vast beweerd door DE MARCY, V., and execution of the painting,

te leggen van het belangrijkste feest Een plaats voor Kunst ‘Couloirs du Parlement: un tableau identifies the source of his waarmee de vijftigste verjaardag van historique’, La Meuse, 14/12/1911 onze onafhankelijkheid werd gevierd. Wij en C.T., ‘Centennale académique’, inspiration (Jan Verhas’s Parade of hebben het over de overweldigende cere- L’Indépendance belge, 02/12/1900, the Schools in 1878), and recounts monie van 16 augustus die bij iedereen is het nooit een staatsopdracht how, despite his best efforts, die er getuige van was een zo levendige geweest en kon het werk bijgevolg en zo diepe indruk heeft nagelaten’. ook nooit geweigerd worden door he was unable to persuade the Ibidem. de overheid. Belgian government to buy his 10. Twee gekleurde ontwerpen bevinden 28. E.V., ‘Art. sciences et lettres. magnum opus which remained zich in een privécollectie. Exposition Van Camp’, Le Journal unfinished. 11. SPETH-HOLTERHOFF, S., Camille Van de Bruxelles, 12/11/1892: ‘[…] Camp: 1834-1891,La Renaissance du malheureusement le tableau n’est LIvre, Bruxelles, 1952, p. 129. pas à point: ce n’est qu’une grande Although the painting’s aesthetic esquisse, où le peintre semble s’être 12. 1830-1880. Catalogue illustré, p. 205, s.n. qualities fell short when it came découragé’. to impressing the government 13. SPETH-HOLTERHOFF, S., op. cit, 29. Archief van de Belgische Kamer pp.125-126. of the day, the picture now has van Volksvertegenwoordigers, 14. Ibidem, p. 129. dossier ‘Le Souvenir de la Fête considerable value as a historical 2019 SEPTEMBER SPECIAAL- - NUMMER NR031 patriotique de 1880. Cinquantenaire and art-historical document— 15. XX., ‘Société des aquarellistes. Vingt de l’Indépendance’, brief van Paul et unième exposition annuelle (suite et not least because of the many Lambotte aan het College van fin)’, L’Indépendance belge, 09/05/1881. quaestoren, 09/11/1909. prominent figures of Belgian 16. ‘[…] de compositie behaagt niet door het society it depicts. 30. Idem, Nota van het College schreeuwerige coloriet dat te veel herin- van quaestoren, 13/01/1910 & nert aan het gamma van onze nationale brief van Louise Van Camp-Van driekleur’. ‘Peinture. Exposition des Overbeke aan dhr. Catteau, hoofd

aquarellistes. Second article’, L’A r t BRUSSEL ERFGOED van het College van quaestoren, Moderne, jg. 1, nr. 9, 1881, p. 68. 06/12/1909. 055 COLOFON

REDACTIECOMITÉ VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Stéphane Demeter, Paula Dumont, Bety Waknine, directeur-generaal, Murielle Lesecque, Griet Meyfroots, Urban.brussels (Gewestelijke Valérie Orban, Cecilia Paredes, Overheidsdienst Brussel Brigitte Vander Brugghen Stedenbouw en Erfgoed) Kunstberg 10-13, Brussel EINDREDACTIE NEDERLANDS Paula Dumont en Griet Meyfroots De artikelen zijn gepubliceerd EINDREDACTIE FRANS onder de verantwoordelijkheid Stéphane Demeter van de auteurs. Alle rechten voor het reproduceren, vertalen of REDACTIESECRETARIAAT herwerken zijn voorbehouden. Murielle Lesecque CONTACT COÖRDINATIE DOSSIER Urban.brussels Paula Dumont Kunstberg 10-13, 1000 Brussel www.erfgoed.brussels COÖRDINATIE ICONOGRAFIE [email protected] Julie Coppens HERKOMST VAN DE FOTO’S AUTEURS/ REDACTIONELE Mochten er ondanks onze inspanningen MEDEWERKING om alle reproductierechten te Werner Adriaenssens, Anne-Lise betalen toch nog gerechtigden zijn Alleaume, Jean-Marc Basyn, Amandine die niet gecontacteerd werden, dan Berry, Guy Conde-Reis, Françoise worden zij verzocht zich kenbaar Cordier, Thomas Deprez, Paula Dumont, te maken bij Urban.brussels Jacqueline Guisset, Pascale Ingelaere, Christophe Loir, Irène Amanti Lund, LIJST MET AFKORTINGEN Cristina Marchi, Marc Meganck, Griet CIDEP – Centre d’information, de Meyfroots, Eric Min, Valérie Montens, documentation et d’étude du patrimoine Marie Nobels, Valérie Orban, Cecilia KIK-IRPA – Koninklijk Instituut voor Paredes, Christian Spapens, Septembre het Kunstpatrimonium / Institut Tiberghien, Véronique Van Bunnen, royal du Patrimoine artistique Brigitte Vander Brugghen, Peter Van KMKG Koninklijk Musea voor Goethem Kunst en Geschiedenis KMSKB Koninklijke Musea voor NALEZING Schone Kunsten van België Koenraad Raeymaekers, Coralie Smets, MSB - Museum van de Stad Brussel Tom Verhofstadt en de leden van het PSK – Paleis voor Schone Kunsten redactiecomité SAB – Stadsarchief Brussel VERTALING STIB/MIVB Société des Transports Gitracom, Hilde Pauwels, Erik Tack, Intercommunaux de Bruxelles/ Ubiqus Belgium NV/SA Maatschappij voor Intercommunaal Vervoer te Brussel VORMGEVING WHI – War Heritage Institute Polygraph’ ISSN ONTWERPER VAN DE MAQUETTE 2034-5771 The Crew communication nv WETTELIJK DEPOT DRUK D/2019/6860/014 Graphius Brussels Cette revue paraît également VERSPREIDING EN en Français sous le titre ABONNEMENTENBEHEER Bruxelles Patrimoines. Cindy De Brandt, Brigitte Vander Brugghen [email protected]

BEDANKINGEN De families Sergysels en Spanoghe, Manon Brotcorne, Virginie Luel, Thierry Mondelaers, Sandrine Tielemans, Stéphane Vanreppelen Erfgoed Brussel Reeds verschenen

001 - November 2011 010 - April 2014 021 - December 2016 Terug naar school Jean-Baptiste Dewin Victor Besme

002 - Juni 2012 011-012- September 2014 022 - April 2017 De Hallepoort Geschiedenis en herinnering Art nouveau

003-004 - September 2012 013- December 2014 023-024 - September 2017 De kunst van het bouwen Cultusgebouwen Natuur in de stad

005 - December 2012 014- April 2015 025 - December 2017 Hôtel Dewez Zoniënwoud Conservatie op de steigers

Extra nummer 2013 015-016 - September 2015 026-027 - April 2018 Het erfgoed schrijft onze geschiedenis Ateliers, fabrieken en kantoren Kunstenaarsateliers

006-007 - September 2013 017 - December 2015 028 - September 2018 Brussel, m’as-tu vu ? Stadsarcheologie Het Erfgoed, dat zijn wij!

008 - November 2013 018 - April 2016 Industriële architectuur De Gemeentehuizen

009 - December 2013 019-020 - September 2016 Parken en tuinen Stijlen gerecycleerd

Laatste nummers

Extra nummer - 2018 029 - December 2018 030 – April 2019 De restauratie van Historische Interieurs Beton een uitzonderlijk decor

15 €

ISBN 978-2-87584-182-7