Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi Mühendislik
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
ZONGULDAK BÜLENT ECEV İT ÜN İVERS İTES İ MÜHEND İSL İK FAKÜLTES İ MADEN MÜHEND İSL İĞİ BÖLÜMÜ ZONGULDAK’IN MADENC İLİK TAR İHİ VE KÜLTÜRÜ DERS NOTLARI (Son Güncelleme: Kasım 2019) Dr. Öğr. Üyesi Alaaddin ÇAKIR 1) KÖMÜR İŞLETMECİLİĞİNİN BAŞLANGICI (1848 ÖNCESİ) ► 1828’de, Tüccar Artemis tarafından, II. Mahmut’a, İngiltere’den getirilen Swift isimli buharlı vapur hediye edilir. ► 8 Kasım 1829’da, Uzun Mehmet, Kdz. Ereğli’nin Kestaneci köyünde kömürü bulur. 2) HAZİNE-İ HASSA (EVKAF NEZARETİ : VAKIFLAR BAKANLIĞI) DÖNEMİ (1848-1865) Kömür işletmeciliğinin başlangıcı olarak kabul edilen 1848’de, Padişah 1. Abdülmecit tarafından görevlendi- rilen Kapıcıbaşı Ahmet Nazif Ağa ile Ebniye-i Hassa mimarlarından Hüsnü tarafından, Ereğli-Amasra arasında taşkömürü bulunan yerler saptanarak, havzanın sınırları ilk olarak belirlenir. ► Galatalı Sarraflar (Kuyumcular-Bankerler) İşletmeciliği (1849-1854) ♦ 1849’da, büyük mali güce sahip olan Galatalı Bankerler, Osmanlı İmparatorluğu’ndan taşkömürü işletme imtiyazı alırlar. ♦ 1850’de İngiltere’den getirilen demiryolu malzemesi ve vagonlarla, Papas Havzası’ndan (şimdiki Kozlu Mü- essese Müdürlüğü) Kozlu sahiline kadar, Havza’nın ilk dekovil hattı (ray aralığı 60 santimetre ya da daha az olan, vagonların insan, hayvan ya da buharlı lokomotif gücüyle yürütüldüğü dar demiryolu) inşa edilir ve de- miryolu taşımacılığına başlanır. ♦ 1851-1852’de, özel bir anlaşma ile Havzaya getirilen İngiliz Barclay Kardeşler tarafından Kozlu sahilinde ‘oluk’ adı verilen yükleme tesisleri inşa edilir. Ocaklardan çıkarılan kömür, dekovil hattı boyunca katırlar ta- rafından çekilen vagonlarla taşınır ve bu oluklardan gemilere yüklenir. ► Geçici İngiliz Yönetimi (1854-1856) ♦ 1854-1856’da, İngiliz Barclay Kardeşler tarafından Zonguldak, Çaydamar, Üzülmez ve Kilimli dekovil hatları inşa edilir. ► Kumpanyalar İşletmeciliği (1856-1859) ♦ 1856’da İngiliz sermayesi ve ortaklarıyla Otonom Bank kurulur. ♦ Barclay Kardeşler ve diğer İngiliz madenciler İngiltere’ye geri döner. İşletme hakkı Hazine-i Hassa Maden Müdürünün denetiminde ocak çalıştıran kumpanyalara bırakılır. ► Zafiropulos Kömür Kumpanyası İşletmeciliği (1859-1860) Kumpanyalar tarafından çıkarılan Osmanlı İmparatorluğu’na satılan kömürlerin paralarının ödenememesi ne- deniyle kumpanyalar üretim yapamaz hale gelir. İşletme hakkı, Galatalı Sarraf Yorgaki Zafiropulos’a verilir. ► İngiliz Kömür Kumpanyası İşletmeciliği (1860-1861) Zafiropulos’un ton başına verilen ücreti yetersiz bulması ve kasıtlı olarak üretimi artırmaması nedeniyle mu- kavelesi iptal edilir ve İşletme hakkı İngiliz Kömür Kumpanyası’na verilir. ► Evkaf Nezareti İşletmeciliği (1861-1865) ♦ 1863’te Otonom Bank’a Fransız ortakların da katılımıyla Osmanlı Bankası kurulur. ♦ İngiliz Kömür Kumpanyası’nın üretimi 35.000 ton/yıl üzerine çıkaramaması ve İngiltere’den kömür ithal edil- mek zorunda kalınması nedeniyle mukavelesi iptal edilir ve işletme hakkı Evkaf Nezareti’ne iade edilir. 3) BAHRİYE NEZARETİ (DONANMA BAKANLIĞI) DÖNEMİ (1865-1908) ► Artan kömür ihtiyacını karşılamak amacıyla kömür üretimini artırmak için askeri bir düzenleme yapılır. İşletmeciler, Bahriye Nezareti adına kömür çıkaran müteahhitler olarak çalıştırılmaya başlanır. Havza, Alaca- ağzı (Armutçuk), Kozlu, Zonguldak, Kilimli, Çatalağzı ve Amasra olmak üzere 6 üretim bölgesine ayrılır. ► 1867’de 100 maddelik Dilaver Paşa Nizamnamesi yürürlüğe girer. 1. Bölüm (Madde 1-5) arama ve işletme ruhsatı alma zorunluluğu getirir. 2. Bölüm (Madde 6-9) ocaklardan harman ve iskelelere taşıma işlerini dü- zenler. 3. Bölüm (Madde 10-12) kömür bulunan yerlerde ruhsatsız bina yapımını yasaklar ve ocaklarda çalış- tırılan işçilere barınmak amacıyla baraka yapımını zorunlu hale getirir. 4. Bölüm (Madde 13-20) Ereğli Sancağı ormanlarını maden direği teminine tahsis eder. 5. Bölüm (Madde 21-35) Ereğli Sancağı içinde bulunan 14 kazanın 13 yaşından 50 yaşına kadar olan erkeklerine ayda 12’şer gün ara ile ocaklarda çalışma mükellefiyeti getirir ve çalışma sürelerini 10 saat ile sınırlandırır. 6. Bölüm (Madde 36-42) kömürlerin tartılması ve Bahriye Nezareti idaresine teslimini düzenler. 7. Bölüm (Madde 43-100) Ereğli’den Amasra’ya olarak belirlenen ilk havza sınırlarını Cide’ye (Kastamonu) kadar genişletir. Havza sınırları içerisinde yabancıların madenlerde ça- lışması Bahriye Nezareti idaresinin iznine bağlar. Çıkarılan kömürün tamamının Bahriye Nezareti idaresine satılması zorunluluğunu getirir. ► 1872’de, Kozlu dekovil hattı İhsaniye’ye kadar uzatılır ve Çatalağzı dekovil hattı inşa edilir. ► 1875’te, Osmanlı İmparatorluğu borçlarını ödeyemeyeceğini ve iflasını ilan eder. ► 1877-1878’de, Osmanlı-Rus Savaşı (93 Harbi) yapılır ve bu savaş Osmanlı İmparatorluğu’nun yenilgisi ile sonuçlanır. ► 1878’de, Havzadaki tüm ocakların numaralandırılmasına başlanır ve 120 civarında işletmeciye ait olan 500 civarında ocağa numara verilir. ► 1879’da Bahriye Nezareti tarafından, Havzanın “4 saatlik Uzaklık = 10 Mil” ölçekli bir haritası hazırlanır. ► 1879’da, Havzanın geliri Osmanlı Bankası’na bırakılır. ► 1882’de, çıkarılan kömürün %60’ının Bahriye İdaresi’ne, %40’ının ise serbest olarak satılmasına izin verilir. ► 1884’te, Kurcioğlu Panos Efendi, PM Courtgi (Kurci) Şirketi’ni kurarak havzada kömür işletmeciliğine baş- lar. Üzülmez’de, 63 Numaralı Kemerbaca ocağı ile Kerpiçlik (şimdiki Üzülmez Atölyesi) arasında, 63 Vinci ola- rak da bilinen, havzanın ilk havai hat tesisini kurar. ► 1885’te, Kurci Şirketi, Kozlu’da, 1 Numaralı Kurci Kuyusu olarak bilinen, havzanın ilk kuyusunu açar. ► 1885’te, Karamanyan Şirketi, Alacaağzı’nda, havzanın ilk varagelini kurar. ► 1891'de, Ereğli'li Kasapoğullarından İsmail Ağa, kurduğu mandıra çevresinde yer alan kömür damarlarının ruhsatını alarak işletmeciliğe başlar. Bu bölge Kasaptarla olarak adlandırılır. ► 1892’de, Osmanlı İmparatorluğu Hükümetinin Gemi Mühendisi Yanko Bey’e, Kozlu sahilinde bir liman in- şaatı ve kömür yükleme tesislerinin yapımı için 42 yıl süreli bir yetki verilir. Liman inşaatına başlanır ancak Kozlu’da bir liman yapımının uygun olmayacağı düşüncesiyle çalışmalar yarıda kesilir. ► 1893’te, 18 maddeden oluşan, “Ereğli Madeninin Bulunduğu Zonguldak İsimli Yerde Bir Liman Yapımı, İşletilmesi ve Kömürlerin Vapur Ambarlarına Hızla Ulaştırılması ve Yükleme Yerlerinin Yapımı” hakkında bir şartname yapılır. ► 1895’te, Kurci Şirketi, Kozlu’da, Domuzini Kuyusu olarak bilinen, havzanın ikinci kuyusunu açar. ► 1896’da, Osmanlı Bankası, Fransız Sermayeli 2 Yatırım Fonu, Gemi Mühendisi Yanko Bey, Sarraf Zarifi ve Orman-Maadin- Ziraat Bakanı Melhame Paşa ortaklığında, Societe d’Heraclee Osmanlı A.Ş. (Ereğli Şirketi) ku- rulur. ► 1897’de, Ereğli Şirketi, Zonguldak mendireği ve yükleme rıhtımlarını inşa eder. ► 1898’de, Ereğli Şirketi, Karadeniz sahilinden 100 adım içeride, 1 No’lu Zonguldak Lavvarı’nı inşa eder. ► 1899’da, Ereğli Şirketi, 1 dökümhane ve 1 tamirhane ile vagon ve lokomotiflerin tamiri için bir şimendifer atölyesi inşa eder. ► 1900’de, Zonguldak mendireği ve yükleme rıhtımları büyük bir fırtınayla yıkılır. ► 1900’de, Sarıcazadeler Şirketi kurulur ve Kozlu’da 6 adet, Kandilli’de 5 adet ve Alacaağzı’nda 6 adet olmak üzere toplam 17 ocağı 6500 altın karşılığında satın alır. ► 1900’de, Zonguldak ve çevresinde 45, Kozlu ve çevresinde 29, Kilimli ve çevresinde 24, Kandilli ve çevre- sinde 14 ile Amasra ve çevresinde 14 olmak üzere toplam 126 adet işletmeci olduğu tespit edilir. ► 1901’de, Sarıcazadeler Şirketi, Kozlu’da, 17 Kuyusu (+14/-98) olarak bilinen, havzanın üçüncü kuyusunu açar. Bu kuyu sonraki yıllarda -140 kotuna kadar iner. ► 1902’de, Ereğli Şirketi, 5.200 m uzunluğunda Gelik-Asma Havai taşıma hattını kurar. ► 1903’te, Binbaşı Besim Bey tarafından Fransız Maden Nizamnamesi’nden yararlanılarak, 56 maddelik “Ocakların Genel Kaideleri” adlı bir talimatname hazırlanır. ► 1905’te, Ereğli Şirketi, Soğuksu Deresi ile Üzülmez Deresi arasında kalan alanda, 2 Numaralı Zonguldak Lavvarı ile Kok ve Briket Fabrikasını inşa eder. ► 1907’de, Doktor Dünyas, Üzülmez’deki 63 numaralı Rombaki ocak karosunda, Üzülmez Lavvarını inşa eder. 4) MEŞRUTİYET DÖNEMİ (1908-1920) ► 1865’den 1908 yılına kadar süren 43 yıllık Bahriye Nezareti (Donanma Bakanlığı) yönetiminden sonra havzanın yönetimi Nafia Nezareti’ne (Bayındırlık Bakanlığı) verilir. 5 ay süren Nafia Nezareti Yönetimi döne- minde müdürlük görevini Mühendis Arnavut Eşref Bey yürütür. ► Ereğli Madenleri Müdürlüğü kurulur ve Müdürlük, Kozlu’daki Bahriye Kışlaları’nda faaliyete geçer. ► 1909'da, ocakların çevresinde her biri 18'er kişilik ilk işçi barakaları inşa edilir. ► Haziran 1909’da havzanın yönetimi Orman ve Maadin Ticaret ve Sanayi Nezareti’ne devredilir. ► Mayıs 1910’da Ereğli Madenleri Müdürlüğü’ne Hüseyin Fehmi İmer atanır. Ereğli, Kozlu ve Kilimli’de Mü- dürlüğe bağlı Memurluklar oluşturulur. Ereğli Madenleri Müdürlüğü’nün yaptığı belli başlı işler şunlardır: ♦ Maden Müdürlüğü (Maden Dairesi) binası ve Zonguldak Hükümet Konağı binası inşa edilir. ♦ Kilimli şimendifer hattı 3 m kadar düşürülür ve İnağzı ocağına sahilden demiryolu ile bağlanır. Bu hatta 2 adet lokomotif ve 6 tonluk vagonlar çalışmaya başlar. ♦ Kozlu şimendifer hattı, 1,5 m kadar yükseltilir. Kozlu’ya demir bir iskele yapılır ve bu iskelenin başına bir kantar yerleştirilir. ► Ocak 1911’de Tezkere-i Samiye (Başbakanlık Yazısı) yayımlanır ve Havza-i Fahmiye Sınırı çizilir. Bu sınır, bugünkü yerleşim yerlerine karşılık olarak, Alaplı’dan başlar, Ormanlı, Eğerci, Yenice ve Ulus üzerinden Ku- rucaşile’ye bağlanır. Tezkere-i Samiye’yle, ocakların çevrelerindeki yapılaşmanın üretimi ve üretim tesislerini engellemeye