Program Rewitalizacji Dla Gminy Różan Na Lata 2016-2023

Załącznik do Uchwały nr XXX/158/2017 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 31 marca 2017 roku

PROGRAM REWITALIZACJI DLA GMINY RÓŻAN NA LATA 2016-2023

INSTYTUT BADACZY IPC SPÓŁKA Z O.O. ul. Ostrowskiego 9, 53-238 Wrocław

SPIS TREŚCI

1. WSTĘP ...... 3 2. OPIS POWIĄZAŃ PROGRAMU Z DOKUMENTAMI STRATEGICZNYMI I PLANISTYCZNYMI GMINY ...... 6 2.1 Strategia Rozwoju Gminy Różan ...... 6 2.2 Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Różan ...... 8 2.3 Lokalny Plan Rewitalizacji Gminy Różan na lata 2009-2016 ...... 11 3. DIAGNOZA ZJAWISK KRYZOSWYCH ...... 14 3.1 Diagnoza zjawisk społecznych ...... 26 Depopulacja i starzenie się społeczeństwa ...... 26 Bezrobocie ...... 33 Pomoc społeczna ...... 39 Ubóstwo ...... 42 Niepełnosprawność i choroba ...... 44 Przestępczość i bezpieczeństwo ...... 50 Aktywność obywatelska ...... 55 Koncentracja problemów społecznych ...... 56 2.2 Diagnoza zjawisk w sferze gospodarczej...... 62 2.3 Diagnoza zjawisk w sferze środowiskowej ...... 69 2.4 Diagnoza zjawisk w sferze przestrzenno-funkcjonalnej ...... 72 Uwarunkowania związane z położeniem oraz przestrzenią ...... 72 Edukacja ...... 79 Kultura ...... 80 Służba zdrowia ...... 84 Dziedzictwo kulturowe ...... 85 2.5 Diagnoza zjawisk w sferze technicznej ...... 89 Gospodarka wodno-ściekowa ...... 89 Stan zasobów mieszkaniowych ...... 90 3. OBSZARY ZDEGRADOWANE I OBSZARY REWITALIZACJI ...... 93 3.1. Stan kryzysowy ...... 93 3.2. Obszar rewitalizacji ...... 106 4. WIZJA OBSZARU REWITALIZACJI ...... 111 5. CELE REWITALIZACJI ORAZ KIERUNKI DZIAŁAŃ ...... 114 6. LISTA PODSTAWOWYCH PROJEKTÓW I PRZEDSIĘWZIĘĆ REWITALIZACYJNYCH ...... 116 7. POZOSTAŁE PROJEKTY I PRZEDSIĘWZIĘCIA REWITALIZACYJNE ...... 126 8. MECHANIZMY ZAPEWNIENIA KOMPLEMENTARNOŚCI ...... 129

9. INDYKATYWNE RAMY FINANSOWE ...... 133 10. MECHANIZMY WŁĄCZENIA MIESZKAŃCÓW, PRZEDSIĘBIORCÓW I INNYCH PODMIOTÓW I GRUP AKTYWNYCH W PROCES REWITALIZACJI ...... 135 11. SYSTEM REALIZACJI PROGRAMU REWITALIZACJI ORAZ MONITORING ...... 141 12. SPIS MAP, WYKRESÓW I TABEL ...... 149 Załącznik nr 1. Organizacje pozarządowe zarejestrowane w gminie Różan ...... 151

1. WSTĘP

„MISJĄ GMINY RÓŻAN JEST ZAPEWNIENIE WYSOKIEJ JAKOŚCI ŻYCIA MIESZKAŃCÓW W OPARCIU O ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ.”

Prowadzenie rewitalizacji wpisuje się w nurt polityki rozwoju gminy Różan i wynika bezpośrednio z przyjętej przez Gminę misji.

Rewitalizacja stanowi proces wyprowadzania ze stanu kryzysowego obszarów zdegradowanych, prowadzony w sposób kompleksowy, poprzez zintegrowane działania na rzecz lokalnej społeczności, przestrzeni i gospodarki, skoncentrowane terytorialnie, prowadzone przez interesariuszy rewitalizacji na podstawie gminnego programu rewitalizacji.

Definicja rewitalizacji podkreśla kilka istotnych zagadnień i wyzwań związanych z procesem wychodzenia ze stanu kryzysowego obszaru kryzysowego.

Po pierwsze proces rewitalizacji powinien być realizowany w sposób kompleksowy, tj. w taki sposób, który nie tylko rozwiązuje lub eliminuje wybrane zagrożenia i problemy, ale także w sposób pozwalający na wykorzystanie mocnych stron nie tylko obszaru rewitalizowanego, ale całej gminy, jak również potencjału otoczenia zewnętrznego, traktowanych jako szanse rozwoju. Takie kompleksowe podejście do rewitalizacji oznacza, że działania podejmowane na rzecz wychodzenia ze stanu kryzysowego powinny wpisywać się w szerszy nurt realizacji polityki rozwoju całej gminy i jego otoczenia, w szczególności otoczenia powiązanego funkcjonalnie z gminą.

Po drugie proces rewitalizacji powinien być prowadzony w sferach społecznej, przestrzennej i gospodarczej, tj. być ukierunkowany na wieloaspektowe podejście oraz rezultaty. Kluczowe dla właściwego zdiagnozowania skali poszczególnych problemów, a tym samym wybór zawężonych terytorialnie obszarów do rewitalizacji powinien być poprzedzony rzetelną diagnozą. Diagnoza powinna wskazać stany kryzysowe na obszarze gminy, zarówno w sferze terytorialnej, ale przede wszystkim w sferze kategorii problemów. Ostateczny wybór obszarów do rewitalizacji powinien być wyborem najefektywniejszej ścieżki działań, w kontekście oczekiwanych rezultatów, tj. wynikać z rangi lub znaczenia wybranych zagadnień/obszarów rewitalizacji dla polityki rozwoju całej gminy.

Po trzecie, istotną rolę w procesie tworzenia i realizacji programu rewitalizacji odgrywa partycypacja społeczna, która obejmuje przygotowanie, prowadzenie i ocenę rewitalizacji w sposób zapewniający aktywny udział interesariuszy. W toku przygotowania, prowadzenia i oceny rewitalizacji dąży się, aby działania, skutkowały wypowiedzeniem się przez wszystkich interesariuszy.

Interesariuszami rewitalizacji są w szczególności:

1) mieszkańcy obszaru rewitalizacji oraz właściciele, użytkownicy wieczyści nieruchomości i podmioty zarządzające nieruchomościami znajdującymi się na tym obszarze, w tym spółdzielnie mieszkaniowe, wspólnoty mieszkaniowe i towarzystwa budownictwa społecznego; 2) mieszkańcy gminy inni niż wymienieni powyżej, 3) podmioty prowadzące lub zamierzające prowadzić na obszarze gminy działalność gospodarczą; 4) podmioty prowadzące lub zamierzające prowadzić na obszarze gminy działalność społeczną, w tym organizacje pozarządowe i grupy nieformalne; 5) jednostki samorządu terytorialnego i ich jednostki organizacyjne; 6) organy władzy publicznej;

7) podmioty, inne niż wymienione w pkt 6, realizujące na obszarze rewitalizacji uprawnienia Skarbu Państwa.

Oznacza to, że sam proces powinien być tak zaplanowany, aby umożliwić czynny udział wybranych grup społecznych i tzw. aktorów rozwoju lokalnego. Udział interesariuszy powinien zostać zaplanowany zarówno na etapie tworzenia programu rewitalizacji, jak również na etapie jego realizacji, w tym ewaluacji. Na etapie tworzenia programu rewitalizacji wskazany jest udział interesariuszy zarówno na etapie diagnozy, jak również planowania poszczególnych celów i działań rewitalizacyjnych.

Gmina Różan przystępuje do przeprowadzenia rewitalizacji zgodnie z zapisami Wytycznych w zakresie rewitalizacji w programach operacyjnych na lata 2014–2020 Ministra Rozwoju z 2 sierpnia 2016 roku oraz na podstawie art. 18 ust. 2 pkt 6 Ustawy z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2015 r. poz. 1515, z późn. zm.).

Wytyczne w zakresie rewitalizacji w programach operacyjnych na lata 2014-2020, zostały wydane na podstawie art. 5 ust. 1 pkt 11 ustawy z dnia 11 lipca 2014 r. o zasadach realizacji programów w zakresie polityki spójności finansowanych w perspektywie finansowej 2014-2020 (Dz. U. z 2016 r. poz. 217).

Program rewitalizacji realizowany na poziomie gminy wpisuje się w szereg założeń krajowych i regionalnych dokumentów strategicznych:

Nazwa dokumentu Cele odnoszące się do rewitalizacji Strategia Rozwoju Kraju Obszar strategiczny II. Konkurencyjna gospodarka 2020 Cel II.4. Rozwój kapitału ludzkiego II. 4.1. Zwiększanie aktywności zawodowej II. 4.2. Poprawa jakości kapitału ludzkiego Obszar strategiczny III. Spójność społeczna i terytorialna. Cel III.1. Integracja społeczna. III.1.1. Zwiększenie aktywności osób wykluczonych i zagrożonych wykluczeniem społecznym III.1.2. Zmniejszenie ubóstwa w grupach najbardziej nim zagrożonych Cel III.3. Wzmocnienie mechanizmów terytorialnego równoważenia rozwoju oraz integracja przestrzenna dla rozwijania i pełnego wykorzystania potencjałów regionalnych III.3.3. Tworzenie warunków dla rozwoju ośrodków regionalnych, subregionalnych i lokalnych oraz wzmacniania potencjału obszarów wiejskich. Wspieranie rozwoju ośrodków o znaczeniu lokalnym w zakresie działań rewitalizacyjnych, rozbudowy infrastruktury, zwłaszcza komunikacyjnej, a także poprawy usług użyteczności publicznej i innych funkcji niezbędnych dla inicjowania procesów rozwojowych na poziomie lokalnym. Strategia Innowacyjności Cel 1. Dostosowanie otoczenia regulacyjnego i finansowego do potrzeb i Efektywności Gospodarki innowacyjnej i efektywnej gospodarki. „Dynamiczna Polska 2020” Cel 2. Stymulowanie innowacyjności poprzez wzrost efektywności wiedzy i pracy. Cel 3. Wzrost efektywności wykorzystania zasobów naturalnych i surowców. Cel 4. Wzrost umiędzynarodowienia polskiej gospodarki.

Strategia Rozwoju Kapitału Cel 3. Poprawa sytuacji osób i grup zagrożonych wykluczeniem społecznym. Ludzkiego 2020 Strategia Rozwoju Kapitału Cel 3. Poprawa sytuacji osób i grup zagrożonych wykluczeniem społecznym. Społecznego 2020 Cel 4. Rozwój i efektywne wykorzystanie potencjału kulturowego i kreatywnego. Strategia Bezpieczeństwo Cel 1. Zrównoważone gospodarowanie zasobami środowiska. Energetyczne i Środowisko Cel 2. Zapewnienie gospodarce krajowej bezpiecznego perspektywa do 2020 r. i konkurencyjnego zaopatrzenia w energię. Cel 3.Poprawa stanu środowiska. Krajowa Strategia Rozwoju Cel 1. Wspomaganie wzrostu konkurencyjności regionów (konkurencyjność). Regionalnego 2010- 2020: Cel 2. Budowanie spójności terytorialnej i przeciwdziałanie marginalizacji Regiony, Miasta, Obszary obszarów problemowych (spójność). wiejskie. Cel 3. Tworzenie warunków dla skutecznej, efektywnej i partnerskiej realizacji działań rozwojowych ukierunkowanych terytorialnie (sprawność). Koncepcja Przestrzennego Cel 2: Poprawa spójności wewnętrznej i terytorialnej, równoważenie Zagospodarowania Kraju rozwoju kraju poprzez promowanie integracji funkcjonalnej, tworzenie 2030 warunków dla rozprzestrzeniania się czynników rozwoju, wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich oraz wykorzystanie potencjału wewnętrznego wszystkich. Cel 4: Kształtowanie struktur przestrzennych wspierających osiągnięcie i utrzymanie wysokiej jakości środowiska przyrodniczego i walorów krajobrazowych Polski. Narodowy Plan Cel główny: poprawa warunków rozwoju obszarów zdegradowanych Rewitalizacji w wymiarze przestrzennym, społecznym, kulturowym i gospodarczym. Realizacji tego celu służyć będzie tworzenie korzystnych

warunków dla prowadzenia rewitalizacji w Polsce i położenie nacisku na holistyczne, zintegrowane podejście do prowadzenia takich działań. Strategia Rozwoju Cel: Rozwój produkcji ukierunkowanej na eksport w przemyśle województwa zaawansowanych i średniozaawansowanych technologii oraz w przemyśle Mazowieckiego do 2030 i przetwórstwie rolno-spożywczym roku Cel: Wzrost konkurencyjności regionu poprzez rozwój działalności gospodarczej oraz transfer i wykorzystanie nowych technologii Cel: Poprawa dostępności i spójności terytorialnej regionu oraz kształtowanie ładu przestrzennego Cel: Poprawa jakości życia oraz wykorzystanie kapitału ludzkiego i społecznego do tworzenia nowoczesnej gospodarki Cel: Zapewnienie gospodarce regionu zdywersyfikowanego zaopatrzenia w energie przy zrównoważonym gospodarowaniu zasobami środowiska Cel: Wykorzystanie potencjału kultury i dziedzictwa kulturowego oraz walorów środowiska przyrodniczego dla rozwoju gospodarczego regionu i poprawy jakości życia

2. OPIS POWIĄZAŃ PROGRAMU Z DOKUMENTAMI STRATEGICZNYMI I PLANISTYCZNYMI GMINY

2.1 STRATEGIA ROZWOJU GMINY RÓŻAN

Mając na uwadze przeprowadzoną analizę zjawisk kryzysowych w gminie Różan za najistotniejsze dla rozwoju gminy, w perspektywie strategicznej należy uznać następujące wyzwania:

1. Kształtowanie kapitału społecznego mieszkańców gminy, w szczególności poprzez wspieranie aktywności społecznej, włączenie społeczne, działania socjalne, edukacyjne, współpracę mieszkańców oraz działalność organizacji społecznych. 2. Przeciwdziałanie negatywnym zjawiskom demograficznym, w szczególności poprzez przyciąganie nowych mieszkańców, poprawę jakości życia, wpieranie rodzin oraz tworzenie warunków do samorealizacji na obszarze gminy, w szczególności dla osób wchodzących na rynek pracy. 3. Zwiększanie aktywności gospodarczej oraz zawodowej mieszkańców, poprzez działania edukacyjne, kształcenie oraz współpracę z przedsiębiorcami. 4. Rozwój gospodarczy poprzez umiejętne wykorzystanie potencjału gminy, w szczególności walorów przyrodniczych, dziedzictwa kulturowego oraz przedsiębiorczości mieszkańców. 5. Poprawa atrakcyjności turystyczno-rekreacyjnej gminy poprzez rozwój infrastruktury oraz wspieranie rozwoju usług. 6. Poprawa jakości życia poprzez dalszy rozwój infrastruktury technicznej, ukierunkowanej na poprawę stanu środowiska oraz poprawę jakości usług publicznych.

W ramach prac nad strategią gminy Różan uzgodniono następujące brzmienie wizji: „GMINA RÓŻAN TO AKTYWNE SPOŁECZNIE I GOSPODARCZO ORAZ ATRAKCYJNE OSIEDLEŃCZO I TURYSTYCZNIE MIEJSCE, W KTÓRYM ŻYJE SIĘ WYGODNIE.”

Wizja wskazuje na istotne dążenia i aspiracje gminy w sferze społecznej. Gmina dążyć będzie do zwiększenia aktywności społecznej – która pozytywnie wpływać będzie na poziom wiedzy i umiejętności mieszkańców oraz zaangażowanie w sprawy publiczne i społeczne. Społeczeństwo aktywne cechuje się wysokim poziomem kapitału społecznego. Kapitał społeczny w przypadku gminy Różan jest kluczową wartością i zasobem – gdyż pozwala w optymalny sposób wykorzystać umiejętności mieszkańców. Takie społeczności nastawione są na współpracę i wymianę wiedzy, charakteryzują się samopomocą i wrażliwością społeczną.

Gmina Różan jest obszarem pozbawionym większych przedsiębiorstw, a rozwój gospodarczy oparty jest w dużym stopniu na indywidualnej przedsiębiorczości. W tym kontekście wspieranie aktywności społecznej powinno być ukierunkowane także na sferę gospodarczą, w tym na kształtowanie przedsiębiorczości oraz umiejętności, które mogą pomóc mieszkańcom gminy na rynku pracy. Gmina aktywna gospodarczo to gmina przede wszystkim przedsiębiorcza oraz umiejętnie wykorzystująca swoje lokalne potencjały, w szczególności zasoby i walory przyrodnicze, przestrzeń oraz powiązania funkcjonalne.

Jak już wspomniano atutem gminy Różan są walory przyrodnicze. W oparciu o te walory gmina kształtować będzie ofertę mieszkaniową oraz turystyczną. Działania gminy w tym zakresie zmierzać będą do podnoszenia jakości życia oraz kształtowania wysokiej jakości oferty rekreacji i wypoczynku na obszarach wiejskich, w kontakcie z przyrodą.

Struktura Strategii została zbudowana w oparciu o elementy składowe wzajemnie sobie podległe w hierarchii ważności (cele i wynikające z nich zadania). Osiąganiu wizji służą wyznaczone cele , które mają charakter ogólny i określają pożądane stany i procesy rozwojowe. Cele uzupełnione są o kierunki zadań.

Cel strategiczny 1. Podniesienie atrakcyjności osiedleńczej gminy.

 Cel operacyjny 1.1. Rozwój infrastruktury społecznej oraz usług społecznych  Cel operacyjny 1.2. Rozwój infrastruktury technicznej.

Cel strategiczny 2. Podniesienie atrakcyjności turystycznej gminy.

 Cel operacyjny 2.1. Rewitalizacja i modernizacja obiektów historycznych oraz nadanie im nowych funkcji.  Cel operacyjny 2.2. Rozwój infrastruktury turystycznej.  Cel operacyjny 2.3. Rozwój promocji i informacji turystycznej.  Cel operacyjny 2.4. Rozwój oferty turystycznej opartej o produkty turystyczne.

Cel 3. Wzrost aktywności społeczno-gospodarczej.

 Cel operacyjny 3.1. Podniesienie aktywności społecznej  Cel operacyjny 3.2. Podniesienie aktywności gospodarczej.

Wszystkie ww. cele wykazują zbieżność z potrzebami rewitalizacyjnymi, w szczególności związanymi z rozwiązywaniem problemów społecznych, zwiększeniem aktywności gospodarczej oraz podnoszeniem jakości życia.

2.2 STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY RÓŻAN

Gmina Różan posiada opracowany dokument Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan. Celem Studium jest, zgodnie z założeniami ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, określenie polityki przestrzennej na obszarze gminy w nawiązaniu do celów i kierunków polityki przestrzennej regionu, przy uwzględnieniu jednocześnie uwarunkowań wynikających ze stanu środowiska i dotychczasowego zagospodarowania terenów.

Podstawą do stworzenia dokumentu była Uchwała Nr XXXVI/198/2002 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 30 sierpnia 2002 r. i Uchwała Nr IV/28/2003 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 26 lutego 2003 r. o przystąpieniu do sporządzania studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan było następnie aktualizowane, kolejno w latach 2005, 2010 i 2012.

Aktualnie obowiązujący dokument jest efektem działań podjętych w wyniku Uchwały Nr XXXVIII/181/10 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 28 czerwca 2010 r. w sprawie przystąpienia do sporządzania zmiany studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan. Zmiana studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan została przyjęta Uchwałą Nr IX/90/2012 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 26 marca 2012 r. Produktem finalnym opracowania jest dokumentacja zmiany studium, składająca się z następujących części:

 tekstu uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy,  planszy graficznej, prezentującej kierunki zagospodarowania przestrzennego miasta Różan, w skali 1:5000,  planszy graficznej, prezentującej kierunki zagospodarowania przestrzennego gminy, w skali 1:25000,  rozstrzygnięcia o sposobie rozpatrzenia uwag do projektu zmiany studium.

Tekst Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan składa się z kilku części, obejmujących:

I. Informacje ogólne

II. Uwarunkowania polityki przestrzennej gminy:

1. Uwarunkowania planistyczne

2. Wnioski zgłoszone przez organy i instytucje do Studium

3. Powiązania zewnętrzne wpływające na przestrzeń gminną

4. Uwarunkowania wynikające z istniejącego zagospodarowania:

4.1. Użytkowanie gruntów 4.2. Środowisko przyrodnicze 4.3. Osadnictwo 4.4. Wartości kulturowe 4.5. Infrastruktura społeczna i obsługa ludności

4.6. Komunikacja 4.7. Systemy infrastruktury technicznej

5. Stan i tendencje rozwoju społeczno-gospodarczego:

5.1. Przemiany demograficzne i zjawiska społeczne 5.2. Sfera gospodarcza

6. Wpływ uwarunkowań na ustalenia kierunków i zasad zagospodarowania przestrzennego gminy

III. Kierunki zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy

1. Główne problemy wymagające rozwiązania

2. Kierunki rozwoju

2.1. Kierunki zmian w strukturze przestrzennej gminy oraz w przeznaczeniu terenów i wskaźniki dotyczące zagospodarowania oraz użytkowania terenów 2.2. Zasady ochrony środowiska i jego zasobów, ochrony przyrody i krajobrazu kulturowego 2.3. Zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków 2.4. Kierunki i zasady kształtowania rolniczej i leśnej przestrzeni produkcyjnej 2.5. Kierunki rozwoju funkcji turystycznej i rekreacyjnej 2.6. Kierunki rozwoju systemów komunikacji i infrastruktury technicznej 2.7. Rozwój infrastruktury komunikacyjnej 2.8. Rozwój infrastruktura technicznej

3. Obszary, na których będą rozmieszczone inwestycje celu publicznego o znaczeniu ponadlokalnym i lokalnym

4. Obszary wymagające sporządzenia planów miejscowych

5. Obszary szczególnego zagrożenia powodzią oraz obszary osuwania się mas ziemnych

6. Obiekty lub obszary, dla których wyznacza się w złożu kopaliny filar ochronny

7. Obszary wymagające przekształceń i rehabilitacji

8. Uzasadnienie przyjętych rozwiązań oraz synteza Studium.

Wybrane główne problemy wymagające rozwiązania w gminie Różan, powiązane z potrzebami rewitalizacyjnymi, której ujęte zostały w Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Różan to:  pogodzenie rozwoju funkcji turystycznej i wypoczynkowej z ochroną terenów doliny Narwi podlegających ochronie przyrody.  pogodzenie kolizyjności wzrostu natężenia ruchu na drogach krajowych z rozwojem przestrzennym miasta i komunikacją lokalną.  zapewnienie mieszkańcom możliwości korzystania z systemu zbiorczego oczyszczania ścieków.  zapewnienie dostępu do usług świadczonych przez samorząd dla wszystkich mieszkańców gminy w równym stopniu.  uporządkowanie zabudowy i pierzei wokół głównego rynku w mieście.  malejąca opłacalność produkcji rolniczej wywołuje konieczność wyznaczenia miejsc aktywizacji gospodarczej na obszarze gminy.  zachowanie wartości wizualnych środowiska przyrodniczego i kulturowego. [s.51 Zmiana Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Różan, 2012 rok.

Mapa 1. Kierunki zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan

Źródło: Uchwała Nr XI/90/2012 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 26 marca 2012 r. w sprawie uchwalenia zmiany studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan, Załącznik nr 2

2.3 LOKALNY PLAN REWITALIZACJI GMINY RÓŻAN NA LATA 2009-2016

Zadania z zakresu rewitalizacji prowadzone były w gminie Różan w ramach Lokalnego Planu Rewitalizacji Gminy Różan na lata 2009-2016, przyjętego Uchwałą Nr XXX/146/09 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 29 czerwca 2009 r.

Główną przyczyną opracowania Planu były oczekiwania i chęci mieszkańców związane z dynamicznym rozwojem ich miejscowości, poprawą warunków pracy oraz podnoszeniem stopy życiowej. Dokument był również niezbędny przy aplikowaniu o środki finansowe Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego na realizację projektów z zakresu odnowy zdegradowanych obszarów miast w ramach działań przewidzianych w Regionalnym Programie Operacyjnym Województwa Mazowieckiego.

Końcowymi beneficjentami realizacji Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Różan jest społeczność lokalna (mieszkańcy, przedsiębiorstwa i organizacje działające na terenie gminy), w szczególności ta mieszkająca i działająca w zdegradowanych obszarach miejskich. Za obszar zdegradowany uznano tę część gminy, w której mają miejsce zaległości w działalności remontowo-modernizacyjnej obiektów kubaturowych, zły stan infrastruktury komunalnej i niedostatki w zakresie usług publicznych, ale wśród czynników świadczących o degradacji danego obszaru znalazły się również: podwyższony stan bezrobocia wśród mieszkańców, mała aktywność gospodarcza oraz występujące objawy patologii społecznych takich jak alkoholizm, narkomania czy przestępczość.

Na podstawie opracowanych wskaźników stwierdzono, że gmina Różan może ubiegać się o wsparcie z funduszy europejskich dla projektów rewitalizacyjnych z kryterium 61 (zintegrowane projekty odnowy miejskiej/wiejskiej) oraz kryterium 78 (infrastruktura mieszkalnictwa). Jako obszar zdegradowany i objęty LPR uznano strefę gminy Różan.

W trakcie warsztatów będących elementem opracowania Planu, ustalono siedem priorytetów, które przekładały się na rodzaj zadań i projektów kwalifikujących się do programu rewitalizacji:

 P1. Modernizacja części wspólnych budynków mieszkalnych (dachy, ściany zewnętrzne, wejścia) oraz ich otoczenia (pawilony usługowe, mała architektura, drogi, parkingi, dojazd, place zabaw).  P2. Budowa i modernizacja pawilonów usługowych oraz pomieszczeń dla prowadzenie działalności gospodarczej przez małe i średnie przedsiębiorstwa, poprawa dostępności dla pieszych, osób niepełnosprawnych i samochodów (chodniki, drogi dojazdowe, parkingi, pochylnie, windy).  P3. Modernizacja i adaptacja funkcjonalna starych budynków z ich zachowaniem oraz rewitalizacja obiektów dziedzictwa kulturowego.  P4. Otwarcie komunikacyjne miasta, stref przemysłowych oraz obszarów usługowych, rozdzielenie ruchu tranzytowego i lokalnego, uporządkowanie ciągów ruchu pieszego.  P5. Zmiana funkcji budynków użyteczności publicznej dla organizacji pozarządowych z przeznaczeniem na działalność kulturalną, sportową i społeczną, służącą zwalczaniu i zapobieganiu patologiom społecznym.  P6. Otwieranie obszarów inwestycyjnych wraz z ich uzbrojeniem w infrastrukturę nawierzchniową i podziemną (drogi, kanalizacja, wodociągi, parkingi).  P7. Wzbogacenie przestrzeni publicznej łącznie z monitoringiem i tworzeniem stref bezpieczeństwa poza osiedlami.

Powyższe priorytety zostały wykorzystane do programowania działań w następujący sposób:

Działania przestrzenne (techniczno-materialne) – cele szczegółowe rewitalizacji obejmowały: działania dotyczące rozwoju infrastruktury technicznej, działania dotyczące restrukturyzacji przemysłu, działania dotyczące remontów i renowacji istniejących zasobów mieszkaniowych oraz działania dotyczące rozwoju infrastruktury społecznej, kulturalnej, turystycznej.

 P1. Modernizacja części wspólnych budynków mieszkalnych (dachy, ściany zewnętrzne, wejścia) oraz ich otoczenia (pawilony usługowe, mała architektura, drogi, parkingi, dojazd, place zabaw).  P2. Budowa i modernizacja pawilonów usługowych oraz pomieszczeń dla prowadzenie działalności gospodarczej przez małe i średnie przedsiębiorstwa, poprawa dostępności dla pieszych, osób niepełnosprawnych i samochodów (chodniki, drogi dojazdowe, parkingi, pochylnie, windy).  P3. Modernizacja i adaptacja funkcjonalna starych budynków z ich zachowaniem oraz rewitalizacja obiektów dziedzictwa kulturowego.  P4. Uregulowanie systemu komunikacyjnego Gminy Różan, strefy przemysłowych oraz obszarów usługowych, rozdzielenie ruchu tranzytowego i lokalnego, uporządkowanie ciągów ruchu pieszego.  P5. Wzbogacenie przestrzeni publicznej łącznie z monitoringiem i tworzeniem stref bezpieczeństwa.

Działania gospodarcze – cele szczegółowe rewitalizacji obejmowały: działania dotyczące wspierania przedsiębiorczości oraz działania dotyczące rozwoju turystyki bądź innych sektorów gospodarki lokalnej.

 P1. Budowa i modernizacja pawilonów usługowych oraz pomieszczeń dla prowadzenie działalności gospodarczej przez małe i średnie przedsiębiorstwa, poprawa dostępności dla pieszych, osób niepełnosprawnych i samochodów (chodniki, drogi dojazdowe, parkingi, pochylnie, windy).  P2. Modernizacja i adaptacja funkcjonalna starych budynków z ich zachowaniem oraz rewitalizacja obiektów dziedzictwa kulturowego.  P3. Otwieranie obszarów inwestycyjnych wraz z ich uzbrojeniem w infrastrukturę nawierzchniową (drogi, podziemia, kanalizacja, parkingi).

Działania społeczne – cele szczegółowe rewitalizacji obejmowały: działania dotyczące rozwoju zasobów ludzkich, działania dotyczące przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu, działania dotyczące walki z patologiami społecznymi, działania dotyczące zapobieganiu zjawisku bezrobocia oraz działania na rzecz aktywizacji środowisk dziecięcych i młodzieżowych.

 P1. Zmiana funkcji budynków użyteczności publicznej dla organizacji pozarządowych z przeznaczeniem na działalność kulturalną, sportową i społeczną, służącą zwalczaniu i zapobieganiu patologiom społecznym.  P2. Wzbogacenie przestrzeni publicznej łącznie z monitoringiem i tworzeniem stref bezpieczeństwa.

Wśród wybranych projektów rewitalizacji gminy Różan znalazły się:

1. Budowa zbiornika retencyjnego na rzece Różanicy w m. Szygi i Zawady-Ponikiew 2. Budowa monitoringu wizyjnego miasta Różan 3. Przebudowa stacji uzdatniania wody w Różanie 4. Budowa hydroforni i sieci wodociągowej we wsiach: Chełsty, Dąbrówka i Kaszewiec 5. Budowa wodociągu we wsi Zawady-Ponikiew 6. Budowa kanalizacji sanitarnej we wsiach Chrzczonki i Dyszobaba 7. Budowa kanalizacji sanitarnej we wsiach Prycanowo, Podborze i Załuzie 8. Budowa kanalizacji sanitarnej w ul. Polnej w Różanie 9. Przebudowa drogi gminnej Prycanowo-Podborze 10. Przebudowa drogi Chrzczonki-Załęże Wielkie 11. Przebudowa drogi w Dąbrówce 12. Przebudowa drogi w Kaszewcu

13. Przebudowa drogi Prycanowo-Szygi 14. Przebudowa drogi w Dyszobabie 15. Przebudowa drogi Dzbądz-Mroczki Rębiszewo 16. Przebudowa drogi Załuzie-Chrzanowo 17. Przebudowa stadionu i budowa obiektów towarzyszących w Różanie.

3. DIAGNOZA ZJAWISK KRYZOSWYCH

Rewitalizacja jest procesem pozytywnych przemian, które występują w przestrzeni gminy, charakteryzującej się występowaniem szeregu problemów, niejednokrotnie powiązanych ze sobą. Proces pozytywnych przemian wspomagany lub sterowany jest poprzez uporządkowane działania, wzajemnie się uzupełniające – w postaci programu rewitalizacji.

Istotą rewitalizacji jest więc komplementarność podejmowanych działań. Rewitalizacja nie dotyczy bowiem tylko jednego aspektu funkcjonowania przestrzeni gminy. Zakłada się natomiast realizację szeregu przedsięwzięć, które powodować będą przemianę obszarów zdegradowanych, zarówno pod względem społecznym, jak też ekonomicznym, przestrzennym, infrastrukturalnym i środowiskowym oraz kulturowym.

Kolejną istotną cechą rewitalizacji jest koncentracja terytorialna. Wynika ona z faktu takiego, że negatywne zjawiska w przestrzeni gminy występują w różnym nasileniu oraz skali. Oznacza to konieczność koncentracji sił i środków na tej przestrzeni gminy, w której zdiagnozowano koncentrację negatywnych zjawisk, w szczególności tych o charakterze społecznym. Wytyczne w zakresie rewitalizacji ograniczyły tą przestrzeń do powierzchni nie większej niż 20% powierzchni gminy oraz zamieszkanej przez nie więcej niż 30% mieszkańców gminy.

Komplementarność oraz konieczność koncentracji terytorialnej działań rewitalizacyjnych wpływa istotnie na sposób opracowania programu rewitalizacji.

Zasadniczo program rewitalizacji składa się z dwóch części: diagnostycznej oraz operacyjnej.

Celem części diagnostycznej jest wskazanie przestrzeni gminy, w której występuje koncentracja problemów (stanów kryzysowych), co skutkuje wyznaczeniem obszaru zdegradowanego, a następnie obszaru rewitalizacji, czyli przestrzeni gminy, na rzecz której realizowany będzie program rewitalizacji. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że obszar zdegradowany, to przestrzeń gminy, w której stwierdzono koncentrację problemów społecznych oraz występowanie pozostałych problemów, w tym gospodarczych, środowiskowych, przestrzenno-funkcjonalnych oraz technicznych.

Obszar rewitalizacji jest to przestrzeń zlokalizowana na obszarze zdegradowanym, która charakteryzuje się szczególną koncentracją ww. problemów oraz dodatkowo posiada istotne znaczenie dla rozwoju lokalnego, czyli zdolność do kreowania pozytywnych przemian.

Sam proces rewitalizacji realizowany jest na rzecz obszarów zamieszkałych, niemniej jednak dopuszcza się włączenie także przestrzeni niezamieszkałych, oczywiście pod pewnymi warunkami. Należy udowodnić możliwość ścisłego powiązania funkcjonalnego tych terenów z zasadniczą częścią obszaru rewitalizacji tak, aby działania możliwe do przeprowadzenia na tych terenach dały się powiązać z celami społecznymi rewitalizacji.1

Mając na uwadze powyższe, diagnoza zjawisk kryzysowych ma za zadanie wskazać miejsca koncentracji problemów w przestrzeni gminy Różan, w oparciu o obiektywne i weryfikowalne mierniki i metody badawcze.

Druga część programu rewitalizacji to uporządkowany logicznie zestaw działań, których realizacja zmierzać będzie do kompleksowej pozytywnej przemiany rewitalizowanej przestrzeni (wizja obszaru rewitalizacji). Ten

1 Ustawa o rewitalizacji – praktyczny komentarz. Ministerstwo Infrastruktury i Budownictwa Departament Polityki Przestrzennej. Warszawa 2016.

logicznie uporządkowany zestaw działań składa się z celów rewitalizacji oraz poszczególnych projektów i przedsięwzięć rewitalizacyjnych.

Cześć operacyjna programu rewitalizacji musi być ściśle powiązana z pierwszą częścią, czyli diagnozą, nie tylko poprzez zdefiniowanie do realizacji działań, które co do zasady realizowane będą w przestrzeni obszaru rewitalizacji. Istotne jest to, aby zaplanowane projekty i przedsięwzięcia stanowiły odpowiedź na zdiagnozowane problemy. Co więcej ten zestaw działań powinien charakteryzować się komplementarnością, co oznacza zachowanie równowagi pomiędzy poszczególnymi typami projektów oraz różnymi celami rewitalizacji.

Zasadniczym celem tej części dokumentu jest:

 Wskazanie koncentracji problemów w przestrzeni gminy Różan,  Wskazanie, które z tych problemów, ze względu na swoją skalę, powinny stanowić priorytety działań rewitalizacyjnych.

METODOLOGIA PRAC BADAWCZYCH, MAJĄCYCH NA CELU WSKAZANIE KONCENTRACJI PROBLEMÓW W PRZESTRZENI GMINY RÓŻAN

Aby przeprowadzić badanie, które wskaże koncentrację problemów wraz ich skalą, pozyskano dane opisujące wybrane problemy, które można odnieść do przestrzeni gminy, tj. dość precyzyjnie zlokalizować występowanie tych problemów. Istotne jest porównanie całej przestrzeni gminy wskaźnikami.

W gminie Różan diagnoza delimitacyjna przeprowadzona została w odniesieniu do danych opisujących negatywne zjawiska społeczne (głównie dane OPS oraz Policji), zjawiska gospodarcze (dane dot. działalności gospodarczych), przestrzenno-funkcjonalne (brak lub niska jakość przestrzeni publicznych). Wybór tych aspektów funkcjonowania przestrzeni gminy wynika również ze skali i znaczenia poszczególnych problemów dla rozwoju gminy.

Po pierwsze wybrane zjawiska społeczne w gminie Różan charakteryzują się znaczną skalą oraz wartościami na tle średnich wojewódzkich i krajowych. Dotyczy to przede wszystkim wskaźników bezrobocia oraz odsetka osób korzystających z pomocy społecznej.

Wysokie wskaźniki bezrobocia mają swoje potwierdzenie w niskich wskaźnikach przedsiębiorczości.

Na niedostatek lub niską jakość terenów publicznych wskazuje bardzo mała powierzchnia terenów zieleni (poza cmentarzami).

Poniżej w syntetyczny sposób ujęto wybrane zagadnienia rozwoju gminy Różan – wraz z uzasadnieniem, czy stanowią one potencjalny stan kryzysowy.

W dalszej części diagnozy delimitacyjnej – uwaga skupiać się będzie zasadniczo na zjawiskach, które mogą wywoływać stany kryzysowe.

Tabela 1. Potencjalne zjawiska kryzysowe w gminie Różan

Lp. Problem Wskaźnik pomiaru / dane za Potencjalny Uzasadnienie pomocą których można stan kryzysowy zdiagnozować stan kryzysowy Problemy społeczne 1. Depopulacja Różnica liczby mieszkańców w Tak Ubytek liczby mieszkańców odnotowany w szczególności w 2015 i 2010 roku przestrzeni miasta Różan 2. Starzejące się Udział ludności w wieku Tak Znaczący wzrost odsetka osób w wieku poprodukcyjnym w ludności społeczeństwo poprodukcyjnym w 2015 roku w ogółem. liczbie ludności ogółem 3. Bezrobocie Liczba osób bezrobotnych Tak Liczba osób bezrobotnych w 2015 roku (PUP) w gminie Różan - 517 ogółem (uzupełniająca osób. informacja: liczba długotrwale Liczba osób długotrwale bezrobotnych w 2015 roku (PUP) w gminie bezrobotnych) Różan – 327 osób. Liczba osób bezrobotnych bez doświadczenia zawodowego w 2015 roku (PUP) w gminie Różan - 193 osoby. Liczba osób, którym przyznano pomoc społeczną z tytułu bezrobocia w 2015 roku (OPS) w gminie Różan – 184 osoby. 4. Ubóstwo Liczba osób korzystających z Tak Liczba osób, którym przyznano pomoc społeczną z tytułu ubóstwa w pomocy społecznej z tytułu 2015 roku (OPS) w gminie Różan - 222 osoby. ubóstwa 5. Niepełnosprawność Liczba osób korzystających z Tak Liczba osób, którym przyznano pomoc społeczną z tytułu pomocy społecznej z tytułu niepełnosprawności w 2015 roku (OPS) w gminie Różan – 122 niepełnosprawności osoby.

6. Długotrwała lub ciężka Liczba osób korzystających z Tak Liczba osób, którym przyznano pomoc społeczną z tytułu choroba pomocy społecznej z tytułu długotrwałej lub ciężkiej choroby w 2015 roku (OPS) w gminie Różan długotrwałej lub ciężkiej – 164 osoby. choroby

7. Uzależnienia i Nie Uzależnienia i przemoc w rodzinie są jednym z powodów przemoc w korzystania z pomocy społecznej. W 2015 roku świadczenia z rodzinie powodu przemocy w rodzinie zostały przyznane 1 osobie z terenu gminy Różan. W 2015 roku w gminie Różan odnotowano 5 przypadków założenia „Niebieskich Kart”. Alkoholizm i narkomania są kolejną z przyczyn korzystania z pomocy społecznej w gminie Różan. W 2015 roku świadczenia z tego tytułu przyznano 2 mieszkańcom miasta, tj. takiej samej ilości osób jak w 2014 roku i 2 więcej niż w 2010 roku (w tym roku nie przyznano nikomu świadczeń z powodu alkoholizmu). Świadczenia z powodu alkoholizmu lub narkomani w 2015 roku pobierało łącznie 2-óch mieszkańców gminy Różan. 8. Przestępczość Liczba przestępstw ogółem Tak Liczba popełnionych przestępstw o charakterze kryminalnym ogółem w 2015 roku (Policja) w gminie Różan – 53 przestępstwa. 9. Aktywność Frekwencja wyborcza Nie Dane dotyczące frekwencji wyborczej w wyborach samorządowych obywatelska w gminie Różan wskazują na bardzo wysokie zaangażowanie i zainteresowanie mieszkańców sferą polityki. W gminie Różan wydzielono 3 okręgi wyborcze. Frekwencja w poszczególnych wyborach w poszczególnych obwodach była bardzo podobna. Dla przykładu, w wyborach samorządowych w 2014 roku było to odpowiednio: 66,64%, 64,00%, 66,18%. Oznacza to, że wysoka frekwencja wyborcza dotyczyła całej gminy, tj. trudno wyróżnić negatywnie lub pozytywnie wybraną przestrzeń gminy. Między 2010 a 2015 rokiem wartość wskaźnika fundacji, stowarzyszeń i organizacji społecznych na 10 tys. ludności wzrosła w gminie z 24,4 (2010 rok) do 33,6 (2015 rok), co oznacza wzrost o 28% . Wzrosty wskaźnika w kraju i województwie, a nawet w powiecie były niższe, co świadczy o dynamiczniejszym rozwoju trzeciego sektora właśnie na obszarze gminy Różan.

Według danych gminnych liczba aktywnych członków organizacji pozarządowych w gminie Różan wynosiła 58 osób. Ponad połowa z nich to mieszkańcy miasta Różan (32 osoby, tj. 55,2%). Pozostali aktywni członkowie NGO zamieszkiwali głównie w Załuziu (13 osób), ale także w sołectwach Kaszewiec (6 osób), Dzbądz (3 osoby) oraz Paulinowo i Prycanowo (po 2 osoby).

Problemy gospodarcze 9. Niski stopień Liczba osób prowadzących Tak Liczba osób prowadzących działalność gospodarczą w 2015 roku przedsiębiorczości działalność gospodarczą w (CEDIG) w gminie Różan - 282 osoby. przeliczeniu na liczbę Analiza wskaźników dotyczących podmiotów gospodarczych mieszkańców wskazuje, że na tle innych jednostek administracyjnych gmina Różan cechuje się niższym poziomem przedsiębiorczości. W 2015 roku na 10 tys. mieszkańców gminy przypadało 887 podmiotów wpisanych do rejestru REGON i była to wartość niższa niż średnia krajowa (1 089 podmiotów), wojewódzka (1 432 przedsiębiorstwa). Problemy środowiskowe 11. Przekroczenie Dane PIOŚ nt. przekroczenia Tak Przekroczenie standardów jakości środowiska, uwarunkowane standardów jakości norm hałasu oraz powietrza przebiegiem dróg krajowych, widoczne w wartościach pomiaru środowiska atmosferycznego hałasu drogowego. Ostatnie badanie hałasu drogowego w gminie Różan, które zostało zrealizowane w 2015 roku przy ul. Warszawskiej wykazało – poziom dźwięku dla pory dnia i nocy dla hałasu drogowego wynosił odpowiednio LAeqD 66,8dB (norma: 65 db) i LAeqN 62,9 dB (norma: 56 dB). W obydwu przypadkach przekroczone zostały wartości dopuszczalne: w porze dnia o 1,8 dB, a porze nocy o 6,9 dB2. 12. Obecność odpadów Informacja nt. występowania Tak W gminie Różan zdiagnozowano występowanie materiałów stwarzających azbestu zawierających azbest.

2 Za: Monitoring hałasu komunikacyjnego w 2015 roku, http://www.wios.warszawa.pl/pl/monitoring-srodowiska/monitoring-halasu/halas-komunikacyjny (22.08.2016)

zagrożenie dla życia, zdrowia ludzi lub stanu środowiska Problemy przestrzenno-funkcjonalne Niewystarczające 13. Dane nt. lokalizacji oraz stanu Częściowo tak Obszar gminy zasadniczo charakteryzuje się dobrym wyposażeniem wyposażenia w infrastruktury technicznej oraz w infrastrukturę techniczną i społeczną oraz jej dobrym stanem. infrastrukturę społecznej Niemniej jednak widoczny jest brak wyposażenia części techniczną i społeczną miejscowości w infrastrukturę sportową. lub jej zły stan techniczny

Brak dostępu do 14. Dane nt. podstawowych usług Częściowo tak Obszar gminy charakteryzuje się zasadniczo dobrym dostępem do podstawowych usług wraz z informacją o jej podstawowych usług oraz ich dobrą jakością. lub ich niska jakość dostępności. Problemem jest brak dostępu do żłóbków. Niedostosowanie 15. Analiza zmiany funkcji Częściowo tak Niedostosowanie rozwiązań urbanistycznych do zmieniających się rozwiązań wybranych przestrzeni w gminie funkcji obszaru wynika częściowo z funkcji, jaką pełni centrum urbanistycznych do oraz próba powiązania z miasta (Plac Obrońców Różana oraz jego otoczenie). Jest to miejsce zmieniających się informacjami nt. koncentracji szeregu usług publicznych oraz gospodarczych. funkcji obszaru niedostosowania rozwiązań Uciążliwy może być brak miejsc parkingowych. urbanistycznych. Niski poziom obsługi 16. Analiza spójności terytorialnej Nie Położenie Różana na przecięciu ważnych szlaków komunikacyjnych komunikacyjnej gminy wraz informacją o powoduje, że miasto jest dobrze skomunikowane. Struktura obsłudze komunikacyjnej osadnicza gminy nie wskazuje na problemy komunikacyjne. Niedobór lub niska 17. Informacja nt. lokalizacji Tak Niedobór lub niska jakość terenów publicznych, związany jakość terenów terenów publicznych oraz z niedużą liczbą oraz powierzchnią terenów zieleni oraz innych publicznych informacja nt. ich jakości terenów publicznych, jak place, skwery, etc. Potencjalne tereny publiczne związane są z obszarami Fortu I oraz IV, jednak ich jakość jest niska. Tereny te są zdewastowane, niezagospodarowane w infrastrukturę społeczną, a w przypadku Fortu I – obiekty zlokalizowane na jego terenie są w złym stanie technicznym. Problemy techniczne

Degradacja stanu 18. Informacje nt. stanu Nie Stan techniczny obiektów budowalnych w przeważającej większości technicznego obiektów technicznego obiektów jest dobry. budowlanych, w tym o budowalnych przeznaczeniu mieszkaniowym

Niefunkcjonowanie 19. Informacje nt. rozwiązań Częściowo tak Obszar gminy Różan nie jest zgazyfikowany – sieć gazowa w gminie rozwiązań technicznych w gminie. nie jest eksploatowana, a mieszkańcy korzystają z butli gazowych. technicznych Na terenie miasta i gminy Różan nie występuje scentralizowana sieć umożliwiających ciepłownicza. Podstawą zaopatrzenia w ciepło są lokalne efektywne korzystanie i indywidualne piece i kotłownie, zasilane głównie paliwami stałymi z obiektów (węglem i drewnem). budowlanych, w szczególności w Dostęp do sieci wodociągowej jest powszechny. zakresie Dostęp do sieci gazowej jest zwiększany poprzez inwestycje w energooszczędności i indywidualne oczyszczalnie ścieków (na obszarach o rozproszonej ochrony środowiska zabudowie).

Z uwagi na konieczność wskazania koncentracji danych zjawisk w przestrzeni gminy, w tym ostateczne wytyczenie obszaru rewitalizacji, który nie może być większy niż 20% obszaru gminy oraz zamieszkany przez więcej niż 30% mieszkańców gminy, istotne jest dobranie odpowiednich wskaźników pomiaru – do zjawisk, które mogą powodować stan kryzysowy.

Tabela 2. Analiza wskaźników, które mogą zostać użyte do określenia skali oraz koncentracji problemów w przestrzeni gminy Różan

Lp. Problem Wskaźnik pomiaru / dane za pomocą których można zdiagnozować stan kryzysowy Problemy społeczne 1. Depopulacja Różnica liczby mieszkańców w 2015 i 2010 roku w przeliczeniu na 100 mieszkańców 2. Starzejące się społeczeństwo Udział ludności w wieku poprodukcyjnym w 2015 roku w liczbie ludności ogółem 3. Bezrobocie Liczba długotrwale bezrobotnych na 100 mieszkańców 4. Ubóstwo Liczba osób korzystających z pomocy społecznej z tytułu ubóstwa na 100 mieszkańców 5. Niepełnosprawność Liczba osób korzystających z pomocy społecznej z tytułu niepełnosprawności na 100 mieszkańców 6. Długotrwała lub ciężka choroba Liczba osób korzystających z pomocy społecznej z tytułu długotrwałej lub ciężkiej choroby na 100 mieszkańców 7. Przestępczość Liczba przestępstw kryminalnych na 100 mieszkańców Problemy gospodarcze 8. Niski stopień przedsiębiorczości Liczba osób prowadzących działalność gospodarczą na 100 osób Problemy środowiskowe 9. Obecność odpadów stwarzających zagrożenie Powierzchnia materiałów zawierających azbest na 1 dla życia, zdrowia ludzi lub stanu środowiska mieszkańca 10. Hałas drogowy Dane nt. pomiaru hałasu drogowego Problemy przestrzenno-funkcjonalne 11. Niewystarczające wyposażenia w infrastrukturę Informacja nt. lokalizacji obiektów i terenów społeczną sportowych 12. Zły stan obiektów dziedzictwa kulturowego Występowanie oraz stan obiektów dziedzictwa kulturowego 13. Brak dostępu do podstawowych usług lub ich Dane nt. udziału dzieci i młodzieży w ofercie niska jakość instytucji kultury

Jednym z istotnych problemów badawczych związanym delimitacją przestrzeni, która charakteryzuje się koncentracją problemów, jest również struktura osadnicza gminy Różan. Gmina Różan jest gminą miejsko- wiejską. Największa miejscowość gminy to miasto Różan, które zamieszkane było w 2015 roku przez 2780 osób. Stanowiło to aż 61% mieszkańców gminy. Pozostałe miejscowości gminy to nieduże wsie, z których największa to Załuzie (273 mieszkańców), a najmniejsza Zawady-Ponikiew, zamieszkała zaledwie przez 32 mieszkańców.

Wykres 1. Liczba mieszkańców miejscowości położonych w gminie Różan

3 000 2 780

2 500

2 000

1 500

1 000

500 273 242 212 110 136 32 50 42 97 56 47 45 93 41 69 51 86 94 0

Źródło: UG w Różanie

Ponadto struktura osadnicza największej miejscowości gminy Różan również charakteryzowała się znaczną dysproporcją w odniesieniu do dostępności danych opisujących zjawiska. Wynika to z faktu takiego, że większość danych opisujących negatywne zjawiska społeczne przypisana jest do poziomu ulic w mieście. Największą liczbę mieszkańców posiadała ulica Gdańska. Na koniec 2015 roku było to 683 osób (24,5% ludności miasta). Aż 34 ulice w Różanie zamieszkane były przez mniej niż 50 osób. Ponadto warto zauważyć, że sama miejscowość Różan to niewielka miejscowość, w której bardzo trudno wyróżnić jednolite struktury przestrzenne (poza obszarem zabudowy wielorodzinnej oraz jednorodzinnej).

Wykres 2. Liczba mieszkańców miejscowości poszczególnych ulic w miejscowości Różan

Zygmunta Starego 1 Zjazd 1 Radziwiłłówny 2 Dolna 3 Szmaragdowa 4 Curie-Skłodowskiej 4 Agatowa 4 Przechodnia 5 Rubinowa 6 Kopernika 7 Bursztynowa 7 Topazowa 8 Wileńska 8 Słowackiego 8 Pogodna 9 Diamentowa 11 Przemysłowa 13 Panny Marii 14 Lwowska 15 Gen. Hallera 16 Mostowa 18 Witosa 21 Nowa 24 Fortowa 27 Królowej Bony 29 Targowa 30 Nadnarwiańska 34 Parkowa 35 Ostrowska 39 Pl. Obrońców Różana 40 3 Maja 48 Spokojna 49 Cmentarna 49 Marzanny 51 Tęczowa 53 Słoneczna 62 Lazurowa 65 Kilińskiego 70 Rolna 71 Szkolna 79 Kapitana Uklei 88 Czysta 91 Sienkiewicza 113 Kościuszki 121 Polna 186 Warszawska 210 Ks. Poniatowskiego 248 Gdańska 683 0 100 200 300 400 500 600 700 800

Źródło: UG w Różanie

Mają na uwadze powyższe zdecydowano się diagnozę delimitacyjną przeprowadzić w odniesieniu do danych przypisanych do poziomu ulic w mieście Różan oraz poszczególnych miejscowości. Procedura określania koncentracji problemów społecznych oznaczała konieczność standaryzacji wskaźników je oceniających – w celu zestawienie problemów ze sobą. Pozostałe problemy (tj. gospodarcze, środowiskowe, przestrzenno-funkcjonalne oraz techniczne) ukazywane były za pomocą najbardziej obiektywnych lub dostępnych wskaźników pomiaru. W przypadku tych problemów za stan kryzysowy uznano z reguły wartość przekraczającą średnią gminną (negatywna ocena zjawiska). Tym samym koncentrację problemów społecznych określono dla jednostek delimitacyjnych o najwyższej wartości wystandaryzowanych, a w przypadku pozostałych problemów dla wartości z reguły przekraczającej wartość średnią dla gminy, charakteryzujące negatywną ocena zjawiska (stymulanta lub destymulanta).

W przypadku problemów społecznych, w celu uchwycenia zarówno skali ilościowej danego zjawiska, jak też wysokiego natężenia (udziału) zjawiska w odniesieniu do liczby ludności – dane zaprezentowano w formie wystandaryzowanej. Standaryzacji dokonano zarówno w odniesieniu do wartości bezwzględnych – jak też natężenia.

Procedura wyznaczania obszarów koncentracji negatywnych zjawisk społecznych opierała się na następujących założeniach:

 Na wstępnym etapie prac diagnostycznych zaproponowano, aby do celów agregacji danych opisujących stany kryzysowe wykorzystać podział gminy na sołectwa oraz miasta Różan na ulice.

 W celu ustalenia koncentracji negatywnych zjawisk społecznych wybrane wskaźniki opisujące stany kryzysowe zostały poddane transformacji liniowej w przedziale 0-1. Następnie wyniki te zostały zsumowane i ponownie poddane transformacji liniowej. Uzyskano w ten w sposób sumaryczny wskaźnik wystandaryzowany opisujący koncentrację negatywnych zjawisk na poszczególnych obszarach.

 W standaryzacji liniowej wartość najwyższą, czyli 1 przyjmowała zawsze wartość wskaźnika, która charakteryzowała się najgorszą oceną danego zjawiska. Dotyczyło to zarówno destymulant, jak też stymulant.

Normalizacja wskaźników przeprowadzona została w oparciu o wzór:

gdzie:  W – wystandaryzowana wartość wskaźnika  X – wyjściowa wartość wskaźnika  Min – minimalna wartość wskaźnika  Max – maksymalna wartość wskaźnika

Cząstkowy wskaźnik wystandaryzowany – wynik liczbowy związany z normalizacją pierwotnej danej statystycznej za pomocą liniowej transformacji danych typu min-max. W efekcie normalizacji wartości wszystkich wskaźników początkowych sprowadzone zostają do przedziału od 0 do 1, gdzie wartość 0 została przypisana

wartości, która charakteryzowała się najlepszą oceną danego zjawiska, a wartość 1 została przypisana wartości, która charakteryzowała się najgorszą oceną danego zjawiska.

Syntetyczny wystandaryzowany wskaźnik – wynik liczbowy stanowiący średnią arytmetyczną wskaźników cząstkowych dla poszczególnych sfer problemowych, ujętych w postaci wskaźników wystandaryzowanych cząstkowych – opisujący koncentrację problemów społecznych.

3.1 DIAGNOZA ZJAWISK SPOŁECZNYCH

DEPOPULACJA I STARZENIE SIĘ SPOŁECZEŃSTWA

Gmina Różan według stanu na 31.12.2015 roku liczyła 4 566 mieszkańców. Na przestrzeni ostatnich pięciu widoczna była niewielka tendencja spadkowa w zakresie liczby ludności – w latach 2010-2015 liczba mieszkańców gminy Różan zmniejszyła się ogółem o 89 osób (dane UM Różan).

Dane dot. ubytku mieszkańców poszczególnych jednostek delimitacyjnych zaprezentowano w formie wystandaryzowanej. Na przykładzie danych demograficznych – w poniżej tabeli zaprezentowano logikę standaryzacji danych opisujących negatywne zjawiska (uwaga: w przypadku danych wrażliwych nie będą prezentowane niektóre dane wyjściowe – a jedynie wartości wystandaryzowane).

Z poniższego zestawienia wynika, że największa koncentracja problemu ubytku mieszkańców związana jest ulicą Gdańską w Różanie. W przeliczeniu na 100 osób w latach 2015/2010 ubyło z przestrzeni tej ulicy 11,12 osób. W wartościach bezwzględnych było to 76 osób. Tym samym wskaźnik wystandaryzowany osiągnął wartość 1,0. Kolejne jednostki delimitacyjne charakteryzowały się już znacznie niższą skalą zjawiska depopulacji. Z niedużej miejscowości Zawady – Ponikiew ubyło zaledwie 4 osoby, co trudno uznać za szczególny przejaw kryzysowy. Kolejne miejsca w odniesieniu do wartości wystandaryzowanych dotyczyły przestrzeni Różana, tj. ulic Polnej, Ks. Poniatowskiego, Szkolnej, Warszawskiej oraz Kościuszki.

Największy ubytek ludności występujący na ul. Gdańskiej wynika z charakteru budownictwa tej części miasta. Ul. Gdańska zdominowana jest przez zabudowę wielorodzinną, powstałą w latach 70-tych XX wieku – tj. tzw. wielką płytę. Pomimo dobrego wyposażenia mieszkań w infrastrukturę techniczną (wodociąg, kanalizacja) mieszkania na ulicy Gdańskiej charakteryzują się względnie niedużą powierzchnią oraz rozwiązaniami funkcjonalnymi, które były projektowane w latach 70-tych XX wieku. Na ubytek ludności w tej części miasta złożyła się więc – jakość zasobów mieszkaniowych. Część mieszkańców w celu poprawy warunków zamieszkania przeniosła się do domów jednorodzinnych – m. in. ze względu na dostępność i niskie ceny działek. Zmiany miejsca zamieszkania dokonywali głównie mieszkańcy w wieku produkcyjnym, dysponujący odpowiednimi zasobami finansowymi. Tym samym na ulicy Gdańskiej, oprócz zjawiska depopulacji występuje zjawisko starzenia się społeczeństwa. Odpływ ludności związany był także z migracjami poza obszar gminy Różan, które związane były z poszukiwaniem pracy, np. w większych ośrodkach miejskich. Wynika to z dość wysokich wskaźników bezrobocia oraz niskiej konkurencyjności gospodarki na obszarze gminy, która nie jest w stanie zapewnić odpowiedniej liczby miejsc pracy, lub nie jest w stanie sprostać oczekiwaniem i aspiracją mieszkańców.

Tabela 3. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację zjawiska depopulacji w gminie Różan

Lp. jednostka delimitacyjna zmiana liczby mieszkańców zmiana liczby wskaźnik w przeliczeniu na 100 osób mieszkańców wystandaryzowany 1 ul. Gdańska -11,1274 -76 1,00 2 Zawady-Ponikiew -12,5 -4 0,47 3 ul. Polna -6,98925 -13 0,32 4 ul. Ks. Poniatowskiego -6,45161 -16 0,31

5 ul. Szkolna -7,59494 -6 0,30 6 ul. Warszawska -6,19048 -13 0,29 7 ul. Kościuszki -6,61157 -8 0,28 8 ul. Rolna -7,04225 -5 0,28 9 ul. Kapitana Uklei -6,81818 -6 0,28 10 Dąbrówka -7,14286 -3 0,27 11 ul. Czysta -6,59341 -6 0,27 12 Szygi -6,38298 -6 0,26 13 ul. Sienkiewicza -6,19469 -7 0,26 14 ul. Lazurowa -6,15385 -4 0,24 15 ul. Kilińskiego -5,71429 -4 0,23 16 Załuzie -4,0293 -11 0,20 17 ul. Słoneczna -4,83871 -3 0,19 18 ul. 3 Maja -4,16667 -2 0,16 19 ul. Cmentarna -4,08163 -2 0,16 20 ul. Spokojna -4,08163 -2 0,16 21 ul. Marzanny -3,92157 -2 0,15 22 ul. Tęczowa -3,77358 -2 0,15 23 Chrzczonki -3,48837 -3 0,14 24 ul. Parkowa -2,85714 -1 0,11 25 ul. Ostrowska -2,5641 -1 0,10 26 ul. Pl. Obrońców Różana -2,5 -1 0,09 27 Dzbądz -1,65289 -4 0,08 28 Załęże-Gartki -2 -1 0,08 29 Prycanowo -1,78571 -1 0,07 30 Paulinowo -1,44928 -1 0,06 31 Załęże Wielkie -0,73529 -1 0,03 32 ul. Nadnarwiańska 0 0 0,00 33 ul. Targowa 0 0 0,00 34 ul. Królowej Bony 0 0 0,00 35 ul. Fortowa 0 0 0,00 36 ul. Nowa 0 0 0,00 37 ul. Witosa 0 0 0,00 38 ul. Mostowa 0 0 0,00 39 ul. Gen. Hallera 6,25 1 0,00 40 ul. Lwowska 6,666667 1 0,00 41 ul. Panny Marii 7,142857 1 0,00 42 ul. Przemysłowa 7,692308 1 0,00

43 ul. Diamentowa 9,090909 1 0,00 44 ul. Pogodna 22,22222 2 0,00 45 ul. Słowackiego 25 2 0,00 46 ul. Wileńska 37,5 3 0,00 47 ul. Topazowa 37,5 3 0,00 48 ul. Bursztynowa 57,14286 4 0,00 49 ul. Kopernika 57,14286 4 0,00 50 ul. Rubinowa 83,33333 5 0,00 51 ul. Przechodnia 120 6 0,00 52 ul. Agatowa 175 7 0,00 53 ul. Curie-Skłodowskiej 200 8 0,00 54 ul. Szmaragdowa 225 9 0,00 55 ul. Dolna 300 9 0,00 56 ul. Radziwiłłówny 550 11 0,00 57 ul. Zjazd 1400 14 0,00 58 ul. Zygmunta Starego 1800 18 0,00 59 Kaszewiec 2,061856 2 0,00 60 Chełsty 2,727273 3 0,00 61 Załęże-Eliasze 2,12766 1 0,00 62 Mroczki-Rębiszewo 0 0 0,00 63 Podborze 1,075269 1 0,00 64 Dyszobaba 0 0 0,00 65 Załęże-Sędzięta 0 0 0,00 66 Miłony 1,960784 1 0,00 Źródło: opracowanie własne

Mając na uwadze powyższe dane – jako lokalizację zjawiska depopulacji w przestrzeni gminy Różan należy uznać ulicę Gdańską.

Rysunek 1. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację zjawiska depopulacji w gminie Różan

Źródło: opracowanie własne

Gmina Różan cechuje się niekorzystnymi zjawiskami modyfikującymi strukturę ludności według ekonomicznych grup wieku. W latach 2010-2015 obserwowano następujące zmiany struktury społeczeństwa w gminie:

 Spadek liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym (do 17 lat włącznie) – liczba ludności w tej kategorii wiekowej zmniejszyła się z 854 do 834 osób, co oznacza spadek na poziomie 2,3%. Udział tej grupy w ogóle ludności gminy zmniejszył się w analizowanym okresie z 18,9% od 18,7%.

 Spadek liczby ludności w wieku produkcyjnym (18-65 lat) – liczba ludności w tej kategorii wiekowej zmniejszyła się z 2 917 do 2 753 osób, co oznacza spadek na poziomie 5,6%. Udział tej grupy w ogóle ludności gminy zmniejszył się z 64,6% w 2010 roku do 61,7% w 2015 roku.

 Wzrost liczby ludności w wieku poprodukcyjnym – liczba ludności w tej kategorii wiekowej zwiększyła się z 746 do 875 osób, co oznacza wzrost na poziomie 17,3%. Udział tej grupy w ogóle ludności gminy wzrósł z 16,5% w 2010 roku do 19,6% w 2015 roku.

Poniższy wykres obrazuje zachodzące w latach 2010-2015 w gminie Różan zmiany struktury ludności. Szczególnie niepokojące jest zjawisko zmniejszania się liczby ludności w wieku produkcyjnym.

Wykres 3. Struktura ludności według ekonomicznych grup wieku w gminie Różan w latach 2010-2015

100% 16,5 16,9 17,3 18,2 19,0 19,6 80%

60% 64,6 64,1 63,8 63,1 62,2 61,7 40%

20% 18,9 19,0 18,9 18,7 18,8 18,7 0% 2010 2011 2012 2013 2014 2015

przedprodukcyjni produkcyjni poprodukcyjni

Źródło: GUS/BDL

Kategoria osób w wieku poprodukcyjnym stanowiła najwyższy odsetek mieszkańców Prycanowa (32%), Mroczki- Rębiszewo (31%) oraz Kaszewiec i Paulinowo (po 29%). Sołectwami z najniższym udziałem osób starszych okazały się natomiast Załęże-Sędzięta (10%), Szygi i Załęże-Gartki (po 12%) oraz Podborze (13%). Należy jednak podkreślić, iż najliczniej osoby w wieku poprodukcyjnym zamieszkują przestrzeń miasta Różan. Odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym wg danych UM Różan w 2015 roku wyniósł 18,9% (dane GUS nieznacznie się różnią i wskazują na wartość 18,7%). Udział ludności w wieku poprodukcyjnym w samej miejscowości Różan był więc zbliżony do średniej gminnej i wynosił 18,9%. Analizując dane dot. ubytku liczby mieszkańców można wysnuć wniosek, że to właśnie przestrzeń Różana koncentrować będzie w przyszłości największą skalę zjawiska związanego ze starzeniem się społeczeństwa.

Problem starzenia się społeczeństwa ukazany za pomocą wartości wystandaryzowanych ponownie wskazuje bardzo wyraźnie na ulicę Gdańską w Różanie (wartość 1,0). W tej części miasta odnotowano największą liczbę osób w wieku poprodukcyjnym, a dodatkowo bardzo wysoki udział tych osób w ludności ogółem.

Tabela 4. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację zjawiska starzenia się społeczeństwa w gminie Różan

Lp. jednostka delimitacyjna liczba osób w odsetek osób w wskaźnik % zmiana liczby wieku wieku wystandaryzowany osób w wieku poprodukcyjnym poprodukcyjnym poprodukcyjnym 1 ul. Gdańska 209 30,6 1,00 52,6 2 ul. Mostowa 7 38,9 0,58 -12,5 3 ul. Przechodnia 3 60,0 0,57 0,0 4 ul. Zjazd 1 100,0 0,56 25,0 5 ul. Fortowa 10 37,0 0,56 0,0 6 ul. Wileńska 3 37,5 0,55 50,0 7 Prycanowo 18 32,1 0,51 -21,7 8 ul. Lwowska 5 33,3 0,49 47,4 9 Kaszewiec 28 28,9 0,49 66,7 10 Mroczki-Rębiszewo 14 31,1 0,48 -12,5 11 ul. Sienkiewicza 31 27,4 0,48 29,2 12 Paulinowo 20 29,0 0,47 33,3 13 Chełsty 29 26,4 0,46 3,6 14 Zawady-Ponikiew 9 28,1 0,43 -18,2 15 Dyszobaba 43 20,3 0,41 26,5 16 Załęże-Eliasze 12 25,5 0,40 27,0 17 ul. Ks. Poniatowskiego 47 19,0 0,40 -7,7 18 ul. Kościuszki 27 22,3 0,39 22,7 19 ul. Warszawska 39 18,6 0,37 2,6 20 Dzbądz 42 17,4 0,36 -16,0 21 ul. Cmentarna 11 22,4 0,35 22,2 22 ul. Marzanny 11 21,6 0,34 37,5 23 Załuzie 41 15,0 0,33 -6,8 24 Załęże Wielkie 23 16,9 0,30 35,3 25 Chrzczonki 15 17,4 0,29 36,4 26 ul. Gen. Hallera 3 18,8 0,28 -25,0 27 Pl. Obrońców Różana 7 17,5 0,27 16,7 28 ul. Tęczowa 9 17,0 0,27 200,0 29 Dąbrówka 7 16,7 0,26 -36,4 30 ul. Lazurowa 10 15,4 0,25 25,0 31 ul. Polna 23 12,4 0,24 9,5 32 ul. Czysta 12 13,2 0,22 75,0 33 Podborze 12 12,9 0,22 -7,7 34 Miłony 7 13,7 0,22 9,1 35 ul. Królowej Bony 4 13,8 0,21 0,0

36 ul. Kopernika 1 14,3 0,21 100,0 37 Szygi 11 11,7 0,20 -15,4 38 Załęże-Gartki 6 12,0 0,19 20,0 39 ul. Słowackiego 1 12,5 0,18 0,0 40 ul. Szkolna 8 10,1 0,17 300,0 41 ul. 3 Maja 5 10,4 0,16 0,0 42 ul. Kilińskiego 7 10,0 0,16 -22,2 43 ul. Rolna 7 9,9 0,16 -12,5 44 ul. Spokojna 5 10,2 0,16 20,0 45 ul. Słoneczna 6 9,7 0,16 150,0 46 ul. Targowa 3 10,0 0,15 -25,0 47 Załęże-Sędzięta 4 9,8 0,15 0,0 48 ul. Ostrowska 3 7,7 0,12 50,0 49 ul. Przemysłowa 1 7,7 0,11 -66,7 50 ul. Witosa 1 4,8 0,07 0,0 51 ul. Nowa 1 4,2 0,06 200,0 52 ul. Kapitana Uklei 3 3,4 0,06 0,0 53 ul. Nadnarwiańska 1 2,9 0,04 -66,7 54 ul. Panny Marii 0 0,0 0,00 0,0 55 ul. Radziwiłłówny 0 0,0 0,00 0,0 56 ul. Zygmunta Starego 0 0,0 0,00 0,0 57 ul. Pogodna 0 0,0 0,00 0,0 58 ul. Dolna 0 0,0 0,00 0,0 59 ul. Parkowa 0 0,0 0,00 -100,0 60 ul. Agatowa 0 0,0 0,00 0,0 61 ul. Bursztynowa 0 0,0 0,00 0,0 62 ul. Curie-Skłodowskiej 0 0,0 0,00 0,0 63 ul. Diamentowa 0 0,0 0,00 0,0 64 ul. Rubinowa 0 0,0 0,00 0,0 65 ul. Szmaragdowa 0 0,0 0,00 0,0 66 ul. Topazowa 0 0,0 0,00 0,0 Źródło: opracowanie własne

Rysunek 2. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację zjawiska starzenia się społeczeństwa w gminie Różan

Źródło: opracowanie własne

BEZROBOCIE

W dniu 31.12.2015 roku w rejestrze Powiatowego Urzędu Pracy pozostawało 439 mieszkańców gminy Różan. W porównaniu do 2010 roku liczba zarejestrowanych bezrobotnych w gminie zmniejszyła się o 32 osoby, tj. o 14,8%. W całym analizowanym okresie liczba osób bezrobotnych podlegała fluktuacjom, ale od 2012 roku, po osiągnięciu maksimum na poziomie 528 zarejestrowanych bezrobotnych w gminie, widoczny jest stały, niewielki trend spadkowy.

Wykres 4. Bezrobotni ogółem w gminie Różan w latach 2010-2015

600 528

500 520 444 474 400 439 377 300

200

100

0 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Źródło: GUS/BDL

Należy podkreślić rosnący udział osób długotrwale bezrobotnych wśród ogółu zarejestrowanych bezrobotnych. W 2010 roku w gminie zamieszkiwało 160 osób długotrwale bezrobotnych, podczas gdy w 2015 roku było to 330 osób, tj. ponad dwukrotnie więcej. Negatywne zmiany podkreśla fakt, że w 2010 roku długotrwale bezrobotni stanowili 33,8% zarejestrowanych bezrobotnych w gminie, podczas gdy w roku 2015 ich udział wzrósł aż do 63,3%. Należy podkreślić, że w latach 2010-2015 ilość osób długotrwale bezrobotnych zwiększyła się w czternastu sołectwach i w mieście Różan, w pięciu przypadkach pozostała na tym samym poziomie, natomiast w żadnym z sołectw nie uległa zmniejszeniu.

Bezrobocie w gminie Różan wykazuje się koncentracją w dwóch miejscowościach: Różanie oraz Załuziu, w których mieszka ponad ¾ wszystkich bezrobotnych gminy.

Wykres 5. Lokalizacja rozmieszczenia bezrobotnych w gminie Różan.

125

269

123

Różan Załuzie Pozostałe miejscowości

Źródło: PUP

W odróżnieniu do liczby ogółem bezrobotnych, wyraźna koncentracja długotrwałego bezrobocia miała miejsce w przestrzeni miejscowości Różan. W 2015 roku długotrwale bezrobotni z Różana stanowili prawie 75% wszystkich bezrobotnych z tej miejscowości.

Wykres 6. Lokalizacja rozmieszczenia długotrwale bezrobotnych w gminie Różan

200 33

Różan Załuzie Pozostałe miejscowości

Źródło: PUP

Standaryzacja danych dot. bezrobocia długotrwałego wskazuje na koncentrację tego problemu w miejscowości Zawady-Ponikiew, a następnie na ulicy Gdańskiej w Różanie i dalej w miejscowościach Załuzie oraz Paulinowo. W przypadku ul. Gdańskiej oraz Załuzia odnotowano również wyraźny wzrost liczby długotrwale bezrobotnych w latach 2015- 2010. Ogółem w gminie Różan w latach 2015/2010 liczba długotrwale bezrobotnych zwiększyła się o 171 osób (w 2015 roku wg PUP długotrwale bezrobotnych było 327 osób, natomiast w 2010 roku 1156 osób).

Tabela 5. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację zjawiska długotrwałego bezrobocia w gminie Różan

Lp. jednostka delimitacyjna wskaźnik % zmiana liczby osób wystandaryzowany długotrwale bezrobotnych w latach 2015/2010 1 Zawady-Ponikiew 1,00 0,0 2 ul. Gdańska 0,79 63,6 3 Załuzie 0,56 57,1 4 Paulinowo 0,45 0,0 5 ul. Ks. Poniatowskiego 0,35 300,0 6 ul. Warszawska 0,34 90,0 7 ul. Polna 0,32 183,3 8 ul. Szkolna 0,26 233,3 9 ul. Rolna 0,25 37,5 10 Chełsty 0,25 0,0

11 ul. Czysta 0,22 50,0 12 ul. Przechodnia 0,22 80,0 13 Podborze 0,22 0,0 14 Miłony 0,20 100,0 15 ul. Nadnarwiańska 0,17 166,7 16 ul. Panny Marii 0,17 150,0 17 ul. Kościuszki 0,17 100,0 18 ul. Marzanny 0,17 0,0 19 ul. Kopernika 0,16 0,0 20 Załęże-Sędzięta 0,15 100,0 21 Chrzczonki 0,15 200,0 22 Mroczki-Rębiszewo 0,14 0,0 23 ul. Kilińskiego 0,14 0,0 24 ul. Cmentarna 0,14 400,0 25 ul. Spokojna 0,14 300,0 26 ul. Tęczowa 0,13 200,0 27 ul. Parkowa 0,13 33,3 28 ul. Kapitana Uklei 0,12 400,0 29 ul. Sienkiewicza 0,11 400,0 30 Załęże-Eliasze 0,11 200,0 31 Załęże-Gartki 0,10 0,0 32 ul. Lwowska 0,08 100,0 33 ul. Gen. Hallera 0,08 0,0 34 Dąbrówka 0,08 0,0 35 ul. Mostowa 0,07 0,0 36 Prycanowo 0,06 0,0 37 ul. Słoneczna 0,06 0,0 38 ul. Nowa 0,06 0,0 39 ul. Fortowa 0,05 0,0 40 ul. Królowej Bony 0,05 0,0 41 Kaszewiec 0,05 0,0 42 ul. Targowa 0,05 0,0 43 Załęże Wielkie 0,04 60,0 44 ul. Ostrowska 0,04 0,0 45 ul. Pl. Obrońców Różana 0,04 0,0 46 Dyszobaba 0,04 125,0 47 Dzbądz 0,00 144,4 48 Szygi 0,00 200,0

49 ul. 3 Maja 0,00 0,0 50 ul. Słowackiego 0,00 0,0 51 ul. Wileńska 0,00 0,0 52 ul. Zjazd 0,00 0,0 53 ul. Przemysłowa 0,00 0,0 54 ul. Radziwiłłówny 0,00 0,0 55 ul. Zygmunta Starego 0,00 0,0 56 ul. Lazurowa 0,00 0,0 57 ul. Pogodna 0,00 0,0 58 ul. Dolna 0,00 0,0 59 ul. Witosa 0,00 0,0 60 ul. Agatowa 0,00 0,0 61 ul. Bursztynowa 0,00 0,0 62 ul. Curie-Skłodowskiej 0,00 0,0 63 ul. Diamentowa 0,00 0,0 64 ul. Rubinowa 0,00 0,0 65 ul. Szmaragdowa 0,00 0,0 66 ul. Topazowa 0,00 0,0 Źródło: opracowanie własne

Rysunek 3. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację zjawiska długotrwałego bezrobocia w gminie Różan

Źródło: opracowanie własne

Porównując wartości wskaźników opisujących bezrobocie (udział bezrobotnych w liczbie osób w wieku produkcyjnym) w gminie Różan z innymi poziomami statystyk (powiat, województwo, kraj) – można zauważyć, ich wyraźnie wyższe wartości. Wskazywać to może na istotne znaczenie problemu bezrobocia, w tym bezrobocia długotrwałego dla rozwoju gminy Różan.

Tabela 6. Udział bezrobotnych w liczbie osób w wieku produkcyjnym w latach 2010-2015

udział bezrobotnych w liczbie osób w wieku produkcyjnym Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

% % % % % % POLSKA 7,9 8,0 8,7 8,8 7,5 6,5

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 9,1 9,2 9,7 9,8 8,3 7,1 MAZOWIECKIE 7,1 7,4 8,2 8,5 7,6 6,6

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 8,1 8,3 9,0 9,3 8,1 7,1 Powiat makowski 13,0 16,0 16,8 17,0 15,1 13,6

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - 18,3 18,3 15,9 15,9 Różan 12,9 16,4 18,3 18,3 15,9 15,9

Źródło: GUS/BDL

POMOC SPOŁECZNA Dane Głównego Urzędu Statystycznego wskazują, że w 2014 roku z pomocy społecznej korzystało 240 gospodarstw domowych z gminy Różan. Maksymalną liczbę gospodarstw domowych objętych pomocą społeczną stwierdzono w latach 2012-2013 roku (286 i 296 gospodarstw), co mogło wynikać z pogorszenia sytuacji na rynku pracy. W porównaniu do 2010 roku liczba gospodarstw domowych, które w 2014 roku korzystały z pomocy społecznej, zmniejszyła się w gminie o 7,6%. W większych jednostkach administracyjnych odnotowano wzrosty lub niewielkie spadki, ale ich tempo było niższe niż w gminie. W kraju liczba gospodarstw domowych korzystających z pomocy społecznej zwiększyła się o 2% (w tym o 2,3% w gminach miejsko-wiejskich). Natomiast w województwie nastąpił wzrost o 0,5% (w tym 2,9% w gminach miejsko-wiejskich).

Wykres 7. Gospodarstwa domowe korzystające z pomocy społecznej według kryterium dochodowego w gminie Różan w latach 2010- 2014

310 296 290 286 270

250 230 240 230 223

210

190

170

150 2010 2011 2012 2013 2014

Źródło: GUS/BDL

W gospodarstwach domowych korzystających z pomocy społecznej w gminie Różan w 2014 roku zamieszkiwało łącznie 678 osób, tj. mniej niż w latach 2013 (883 osoby) i 2012 (862), ale jednocześnie więcej niż w latach 2011 (663 osób) i 2010 (628 osób). Tym samym osoby korzystające z pomocy społecznej w 2014 roku stanowiły 15,1% ludności gminy. Odsetek ten był zdecydowanie wyższy niż średnia powiatowa (10,8%), a także średnia dla kraju (5,3%) czy województwa (4,4%), również w przypadku gmin miejsko-wiejskich (odpowiednio 6,1% i 4,8%).

Wykres 8. Odsetek osób korzystających z pomocy społecznej według kryterium dochodowego w 2014 roku

Różan 15,1%

Powiat makowski - MIASTO 10,8%

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 15,1%

Powiat makowski 10,8%

MAZOWIECKIE - MIASTO 2,9%

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 4,8%

MAZOWIECKIE 4,4%

POLSKA - MIASTO 4,0%

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 6,1%

POLSKA 5,3%

0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% 14% 16%

Źródło: GUS/BDL

Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Różanie w 2015 roku przyznał łącznie 32 211 świadczeń, tj. o 13,3% mniej niż w 2010 roku, ale równocześnie o 12,4% mniej niż w roku 2014. Świadczenia najczęściej były kierowane do mieszkańców miasta Różan (20 628 świadczeń), w mniejszym stopniu do mieszkańców sołectw Załuzie (3 100 świadczeń) czy Zawady-Ponikiew (2 000 świadczeń). Najmniej świadczeń przyznawano w 2015 roku osobom mieszkającym w Załężu Wielkim (14 świadczeń), Załężu-Gartkach (20 świadczeń) oraz Załężu-Eliasze (24 świadczenia).

Jak wskazano powyżej w latach 2010-2015 liczba udzielanych świadczeń z pomocy społecznej w gminie Różan zmniejszyła się ogółem o 13,3%. Jednak w poszczególnych sołectwach sytuacja była zróżnicowana. W szesnastu sołectwach liczba świadczeń zmniejszyła się, jedynie w dwóch sołectwach nastąpił wzrost liczby przyznawanych świadczeń.

Największy przyrost liczby świadczeń z pomocy społecznej w latach 2010-2015 stwierdzono w sołectwach: Zawady-Ponikiew (spektakularny wzrost o 525%) i Miłony (10%), jednocześnie były to jedyne sołectwa, w których liczba przyznanych świadczeń wzrosła w analizowanym okresie. Z kolei największy ubytek liczby udzielanych świadczeń dotyczył sołectw: Załęże Wielkie (-96,7%), Załęże-Gartki (-96,2%) i Załęże-Sędzięta (-95,7%).

Tabela 7. Liczba przyznanych świadczeń z pomocy społecznej w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015

Liczba świadczeń Jednostka terytorialna Zmiana 2010 2014 2015 Chełsty 1 037 1 008 1031 -0,6% Chrzczonki 1 100 912 750 -31,8% Dąbrówka 238 205 235 -1,3% Dzbądz 1 500 1 064 820 -45,3% Dyszobaba 110 95 89 -19,1% Kaszewiec 1 790 1 681 1712 -4,4% Miłony 40 45 44 10,0% Mroczki-Rębiszewo 810 605 500 -38,3% Paulinowo 760 569 510 -32,9% Podborze 780 754 678 -13,1% Prycanowo 650 335 - - Szygi 37 32 30 -18,9% Załęże-Eliasze 210 510 24 -88,6% Załęże-Gartki 520 412 20 -96,2% Załęże-Sędzięta 600 220 26 -95,7% Załęże Wielkie 402 302 14 -96,5% Załuzie 3720 3593 3100 -16,7% Zawady-Ponikiew 320 211 2000 525,0% RÓŻAN 22519 24205 20628 -8,4% RAZEM 37143 36758 32211 -13,3%

Źródło: OPS

Wg danych GOPS w 2015 roku z pomocy społecznej skorzystało 921 mieszkańców gminy, co stanowiło 20% zameldowanych w tym roku. W 2014 roku pomocą społeczną objęto, więcej, bo 1 362 osoby, a w 2010 roku, najwięcej w analizowanym okresie, tj. 1 481 osób.

Pomimo widocznego w skali całej gminy spadku liczby osób korzystających z pomocy społecznej, wg danych MOPS w Różanie odsetek ten w 2015 roku nadal był znaczącą wartością. Na koniec 2015 roku aż 20% mieszkańców gminy było objętych pomocą społeczną. Największą liczbę korzystających z pomocy społecznej odnotowano w miejscowości Różan, przy jednoczesnym wyższym od średniej gminnej odsetku w ludności ogółem (23%). Dane te wskazuję, że koncentracji problemów społecznych należy przede wszystkim poszukiwać w miejscowości Różan.

UBÓSTWO

Jedną z przyczyn korzystania z pomocy społecznej jest ubóstwo. W 2015 roku pomoc z tego tytułu otrzymało 222 mieszkańców gminy, tj. niemal co czwarta osoba (24%) objęta systemem pomocy społecznej. W 2010 roku liczba osób korzystających z pomocy społecznej z powodu ubóstwa była dwukrotnie niższa i wynosiła 108.

Wskaźnik wystandaryzowany wskazujący na koncentrację zjawiska ubóstwa w gminie Różan – najwyższe wartości osiągnął w Różanie, na ulicy Nadnarwiańskiej (wartość 1,0) oraz Szmaragdowej (0,78), jak również w miejscowości Załuzie (0,99). Wysoką wartość odnotowano również dla ulicy Kopernika w Różanie.

Tabela 8. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację zjawiska ubóstwa w gminie Różan

Lp. jednostka delimitacyjna wskaźnik % zmiana liczby osób wystandaryzowany w latach 2015/2010 korzystających z pomocy społecznej z tytułu ubóstwa 1 ul. Nadnarwiańska 1,00 200,0 2 Załuzie 0,99 0,0 3 ul. Szmaragdowa 0,78 0,0 4 Dzbądz 0,74 1400,0 5 Podborze 0,71 0,0 6 Dyszobaba 0,71 200,0 7 Szygi 0,67 0,0 8 ul. Kopernika 0,64 0,0 9 Załęże Wielkie 0,64 0,0 10 Załęże-Eliasze 0,60 -80,0 11 Załęże-Gartki 0,51 133,3 12 ul. Warszawska 0,48 650,0 13 Mroczki-Rębiszewo 0,41 0,0 14 ul. 3 Maja 0,39 0,0 15 Załęże-Sędzięta 0,37 0,0 16 ul. Gdańska 0,35 181,8 17 ul. Polna 0,33 0,0 18 Chełsty 0,33 -100,0 19 Miłony 0,32 0,0 20 ul. Słowackiego 0,28 0,0 21 Kaszewiec 0,26 -28,6 22 ul. Kilińskiego 0,26 0,0 23 ul. Witosa 0,24 0,0 24 Chrzczonki 0,23 -50,0 25 Paulinowo 0,21 100,0 26 ul. Cmentarna 0,19 0,0

27 ul. Spokojna 0,19 0,0 28 ul. Ks. Poniatowskiego 0,18 100,0 29 ul. Przemysłowa 0,18 -100,0 30 Zawady-Ponikiew 0,17 -40,0 31 ul. Sienkiewicza 0,16 200,0 32 ul. Szkolna 0,15 0,0 33 Dąbrówka 0,14 0,0 34 ul. Mostowa 0,14 0,0 35 ul. Rolna 0,10 -100,0 36 ul. Pl. Obrońców Różana 0,07 -33,3 37 Prycanowo 0,06 -100,0 38 ul. Kapitana Uklei 0,05 0,0 39 ul. Fortowa 0,00 0,0 40 ul. Gen. Hallera 0,00 0,0 41 ul. Lwowska 0,00 0,0 42 ul. Nowa 0,00 0,0 43 ul. Ostrowska 0,00 0,0 44 ul. Panny Marii 0,00 0,0 45 ul. Przechodnia 0,00 0,0 46 ul. Wileńska 0,00 0,0 47 ul. Zjazd 0,00 0,0 48 ul. Królowej Bony 0,00 0,0 49 ul. Radziwiłłówny 0,00 0,0 50 ul. Zygmunta Starego 0,00 0,0 51 ul. Kościuszki 0,00 0,0 52 ul. Lazurowa 0,00 -100,0 53 ul. Marzanny 0,00 300,0 54 ul. Pogodna 0,00 0,0 55 ul. Słoneczna 0,00 -100,0 56 ul. Tęczowa 0,00 0,0 57 ul. Dolna 0,00 0,0 58 ul. Parkowa 0,00 0,0 59 ul. Targowa 0,00 0,0 60 ul. Agatowa 0,00 0,0 61 ul. Bursztynowa 0,00 0,0 62 ul. Curie-Skłodowskiej 0,00 0,0 63 ul. Czysta 0,00 0,0 64 ul. Diamentowa 0,00 0,0

65 ul. Rubinowa 0,00 0,0 66 ul. Topazowa 0,00 0,0 Źródło: Opracowanie własne

Rysunek 4. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację zjawiska ubóstwa w gminie Różan

Źródło: Opracowanie własne

NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ I CHOROBA

Pomoc społeczną z powodu niepełnosprawności w 2015 roku otrzymywało 122 mieszkańców gminy, co stanowiło 13% ogółu ludności korzystającej z pomocy społecznej. W porównaniu do 2010 roku liczba osób pobierających świadczenia z tytułu niepełnosprawności zmniejszyła się o 33%.

Zarówno w 2010, jak i 2015 roku pomoc społeczna z powodu niepełnosprawności nie była kierowana do żadnego z mieszkańców sołectwa Dyszobaba, Szygi, Załęże-Eliasze i Zawady Ponikiew. Natomiast w pozostałych sołectwach gminy udział osób pobierających świadczenia z powodu niepełnosprawności w ogóle korzystających wahał się od 4% (Załuzie) do 36% (Dąbrówka).

Problem niepełnosprawności dotyczy przede wszystkim miejscowości Różan. W 2015 roku z tego tytułu udzielono pomocy społecznej 83 mieszkańcom Różana, na 122 osoby w skali całej gminy. Większą liczbę świadczeń odnotowano również w miejscowości Dzbądz (13 osób).

Standaryzacja liniowa danych opisujących zjawisko niepełnosprawności wskazuje koncentrację na ulicy Polnej (wartość 1,0), a następnie ul. Słowackiego (0,99), Gdańskiej (0,78), Kolejną miejscowością poza Różanem, w której wskaźnik wystandaryzowany osiągnął najwyższą wartość, był Dzbądz (0,71).

Tabela 9. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację zjawiska niepełnosprawności w gminie Różan

Lp. jednostka delimitacyjna wskaźnik % zmiana liczby osób wystandaryzowany w latach 2015/2010 korzystających z pomocy społecznej z tytułu niepełnosprawności 1 ul. Polna 1,00 -21,7 2 ul. Słowackiego 0,99 0,0 3 ul. Gdańska 0,78 -26,9 4 ul. Targowa 0,74 0,0 5 ul. Ostrowska 0,71 -18,8 6 Dzbądz 0,71 -66,7 7 ul. Rolna 0,67 -25,0 8 Dąbrówka 0,64 0,0 9 Paulinowo 0,64 -50,0 10 Kaszewiec 0,60 0,0 11 ul. Słoneczna 0,51 100,0 12 ul. Przemysłowa 0,48 100,0 13 ul. Wileńska 0,41 -60,0 14 ul. Spokojna 0,39 0,0 15 ul. Parkowa 0,37 0,0 16 ul. Czysta 0,35 -100,0 17 ul. Mostowa 0,33 0,0 18 Chełsty 0,33 100,0 19 Mroczki-Rębiszewo 0,32 -33,3 20 ul. Tęczowa 0,28 100,0 21 ul. Szmaragdowa 0,26 0,0 22 ul. Nadnarwiańska 0,26 -100,0 23 ul. Kościuszki 0,24 0,0 24 Załęże-Gartki 0,23 -66,7 25 ul. Lazurowa 0,21 -100,0 26 Załuzie 0,19 100,0 27 ul. Ks. Poniatowskiego 0,19 -83,3 28 Chrzczonki 0,18 -66,7 29 Podborze 0,18 -66,7

30 ul. 3 Maja 0,17 25,0 31 ul. Fortowa 0,16 0,0 32 ul. Gen. Hallera 0,15 0,0 33 ul. Kilińskiego 0,14 0,0 34 ul. Lwowska 0,14 0,0 35 ul. Nowa 0,10 0,0 36 ul. Panny Marii 0,07 0,0 37 ul. Pl. Obrońców Różana 0,06 0,0 38 ul. Przechodnia 0,05 0,0 39 Zawady-Ponikiew 0,00 0,0 40 Dyszobaba 0,00 -100,0 41 ul. Sienkiewicza 0,00 -100,0 42 Szygi 0,00 0,0 43 ul. Cmentarna 0,00 0,0 44 ul. Królowej Bony 0,00 0,0 45 Załęże-Eliasze 0,00 -40,0 46 Załęże Wielkie 0,00 0,0 47 ul. Kopernika 0,00 0,0 48 ul. Topazowa 0,00 0,0 49 ul. Zjazd 0,00 0,0 50 ul. Warszawska 0,00 0,0 51 Miłony 0,00 0,0 52 Prycanowo 0,00 -100,0 53 ul. Marzanny 0,00 0,0 54 Załęże-Sędzięta 0,00 0,0 55 ul. Kapitana Uklei 0,00 0,0 56 ul.Szkolna 0,00 -100,0 57 ul. Witosa 0,00 0,0 58 ul. Agatowa 0,00 0,0 59 ul. Bursztynowa 0,00 0,0 60 ul. Curie-Skłodowskiej 0,00 0,0 61 ul. Diamentowa 0,00 0,0 62 ul. Dolna 0,00 0,0 63 ul. Pogodna 0,00 -100,0 64 ul. Radziwiłłówny 0,00 0,0 65 ul. Rubinowa 0,00 -100,0 66 ul. Zygmunta Starego 0,00 0,0 Źródło: Opracowanie własne

Rysunek 5. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację zjawiska niepełnosprawności w gminie Różan

Źródło: Opracowanie własne

W 2015 roku długotrwała lub ciężka choroba była przyczyną przyznania pomocy społecznej 164 mieszkańcom gminy Różan. W 2015 roku z pomocy społecznej z powodu choroby nie korzystała żadna osoba zamieszkująca w sołectwach: Chrzczonki, Dąbrówka, Miłony, Mroczki-Rębiszewo, Prycanowo, Załęże-Eliasze, Załęże-Gartki, Załęże-Sędzięta i Załęże Wielkie. W pozostałych sołectwach udział osób otrzymujących świadczenia z powodu długotrwałej lub ciężkiej choroby w ogóle korzystających z pomocy społecznej przyjmował wartości od 6,7% (Szygi) do 58,3% (Chełsty).

W przypadku tego powodu przyznania pomocy społecznej najwięcej świadczeń udzielono mieszkańcom Różana (100 osób), a następnie miejscowości Dzbądz (15 osób).

W samym Różanie zdecydowanie największą koncentrację osób korzystających z pomocy społecznej z tytułu długotrwałej lub ciężkiej choroby stwierdzono przy ulicy Gdańskiej. W 2015 roku wg danych OPS z tego tytułu udzielono wsparcia 43 osobom zamieszkującym tą ulicę w Różanie.

Wyniki standaryzacji liniowej odnoszącej się do zjawisk obrazujących zjawisko niepełnosprawności – wskazują na koncentrację problemu w miejscowości Różan, przy ul. Polnej (wartość 1,0), a następnie przy ul. Słowackiego, Gdańskiej, Szmaragdowej, Ostrowskiej oraz w miejscowości Dzbądz.

Tabela 10. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację zjawiska długotrwałej lub ciężkiej choroby w gminie Różan

Lp. jednostka delimitacyjna wskaźnik % zmiana liczby osób wystandaryzowany w latach 2015/2010 korzystających z pomocy społecznej z tytułu długotrwałej lub ciężkiej choroby 1 ul. Polna 1,00 -43,8 2 ul. Słowackiego 0,53 16,2 3 ul. Gdańska 0,53 0,0 4 ul. Szmaragdowa 0,52 0,0 5 ul. Ostrowska 0,50 50,0 6 Dzbądz 0,50 -100,0 7 ul. Rolna 0,47 0,0 8 Dąbrówka 0,47 -50,0 9 Paulinowo 0,40 42,9 10 Kaszewiec 0,38 0,0 11 ul. Słoneczna 0,35 -100,0 12 ul. Przemysłowa 0,33 100,0 13 ul. Warszawska 0,33 0,0 14 ul. Spokojna 0,31 0,0 15 ul. Parkowa 0,27 0,0 16 ul. Czysta 0,26 0,0 17 ul. Mostowa 0,25 0,0 18 Chełsty 0,23 0,0 19 Mroczki-Rębiszewo 0,22 0,0 20 ul. Targowa 0,16 -100,0 21 ul. Szkolna 0,15 0,0 22 ul. Nadnarwiańska 0,14 -87,5 23 ul. Kościuszki 0,11 100,0 24 Załęże-Gartki 0,10 0,0 25 ul. Lazurowa 0,08 0,0 26 ul. Ks. Poniatowskiego 0,08 0,0 27 Załuzie 0,07 0,0 28 Chrzczonki 0,07 -33,3 29 Podborze 0,07 -72,2 30 ul. 3 Maja 0,00 0,0 31 ul. Fortowa 0,00 0,0 32 ul. Gen. Hallera 0,00 -100,0

33 ul. Kilińskiego 0,00 0,0 34 ul. Lwowska 0,00 -100,0 35 ul. Nowa 0,00 0,0 36 ul. Panny Marii 0,00 0,0 37 ul. Pl. Obrońców Różana 0,00 0,0 38 ul. Przechodnia 0,00 0,0 39 ul. Sienkiewicza 0,00 0,0 40 ul. Wileńska 0,00 0,0 41 ul. Zjazd 0,00 200,0 42 ul. Królowej Bony 0,00 0,0 43 ul. Radziwiłłówny 0,00 0,0 44 ul. Zygmunta Starego 0,00 0,0 45 ul. Cmentarna 0,00 0,0 46 ul. Marzanny 0,00 0,0 47 ul. Pogodna 0,00 0,0 48 ul. Tęczowa 0,00 0,0 49 ul. Dolna 0,00 0,0 50 ul. Witosa 0,00 0,0 51 ul. Agatowa 0,00 -100,0 52 ul. Bursztynowa 0,00 0,0 53 ul. Curie-Skłodowskiej 0,00 0,0 54 ul. Diamentowa 0,00 0,0 55 ul. Kapitana Uklei 0,00 0,0 56 ul. Kopernika 0,00 -100,0 57 ul. Rubinowa 0,00 0,0 58 ul. Topazowa 0,00 0,0 59 Zawady-Ponikiew 0,00 0,0 60 Prycanowo 0,00 0,0 61 Załęże-Eliasze 0,00 0,0 62 Dyszobaba 0,00 0,0 63 Załęże-Sędzięta 0,00 0,0 64 Załęże Wielkie 0,00 -100,0 65 Miłony 0,00 0,0 66 Szygi 0,00 -80,0 Źródło: Opracowanie własne

Rysunek 6. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację zjawiska długotrwałej lub ciężkiej choroby w gminie Różan

Źródło: Opracowanie własne

PRZESTĘPCZOŚĆ I BEZPIECZEŃSTWO Nad bezpieczeństwem mieszkańców gminy Różan czuwają funkcjonariusze policji i straży pożarnej. Obszar gminy znajduje się w zasięgu działania Komendy Powiatowej Policji w Makowie Mazowieckim (ul. Łąkowa 3, Maków Mazowiecki) oraz Komendy Powiatowej Państwowej Straży Pożarnej w Makowie Mazowieckim (ul. Moniuszki 6a, Maków Mazowiecki).

W Różanie znajduje się Posterunek Policji (ul. Lwowska 6) i czasowy Posterunek Państwowej Straży Pożarnej (ul. Warszawska 5a). Ponadto na terenie gminy działalność prowadzi Oddział Gminnego Związku OSP RP w Różanie oraz funkcjonuje 5 jednostek Ochotniczych Straży Pożarnych:

 OSP w Różanie, ul. Warszawska 5a (jednostka włączona w struktury Krajowego Systemu Ratowniczo- Gaśniczego)  OSP w Załuziu, Załuzie 41 (jednostka włączona w struktury Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego)  OSP w Szygach, Szygi 14  OSP w Chełstach, Chełsty 6  OSP w Mroczkach-Rębiszewo, Mroczki-Rębiszewo 22.

W 2015 roku na terenie gminy Różan popełniono łącznie 56 przestępstw. Zdecydowaną większość z nich stanowiły przestępstwa o charakterze kryminalnym. Ich liczba ukształtowała się na poziomie 53, co stanowiło 94,6% przestępstw popełnionych w tym roku. Znacznie rzadziej na terenie gminy stwierdzano przestępstwa drogowe (3 w 2015 roku).

W porównaniu do 2013 roku liczba przestępstw stwierdzonych na terenie gminy Różan w 2015 roku zmalała o 49,5%. Zmniejszyła się częstotliwość występowania przestępstw z każdej analizowanej kategorii: w przypadku przestępstw kryminalnych spadek wyniósł 29,3%, a w przypadku przestępstw drogowych ich liczba zmniejszyła się o 91,7%. W latach 2013-2014 na terenie gminy nie stwierdzono przestępstw o charakterze gospodarczym.

Tabela 11. Przestępstwa stwierdzone w latach 2012-2015

przestępstwa ogółem o charakterze kryminalnym drogowe Jednostka 2012 2013 2014 2015 2012 2013 2014 2015 2012 2013 2014 2015 terytorialna ------Różan bd. 111 68 56 bd. 75 63 53 bd. 36 5 3

Źródło: GUS/BDL oraz Policja

Na tle innych jednostek administracyjnych obszar gminy Różan okazał się terenem o znacznie niższym zagrożeniu przestępczością. W przeliczeniu na 1000 mieszkańców w 2015 roku w gminie popełniono ogółem 12,5 przestępstwa, podczas gdy w kraju było to 20,8 przestępstw, a w województwie mazowieckim 21 przestępstw. Średnią najbardziej zbliżoną do gminnej stwierdzono w powiecie makowskim – 12,3 przestępstwa na 1000 mieszkańców.

Niższe zagrożenie przestępczością na terenie gminy wynikało głównie z zerowej liczby przestępstw gospodarczych oraz relatywnie mniejszej częstotliwości popełniania przestępstw o charakterze kryminalnym. Jak wskazano powyżej, w 2015 roku w gminie Różan odnotowano 53 przestępstwa kryminalne. Średnia na 1000 mieszkańców kraju wynosiła w 2015 roku 13,6 przestępstw, średnia powiatowa – 7,6 przestępstw, a średnia wojewódzka – 14,8. Średnia ilość przestępstw o charakterze kryminalnym na 1000 mieszkańców dla gminy Różan ukształtowała się na poziomie 11,9, a zatem wyższym niż wskaźnik dla powiatu, ale równocześnie niższym niż dla województwa i kraju.

Natomiast w przypadku przestępstw drogowych na 1000 mieszkańców sytuacja w gminie Różan jest znacznie korzystniejsza niż w większych jednostkach administracyjnych – średnie dla gminy pozostają na poziomie znacznie niższym niż średnie krajowe, wojewódzkie i powiatowe. Średnia ilość przestępstw o charakterze drogowym na 1000 mieszkańców w gminie Różan w roku 2015 ukształtowała się na poziomie 0,67, podczas gdy w kraju było to 2,0, w województwie mazowieckim 1,9, a w powiecie makowskim aż 2,8.

Tabela 12. Przestępstwa na 1000 mieszkańców w latach 2012-2015

przestępstwa ogółem na o charakterze kryminalnym drogowe na 1000 Jednostka 1000 mieszkańców na 1000 mieszkańców mieszkańców terytorialna 2012 2013 2014 2015 2012 2013 2014 2015 2012 2013 2014 2015

POLSKA 32,17 27,62 22,72 20,80 22,45 18,47 15,54 13,59 4,48 3,67 2,23 1,99 MAZOWIECKE 26,99 26,32 22,09 21,06 19,53 18,20 16,09 14,77 3,86 3,71 2,21 1,90 Powiat makowski 23,18 20,93 15,53 12,33 8,89 9,48 10,19 7,59 5,99 5,22 3,55 2,83 Różan bd. 24,63 15,14 12,55 bd. 16,64 14,03 11,88 bd. 7,99 1,11 0,67

Źródło: GUS/BDL oraz Policja

Z ogólnej liczby 53 przestępstw kryminalnych popełnionych w 2015 roku w gminie Różan, najwięcej bo 36 odnotowano w miejscowości Różan, a następnie na obszarze wsi Dzbądz (6 przestępstw).

Wykres 9. Miejsce popełnienia przestępstw kryminalnych w gminie Różan

Mroczki-Rębiszewo 1

Chrzczonki 2

Dyszobaba 2

Kaszewiec 3

Załuzie 3

Dzbądz 6

RÓŻAN 36

0 5 10 15 20 25 30 35 40

Źródło: Policja

W miejscowości Różan największą liczbę o przestępstw w 2015 roku stwierdzono na ulicy Gdańskiej (9 przestępstw) oraz Kościuszki (6 przestępstw).

Wykres 10. Miejsce popełnienia przestępstw kryminalnych w miejscowości Różan

Szkolna 1 Czysta 1 Słoneczna 1 Cmentarna 1 Przemysłowa 1 Sienkiewicza 1 Pl. Obrońców Różana 1 Nadnarwiańska 1 Mostowa 1 3 Maja 1 Ks. Poniatowskiego 2 Tęczowa 2 Królowej Bony 2 Ostrowska 2 Warszawska 3 Kościuszki 6 Gdańska 9

0 2 4 6 8 10

Źródło: Policja

Standaryzacja danych dot. przestępczości o charakterze kryminalnym – wskazuje koncentrację tego zjawiska w przestrzeni miasta Różan (ulice Kościuszki, Gdańska, Królowej Bony, Przemysłowej), a poza przestrzenią miejską w miejscowości Dzbądz.

Tabela 13. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację zjawiska przestępczości w gminie Różan

Lp. jednostka delimitacyjna wskaźnik % zmiana liczby wystandaryzowany przestępstw w latach 2015/2013 1 ul. Kościuszki 1,00 200,0 2 ul. Gdańska 0,89 50,0 3 ul. Królowej Bony 0,85 0,0 4 ul. Przemysłowa 0,85 0,0 5 Dzbądz 0,75 -14,3 6 ul. Ostrowska 0,68 -66,7 7 ul. Mostowa 0,64 0,0 8 Kaszewiec 0,56 -40,0 9 ul. Tęczowa 0,54 0,0 10 Chrzczonki 0,40 100,0 11 ul. Warszawska 0,40 -25,0 12 ul. Nadnarwiańska 0,38 -50,0 13 Załuzie 0,36 -25,0 14 ul. Pl. Obrońców Różana 0,33 0,0 15 Mroczki-Rębiszewo 0,31 0,0 16 ul. 3 Maja 0,29 -50,0 17 ul. Cmentarna 0,29 0,0 18 Dyszobaba 0,26 -66,7 19 ul. Ks. Poniatowskiego 0,25 -60,0 20 ul. Słoneczna 0,24 0,0 21 ul. Szkolna 0,21 0,0 22 ul. Czysta 0,19 0,0 23 ul. Sienkiewicza 0,17 0,0 24 ul. Fortowa 0,00 -100,0 25 ul. Gen. Hallera 0,00 -100,0 26 ul. Kilińskiego 0,00 -100,0 27 ul. Lwowska 0,00 0,0 28 ul. Nowa 0,00 0,0 29 ul. Panny Marii 0,00 0,0 30 ul. Przechodnia 0,00 0,0 31 ul. Rolna 0,00 0,0 32 ul. Słowackiego 0,00 0,0

33 ul. Wileńska 0,00 0,0 34 ul. Zjazd 0,00 0,0 35 ul. Radziwiłłówny 0,00 0,0 36 ul. Zygmunta Starego 0,00 0,0 37 ul. Lazurowa 0,00 -100,0 38 ul. Marzanny 0,00 -100,0 39 ul. Pogodna 0,00 -100,0 40 ul. Dolna 0,00 0,0 41 ul. Parkowa 0,00 0,0 42 ul. Polna 0,00 -100,0 43 ul. Spokojna 0,00 -100,0 44 ul. Targowa 0,00 0,0 45 ul. Witosa 0,00 0,0 46 ul. Agatowa 0,00 0,0 47 ul. Bursztynowa 0,00 0,0 48 ul. Curie-Skłodowskiej 0,00 -100,0 49 ul. Diamentowa 0,00 0,0 50 ul. Kapitana Uklei 0,00 0,0 51 ul. Kopernika 0,00 0,0 52 ul. Rubinowa 0,00 0,0 53 ul. Szmaragdowa 0,00 0,0 54 ul. Topazowa 0,00 0,0 55 Zawady-Ponikiew 0,00 0,0 56 Załęże-Gartki 0,00 0,0 57 Dąbrówka 0,00 0,0 58 Chełsty 0,00 -100,0 59 Prycanowo 0,00 0,0 60 Załęże-Eliasze 0,00 0,0 61 Podborze 0,00 0,0 62 Załęże-Sędzięta 0,00 -100,0 63 Załęże Wielkie 0,00 0,0 64 Paulinowo 0,00 0,0 65 Miłony 0,00 -100,0 66 Szygi 0,00 0,0 Źródło: Opracowanie własne

Rysunek 7. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację zjawiska przestępczości w gminie Różan

Źródło: Opracowanie własne

AKTYWNOŚĆ OBYWATELSKA Dane dotyczące frekwencji wyborczej w wyborach samorządowych w gminie Różan wskazują na bardzo wysokie zaangażowanie i zainteresowanie mieszkańców sferą polityki. W 2006 roku w wyborach uczestniczyło 62,83% uprawnionych do głosowania mieszkańców gminy, tj. więcej niż wynosiła średnia dla kraju (45,99%) i województwa mazowieckiego (50,55%) oraz powiatu makowskiego (54,53%). W 2010 roku frekwencja wyborcza w I turze wyborów w gminie okazała się wyższa niż w 2006 roku i wynosiła 66,42%, nadal pozostając na poziomie znacznie wyższym niż w kraju (47,32%) i na Mazowszu (50,96%). W obu przypadkach powiat makowski charakteryzował się niższą frekwencją wyborczą niż gmina Różan, a różnica była znacząca i sięgała niemal 7%. W 2014 roku zainteresowanie mieszkańców gminy wyborami samorządowym bardzo nieznacznie spadło – o około 1% w porównaniu z poprzednimi wyborami. Frekwencja wyborcza wyniosła 65,68% w I turze i 66,76% w II turze, ponownie pozostając na poziomie zdecydowanie wyższym od średniej powiatowej, wojewódzkiej i krajowej. Na podstawie przytoczonych danych należy stwierdzić, że zaangażowanie mieszkańców gminy Różan w lokalne życie polityczne jest zdecydowanie wyższe niż w pozostałych analizowanych jednostkach terytorialnych.

W gminie Różan wydzielono 3 okręgi wyborcze. Frekwencja w poszczególnych wyborach w poszczególnych obwodach była bardzo podobna. Dla przykładu, w wyborach samorządowych w 2014 roku było to odpowiednio: 66,64%, 64,00%, 66,18%. Oznacza to, że wysoka frekwencja wyborcza dotyczyła całej gminy, tj. trudno wyróżnić negatywnie lub pozytywnie wybraną przestrzeń gminy.

Między 2010 a 2015 rokiem wartość wskaźnika fundacji, stowarzyszeń i organizacji społecznych na 10 tys. ludności wzrosła w gminie z 24,4 (2010 rok) do 33,6 (2015 rok), co oznacza wzrost o 28% . Wzrosty wskaźnika w kraju i województwie, a nawet w powiecie były niższe, co świadczy o dynamiczniejszym rozwoju trzeciego sektora właśnie na obszarze gminy Różan.

KONCENTRACJA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH

Po przeanalizowaniu wybranych wskaźników opisujących problemy społeczne w gminie Różan można wskazać miejsca koncentracji negatywnych zjawisk społecznych.

Zaletą standaryzacji, która polegała na sprowadzenie różnych danych opisujących wybrane zjawiska do wspólnego mianownika, w tym przypadku do wartości liczbowej w przedziale od 0 do 1 – jest możliwość porównywania poszczególnych zjawisk ze sobą. Istotne w przypadku wyboru metody delimitacji w przedmiotowej analizie było również zawężenie się do problemów, które ze względu na swoją skalę – mają szczególne znaczenie dla rozwoju Gminy Różan. Te problemy to: depopulacja, starzenie się społeczeństwa, długotrwałe bezrobocie, ubóstwo, niepełnosprawność, długotrwała lub ciężka choroba, przestępczość kryminalna. Daje to możliwość uznania tych problemów za równoważne.

Aby ustalić koncentrację negatywnych zjawisk społecznych w gminie Różan poszczególne wartości wystandaryzowane opisujące koncentrację poszczególnych problemów dodano do siebie. Otrzymano w ten sposób syntetyczny wskaźnik wystandaryzowany.

Najwyższą wartość syntetycznego wskaźnika wystandaryzowanego opisującego koncentrację negatywnych zjawisk społecznych uzyskano dla jednostki delimitacyjnej – ul. Gdańska (wartość 1,0). Kolejne najwyższe wartości wskazujące na koncentrację problemów w gminie Rożan uzyskały następujące lokalizacje: ul. Polna (0,62), Dzbądz (0,59), Załuzie (0,52).

Tabela 14. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację negatywnych zjawisk społecznych w gminie Różan za pomocą syntetycznego wskaźnika wystandaryzowanego

Lp. Jednostka delimitacyjna Depopulacj Starzenie Długotrwał Ubóstwo Niepełnosp Długotrwał Przestępcz Syntetyczn a się e rawność a lub ciężka ość y wskaźnik społeczeńst bezrobocie choroba kryminalna wystandary wa zowany 1 ul. Gdańska 1,00 1,00 0,79 0,35 0,78 0,53 0,89 1,00 2 ul. Polna 0,40 0,24 0,32 0,33 1,00 1,00 0,00 0,62 3 Dzbądz 0,10 0,36 0,00 0,74 0,71 0,50 0,75 0,59 4 Załuzie 0,25 0,33 0,56 0,99 0,19 0,07 0,36 0,52 5 ul. Warszawska 0,36 0,37 0,34 0,48 0,41 0,33 0,40 0,50 6 Kaszewiec 0,00 0,49 0,05 0,26 0,60 0,38 0,56 0,44 7 ul. Kościuszki 0,35 0,39 0,17 0,00 0,24 0,11 1,00 0,43 8 Paulinowo 0,07 0,47 0,45 0,21 0,64 0,40 0,00 0,42 9 Zawady-Ponikiew 0,59 0,43 1,00 0,17 0,00 0,00 0,00 0,41 10 ul. Ostrowska 0,12 0,12 0,04 0,00 0,71 0,50 0,68 0,41 11 ul. Szmaragdowa 0,00 0,00 0,00 0,78 0,74 0,52 0,00 0,38 12 ul. Mostowa 0,00 0,58 0,07 0,14 0,33 0,25 0,64 0,38 13 ul. Rolna 0,35 0,16 0,25 0,10 0,67 0,47 0,00 0,37 14 ul. Nadnarwiańska 0,00 0,04 0,17 1,00 0,26 0,14 0,38 0,37 15 ul. Słowackiego 0,00 0,18 0,00 0,28 0,99 0,53 0,00 0,37 16 ul. Przemysłowa 0,00 0,11 0,00 0,18 0,48 0,33 0,85 0,37 17 Dąbrówka 0,34 0,26 0,08 0,14 0,64 0,47 0,00 0,36 18 Mroczki-Rębiszewo 0,00 0,48 0,14 0,41 0,32 0,22 0,31 0,35 19 ul. Ks. Poniatowskiego 0,40 0,40 0,35 0,18 0,19 0,08 0,25 0,35 20 Chełsty 0,00 0,46 0,25 0,33 0,33 0,23 0,00 0,30

21 ul. Czysta 0,34 0,22 0,22 0,00 0,35 0,26 0,19 0,30 22 ul. Szkolna 0,38 0,17 0,26 0,15 0,26 0,15 0,21 0,29 23 ul. Słoneczna 0,24 0,16 0,06 0,00 0,51 0,35 0,24 0,29 24 Chrzczonki 0,18 0,29 0,15 0,23 0,18 0,07 0,40 0,28 25 Dyszobaba 0,00 0,41 0,04 0,71 0,00 0,00 0,26 0,26 26 Podborze 0,00 0,22 0,22 0,71 0,18 0,07 0,00 0,26 27 ul. Spokojna 0,20 0,16 0,14 0,19 0,39 0,31 0,00 0,26 28 ul. Sienkiewicza 0,32 0,48 0,11 0,16 0,00 0,00 0,17 0,23 29 Załęże-Gartki 0,10 0,19 0,10 0,51 0,23 0,10 0,00 0,23 30 ul. 3 Maja 0,20 0,16 0,00 0,39 0,17 0,00 0,29 0,23 31 Szygi 0,33 0,20 0,00 0,67 0,00 0,00 0,00 0,22 32 ul. Cmentarna 0,20 0,35 0,14 0,19 0,00 0,00 0,29 0,22 33 ul. Tęczowa 0,18 0,27 0,13 0,00 0,00 0,00 0,54 0,21 34 ul. Królowej Bony 0,00 0,21 0,05 0,00 0,00 0,00 0,85 0,21 35 Załęże-Eliasze 0,00 0,40 0,11 0,60 0,00 0,00 0,00 0,21 36 Załęże Wielkie 0,04 0,30 0,04 0,64 0,00 0,00 0,00 0,19 37 ul. Kopernika 0,00 0,21 0,16 0,64 0,00 0,00 0,00 0,19 38 ul. Kilińskiego 0,28 0,16 0,14 0,26 0,14 0,00 0,00 0,19 39 ul. Parkowa 0,13 0,00 0,13 0,00 0,37 0,27 0,00 0,17 40 ul. Pl. Obrońców Różana 0,12 0,27 0,04 0,07 0,06 0,00 0,33 0,17 41 ul. Lazurowa 0,30 0,25 0,00 0,00 0,21 0,08 0,00 0,16 42 ul. Przechodnia 0,00 0,57 0,22 0,00 0,05 0,00 0,00 0,16 43 ul. Fortowa 0,00 0,56 0,05 0,00 0,16 0,00 0,00 0,14 44 Miłony 0,00 0,22 0,20 0,32 0,00 0,00 0,00 0,14

45 Prycanowo 0,09 0,51 0,06 0,06 0,00 0,00 0,00 0,13 46 ul. Lwowska 0,00 0,49 0,08 0,00 0,14 0,00 0,00 0,13 47 ul. Marzanny 0,19 0,34 0,17 0,00 0,00 0,00 0,00 0,13 48 Załęże-Sędzięta 0,00 0,15 0,15 0,37 0,00 0,00 0,00 0,13 49 ul. Targowa 0,00 0,15 0,05 0,00 0,28 0,16 0,00 0,12 50 ul. Kapitana Uklei 0,35 0,06 0,12 0,05 0,00 0,00 0,00 0,11 51 ul. Zjazd 0,00 0,56 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,11 52 ul. Wileńska 0,00 0,55 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,10 53 ul. Gen. Hallera 0,00 0,28 0,08 0,00 0,15 0,00 0,00 0,09 54 ul. Witosa 0,00 0,07 0,00 0,24 0,00 0,00 0,00 0,06 55 ul. Panny Marii 0,00 0,00 0,17 0,00 0,07 0,00 0,00 0,05 56 ul. Nowa 0,00 0,06 0,06 0,00 0,10 0,00 0,00 0,04 57 ul. Agatowa 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 58 ul. Bursztynowa 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 59 ul. Curie-Skłodowskiej 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 60 ul. Diamentowa 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 61 ul. Dolna 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 62 ul. Pogodna 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 63 ul. Radziwiłłówny 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 64 ul. Rubinowa 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 65 ul. Topazowa 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 66 ul. Zygmunta Starego 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Źródło: Opracowanie własne

Rysunek 8. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację negatywnych zjawisk społecznych w gminie Różan za pomocą syntetycznego wskaźnika wystandaryzowanego

Źródło: Opracowanie własne

Ubytek liczby mieszkańców w przestrzeni gminy Różan dotyka zasadniczo ulicy Gdańskiej w Różanie. W przeciągu okresu 2015/2010 z tej ulicy ubyło 70 mieszkańców, co stanowiło 10% ludności.

Starzejące się społeczeństwo również w największej skali dotyka przestrzeni miasta Różan i również ulicy Gdańskiej. W 2015 roku aż 30% ludności tej ulicy stanowili mieszkańcy w wieku poprodukcyjnym.

Bezrobocie jest jednym z głównych problemów gminy Różan. Pomimo widocznej poprawy na rynku pracy, wskaźniki bezrobocia są zdecydowanie wyższe od średniej krajowej i wojewódzkiej. Bezrobotni w gminie Różan zamieszkują w największej liczbie miejscowości Różan oraz Dzbądz. Szczególnym wymiarem bezrobocia jest bezrobocie długotrwałe, które koncentruje się w miejscowości Zawady-Ponikiew, a także w Różanie: w tym wspominanej już przy okazji zmian demograficznych ulicy Gdańskiej.

Ubóstwo mierzone wskaźnikiem liczby osób korzystających z pomocy społecznej z tytułu ubóstwa widoczne jest w miejscowościach Załuzie, Dzbądz oraz w Różanie.

Znaczącą skalę problemów społecznych w gminie Różan stanowią także niepełnosprawność oraz długotrwała lub ciężka choroba. Ich koncentracja ma miejsce w Różanie przy ulicy Polnej.

Przestępczość kryminalna w gminie w Różan w wartościach bezwzględnych koncentruje się w Różanie, przy ulicach Gdańskiej (9 przestępstw kryminalnych w 2015 roku) oraz Kościuszki (6). Podobną liczbą popełnionych przestępstw charakteryzuje się przestrzeń miejscowości Dzbądz (6). Wartości wystandaryzowane wskazują ponadto na ulicę Kościuszki w Różanie.

Gmina Różan charakteryzowała się bardzo wysoką frekwencją wyborczą, jak też rosnącą liczbą organizacji społecznych – co może wskazywać na rosnącą aktywność społeczną. Problemy związane z przemocą w rodzinie oraz uzależnieniami – dotyczyły pojedynczych osób w gminie Różan – co trudno uznać za kryzys.

Mając na uwadze powyższe koncentrację problemów społecznych należy ulokować przede wszystkim w miejscowości Różan, przy ulicy Gdańskiej, a następnie przy ulicy Polnej i Warszawskiej. W tych lokalizacjach stwierdzono największe wartości syntetycznego wskaźnika wystandaryzowanego, które sugerują, że właśnie w tych lokalizacjach występuje koncentracja problemów społecznych.

Skala poszczególnych zjawisk w pozostałych lokalizacjach w mieście Różan oraz poza nim (obszary wiejskie) była dużo mniejsza. Należy w dalszej kolejności wymienić następujące lokalizacje w przestrzeni gminy Różan, które koncentrowały negatywne zjawiska społeczna. Są to miejscowości: Dzbądz oraz Załuzie, gdzie stwierdzono wartość syntetycznego wskaźnika wystandaryzowanego powyżej 0,5.

2.2 DIAGNOZA ZJAWISK W SFERZE GOSPODARCZEJ

W 2015 roku na terenie gminy Różan działalność prowadziło 396 podmiotów gospodarczych. Liczba przedsiębiorstw w gminie na przestrzeni lat 2010-2015 podlegała fluktuacjom, jednak ogólnie wykazywała tendencję rosnącą, co sprawiło, że w 2015 roku było ich o 19 więcej niż w 2010 roku. Tym samym wzrost liczby zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w gminie w latach 2010-2015 wyniósł 5%. Mimo iż rozwój przedsiębiorczości następował we wszystkich jednostkach administracyjnych, w żadnym przypadku, poza powiatem makowskim, tempo wzrostu nie było tak niskie, jak w gminie Różan. W skali kraju przyrost liczby podmiotów gospodarczych w latach 2010-2015 wyniósł 7% (w tym 6,9% w gminach miejsko-wiejskich), w województwie mazowieckim – 12,5% (w tym 11,8% w gminach miejsko-wiejskich), a w powiecie makowskim – 4,5%. W kontekście wzrostu ilości podmiotów gospodarczych w pozostałych analizowanych jednostkach administracyjnych wynik osiągnięty w Różanie (5%) należy uznać za umiarkowany.

Na podstawie danych Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej liczbę osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą w gminie Różan w 2015 roku określono na poziomie 282. Najwięcej osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą zamieszkiwało w Różanie (206 osób), zdecydowanie mniej było ich w Załuziu (21 osób) i Kaszewcu (9 osób) oraz miejscowościach Dzbądz i Dyszobaba (po 8 osób). Natomiast w Załężu-Sędzięta nie odnotowano żadnych osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą.

W 2016 roku w Krajowym Rejestrze Sądowym pozostawało 10 przedsiębiorców z terenu gminy Różan. Osiem firm zarejestrowanych było w mieście Różan, a pozostałe dwie w sołectwie Chrzczonki i Kaszewiec.

Tabela 15. Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą w gminie Różan oraz przedsiębiorcy wpisani do KRS w 2016 roku

Osoby fizyczne prowadzące Przedsiębiorcy wpisani Jednostka terytorialna działalność gospodarczą do KRS 2015 2016 Chełsty 1 Chrzczonki 4 1 Dąbrówka 4 Dzbądz 8 Dyszobaba 8 Kaszewiec 9 1 Miłony 1 Mroczki-Rębiszewo 1 Paulinowo 4 Podborze 3 Prycanowo 2 Szygi 1 Załęże-Eliasze 2 Załęże-Gartki 2

Załęże-Sędzięta 0 Załęże Wielkie 4 Załuzie 21 Zawady-Ponikiew 1 RÓŻAN 206 8 RAZEM 282 10

Źródło: UG w Różanie

Analiza wskaźników dotyczących podmiotów gospodarczych wskazuje, że na tle innych jednostek administracyjnych gmina Różan cechuje się niższym poziomem przedsiębiorczości. W 2015 roku na 10 tys. mieszkańców gminy przypadało 887 podmiotów wpisanych do rejestru REGON i była to wartość niższa niż średnia krajowa (1 089 podmiotów), wojewódzka (1 432 przedsiębiorstwa), ale wyższa niż średnia powiatowa (803 podmioty). Równie niekorzystnie przedstawiała się sytuacja Różana na tle gmin miejsko-wiejskich innych obszarów – w gminach miejsko-wiejskich kraju na 10 tys. ludności przypadały 924 podmioty gospodarcze, a w gminach miejsko-wiejskich województwa – 1 122 podmioty. Wartym odnotowania zjawiskiem jest tendencja rosnąca, jaka charakteryzowała analizowany wskaźnik w latach 2010-2015. Choć wzrastał on we wszystkich analizowanych jednostkach administracyjnych, tempo tego procesu było zróżnicowane. W przypadku gminy Różan wartość wskaźnika podmiotów wpisanych do rejestru REGON na 10 tys. ludności wzrosła na przestrzeni lat 2010-2015 o 6,3%, podczas gdy w skali kraju wzrost wyniósł 7,3% (w tym 5,7% w gminach miejsko-wiejskich), w skali województwa – 10,8% (w tym 7,9% w gminach wiejskich), a w skali powiatu – 7,4%.

Tabela 16. Podmioty wpisane do rejestru REGON na 10 tys. ludności w latach 2010-2015

podmioty wpisane do rejestru REGON na 10 tys. ludności Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 1 015 1 004 1 032 1 057 1 071 1 089

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 875 864 885 904 912 924

POLSKA - MIASTO 1 244 1 225 1 257 1 285 1 297 1 318 MAZOWIECKIE 1 293 1 277 1 319 1 364 1 391 1 432

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 1 040 1 038 1 068 1 095 1 104 1 122

MAZOWIECKIE - MIASTO 1 619 1 591 1 641 1 695 1 726 1 778 Powiat makowski 747 736 739 762 782 803

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 842 848 884 887

Powiat makowski - MIASTO - - 1 114 1 143 1 136 1 158 Różan 835 809 842 848 884 887

Źródło: GUS/BDL

Wskaźnik osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym wskazuje na nieznacznie niższy poziom przedsiębiorczości mieszkańców gminy na tle innych jednostek. W 2015 roku na 100 ludności Różana w wieku produkcyjnym przypadało 11,8 osób prowadzących działalność gospodarczą. W skali kraju na 100 osób w wieku produkcyjnym działalność gospodarczą prowadziło 12,4 osób, w skali

województwa – 15,3 osób, a w skali powiatu – 10,5 osoby. Również w gminach miejsko-wiejskich tych jednostek wskaźnik przedsiębiorczości mieszkańców okazał się porównywalny lub nieco wyższy z niż w Różanie – były to odpowiednio 11,1 i 13,8 osoby prowadzące działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym.

Warto podkreślić, iż niemal stale przybywa osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą. Tendencja ta została stwierdzona we wszystkich jednostkach, różnica dotyczyła jednak tempa zmian. W przypadku gminy Różan wskaźnik osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym zwiększył się w latach 2010-2015 o 10%, podczas gdy w skali kraju odnotowano wzrost na poziomie 4,5% (4,3% w gminach wiejskich), w skali województwa wzrost o 5,3% (7% w gminach miejsko-wiejskich), a w skali powiatu o 6,6%.

Tabela 17. Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym w latach 2010-2015

osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 11,9 11,6 11,9 12,1 12,2 12,4

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 10,6 10,4 10,6 10,8 10,9 11,1

POLSKA - MIASTO 13,9 13,6 13,8 14,1 14,2 14,4 MAZOWIECKIE 14,5 14,1 14,5 14,9 15,0 15,3

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 12,9 12,8 13,1 13,5 13,5 13,8

MAZOWIECKIE - MIASTO 17,5 16,8 17,3 17,7 17,9 18,3 Powiat makowski 9,8 9,6 9,6 9,8 10,2 10,5

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 10,8 11,0 11,7 11,8

Powiat makowski - MIASTO - - 13,9 14,3 14,4 14,9 Różan 10,7 10,3 10,8 11,0 11,7 11,8

Źródło: GUS/BDL

Liczba osób pracujących3 na terenie gminy Różan wynosiła w 2014 roku 627 osób. Na przestrzeni lat 2010-2014 widoczny jest niewielki wzrost liczby pracujących. W latach 2010-2011 liczba pracujących zmniejszyła się, by następnie w 2012 roku zdecydowanie wzrosnąć. Maksimum, na poziomie 673 pracujących osiągnięto w 2013 roku. Natomiast w całym analizowanym okresie, obejmującym lata 2010-2014, liczba pracujących w gminie Różan zwiększyła się o 2,6%.

Warto dodać, że kierunek zmian liczby pracujących w gminie (wzrost o 2,6%) był podobny do trendów obserwowanych w większości pozostałych jednostek administracyjnych. W latach 2010-2014 liczba pracujących

3 Bez pracujących w jednostkach budżetowych działających w zakresie obrony narodowej i bezpieczeństwa publicznego, osób pracujących w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie, duchownych oraz pracujących w organizacjach, fundacjach i związkach; bez zakładów osób fizycznych o liczbie pracujących do 5 osób, (dla lat 1995-1998); bez zakładów osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą o liczbie pracujących do 9 osób (dla 1999 r.); bez podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących do 9 osób (od 2000 r.). W 2004 i 2005 r. dla gmin miejsko-wiejskich sporządzane jest jedno sprawozdanie, brak informacji dla części miejskiej i części wiejskiej. Wg faktycznego miejsca pracy (dla lat 1995-2003); wg faktycznego miejsca pracy i rodzaju działalności (od 2004 r.) – wyjaśnienie GUS.

w skali kraju zwiększyła się o 3,1% (w tym o 4,5% w gminach miejsko-wiejskich), a w skali województwa wzrost wyniósł 2,9% (w tym 4,6% w gminach miejsko-wiejskich). Jedynie w powiecie makowskim odnotowano wyraźnie wyższy niż w gminie Różan wzrost liczby pracujących – w 2015 roku była ona o 11,5% wyższa niż w 2010 roku.

Wykres 11. Pracujący ogółem w gminie Różan w latach 2010-2014

700 673

650 667 627

600 611 575

550

500 2010 2011 2012 2013 2014

Źródło: GUS/BDL

Wskaźnik pracujących na 1000 ludności pozwala porównać sytuację w gminie oraz innych jednostkach administracyjnych. Porównanie to jest dla gminy Różan raczej niekorzystnie. W 2014 roku na 1000 mieszkańców przypadało bowiem 140 osób pracujących, co było wartością dużo niższą od średniej krajowej (232 osoby) i wojewódzkiej (279 osób), ale jednocześnie wyższą niż średnia powiatowa (115 osób). Nieco mniejsze dysproporcje wystąpiły w porównaniu do gmin miejsko-wiejskich kraju i województwa, gdzie liczba pracujących na 1000 ludności w 2014 roku wynosiła odpowiednio 186 i 205 osób.

W przypadku gminy Różan należy zwrócić uwagę na spadek wartości wskaźnika liczby pracujących na 1000 mieszkańców na przestrzeni lat 2012-2014. Podczas gdy w skali kraju i województwa (również w gminach miejsko-wiejskich) następował wzrost wskaźnika, to w gminie Różan odnotowano 5,2% spadek. Równocześnie należy jednak zauważyć, że wskaźnik pracujących na 1000 ludności gminy w 2014 roku, podobnie jak w pozostałych jednostkach administracyjnych, ukształtował się na poziomie wyższym niż w 2010 roku.

Tabela 18. Pracujący na 1000 ludności w latach 2010-2014

pracujący ogółem na 1000 mieszkańców

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

osoba osoba osoba osoba osoba POLSKA 223 224 223 226 230

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 178 179 178 181 186

POLSKA - MIASTO 304 304 302 304 310 MAZOWIECKIE 272 274 272 272 279

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 196 198 197 198 205

MAZOWIECKIE - MIASTO 369 371 368 365 373 Powiat makowski 103 105 108 111 115

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 147 149 140

Powiat makowski - MIASTO - - 243 244 245 Różan 135 127 147 149 140

Źródło: GUS/BDL

W gminie Różan w 2016 roku liczba przedsiębiorców wpisanych do KRS 2016 wyniosła 10, z czego, 8 przedsiębiorstw zlokalizowanych było w przestrzeni Różana, a tylko 2 poza miastem (po jednej działalności w miejscowości Kaszewiec i Chrzczonki.

W 2016 roku w gminie Różan działalność gospodarczą prowadziło 282 osoby fizyczne. Z tej liczby zdecydowana większość była mieszkańcem Różana (206 osób). Z pośród obszarów wiejskich największą liczbę osób prowadzących działalność gospodarczą odnotowano w miejscowości Załuzie (21 osób).

Powyższe dane ukazano także za pomocą wskaźnika liczby osób prowadzących działalność gospodarczą na 1000 mieszkańców. Najbardziej przedsiębiorczą wspólnotą są mieszkańcy Dąbrówki oraz Kaszewiec. Należy jednak zaznaczyć, że za wysokie wartości takiego wskaźnika odpowiada nieduża liczba indywidualnych przedsiębiorców (w Dąbrówce są to 4 osoby, w miejscowości Kaszewiec 9 osób). Miejscowość Różan ze względu na największą liczbę osób prowadzących działalność gospodarczą kształtuje w dużym stopniu wartość średnią analizowanego wskaźnika w całej gminie, a tym samym jego wartość dla miejscowości Rożan zbliżona jest do średniej gminnej.

W Różanie największa liczba osób prowadzących działalność gospodarczą mieszkała na ulicy Gdańskiej (35 osób), Warszawskiej (31 osób) oraz Poniatowskiego 18.

Poniżej w tabeli zaprezentowano wskaźnik liczby osób prowadzących działalność gospodarczą na 100 mieszkańców w odniesieniu do poszczególnych miejscowości oraz ulic w Różanie. Warto zwrócić uwagę, że wskaźnik ten dla ulicy Gdańskiej (5,12), czyli miejsca zamieszkania największej liczby przedsiębiorców w gminie Różan, osiąga wartość niższą od średniej gminnej (6,19). Warto także dodać, że ulica Gdańska jest miejscem w gminie Różan, która koncentruje negatywne zjawiska społeczne. Tym samym spełniony został warunek współwystępowania wraz z negatywnymi zjawiskami społecznymi – dalszych problemów, w tym przypadku gospodarczych, związanych z niską przedsiębiorczością.

Tabela 19. Osoby prowadzące działalność gospodarczą w miejscowości Różan w przeliczeniu na 100 mieszkańców

Lp. Jednostka Liczba osób Stan kryzysowy delimitacyjna prowadzących (wartość poniżej działalność średniej gminnej) gospodarczą na 100 osób GMINA RÓŻAN 6,19 1 Załęże-Sędzięta 0 1 2 ul. Lwowska 0 1 3 ul. Panny Marii 0 1 4 ul. Przechodnia 0 1 5 ul. Zjazd 0 1 6 ul. Radziwiłłówny 0 1 7 ul. Zygmunta Starego 0 1 8 ul. Pogodna 0 1

9 ul. Agatowa 0 1 10 ul. Curie-Skłodowskiej 0 1 11 ul. Diamentowa 0 1 12 ul. Rubinowa 0 1 13 ul. Szmaragdowa 0 1 14 Chełsty 0,909091 1 15 Szygi 1,06383 1 16 ul. Szkolna 1,265823 1 17 ul. Tęczowa 1,886792 1 18 Miłony 1,960784 1 19 ul. Spokojna 2,040816 1 20 Mroczki-Rębiszewo 2,222222 1 21 ul. Parkowa 2,857143 1 22 Załęże Wielkie 2,941176 1 23 ul. Nadnarwiańska 2,941176 1 24 Zawady-Ponikiew 3,125 1 25 Podborze 3,225806 1 26 Dzbądz 3,305785 1 27 ul. Targowa 3,333333 1 28 Prycanowo 3,571429 1 29 Dyszobaba 3,773585 1 30 Załęże-Gartki 4 1 31 ul. Nowa 4,166667 1 32 Załęże-Eliasze 4,255319 1 33 ul. Kapitana Uklei 4,545455 1 34 Chrzczonki 4,651163 1 35 ul. Witosa 4,761905 1 36 ul. Gdańska 5,124451 1 37 ul. Czysta 5,494505 1 38 ul. Mostowa 5,555556 1 39 ul. Rolna 5,633803 1 40 Paulinowo 5,797101 1 41 ul. Gen. Hallera 6,25 0 42 ul. Polna 6,451613 0 43 ul. Ks. Poniatowskiego 7,258065 0 44 Załuzie 7,692308 0 45 ul. Lazurowa 7,692308 0 46 ul. Marzanny 7,843137 0

47 ul. Sienkiewicza 7,964602 0 48 ul. Słoneczna 8,064516 0 49 Kaszewiec 9,278351 0 50 Dąbrówka 9,52381 0 51 ul. Kilińskiego 10 0 52 ul. 3 Maja 10,41667 0 53 ul. Kościuszki 10,7438 0 54 ul. Słowackiego 12,5 0 55 ul. Topazowa 12,5 0 56 ul. Ostrowska 12,82051 0 57 ul. Królowej Bony 13,7931 0 58 ul. Cmentarna 14,28571 0 59 ul. Bursztynowa 14,28571 0 60 ul. Kopernika 14,28571 0 61 ul. Warszawska 14,7619 0 62 ul. Fortowa 14,81481 0 63 ul. Przemysłowa 15,38462 0 64 Pl. Obrońców Różana 22,5 0 65 ul. Dolna 33,33333 0 66 ul. Wileńska 37,5 0 Źródło: UG w Różanie

2.3 DIAGNOZA ZJAWISK W SFERZE ŚRODOWISKOWEJ

Obszar gminy Różan cechuje się wysokimi walorami przyrodniczymi i krajobrazowymi. O wartościach przyrodniczo-krajobrazowych terenu świadczy szczególnie naturalność krajobrazu, występujące doliny rzek oraz rozległe obszary leśne.

Z problemów środowiskowych istotne znaczenie dla planu rewitalizacji mogą mieć:

 Niezadowalająca jakość powietrza - na terenie gminy Różan nie były zlokalizowane punkty monitoringu powietrza realizowanego przez WIOŚ w Warszawie. Na podstawie modelowania wyników pomiarów gmina została zaliczona do obszarów przekroczeń normatywnych stężeń ozonu (poziom długoterminowy i poziom docelowy). Niestety dane dot. zanieczyszczeń powietrza nie pozwalają na przeprowadzenie diagnozy o charakterze delimitacyjnym w przestrzeni gminy Różan.  Emisja hałasu drogowego ze względu na przebieg przez obszar gminy Różan dróg krajowych o dużym natężeniu ruchu. Badania klimatu akustycznego prowadzone są przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie. Ostatnie badanie hałasu drogowego w gminie Różan zostało zrealizowane w 2015 roku, gdy na terenie miasta znajdował się jeden punkt pomiaru hałasu krótkookresowego: punkt przy ul. Warszawskiej – poziom dźwięku dla pory dnia i nocy dla hałasu drogowego wynosił odpowiednio

LAeqD 66,8dB (norma: 65 db) i LAeqN 62,9 dB (norma: 56 dB). W obydwu przypadkach przekroczone zostały wartości dopuszczalne: w porze dnia o 1,8 dB, a porze nocy o 6,9 dB 4. Przekroczenie norm hałasu drogowego w ciągu drogi krajowej nr 61 (ulica Warszawska w Różanie) sugeruje, że analogiczne wartości hałasu notowane są w drogach będących przedłużeniem ul. Warszawskiej w Różanie, tj. ulicy Kościuszki, a także miejcowości Dyszobaba. Charakter zabudowy i położenia obiektów mieszkalnych w przestrzeni ww. miejscowości wskazuje jednak, że problem hałasu drogowego w szczególny sposób dotyczy zwartej zabudowy miejskiej, położonej w bezpośrednim sąsiedztwie pasa drogowego, czyli w miejscowości Różan, przy ulicy Warszawskiej oraz Kościuszki.

4 Za: Monitoring hałasu komunikacyjnego w 2015 roku, http://www.wios.warszawa.pl/pl/monitoring- srodowiska/monitoring-halasu/halas-komunikacyjny (22.08.2016)

Mapa 2. Przebieg drogi krajowej nr 61 przez miejscowość Różan

Źródło: https://www.google.pl/maps/

Mapa 3. Przebieg drogi krajowej nr 61 przez miejscowość Dyszobaba

Źródło: https://www.google.pl/maps/

 Obecność materiałów zawierających azbest. Gmina Różan dysponuje Programem usuwania wyrobów zawierających azbest dla Gminy Różan na lata 2009-2032, przyjętym Uchwałą Nr XXXIV/167/10 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 29 stycznia 2010 r. Na podstawie dokonanej inwentaryzacji w gminie Różan powierzchnię materiałów zawierających azbest określono na poziomie 160 100,41 m2, tj. 2 582,29 ton. Prognozowane koszty usunięcia wyrobów zawierających azbest w latach 2009-2032 będą wynosiły 3 338 400 zł, tj. 139 100 zł rocznie. Gmina podejmuje starania w celu pozyskania funduszy zewnętrznych na usuwanie, transport i unieszkodliwianie wyrobów zawierających azbest, głównie za pośrednictwem Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie. Poniżej w tabeli ujęto dane przedstawiające powierzchnię materiałów zawierających azbest oraz odniesiono ją do liczby mieszkańców danej miejscowości. Niestety dane gminne nie podają lokalizacji występowania materiałów zawierających azbest w przestrzeni miasta Różan.

Tabela 20. Powierzchnia materiałów zawierających azbest (m2) w gminie Różan

Lp. Jednostka Ilość azbestu w Ilość azbestu w m2 w przeliczeniu Stan kryzysowy delimitacyjna m2 na 1 mieszkańca (wartość powyżej średniej gminnej) GMINA RÓŻAN 160100 35,14 1 Załęże-Gartki 12044 240,88 1 2 Załęże-Eliasze 6269 133,383 1

3 Prycanowo 6498 116,0357 1 4 Zawady-Ponikiew 3138 98,0625 1 5 Szygi 8317 88,47872 1

6 Dzbądz 20666 85,39669 1 7 Miłony 3913 76,72549 1 8 Chrzczonki 6520 75,81395 1

9 Mroczki-Rębiszewo 3198 71,06667 1

10 Chełsty 7451 67,73636 1 11 Załęże Wielkie 8707 64,02206 1

12 Kaszewiec 5976 61,60825 1 13 Załuzie 16348 59,88278 1

14 Dąbrówka 2212 52,66667 1

15 Załęże-Sędzięta 1850 45,12195 1

16 Dyszobaba 9308 43,90566 1

17 Podborze 3550 38,17204 1 18 Paulinowo 2166 31,3913 0

19 Różan 31659 11,38813 0 Źródło: dane gminne

2.4 DIAGNOZA ZJAWISK W SFERZE PRZESTRZENNO- FUNKCJONALNEJ

UWARUNKOWANIA ZWIĄZANE Z POŁOŻENIEM ORAZ PRZESTRZENIĄ Gmina Różan położona jest nad rzeką Narew, przecinającą obszar gminy z północnego wschodu na południowy zachód. Gmina zajmuje teren o znacznej naturalności krajobrazu, w niewielkim stopniu przekształconym przez człowieka, z kompleksami leśnymi i dolinami rzecznymi. Dolina Narwi i obszary terenów leśnych, w tym włączone do sieci obszarów chronionych (ECONET-PL i Natura 2000), są ważnymi elementami przyrodniczej struktury przestrzennej gminy. Z jednej strony stanowią one o możliwości rozwoju turystyki, z drugiej zaś – stwarzają ograniczenia w zakresie kierunków zagospodarowania przestrzennego.

Tereny mieszkaniowe w gminie Różan zajmowały w 2014 roku obszar o powierzchni 30 ha, tj. identyczny jak w 2012 roku. Udział terenów mieszkaniowych w gruntach zabudowanych i zurbanizowanych w gminie wynosił 9,2%. Była to wartość znacznie niższa niż średnia krajowa (19,3%) i wojewódzka (25,2%), ale jednocześnie minimalnie wyższa niż średnia powiatowa (9,1%).

Największą koncentrację zabudowy obserwuje się w miejscowości Różan. Najludniejszą ulicą w mieście jest ulica Gdańska.

Tereny rekreacji i wypoczynku w gminie Różan od 2012 roku zajmują obszar o powierzchni 4 ha i stanowią jedynie 1,2% powierzchni gruntów zabudowanych i zurbanizowanych. Była to wartość najmniejsza spośród porównywanych jednostek administracyjnych. Jedynie w przypadku powiatu makowskiego udział terenów rekreacji i wypoczynku w powierzchni gruntów zabudowanych i zurbanizowanych był porównywalnie niski i wynosił również 1,2%.

W gminie Różan najważniejszą przestrzeń do rekreacji i wypoczynku stanowią tereny sportowo zlokalizowane przy działających w gminie szkołach (ul. Szkolna 10, Różan oraz ul. Warszawska 34).

Wśród obiektów sportowych w gminie wymienić należy:

 Stadion Miejski w Różanie, ul. Szkolna 3 – stadion piłkarsko-lekkoatletyczny przebudowany i zmodernizowany w 2013 roku. Jest to nowoczesny obiekt z zapleczem techniczno-socjalnym, wyposażony w oświetlenie, elektroniczne tablice wyników, system nagłośnienia i monitoringu oraz trybuny. Kompleks stadionu obejmuje boisko główne o nawierzchni trawiastej do gry w piłkę nożną, boisko wielofunkcyjne do gry w siatkówkę, koszykówkę, mini piłkę ręczną oraz kort tenisowy, a także poliuretanową bieżnię i skatepark.

 Hala sportowa w Różanie – pełnowymiarowa hala sportowa

 Siłownia „outdoor” – siłownia „pod chmurką” znajdująca się na terenie kompleksu sportowego na Stadionie Miejskim przy ul. Szkolnej. Siłownia została uruchomiona w sierpniu 2015 roku, a zainstalowano w niej kilka profesjonalnych urządzeń do wykonywania ćwiczeń na świeżym powietrzu.

 Boisko w Załuziu

 Boiska i sale gimnastyczne przy placówkach edukacyjnych (w Różanie).

Powyższe oznacza, że dostęp do obiektów sportowych ograniczony jest do miejscowości Różan, natomiast boisk sportowych do miejscowości Różan i Załuzie.

Tabela 21. Dostępność do obiektów i terenów sportu i rekreacji w gminie Różan

Lp. Jednostka Dostępność do Stan kryzysowy delimitacyjna obiektów i (brak dostępu - 1) terenów sportu i rekreacji5 1 Chełsty Brak 1 2 Chrzczonki Brak 1 3 Dąbrówka Brak 1 4 Dyszobaba Brak 1 5 Dzbądz Brak 1 6 Kaszewiec Brak 1 7 Miłony Brak 1 8 Mroczki-Rębiszewo Brak 1 9 Paulinowo Brak 1 10 Podborze Brak 1 11 Prycanowo Brak 1 12 Szygi Brak 1 13 ul. 3 Maja Dobra 0 14 ul. Agatowa Dobra 0 15 ul. Bursztynowa Dobra 0 16 ul. Cmentarna Dobra 0 17 ul. Curie-Skłodowskiej Dobra 0 18 ul. Czysta Dobra 0 19 ul. Diamentowa Dobra 0 20 ul. Dolna Dobra 0 21 ul. Fortowa Dobra 0 22 ul. Gdańska Dobra 0 23 ul. Gen. Hallera Dobra 0 24 ul. Kapitana Uklei Dobra 0 25 ul. Kilińskiego Dobra 0 26 ul. Kopernika Dobra 0

5 Wyjaśnienie: dobra dostępność do obiektów i terenu sportu i rekreacji oznacza ich występowanie w danej miejscowości. Dostępność do obiektów i terenów sportu oceniono w skali danej miejscowości. W analizę wzięto pod uwagę, że Różan jest niedużą miejscowością, a infrastruktura sportowa służy zasadniczo całej miejscowości. Istnienie obiektów sportowych w m. Różan – oznacza, że cała miejscowość ma do nich dostęp. Dlatego w niniejszej analizie jako brak problemu wskazano całą miejscowość Różan, a co za tym idzie wszystkie jednostki delimitacyjne (ulice) w tej miejscowości.

27 ul. Kościuszki Dobra 0 28 ul. Królowej Bony Dobra 0 29 ul. Ks. Poniatowskiego Dobra 0 30 ul. Lazurowa Dobra 0 31 ul. Lwowska Dobra 0 32 ul. Marzanny Dobra 0 33 ul. Mostowa Dobra 0 34 ul. Nadnarwiańska Dobra 0 35 ul. Nowa Dobra 0 36 ul. Ostrowska Dobra 0 37 ul. Panny Marii Dobra 0 38 ul. Parkowa Dobra 0 39 ul. Pl. Obrońców Różana Dobra 0 40 ul. Pogodna Dobra 0 41 ul. Polna Dobra 0 42 ul. Przechodnia Dobra 0 43 ul. Przemysłowa Dobra 0 44 ul. Radziwiłłówny Dobra 0 45 ul. Rolna Dobra 0 46 ul. Rubinowa Dobra 0 47 ul. Sienkiewicza Dobra 0 48 ul. Słoneczna Dobra 0 49 ul. Słowackiego Dobra 0 50 ul. Spokojna Dobra 0 51 ul. Szkolna Dobra 0 52 ul. Szmaragdowa Dobra 0 53 ul. Targowa Dobra 0 54 ul. Tęczowa Dobra 0 55 ul. Topazowa Dobra 0 56 ul. Warszawska Dobra 0 57 ul. Wileńska Dobra 0 58 ul. Witosa Dobra 0 59 ul. Zjazd Dobra 0 60 ul. Zygmunta Starego Dobra 0 61 Załęże Wielkie Brak 1 62 Załęże-Eliasze Brak 1 63 Załęże-Gartki Brak 1

64 Załęże-Sędzięta Brak 0 65 Załuzie Dobra 1 66 Zawady-Ponikiew Brak 1

Tereny zielone zajmowały w 2014 roku 2,6 ha powierzchni gminy. Znajdowało się wśród 0,6 ha zieleni ulicznej i 2,6 ha cmentarzy. Na tle pozostałych jednostek administracyjnych gmina Różan wyróżniała się bardzo małą powierzchnią terenów zielonych oraz relatywnie wysokim udziałem cmentarzy w ich powierzchni ogółem. Ponadto podkreślić należy wskazany powyżej brak parków, zieleni osiedlowej i zieleńców w ogólnej powierzchni gminy.

Liczba publicznie dostępnych terenów zieleni w gminie Różan wyniosła trzy. Wszystkie zlokalizowane były w miejscowości Różan. Ich łączna powierzchnia wyniosła 39,7 tys. m2. Największym terenem zieleni jest obszar przy ulicy Królowej Bony w południowej części miasta (powierzchnia tej przestrzeni to 34,7 tys. m2. Dwa niewielkie tereny zielone zlokalizowane są w centrum miasta, tj. przy placu Obrońców Różana (park o powierzchni 3000 m2) oraz przy ulicy Panny Marii (skwer o powierzchni 2000m2).

Mapa 4. Lokalizacja publicznie dostępnych terenów zieleni w Różanie (bez cmentarzy)

Źródło: https://www.google.pl/maps

Największy teren zieleni, zlokalizowano przy ulicy Królowej Bony w Różanie (między ulicami Ostrowską a Królowej Bony) to teren, który miał w przeszłości znaczenie militarne. Swoim zasięgiem obejmował częściowo ziemny fort, będący elementem carskich fortyfikacji zlokalizowanych na terenie miasta Różana. Obecnie teren Fortu IV jest niezagospodarowany, w jego sąsiedztwie znajduje się zabytkowy budynek po dawnym ośrodku zdrowia oraz urządzenia infrastruktury telekomunikacyjnej. Teren jest malowniczo położony na nadnarwiańskiej skarpie.

Pozostałe tereny zielone to nieduże przestrzeni publiczne w centrum miasta.

Tym samym można wysnuć wniosek, że w przestrzeni gminy, w tym również przestrzeni miejskiej Różana widoczny jest deficyt ogólnodostępnych przestrzeni zieleni. Największy obszar zieleni przy ulicy Królowej Bony to w dużym stopniu zdewastowany obszar, pozbawiony infrastruktury społecznej o charakterze rekreacyjnym. Dwa pozostałe tereny zieleni to nieduże skwery.

Tabela 22. Dostępność do terenów zieleni w gminie Różan

Lp. Jednostka Dostępność do Powierzchnia Stan kryzysowy delimitacyjna terenów zieleni6 terenów zieleni (brak dostępu lub (m2) / stan terenu7 zły stan - 1) 1 Chełsty Brak - 1 2 Chrzczonki Brak - 1 3 Dąbrówka Brak - 1 4 Dyszobaba Brak - 1 5 Dzbądz Brak - 1 6 Kaszewiec Brak - 1 7 Miłony Brak - 1 8 Mroczki-Rębiszewo Brak - 1 9 Paulinowo Brak - 1 10 Podborze Brak - 1 11 Prycanowo Brak - 1 12 Szygi Brak - 1 13 ul. 3 Maja Brak - 1 14 ul. Agatowa Brak - 1 15 ul. Bursztynowa Brak - 1 16 ul. Cmentarna Brak - 1 17 ul. Curie-Skłodowskiej Brak - 1 18 ul. Czysta Brak - 1 19 ul. Diamentowa Brak - 1 20 ul. Dolna Brak - 1 21 ul. Fortowa Brak - 1 22 ul. Gdańska Brak - 1 23 ul. Gen. Hallera Brak - 1 24 ul. Kapitana Uklei Brak - 1

6 Wyjaśnienie: brak dostępu do terenów zieleni oznacza brak ich lokalizacji w obrębie danej jednostki delimitacyjnej. 7 Zły stan oznacza degradację danej przestrzeni, w tym: brak publicznego zagospodarowania i udostępnienia przestrzeni, brak małej infrastruktury społecznej lub zły jej stan, zaśmiecenie, dewastację roślinności, dewastację i zły stan obiektów małej infrastruktury, obiektów budowlanych, niską estetykę przestrzeni.

25 ul. Kilińskiego Brak - 1 26 ul. Kopernika Brak - 1 27 ul. Kościuszki Brak - 1 28 ul. Królowej Bony Tak 34700 / zły8 1 29 ul. Ks. Poniatowskiego Brak - 1 30 ul. Lazurowa Brak - 1 31 ul. Lwowska Brak - 1 32 ul. Marzanny Brak - 1 33 ul. Mostowa Brak - 1 34 ul. Nadnarwiańska Brak - 1 35 ul. Nowa Brak - 1 36 ul. Ostrowska Brak - 1 37 ul. Panny Marii Tak 2000 / dobry 0 38 ul. Parkowa Brak - 1 39 ul. Pl. Obrońców Różana Tak 3000 / dobry 0 40 ul. Pogodna Brak - 1 41 ul. Polna Brak - 1 42 ul. Przechodnia Brak - 1 43 ul. Przemysłowa Brak - 1 44 ul. Radziwiłłówny Brak - 1 45 ul. Rolna Brak - 1 46 ul. Rubinowa Brak - 1 47 ul. Sienkiewicza Brak - 1 48 ul. Słoneczna Brak - 1 49 ul. Słowackiego Brak - 1 50 ul. Spokojna Brak - 1 51 ul. Szkolna Brak - 1 52 ul. Szmaragdowa Brak - 1 53 ul. Targowa Brak - 1 54 ul. Tęczowa Brak - 1 55 ul. Topazowa Brak - 1 56 ul. Warszawska Brak - 1 57 ul. Wileńska Brak - 1 58 ul. Witosa Brak - 1 59 ul. Zjazd Brak - 1

8 Zły stan oceniono na podstawie wizji lokalnej pracowników Urzędu Gminy Różan

60 ul. Zygmunta Starego Brak - 1 61 Załęże Wielkie Brak - 1 62 Załęże-Eliasze Brak - 1 63 Załęże-Gartki Brak - 1 64 Załęże-Sędzięta Brak - 1 65 Załuzie Brak - 1 66 Zawady-Ponikiew Brak - 1

Fot. 1. Teren fortu nr 4 przy ulicy Królowej Bony

Źródło: http://www.rozan.eur.pl/

Fot. 2. Park przy placu Obrońców Różana

Źródło: https://www.google.pl/maps

Fot. 3. Skwer przy ulicy Panny Marii

Źródło: https://www.google.pl/maps

EDUKACJA

Infrastruktura edukacyjna na terenie gminy Różan obejmuje placówki prowadzone przez gminę (przedszkole, szkołę podstawową, gimnazjum) oraz placówki prowadzone przez powiat ziemski (szkoły ponadgimnazjalne). Na terenie gminy nie występują placówki instytucjonalnej opieki nad dziećmi do lat 3 (tj. żłobki czy kluby dziecięce) ani szkoły oferujące kształcenie na poziomie wyższym.

Sieć placówek edukacyjnych w gminie Różan tworzą następujące jednostki:

 Przedszkole Samorządowe, ul. Szkolna 10, Różan

 Publiczna Szkoła Podstawowa im. I Dywizji Tadeusza Kościuszki, ul. Szkolna 3, Różan:

 Szkoła Filialna w Załuziu, Załuzie 38

 Publiczne Gimnazjum im. Obrońców Różana, ul. Szkolna 3, Różan

 Zespół Szkół im. Jana Pawła II w Różanie, ul. Warszawska 34, Różan (organ prowadzący – powiat ziemski):

 Liceum Ogólnokształcące – oferta edukacyjna na rok szkolny 2016/2017 obejmuje klasy: społeczno-prawne, farmaceutyczno-medyczne, turystyczno-krajoznawcze i dziennikarskie;

 Technikum – oferta edukacyjna na rok szkolny 2016/2017 obejmuje następujące kierunki kształcenia: technik mechanizacji rolnictwa i agrotroniki, technik pojazdów samochodowych, technik budownictwa, technik ekonomista, technik logistyk, technik obsługi turystycznej;

 Zasadnicza Szkoła Zawodowa – oferta edukacyjna na rok szkolny 2016/2017 obejmuje następujące kierunki kształcenia: mechanik pojazdów samochodowych, klasa wielozawodowa (kształcąca w zawodach: elektromechanik pojazdów samochodowych, kierowca-mechanik, kucharz, fryzjer, piekarz, elektryk, cukiernik, krawiec, blacharz samochodowy, sprzedawca, rolnik, ślusarz, wędliniarz, stolarz, kamieniarz, blacharz, betoniarz-zbrojarz, murarz-tynkarz, mechanik operator pojazdów i maszyn rolniczych, monter konstrukcji budowlanych, monter sieci instalacji i urządzeń sanitarnych, monter zabudowy i robót wykończeniowych w budownictwie, operator obrabiarek skrawających, elektromechanik pojazdów samochodowych)9.

Gmina Różan znacznie odbiega od pozostałych jednostek pod względem opieki żłobkowej. Jak wskazano powyżej w gminie nie są prowadzone placówki opieki instytucjonalnej dla dzieci do lat 3, stąd odsetek dzieci objętych opieką żłobkową w Różanie wynosił 0%. W 2014 roku odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym w gminie Różan wynosił 70,3% i był niższy niż średnia ogólnopolska (79,4%), wojewódzka (84,5%) oraz powiatowa (71,2%).

KULTURA

W gminie funkcjonują dwie instytucje kultury, dla których organizatorem jest gmina Różan: Gminny Ośrodek Upowszechniania Kultury im. Marszałka Józefa Piłsudskiego oraz Gminna Biblioteka Publiczna (obie zlokalizowane w Różanie). W gminie funkcjonują także świetlice wiejskie (Dzbądz, Załęże Gratki, Załęże Wielkie, Załuzie). Oznacza to, że część miejscowości w gminie pozbawiona jest bezpośredniego dostępu w swojej miejscowości do instytucji kultury (wszystkie obszary wiejskie), jak również do infrastruktury społecznej w postaci świetlic wiejskich.

Głównym inicjatorem i organizatorem życia kulturalnego na terenie gminy Różan jest Gminny Ośrodek Upowszechniania Kultury im. Marszałka Józefa Piłsudskiego, ul. Adama Mickiewicza 5. Głównym zadaniem GOUK jest zaspokajanie potrzeb i aspiracji kulturalnych społeczeństwa poprzez tworzenie i upowszechnianie

9 Za: http://zsrozan.pl/ (17.08.2016)

różnych dziedzin i form kultury oraz sztuki profesjonalnej i amatorskiej, gromadzenie, przechowywanie i udostępnianie dóbr kultury w zakresie historii miasta i gminy.

W szczególności działalność GOUK obejmuje: prowadzenie pracowni artystycznych dla dzieci, młodzieży i dorosłych, tworzenie i upowszechnianie scenicznych programów artystycznych, organizację wystaw, organizację konkursów z różnych dziedzin sztuki, organizację koncertów, przeglądów, festiwali, tworzenie warunków do rozwoju folkloru, rękodzieła ludowego oraz rozwoju amatorskiego ruchu artystycznego, a także publikację folderów, przewodników i widokówek popularyzujących miasto i gminę.

Oferta zajęć stałych organizowanych przez Gminny Ośrodek Upowszechniania Kultury im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Różanie obejmuje:

 zajęcia plastyczne (koło plastyczne, plastyka z elementami historii sztuki)  zajęcia muzyczne i wokalne (kółko wokalne, zespół Evil Music Dealers)  taniec, zajęcia taneczne z elementami aerobiku  teatr „Qlturalnie proszé”  zajęcia sztuk manualnych Art Deco  nauka gry na instrumentach muzycznych (instrumenty klawiszowe, instrumenty dęte, gitara)  zajęcia z języka angielskiego  koło szachowe  rytmika  ćwiczenia „Zdrowy kręgosłup”  grupy zabawowe

Gminna instytucja kultury organizuje również liczne imprezy okolicznościowe i lokalne, w tym m.in. dożynki, wystawy, festiwale, warsztaty, spektakle, koncerty czy festyny. GOUK jest ponadto wydawcą Świerszcza Różańskiego, gazety lokalnej miasta i gminy Różan10.

Do największych imprez kulturalno-rozrywkowych organizowanych na terenie gminy Różan należą: Dni Różana oraz Różański Piknik Militarny.

W 2015 roku z usług oferowanych przez dom kultury i świetlice w gminie Różan korzystało 165 dzieci. Zdecydowaną większość z nich stanowiły dzieci mieszkające w mieście Różan – ich liczba wynosiła 134, co stanowiło 81,2% ogółu korzystających. Pozostałe dzieci korzystające z oferty domu kultury i świetlic zamieszkiwały w sołectwach Dzbądz (6 dzieci), Dyszobaba, Paulinowo i Załuzie (po 5 dzieci), Chełsty (4 dzieci), Załęże Wielkie (3 dzieci) oraz Miłony, Mroczki-Rębiszewo i Zawady-Ponikiew (po 1 dziecku).

Natomiast liczba osób uczestniczących w bezpłatnych i płatnych zajęciach organizowanych przez samorządowe instytucje kultury w gminie Różan wynosiła w 2015 roku 29 osób. Znajdowało się wśród nich 19 mieszkańców miasta Różan (65,5%), pozostali zaś zamieszkiwali w sołectwie Załuzie (9 osób) i Paulinowo (1 osoba). Warto podkreślić, że liczba osób uczestniczących w zajęciach organizowanych przez samorządowe instytucje kultury w gminie Różan zmniejszyła się w latach 2010-2015 o 35,6%.

W poniżej tabeli ujęto dane przedstawiające jaka liczba dzieci zamieszkałych w danej jednostce delimitacyjnej skorzystała z usług oferty kultury w 2015 roku.

Tabela 23. Liczba dzieci korzystających z usług oferowanych przez domy kultury i świetlice oraz liczba osób uczestniczących w bezpłatnych i płatnych zajęciach organizowanych przez samorządowe instytucje kultury w gminie Różan w latach 2010-2015

10 Za15: http://www.gouk.pl/ (20.08.2016)

Lp. Jednostka Liczba osób w Liczba dzieci Stan kryzysowy delimitacyjna wieku od 0 do korzystającej z oferty (wartość poniżej 17 na 100 osób w wieku średniej gminnej – 1) od 0 do 17 GMINA RÓŻAN 843 19,57 1 Załęże-Gartki 10 0 1 2 Dąbrówka 5 0 1 3 Kaszewiec 13 0 1 4 Prycanowo 5 0 1 5 Załęże-Eliasze 11 0 1 6 Podborze 23 0 1 7 Załęże-Sędzięta 10 0 1 8 Chrzczonki 17 0 1 9 Szygi 28 0 1 10 ul. Lwowska 1 0 1 11 ul. Mostowa 1 0 1 12 ul. Ostrowska 5 0 1 13 ul. Panny Marii 1 0 1 14 ul. Słowackiego 4 0 1 15 ul. Wileńska 1 0 1 16 ul. Przemysłowa 1 0 1 17 ul. Kościuszki 16 0 1 18 ul. Pogodna 3 0 1 19 ul. Tęczowa 10 0 1 20 ul. Dolna 1 0 1 21 ul. Spokojna 16 0 1 22 ul. Targowa 5 0 1 23 ul. Witosa 5 0 1 24 ul. Agatowa 2 0 1 25 ul. Bursztynowa 3 0 1 26 ul. Rubinowa 2 0 1 27 ul. Szmaragdowa 2 0 1 28 ul. 3 Maja 13 7,692308 1 29 Załęże Wielkie 37 8,108108 1 30 Miłony 12 8,333333 1 31 Załuzie 56 8,928571 1 32 Dyszobaba 42 11,90476 1 33 Dzbądz 50 12 1 34 ul. Nadnarwiańska 8 12,5 1

35 ul. Marzanny 8 12,5 1 36 Mroczki-Rębiszewo 7 14,28571 1 37 ul. Lazurowa 12 16,66667 1 38 ul. Kapitana Uklei 29 17,24138 1 ul. Ks. 45 17,77778 1 39 Poniatowskiego 40 Zawady-Ponikiew 5 20 0 41 ul. Rolna 15 20 0 42 ul. Czysta 20 20 0 43 ul. Warszawska 34 20,58824 0 44 ul. Szkolna 19 21,05263 0 45 Chełsty 17 23,52941 0 46 ul. Słoneczna 8 25 0 47 ul. Diamentowa 4 25 0 48 ul. Kilińskiego 15 26,66667 0 49 ul. Polna 26 26,92308 0 50 ul. Parkowa 7 28,57143 0 51 ul. Królowej Bony 6 33,33333 0 52 ul. Sienkiewicza 11 36,36364 0 53 ul. Cmentarna 5 40 0 54 Paulinowo 9 55,55556 0 55 ul. Gdańska 105 57,14286 0 56 ul. Nowa 3 66,66667 0 57 ul. Topazowa 4 75 0 Pl. Obrońców 6 83,33333 0 58 Różana 59 ul. Fortowa 4 100 0 60 ul. Gen. Hallera 0 Brak dzieci 0 61 ul. Przechodnia 0 Brak dzieci 0 62 ul. Zjazd 0 Brak dzieci 0 63 ul. Radziwiłłówny 0 Brak dzieci 0 ul. Zygmunta 0 Brak dzieci 0 64 Starego ul. Curie- 0 Brak dzieci 0 65 Skłodowskiej 66 ul. Kopernika 0 Brak dzieci 0 Źródło: UG w Różanie

SŁUŻBA ZDROWIA Opiekę zdrowotną dla mieszkańców gminy Różan zabezpieczają placówki medyczne oraz apteki. Podmioty wykonujące działalność leczniczą na terenie gminy znajdują się w mieście Różan i realizowane są w nich świadczenia w ramach podstawowej opieki zdrowotnej i ambulatoryjnych świadczeń specjalistycznych, a także stomatologii i rehabilitacji.

Usługi z zakresu ochrony zdrowia w gminie Różan realizowane są przez następujące podmioty lecznicze11:

 Poradnia Lekarska dla Dorosłych i Dzieci „ESKULAP”, ul. Gdańska 4/1b, Różan: poradnia lekarza rodzinnego, gabinet pielęgniarki środowiskowo-rodzinnej, gabinet położnej środowiskowo-rodzinnej, gabinet zabiegowy pielęgniarski, gabinet medycyny szkolnej, punkt szczepień;

 Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej Teresa Błońska-Jankowska, ul. Gdańska 4/1a, Różan: poradnia lekarza POZ, gabinet pielęgniarki środowiskowo-rodzinnej, gabinet medycyny szkolnej, poradnia promocji zdrowia (w zakresie działania zakładu), gabinet położnej środowiskowo-rodzinnej, gabinet diagnostyczno-zabiegowy, punkt szczepień;

 Przychodnia Lekarska, ul. Gdańska 4/1c, Różan: poradnia lekarza POZ, gabinet pielęgniarki środowiskowo-rodzinnej, gabinet położnej środowiskowo-rodzinnej, gabinet zabiegowy;

 Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej CENTRUM MEDYCZNE, ul. 11 Listopada, Ostrołęka:

 ul. Gdańska 2, Różan: poradnia lekarza POZ w Różanie, poradnia chorób wewnętrznych, poradnia ginekologiczno-położnicza, poradnia neurologiczna, poradnia kardiologiczna, poradnia laryngologiczna, poradnia pielęgniarki POZ w Różanie, poradnia położnej POZ w Różanie, gabinet diagnostyczno-zabiegowy,

 ul. Gdańska 4/1c, Różan: poradnia (gabinet) lekarza POZ, poradnia (gabinet) pielęgniarki POZ Filia w Różanie, poradnia (gabinet) położnej POZ Filia w Różanie, gabinet diagnostyczno- zabiegowy, punkt szczepień;

 Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej „MED-IW”, ul. Henryka Sienkiewicza 28, Różan: pracownia fizjoterapii dla dorosłych, pracownia fizjoterapii dla dzieci, pracownia fizykoterapii dla dorosłych, pracownia fizykoterapii dla dzieci, pracownia kinezyterapii dla dorosłych, pracownia kinezyterapii dla dzieci, pracownia masażu leczniczego dla dorosłych, pracownia masażu leczniczego dla dzieci, poradnia stomatologiczna, poradnia stomatologiczna dla dzieci, poradnia chorób błon śluzowych przyzębia, poradnia chorób błon śluzowych przyzębia dla dzieci, poradnia ortodontyczna, poradnia ortodontyczna dla dzieci, poradnia protetyki stomatologicznej, poradnia protetyki stomatologicznej dla dzieci, poradnia chirurgii stomatologicznej, poradnia chirurgii stomatologicznej dla dzieci;

 Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej REH-VITAL, ul. Gdańska 2, Różan: pracownia fizjoterapii, pracownia fizykoterapii, pracownia kinezyterapii, pracownia masażu leczniczego;

 Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej ESTEDENT, ul. 11 Listopada 51, Ostrołęka:

 ul. Gdańska 4/1d, Różan: poradnia stomatologiczna, poradnia stomatologiczna dla dzieci,

11 Za: https://rpwdl.csioz.gov.pl/RPM/Search, https://zip.nfz.gov.pl/GSL/ (stan na 17.08.2016)

 ul. Gdańska 2, Różan: poradnia stomatologiczna dla dorosłych, poradnia stomatologiczna dla dzieci, poradnia chorób wewnętrznych.

DZIEDZICTWO KULTUROWE Mimo kilkusetletniej tradycji i bogatej historii, na terenie gminy Różan nie występuje znaczne nagromadzenie zabytków i obiektów dziedzictwa kulturowego. Niewielkie zasoby zabytków są między innymi skutkiem licznych wojen, jakie przetaczały się przez obszar gminy na przestrzeni wieków. Ziemia Różańska była terenem ważnym strategicznie, położonym na dwóch ważnych kierunkach operacyjnych: Warszawa-Kowno i Malbork-Białystok- Brześć. Dzięki temu na obszarze gminy można odnaleźć miejsca bitew i potyczek z wojen napoleońskich oraz polskich powstań narodowościowych: kościuszkowskiego, listopadowego i styczniowego. Warto wskazać, że podczas II wojny światowej miasto Różan zostało niemal całkowicie zniszczone (straty sięgały 95%), a także straciło swój wielokulturowy charakter – w okresie międzywojennym około polowy mieszkańców miasta stanowiła społeczność żydowska. Po zakończeniu działań wojennych miasto zostało odbudowane, ale do czasów współczesnych zachowały się nieliczne ślady przeszłości.

Wśród obiektów dziedzictwa kulturowego i historycznego w mieście Różan szczególne miejsce zajmują forty carskiej twierdzy wzniesione na początku XX wieku, w celu zabezpieczenia przeprawy przez Narew. Początkowo, do końca XIX wieku, w znajdującym się na wschód od Różana Obozie Zabałkańskim, przy drodze Różan-Ostrów, powstał zespół koszarowy, obejmujący cztery piętrowe budynki: sztab, stołówkę i dwa koszarowce mogące pomieścić pułk piechoty. W pobliżu koszar pobudowano cerkiew garnizonową, a kilkanaście parterowych budynków krytych blachą pełniło rolę magazynów, stajni, działowni, łaźni oraz świetlicy. Po drugiej stronie drogi powstało kilkanaście parterowych, murowanych, dwurodzinnych domów dla kadry zawodowej. W koszarach zakwaterowany został 29. Czernichowski pułk piechoty.

Projekt ufortyfikowania przyczółku Różan zakładał zablokowanie węzła komunikacyjnego i osłonę funkcjonującej tam przeprawy mostowej przy maksymalnym wykorzystaniu naturalnych warunków terenowych i minimalizacji nakładów finansowych na prace fortyfikacyjne. W projekcie z 1901 roku przewidziano budowę trzech fortów otaczających miasto (od północnego zachodu, zachodu i południa) łukiem opartym skrzydłami o Narew. Długość tego łuku miała wynieść 4,5 wiorsty rosyjskiej (około 4,8 km), a jego podstawa 2,5 wiorsty (około 2,7 km). Forty rozmieszczono nieregularnie, wzięto pod uwagę warunki terenowe i ich funkcjonowanie bojowe. Prace przy budowie fortów właściwych rozpoczęto ostatecznie w 1905 roku i trwały one pięć lat. W międzyczasie zdecydowano się na prowizoryczne osłonięcie przeprawy i mostu, poprzez budowę w latach 1902-1904 dwóch ziemnych redut piechoty (po obu stronach drogi prowadzącej do mostu), nazywanych Fortem IV12.

Do czasów współczesnych forty carskiej twierdzy Różan przetrwały w zróżnicowanym stanie. W okresie powojennym fort I (ul. Polna 43) był wykorzystywany jako szkolne warsztaty, a podczas budowy szkolnego boiska zasypano częściowo fosę. Obecnie stanowi własność gminy Różan. W forcie II (ul. Przemysłowa) znajduje się zakład produkcyjny, a w forcie III (ul. Przemysłowa) – Krajowe Składowisko Odpadów Promieniotwórczych. Tylko częściowo zachował się fort IV (ul. Królowej Bony), przy czym połowa ziemnej reduty została zniwelowana podczas budowy masztu. Forty I i II zostały wpisane do rejestru zabytków nieruchomych.

Ubogi katalog zabytków sprawia, że w gminie szczególną ochroną otacza się wszystkie obiekty o wartości historycznej, które przetrwały do czasów współczesnych, nawet nieobjęte ochroną konserwatorską. Do rejestru zabytków zostały wpisane cztery obiekty nieruchome zlokalizowane w gminie Różan:

12 Informacje o garnizonie Różan za: http://www.rozan.hg.pl/index.php (22.08.2016)

 kościół parafialny pw. św. Anny wraz z wyposażeniem, ul. 3-go Maja, XVI-XVII, nr rej.: A-386 z 21.01.1958  cmentarz rzymsko-katolicki, ul. Cmentarna, 2 poł. XIX, nr rej.: A-533 z 30.01.1986  kaplica grobowa rodziny Kossakowskich, ul. Cmentarna, 1880, nr rej.: A-480 z 12.12.1981  zespół fortów obronnych, forty nr 1 (ul. Polna 43) i 2 (ul. Przemysłowa), 1912, nr rej.: A-452 z 20.04.197813.

Tabela 24. Obiekty wpisane do rejestru zabytków w gminie Różan wraz z oceną ich stanu

Lp. Jednostka Obiekty Stan obiektu Stan kryzysowy delimitacyjna wpisane do zabytkowego (Minimum jeden rejestru obiekt zabytkowy w zabytków złym stanie – 1) 1 Chełsty Brak - 0 2 Chrzczonki Brak - 0 3 Dąbrówka Brak - 0 4 Dyszobaba Brak - 0 5 Dzbądz Brak - 0 6 Kaszewiec Brak - 0 7 Miłony Brak - 0 8 Mroczki-Rębiszewo Brak - 0 9 Paulinowo Brak - 0 10 Podborze Brak - 0 11 Prycanowo Brak - 0 12 Szygi Brak - 0 Kościół parafialny pw. św. Anny wraz z wyposażeniem, ul. 3-go Maja, XVI-XVII, nr rej.: A-386 z 13 ul. 3 Maja 21.01.1958 dobry 0 14 ul. Agatowa Brak - 0 15 ul. Bursztynowa Brak - 0 Cmentarz rzymsko- katolicki, ul. Cmentarna, 2 poł. XIX, nr rej.: A-533 z 30.01.1986, Kaplica grobowa 16 ul. Cmentarna rodziny dobry 0

13 Za: http://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow- nieruchomych/ (24.02.2016)

Kossakowskich, ul. Cmentarna, 1880, nr rej.: A- 480 z 12.12.1981 ul. Curie- Brak - 0 17 Skłodowskiej 18 ul. Czysta Brak - 0 19 ul. Diamentowa Brak - 0 20 ul. Dolna Brak - 0 21 ul. Fortowa Brak - 0 22 ul. Gdańska Brak - 0 23 ul. Gen. Hallera Brak - 0 24 ul. Kapitana Uklei Brak - 0 25 ul. Kilińskiego Brak - 0 26 ul. Kopernika Brak - 0 27 ul. Kościuszki Brak - 0 28 ul. Królowej Bony Brak - 0 ul. Ks. Brak - 0 29 Poniatowskiego 30 ul. Lazurowa Brak - 0 31 ul. Lwowska Brak - 0 32 ul. Marzanny Brak - 0 33 ul. Mostowa Brak - 0 34 ul. Nadnarwiańska Brak - 0 35 ul. Nowa Brak - 0 36 ul. Ostrowska Brak - 0 37 ul. Panny Marii Brak - 0 38 ul. Parkowa Brak - 0 ul. Pl. Obrońców Brak - 0 39 Różana 40 ul. Pogodna Brak - 0 41 ul. Polna Brak - 0 42 ul. Przechodnia Brak - 0 Zespół fortów obronnych, forty nr 1 (ul. Szkolna) i 2 (ul. Przemysłowa), 43 ul. Przemysłowa 1912, nr rej.: A- zły14 1

14 Zły stan Fortu nr 2 uznano na podstawie danych ujętych w karcie zabytku.

452 z 20.04.1978 44 ul. Radziwiłłówny Brak - 0 45 ul. Rolna Brak - 0 46 ul. Rubinowa Brak - 0 47 ul. Sienkiewicza Brak - 0 48 ul. Słoneczna Brak - 0 49 ul. Słowackiego Brak - 0 50 ul. Spokojna Brak - 0 Zespół fortów zły15 1 obronnych, forty nr 1 (ul. Szkolna) i 2 (ul. Przemysłowa), 1912, nr rej.: A- 452 51 ul. Szkolna z 20.04.1978 52 ul. Szmaragdowa Brak - 0 53 ul. Targowa Brak - 0 54 ul. Tęczowa Brak - 0 55 ul. Topazowa Brak - 0 56 ul. Warszawska Brak - 0 57 ul. Wileńska Brak - 0 58 ul. Witosa Brak - 0 59 ul. Zjazd Brak - 0 ul. Zygmunta Brak - 0 60 Starego 61 Załęże Wielkie Brak - 0 62 Załęże-Eliasze Brak - 0 63 Załęże-Gartki Brak - 0 64 Załęże-Sędzięta Brak - 0 65 Załuzie Brak - 0 66 Zawady-Ponikiew Brak - 0

15 Zły stan Fortu nr 1 uznano na podstawie opinii konstrukcyjnej i wyników badań konserwatorskich będących załącznikami do – Projektu budowlanego adaptacji na cele użytkowe oraz prac konserwatorskich i restauratorskich na terenie Fortu nr 1 położonego w Różanie przy ul. Szkolnej opracowanego przez – Pracowania Konserwacji i Rewaloryzacji Obiektów Zabytkowych „RENOVA” Sp. z o.o. , ul. Wilcza 42 lok.14, 00- 679 Warszawa.

2.5 DIAGNOZA ZJAWISK W SFERZE TECHNICZNEJ

GOSPODARKA WODNO-ŚCIEKOWA

Usługi z zakresu dostarczania wody z sieci wodociągowej i zbiorowego odprowadzania ścieków dla mieszkańców gminy Różan realizowane są przez Zakład Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Różanie, ul. Dolna 19. ZGKiM Różan administruje również oczyszczalnią i przepompownią ścieków w Różanie.

Gmina Różan jest zaopatrywana w wodę z własnych ujęć wody ze studni głębinowych. Na terenie gminy znajduje się Stacja Uzdatniania Wody, do której woda ze studni głębinowych transportowana jest magistralą przesyłową.

Dostęp do sieci wodociągowej na terenie gminy Różan można uznać za powszechny – zdecydowana większość mieszkańców posiada dostęp do wody z wodociągów. W 2014 roku odsetek ludności korzystającej z sieci wodociągowej ukształtował się na poziomie 99,8%, tj. o 14,4% więcej niż w 2010 roku. Niższe odsetki korzystających z wody z wodociągów stwierdzono w kraju (91,6%), województwie mazowieckim (89,3%) i powiecie makowskim (85,9%), a także w gminach miejsko-wiejskich kraju (90,4%) i województwa (86,9%). Sytuacja w gminie Różan w zakresie dostępu do wody z wodociągów okazała się najlepsza w porównaniu ze wszystkimi analizowanymi jednostkami.

Sieć kanalizacyjna na terenie gminy Różan nie jest rozbudowana. Większość gospodarstw korzysta z indywidualnych przydomowych zbiorników na nieczystości, okresowo opróżnianych przez wozy asenizacyjne. Niska gęstość zabudowy i związana z nią nieopłacalność budowania zbiorczej kanalizacji sprawia, że w większości miejscowości planowana jest budowa przydomowych oczyszczalni ścieków.

Kanalizacja deszczowa w mieście Różan występuje na następujących ulicach: ul. Warszawska, ul. Kościuszki (wzdłuż drogi krajowej nr 61) ul. Kościuszki i ul. Rolna, przejście z ul. Gdańskiej osiedle Spółdzielni Mieszkaniowej do ul. Warszawskiej (w drodze krajowej nr 61), od ul. Polnej w kierunku rzeki Różanicy, ul. Pogodna i ul. Dolna16.

Sieć kanalizacyjną na terenie gminy Różan tworzyło w 2015 roku 26,3 km czynnej sieci i 653 przyłącza prowadzące do budynków mieszkalnych i zbiorowego zamieszkania. Na przestrzeni lat 2010-2015 dostęp do kanalizacji w gminie znacząco się poprawił. Długość czynnej sieci kanalizacyjnej zwiększyła się ogółem aż o 59,4%, a liczba przyłączy kanalizacyjnych wzrosła niemal o jedną czwartą (23,5%). Jednocześnie w latach 2010-2014 liczba ludności korzystającej w Różanie z sieci kanalizacyjnej wzrosła z 2 161 do 2 332 osób, tj. o 7,9%.

Odsetek ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej w gminie wskazuje, że dostęp do kanalizacji jest znacznie mniej powszechny niż do wody z wodociągów. W 2014 roku z sieci kanalizacyjnej korzystało 51,9% mieszkańców gminy Różan, podczas gdy średnia krajowa wynosiła 68,7%, a wojewódzka – 66,7%.

Na terenie gminy znajduje się jedna oczyszczalnia ścieków, administrowana przez Zakład Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Różanie. Projektowana maksymalna przepustowość oczyszczalni określona została na poziomie 500 m3/d, a ilość ścieków przyjętych w 2015 roku wynosiła 301 m3/d. Odbiornikiem oczyszczonych ścieków jest Różanica (w 1,75 km) i Narew (w 118,8 km)17.

16 Za: Plan Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Różan 17 Za: Wykaz eksploatowanych w roku 2015 oczyszczalni ścieków w województwie mazowieckim, http://www.wios.warszawa.pl/pl/monitoring-srodowiska/monitoring-wod/wykaz-oczyszczalni-sci (22.08.2016)

W związku ze zrealizowanymi inwestycjami w zakresie gospodarki ściekowej odsetek ludności gminy Różan korzystającej z oczyszczalni ścieków wzrósł z 58% w 2010 roku do 61% w 2014 roku. Dzięki zwiększeniu się odsetka osób korzystających z oczyszczalni ścieków w 2014 roku sytuacja w gminie Różan była bliższa średnim wynikom w skali kraju (71% ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków) oraz województwie (70%), a także w gminach miejsko-wiejskich tych jednostek: kraju (62%) i województwa (58%). Gmina Różan wyróżniała się pozytywnie na tle powiatu makowskiego, gdzie z oczyszczalni ścieków w 2014 roku korzystało zaledwie 32% mieszkańców.

STAN ZASOBÓW MIESZKANIOWYCH W 2014 roku na terenie gminy Różan znajdowały się 1 302 budynki mieszkalne, a zasoby mieszkaniowe w gminie tworzyło 1 640 mieszkań, składających się z 6 556 izb o łącznej powierzchni 126 895 m2. Analiza danych dotyczących liczebności zasobów mieszkaniowych w latach 2010-2014 wskazuje na rozwój gminy w tym zakresie. We wskazanym okresie liczba budynków mieszkalnych w gminie Różan zwiększyła się o 4,1%, natomiast mieszkań o 2,0%, a izb o 2,8%. Całkowita powierzchnia użytkowa mieszkań wzrosła w latach 2010-2014 o 3,4%.

Tabela 25. Budynki mieszkalne i zasoby mieszkaniowe w gminie Różan w latach 2010-2014

2010 2011 2012 2013 2014 Jednostka terytorialna budynki Różan 1 251 1 277 1 283 1 294 1 302 mieszkania Różan 1 608 1 615 1 621 1 632 1 640 izby Różan 6 376 6 415 6 446 6 512 6 556 powierzchnia użytkowa mieszkań w m2 Różan 122 765 123 558 124 457 125 861 126 895

Źródło: GUS/BDL

Rozwój mieszkalnictwa w gminie sprawił, że statystycznie mieszkańcy Różana mają do swojej dyspozycji relatywnie dużo mieszkań. W 2014 roku na 1000 mieszkańców gminy przypadało 365,3 mieszkania, najwięcej od 2010 roku i więcej niż w kraju oraz powiecie. Średnia dla Polski wynosiła wówczas 363,4 mieszkania (w tym 324,9 w gminach miejsko-wiejskich), a średnia dla powiatu – 322,9 mieszkania. Jedynie mieszkańcy Mazowsza dysponowali statystycznie większą ilością mieszkań – na 1000 ludności przypadało 406,2 mieszkania (choć tylko 357,5 w gminach miejsko-wiejskich). Rozwój mieszkalnictwa i stopniowa poprawa sytuacji mieszkaniowej sprawiła, że we wszystkich analizowanych jednostkach administracyjnych w latach 2010-2014 nastąpił kilkuprocentowy wzrost wskaźnika mieszkań na 1000 mieszkańców.

Przeciętnie mieszkanie w gminie Różan (77,4 m2) okazało się większe niż wynosiła średnia krajowa (73,4 m2) oraz średnia dla województwa (71,7 m2), ale mniejsze niż statystyczne mieszkanie w powiecie makowskim (82,8 m2). Większymi mieszkaniami dysponowali również mieszkańcy gmin miejsko-wiejskich kraju i województwa – w 2014 roku przeciętne mieszkanie miało powierzchnię użytkową odpowiednio 80,2 m2 i 83,4 m2. Warto również dodać, iż przeciętne mieszkania są coraz większe – ich powierzchnia wzrasta z każdym rokiem, niezależnie od lokalizacji.

Podobnie rokrocznie zwiększa się przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę, a zjawisko to występuje we wszystkich jednostkach administracyjnych. Mieszkańcy gminy Różan dysponują relatywnie większą średnią powierzchnią użytkową mieszkania na 1 osobę. W 2014 roku na 1 osobę w gminie przypadało 28,3 m2 powierzchni mieszkania, tj. więcej niż średnio w Polsce (26,7 m2) i nieco mniej niż na Mazowszu (29,1 m2). Również w przypadku gmin miejsko-wiejskich tych obszarów wskaźniki pozostawały na poziomie porównywalnym do średniej gminnej, wynosząc odpowiednio dla kraju i województwa: 26,1 m2 i 29,8 m2. Natomiast na 1 mieszkańca powiatu makowskiego przypadało w 2014 roku 26,7 m2 mieszkania. Była to wartość niższa niż średnia dla gminy Różan, jednak różnica nie była znaczna.

Plany i zadania gminy w zakresie gospodarowania mieszkaniowym zasobem gminy Różan sformułowane zostały w Wieloletnim programie gospodarowania mieszkaniowym zasobem gminy na lata 2014-2018, przyjętym Uchwałą Nr XXVIII/178/2013 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 23 grudnia 2013 r. Obejmuje on w szczególności:

1) prognozę dotyczącą wielkości oraz stanu technicznego zasobu mieszkaniowego gminy z podziałem na lokale socjalne i pozostałe lokale mieszkalne; 2) analizę potrzeb oraz plan remontów i modernizacji wynikający ze stanu technicznego budynku i lokali; 3) planowaną sprzedaż lokali; 4) zasady polityki czynszowej; 5) sposób i zasady zarządzania lokalami i budynkami wchodzącymi w skład mieszkaniowego zasobu gminy; 6) źródła finansowania gospodarki mieszkaniowej; 7) wysokość wydatków w kolejnych latach na koszty bieżącej eksploatacji, koszty remontów oraz koszty modernizacji lokali i budynków wchodzących w skład zasobu; 8) działania mające na celu poprawę wykorzystania i racjonalizację gospodarowania mieszkaniowym zasobem gminy.

Zasoby mieszkaniowe gminy stanowią lokale znajdujące się w budynkach stanowiących własność oraz współwłasność gminy Różan. W 2013 roku zasób mieszkaniowy gminy Różan liczył 60 lokali mieszkalnych o łącznej powierzchni 2 074,47 m2 i 4 lokale socjalne o powierzchni 42 m2. Ich lokalizacja przedstawiała się następująco:

 Lokale w budynkach stanowiących własność gminy:  ul. Warszawska 5, Różan – 16 lokali, dobry stan techniczny  ul. księcia Józefa Poniatowskiego 15A, Różan – 8 lokali, dobry stan techniczny  ul. księcia Józefa Poniatowskiego 15B, Różan – 8 lokali, dobry stan techniczny  ul. księcia Józefa Poniatowskiego 8, Różan – 2 lokale, słaby stan techniczny  ul. Gdańska 4, Różan – 1 lokal,  Załęże Wielkie – 1 lokal, dobry stan techniczny

 Lokale w budynkach stanowiących współwłasność gminy:  ul. Warszawska 3 – 4 lokale, dobry stan techniczny  ul. Szkolna 8, Różan – 20 lokali, dobry stan techniczny.

Zamierzenia władz gminy przedstawione w Wieloletnim programie gospodarowania mieszkaniowym zasobem gminy na lata 2014-2018 obejmują:

 Planowaną sprzedaż lokali mieszkalnych w budynkach stanowiących własność gminy Różan przy ul. Warszawskiej 3, ul. Warszawskiej 5, ul. Księcia Józefa Poniatowskiego 8, ul. Księcia Józefa Poniatowskiego 15A i 15B, ul. Szkolnej 8 (lokale nr: 1, 6, 15, 20). Pierwszeństwo w nabyciu lokali przysługuje ich najemcom.

 Zwiększenie liczby lokali socjalnych do 16 poprzez przekwalifikowanie ich z lokali mieszkalnych w budynku przy ul. Szkolnej 8.  Zwiększenie zasobu mieszkaniowego gminy poprzez wybudowanie nowego budynku z 20 lokalami mieszkalnymi przy ul. Szkolnej w Różanie18.

18 Za: Wieloletni program gospodarowania mieszkaniowym zasobem gminy na lata 2014-2018

3. OBSZARY ZDEGRADOWANE I OBSZARY REWITALIZACJI

3.1. STAN KRYZYSOWY

Obszar gminy znajdujący się w stanie kryzysowym z powodu koncentracji negatywnych zjawisk społecznych, w szczególności bezrobocia, ubóstwa, przestępczości, niskiego poziomu edukacji lub kapitału społecznego, a także niewystarczającego poziomu uczestnictwa w życiu publicznym i kulturalnym, można wyznaczyć jako obszar zdegradowany, w przypadku występowania na nim ponadto co najmniej jednego z następujących negatywnych zjawisk:

 gospodarczych – w szczególności niskiego stopnia przedsiębiorczości, słabej kondycji lokalnych przedsiębiorstw, lub  środowiskowych – w szczególności przekroczenia standardów jakości środowiska, obecności odpadów stwarzających zagrożenie dla życia, zdrowia ludzi lub stanu środowiska, lub  przestrzenno-funkcjonalnych – w szczególności niewystarczającego wyposażenia w infrastrukturę techniczną i społeczną lub jej złego stanu technicznego, braku dostępu do podstawowych usług lub ich niskiej jakości, niedostosowania rozwiązań urbanistycznych do zmieniających się funkcji obszaru, niskiego poziomu obsługi komunikacyjnej, niedoboru lub niskiej jakości terenów publicznych, lub  technicznych – w szczególności degradacji stanu technicznego obiektów budowlanych, w tym o przeznaczeniu mieszkaniowym, oraz niefunkcjonowania rozwiązań technicznych umożliwiających efektywne korzystanie z obiektów budowlanych, w szczególności w zakresie energooszczędności i ochrony środowiska19.

Jak już wcześniej zaznaczono obszarem koncentracji negatywnych zjawisk społecznych jest miejscowość Różan oraz następujące ulice w tej miejscowości: Gdańska, Polna oraz miejscowości Dzbądz oraz Załuzie (dla tych lokalizacji syntetyczny wskaźnik wystandaryzowany przekroczył wartość 0,5).

Aby wytyczyć obszar zdegradowany konieczne jest potwierdzenie występowania w wyżej wymienionych przestrzeniach Gminy Różan występowania dalszych negatywnych zjawisk, np. gospodarczych, środowiskowych, przestrzenno-funkcjonalnych lub technicznych.

Do najistotniejszych problemów, które poddane zostały analizę współwystępowania w gminie Różan – w sposób umożliwiający lokalizację przestrzenną należą:

 Niska przedsiębiorczość mieszkańców,  Hałas drogowy,  Występowanie materiałów zawierających azbest,  Utrudniona dostępność do obiektów i terenów sportowych,  Niedostatek publiczne dostępnych terenów zielonych,

19 Ustawa z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji (Dz.U. 2015 poz. 1777).

 Niski udział dzieci i młodzieży w ofercie instytucji kultur,  Zły stan obiektów wpisanych do rejestru zabytków.

Poniżej zestawiono ww. problemy z przestrzeniami delimitacyjnymi gminy Różan, dla których diagnozowano występowanie koncentracji problemów społecznych – ukazanych za pomocą syntetycznego wskaźnika wystandaryzowanego.

Zestawienie to potwierdza, że na obszarze koncentracji problemów społecznych współwystępują dalsze problemy.

 Na ulicy Gdańskiej zdiagnozowano problem niskiej przedsiębiorczości oraz niedostatku publicznie dostępnych terenów zieleni,  Na ulicy Polanej zdiagnozowano problem niedostatku publicznie dostępnych terenów zieleni oraz obiekt wpisany do rejestru zabytków, będący w złym stanie (Fort 1),  W miejscowości Dzbądz zdiagnozowano występowanie aż 5 problemów, w tym: niskiej przedsiębiorczości, materiałów zawierających azbest, utrudnionego dostępu do obiektów i terenów sportowych oraz niedostatku publicznie dostępnych terenów zieleni, niskiego udziału dzieci i młodzieży w ofercie kultury,  W miejscowości Załuzie zdiagnozowano 3 problemy, w tym: materiałów zawierających azbest, utrudnionego dostępu do obiektów i terenów sportowych oraz niedostatku publicznie dostępnych terenów zieleni, niskiego udziału dzieci i młodzieży w ofercie kultury.

Tym samym ww. lokalizacje w przestrzeni gminy Różan można uznać za zdegradowane.

Warto zauważyć, że w gminie Różan nie ma żłobków, choć nie oznacza to braku dostępu do opieki żłobkowej, gdyż mieszkańcy mogą korzystać z innych żłobków poza obszarem gminy.

Tabela 26. Zestawienie obszarów koncentracji problemów społecznych z występowaniem dalszych problemów, w tym gospodarczych, środowiskowych oraz przestrzenno-funkcjonalnych

Lp. Jednostka Syntetyczny Liczba Odsetek Niska Materiały Utrudniony Niedostatek Niski udział Zły stan Liczba delimitacyjna wskaźnik mieszkańców mieszkańców przedsiębiorc zawierające dostęp do publicznych dzieci i obiektów problemów

wystandaryzo (2015 rok) gminy zość azbest obiektów i terenów młodzieży w wpisanych do wany w narastająco mieszkańców terenów zieleni ofercie rejestru odniesieniu sportowych kultury zabytków do problemów społecznych 1 ul. Gdańska 1,00 683 14,99 1 0 0 1 0 0 2 2 ul. Polna 0,62 186 19,07 0 0 0 1 0 0 1 3 Dzbądz 0,59 242 24,39 1 1 1 1 1 0 5 4 Załuzie 0,52 273 30,38 0 1 1 1 1 0 4 5 ul. Warszawska 0,50 210 34,99 0 0 0 1 0 0 1 6 Kaszewiec 0,44 97 37,12 0 1 1 1 1 0 4 7 ul. Kościuszki 0,43 121 39,77 0 0 0 1 1 0 2 8 Paulinowo 0,42 69 41,29 1 0 1 1 0 0 3 9 Zawady-Ponikiew 0,41 32 41,99 0 0 0 1 1 0 2 10 ul. Ostrowska 0,41 39 42,84 1 1 1 1 0 0 4 11 ul. Szmaragdowa 0,38 4 42,93 1 0 0 1 1 0 3 12 ul. Mostowa 0,38 18 43,33 1 0 0 1 1 0 3 13 ul. Rolna 0,37 71 44,89 1 0 0 1 1 0 3 14 ul. Nadnarwiańska 0,37 34 45,63 0 0 0 1 1 1 3 15 ul. Słowackiego 0,37 8 45,81 1 0 0 1 0 0 2 16 ul. Przemysłowa 0,37 13 46,09 0 0 0 1 1 0 2 17 Dąbrówka 0,36 42 47,01 0 1 1 1 1 0 4 18 Mroczki- 0,35 45 48,00 1 1 1 1 1 0 5 Rębiszewo

wystandaryzo (2015 rok) gminy zość azbest obiektów i terenów młodzieży w wpisanych do wany w narastająco mieszkańców terenów zieleni ofercie rejestru odniesieniu sportowych kultury zabytków do problemów społecznych 19 ul. Ks. 0,35 248 53,45 0 0 0 1 1 0 2 Poniatowskiego 20 Chełsty 0,30 110 55,86 1 0 1 1 0 0 3 21 ul. Czysta 0,30 91 57,86 1 0 0 1 0 0 2 22 ul. Szkolna 0,29 79 59,59 0 0 0 1 0 1 2 23 ul. Słoneczna 0,29 62 60,95 1 0 0 1 0 0 2 24 Chrzczonki 0,28 86 62,84 1 1 1 1 1 0 5 25 Dyszobaba 0,26 212 67,49 1 1 1 1 1 0 5 26 Podborze 0,26 93 69,53 1 1 1 1 1 0 5 27 ul. Spokojna 0,26 49 70,61 1 0 0 1 1 0 3 28 ul. Sienkiewicza 0,23 113 73,09 0 0 0 1 1 0 2 29 Załęże-Gartki 0,23 50 74,19 0 0 0 1 0 0 1 30 ul. 3 Maja 0,23 48 75,24 1 1 1 1 1 0 5 31 Szygi 0,22 94 77,30 1 1 1 1 1 0 5 32 ul. Cmentarna 0,22 49 78,38 0 0 0 1 0 0 1 33 ul. Tęczowa 0,21 53 79,54 0 0 0 1 0 0 1 34 ul. Królowej Bony 0,21 29 80,18 1 0 0 1 1 0 3 35 Załęże-Eliasze 0,21 47 81,21 1 1 1 1 1 0 5 36 Załęże Wielkie 0,19 136 84,20 0 0 0 1 0 0 1 37 ul. Kopernika 0,19 7 84,35 0 0 0 1 0 0 1

wystandaryzo (2015 rok) gminy zość azbest obiektów i terenów młodzieży w wpisanych do wany w narastająco mieszkańców terenów zieleni ofercie rejestru odniesieniu sportowych kultury zabytków do problemów społecznych 38 ul. Kilińskiego 0,19 70 85,89 1 1 1 1 1 0 5 39 ul. Parkowa 0,17 35 86,65 1 0 0 1 0 0 2 40 ul. Pl. Obrońców 0,17 40 87,53 0 0 0 0 0 0 0 Różana 41 ul. Lazurowa 0,16 65 88,96 0 0 0 1 1 0 2 42 ul. Przechodnia 0,16 5 89,07 1 0 0 1 0 0 2 43 ul. Fortowa 0,14 27 89,66 1 1 1 1 1 0 5 44 Miłony 0,14 51 90,78 0 0 0 1 0 0 1 45 Prycanowo 0,13 56 92,01 1 1 1 1 1 0 5 46 ul. Lwowska 0,13 15 92,34 1 0 0 1 1 0 3 47 ul. Marzanny 0,13 51 93,46 0 0 0 1 1 0 2 48 Załęże-Sędzięta 0,13 41 94,36 1 1 0 1 1 0 4 49 ul. Targowa 0,12 30 95,02 1 0 0 1 1 0 3 50 ul. Kapitana Uklei 0,11 88 96,95 1 0 0 1 1 0 3 51 ul. Zjazd 0,11 1 96,97 1 0 0 1 0 0 2 52 ul. Wileńska 0,10 8 97,15 0 0 0 1 1 0 2 53 ul. Gen. Hallera 0,09 16 97,50 0 0 0 1 0 0 1 54 ul. Witosa 0,06 21 97,96 1 0 0 1 1 0 3 55 ul. Panny Marii 0,05 14 98,27 1 0 0 0 1 0 2 56 ul. Nowa 0,04 24 98,79 1 0 0 1 0 0 2

wystandaryzo (2015 rok) gminy zość azbest obiektów i terenów młodzieży w wpisanych do wany w narastająco mieszkańców terenów zieleni ofercie rejestru odniesieniu sportowych kultury zabytków do problemów społecznych 57 ul. Agatowa 0,00 4 98,88 1 0 0 1 1 0 3 58 ul. Bursztynowa 0,00 7 99,03 0 0 0 1 1 0 2 59 ul. Curie- 0,00 4 99,12 1 0 0 1 0 0 2 Skłodowskiej 60 ul. Diamentowa 0,00 11 99,36 1 0 0 1 0 0 2 61 ul. Dolna 0,00 3 99,43 0 0 0 1 1 0 2 62 ul. Pogodna 0,00 9 99,63 1 0 0 1 1 0 3 63 ul. Radziwiłłówny 0,00 2 99,67 1 0 0 1 0 0 2 64 ul. Rubinowa 0,00 6 99,80 1 0 0 1 1 0 3 65 ul. Topazowa 0,00 8 99,98 0 0 0 1 0 0 1 66 ul. Zygmunta 0,00 1 100,00 1 0 0 1 0 0 2 Starego

OBSZAR ZDEGRADOWANY W MIEJSCOWOŚCI RÓŻAN

Mając na uwadze koncentrację negatywnych zjawisk społecznych w obrębie ulic Gdańskiej oraz Polnej oraz występowanie w tej przestrzeni także problemu niskiej przedsiębiorczości, niedostatku terenów zieleni oraz– wytyczono obszaru zdegradowanego w oparciu o ww. lokalizacje w miejscowości Różan.

Ponadto za zdegradowany uznano obszar Dzbądz oraz Załuzie, czyli sołectw, dla których syntetyczny wskaźnik wystandaryzowany opisujący koncentrację problemów społecznych przekroczył wartość 0,5 w skali 0-1. W przestrzeni tych sołectw również zdiagnozowano występowanie dalszych problemów.

Wymóg występowania negatywnych zjawisk społecznych, jako niezbędny dla wyznaczenia obszaru zdegradowanego (a w jego ramach obszaru rewitalizacji), w sposób jasny wskazuje, że obszarem zdegradowanym musi być obszar co do zasady zamieszkały. Wynika to z samej definicji rewitalizacji, która stanowi kompleksowy proces odnowy adresowany w zasadniczej części negatywnym zjawiskom społecznym.

Ustawa o rewitalizacji, traktowana w niniejszym opracowaniu jako drogowskaz dobrych praktyk, dopuszcza jednak, w drodze wyjątku, dołączenie do wstępnie określonego obszaru rewitalizacji terenów niezamieszkałych – jeżeli występują na nich negatywne zjawiska właściwe dla obszaru zdegradowanego, inne niż zjawiska społeczne. Uznanie ich za element obszaru rewitalizacji jest jednak możliwe wyłącznie w przypadku, gdy już na wczesnym etapie rewitalizacji można stwierdzić, że planowane tam działania przyczynią się do przeciwdziałania negatywnym zjawiskom społecznym na obszarze rewitalizacji.20

Jako jeden z problemów występujących w przestrzeni obszaru rewitalizacji – zdiagnozowano niedostatek publicznie dostępnych terenów zieleni (teren Fortu IV), a wśród problemów społecznych dużą skalę zjawisk związanych z niepełnosprawnością oraz ciężką lub długotrwałą chorobą.

Ponadto tuż przy ulicy Polnej znajdują się niezagospodarowane tereny publiczne w obrębie Fortu nr 1 (ul. Szkolna - obszar ten wraz budynkami jest zdewastowany, a tym samym niewykorzystywany jako przestrzeń publiczna). Tereny te ponadto stanowią ważny element struktury historycznej oraz funkcjonalnej miasta. Ponadto obszar ten z uwagi na pełnione w przeszłości funkcje (wcześniej obronne, później jako szkolne warsztaty21), których przywrócenie nie jest możliwe wymaga ponownego zagospodarowania i nadania nowych funkcji. Ponadto obiekt Fortu nr 1 jest obiektem cennym pod względem historyczno-kulturowym. W związku z tym, ze względu na degradację Fortu nr 1, zdecydowano się poddać rewitalizacji również ten obszar gminy.

20 Ustawa o rewitalizacji – praktyczny komentarz

21 W forcie II (ul. Przemysłowa) znajduje się zakład produkcyjny, a w forcie III (ul. Przemysłowa) – Krajowe Składowisko Odpadów Promieniotwórczych. Forty I i II zostały wpisane do rejestru zabytków nieruchomych.

Mapa 5. Lokalizacja ulic Gdańskiej, Polnej i Fortów I oraz IV w Różanie

Źródło: opracowanie własne

100

Fot. 4. Fort 1 w Różanie

Źródło: http://www.rozan.eur.pl/

Tym samym zasadne jest dołączenie do obszaru, na którym występuje koncentracja negatywnych zjawisk społecznych, także obszaru Fortów I oraz IV.

Obszar fortów – tj. obszar o szczególnych walorach dla rozwoju funkcji turystycznej, edukacyjnej, kulturalnej, obecnie jest zaniedbany i nieprzystosowany do obsługi ruchu turystycznego. Działania rewitalizacyjne powinny być realizowane pod kątem wykorzystania turystycznego, zachowania walorów przestrzenno-kulturowych (obiekt zabytkowy), jak też tworzenia atrakcyjnych przestrzeni publicznych dla mieszkańców gminy (miejsca spotkań, spacerów, aktywności kulturalno-rozrywkowej), tworzenie nowych miejsc pracy do obsługi infrastruktury turystycznej.

Teren Fortu I w Różanie został w całości ukształtowany w celu nadania mu funkcji obronnej, jako obiekt fortyfikacyjny armii carskiej przed I Wojną Światową. Obiekty i budynki fortu posiadają rozwiązania konstrukcyjne i budowlane typowe dla funkcji obronnej. Ze względu na wartość historyczną, cały teren fortu wraz z budynkami objęty jest ochroną konserwatorską w formie wpisu do rejestru zabytków województwa mazowieckiego pod nr. A-452 decyzją z dn. 20.06.1978 r. Wpis do rejestru zabytków ogranicza możliwości ingerencji w stan istniejący do działań niezbędnych, przy czym przede wszystkim powinny to być ingerencje pozwalające na polepszenie stanu technicznego i stanu zachowania zabytku i jego prawidłową ekspozycję, a dopiero w drugim rzędzie powinny to być ingerencje służące umożliwieniu użytkowania obiektu przez współczesnego użytkownika, w sposób który nie oddziałuje szkodliwie na jego zabytkowy charakter.

101

Dla obszaru, na którym położony jest fort obowiązuje miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego – Uchwała Nr XXXIV/209/2014 Rady Miejskiej w Różanie z dn. 22 sierpnia 2014 r.

W szczególności plan ustala dla przedmiotowej działki co następuje. Działka znajduje się w strefie ochrony konserwatorskiej A i oznaczona jest jako teren 1UZP. Dla tego terenu ustalono iż: jest dopuszczalna realizacja celów publicznych. Przeznaczenie terenu określono jako zabudowa usługowa w zieleni urządzonej, co obejmuje m.in. budynki usługowe, dojścia, zieleń urządzoną, obiekty małej architektury oraz urządzenia techniczne i obiekty liniowe infrastruktury technicznej. W budynku usługowym ustalono usługi typu m.in: oświaty, kultury, sportu i rekreacji. Plan dopuszcza wydzielenie lokalu usługowego typu m.in. gastronomii, biur, administracji o powierzchni całkowitej nieprzekraczającej 30% powierzchni całkowitej budynku usługowego. Warunki zabudowy określono jako użytkowanie istniejącej zabudowy z możliwością rozbudowy, nadbudowy, przebudowy oraz budowa nowych obiektów budowlanych zgodnie z przeznaczeniem terenu. Powierzchnię biologicznie czynną określono jako nie mniej niż 50% powierzchni działki budowlanej, powierzchnię zabudowy jako nie więcej niż 30% powierzchni działki budowlanej, parametry budynków jako nie więcej niż 3 kondygnacje naziemne, maksymalna wysokość 12m, przy formach płaskich dachu wysokość do gzymsu lub attyki maksymalnie 11m.

Rewitalizacja fortów wpisuje się w Strategię rozwoju gminy, tj. wykorzystuje potencjał kulturowy do kreowania aktywności gospodarczej, poprzez zwiększenie atrakcyjności turystycznej. Wykorzystanie potencjału kulturowego wzmacnia wykorzystanie już istniejącego potencjału turystycznego oraz rekreacyjnego gminy, opartego na walorach środowiska (lasy, rzeka Narew, przyroda). Tym samym rewitalizacja obszaru fortów pozytywnie wpływać będzie na:

 Wspieranie aktywności gospodarczej mieszkańców obszaru zdegradowanego, jako odpowiedź na niskie wskaźniki przedsiębiorczości.  Wpieranie aktywności społecznej mieszkańców gminy, stanowiącej narzędzie do niwelowania negatywnych zjawisk społecznych takich jak: ubóstwo, niska aktywność społeczna osób niepełnosprawnych, przestępczość.  Tworzenie atrakcyjnych i funkcjonalnych przestrzeni publicznych, wspierających rozwój funkcji turystycznej oraz poprawiających jakość życia mieszkańców – jako odpowiedź na niedostatek takich przestrzeni na obszarze zdegradowanym.

102

Mapa 6. Lokalizacja Fortu I w Różanie

Źródło: http://www.rozan.eur.pl

Czwarty fort ziemny zlokalizowany bezpośrednio w pobliżu mostu (Fort IV). Obejmuje dwie ziemne reduty piechoty (po obu stronach drogi prowadzącej do mostu). Fort IV (ziemny) jest tylko częściowo zachowany.

Teren Fortu IV to największy w mieście teren zieleni, który zlokalizowany jest przy ulicy Królowej Bony w Różanie (między ulicami Ostrowską a Królowej Bony). Obecnie teren Fortu IV jest niezagospodarowany, w jego sąsiedztwie znajduje się zabytkowy budynek po dawnym ośrodku zdrowia oraz urządzenia infrastruktury telekomunikacyjnej. Teren jest malowniczo położny na nadnarwiańskiej skarpie. Ze względu na brak podstawowej małej infrastruktury oraz niezagospodarowanie (brak wytyczonych ścieżek, miejsc odpoczynku, etc.) jego dostępność dla mieszkańców obszaru zdegradowanego jest ograniczona.

Tym samym rewitalizacja obszaru fortu pozytywnie wpływać będzie na:

 Wspieranie aktywności społecznej mieszkańców gminy, poprzez tworzenie atrakcyjnych i funkcjonalnych przestrzeni publicznych poprawiających jakość życia mieszkańców.

103

Mapa 7. Lokalizacja Fortu IV w Różanie

Źródło: http://www.rozan.eur.pl

Mając na uwadze powyższe do obszaru zdegradowanego obejmującego zamieszkałą przestrzeń ulic: Gdańskiej, Polnej proponuje się dołączyć obszar niezamieszkały w postaci Fortów I oraz IV, gdyż stwierdzono na tym terenie występowanie negatywnych zjawisk właściwych dla obszaru zdegradowanego, innych niż zjawiska społeczne – tj. degradację przestrzenno-funkcjonalną (brak zagospodarowania obiektów i terenu), jak również deficyt ogólnodostępnych publicznych terenów do wypoczynku (m.in. terenów zieleni). Istotna jest również lokalizacja ww. obszarów, które sąsiadują bezpośrednio z obszarem zamieszkanym (zdegradowanym).

Powyższa analiza pozwoliła na określenie granic obszaru zdegradowanego. Po pierwsze granice obszaru zdegradowanego w Różanie determinuje koncentracja negatywnych zjawisk społecznych, która występuje na ulicach: Gdańskiej, Polnej. Na tym obszarze zdiagnozowano także następujące negatywne zjawiska: niska przedsiębiorczość (ul. Gdańska), niedostatek terenów zieleni, degradacja obiektów dziedzictwa kulturowego (Fort I, przy ul. Szkolnej). Po drugie do ww. przestrzeni zaproponowano dołączenie obszarów niezamieszkalnych (Fort I, który położony jest przy ulicy Szkolnej oraz Fort IV przy ulicy Królowej Bony – obie przestrzenie zlokalizowane są bezpośrednim sąsiedztwie obszarów zamieszkania).

Ponadto za obszar zdegradowany uznano przestrzeń zamieszkałą w sołectwie Dzbądz oraz Załuzie.

Obszar zdegradowany zamieszkany był w 2015 roku (UG w Różanie) – przez 1384 osoby, co stanowiło 30,38% mieszkańców gminy.

104

Mapa 8. Obszar zdegradowany w gminie Różan

Źródło: opracowanie własne

Mając na uwadze przeprowadzoną diagnozę za obszar zdegradowany w gminie Różan należy uznać następujące lokalizacje:

Lp. Miejscowość Opis obszaru Liczba mieszkańców 1 Różan Obejmuje swoim zasięgiem wybrane ulice miasta, na 869 mieszkańców których zdiagnozowano występowanie koncentracji (19,07% mieszkańców negatywnych zjawisk społecznych. gminy) Osią obszaru są ulice Gdańska oraz Polna, na których widoczne jest koncentracja problemów społecznych. Przestrzeń zdegradowaną uzupełnia teren zajęty przy Forty I oraz IV. 2 Dzbądz Obejmuje swoim zasięgiem całą miejscowość. 242 mieszkańców (5,3% mieszkańców gminy) 3 Załuzie Obejmuje swoim zasięgiem całą miejscowość. 273 mieszkańców (5,9% mieszkańców gminy) OBSZAR ZDEGRADOWANY 1540 mieszkańców (30,38%)

105

3.2. OBSZAR REWITALIZACJI

Po przeprowadzeniu analiz prowadzących do wyznaczenia obszaru zdegradowanego, niezbędne jest wyznaczenie (w ramach tego obszaru) obszaru rewitalizacji. Obszar rewitalizacji jest obszarem, na którym prowadzona będzie rewitalizacja.

Określenie, która część obszaru zdegradowanego stanowić będzie obszar rewitalizacji następuje w oparciu o dwie przesłanki. Pierwszą z nich jest stwierdzenie szczególnej koncentracji negatywnych zjawisk społecznych, współwystępujących z innymi problemami. Do wniosku tego można dojść za pomocą metod badawczych służących wyznaczeniu obszaru zdegradowanego (porównanie wartości mierników, ich koncentracji terytorialnej).

Drugą z przesłanek jest uznanie, że obszar ten ma istotne znaczenie dla rozwoju gminy. To bardzo szeroka przesłanka, która pozwala gminie na zachowanie marginesu uznaniowości we wskazaniu, która część obszaru zdegradowanego poddana ma zostać rewitalizacji. Znaczenie dla rozwoju gminy oceniać można na różne sposoby, przede wszystkim istotność danego obszaru powinna jednak wynikać z gminnych dokumentów strategicznych, być w nich wskazana jako obszar szczególnej troski władz publicznych, obszar na którym skupiać się będzie życie społeczno-gospodarcze w gminie. Do oceny istotności obszaru można posłużyć się przykładowo analizami urbanistycznymi, które wskażą obszar wpisujący się w zasady ogólne planowania przestrzennego, takie jak np. zasada miasta zwartego, zasada niskoemisyjności.22

Obszar rewitalizacji – obszar obejmujący całość lub część obszaru zdegradowanego, cechujący się szczególną koncentracją negatywnych zjawisk, na którym z uwagi na istotne znaczenie dla rozwoju lokalnego, zamierza się prowadzić rewitalizację.

Obszar rewitalizacji

 nie może obejmować terenów większych niż 20% powierzchni gminy,

 oraz zamieszkanych przez więcej niż 30% mieszkańców.

Obszar zdegradowany zamieszkany był w 2015 roku (UG w Różanie) przez 1384 osoby (30,38% mieszkańców gminy Różan. Mając na uwadze zasadę koncentracji działań rewitalizacyjnych konieczne jest wytyczenie w ramach tego obszaru przestrzeni zamieszkanej przez mniejszą liczbę mieszkańców, tj. nie więcej niż 30% mieszkańców gminy.

Próbując wytyczyć obszar rewitalizacji spośród obszaru zdegradowanego w gminie Różan próbowano zachować jednocześnie szczególną koncentrację negatywnych zjawisk na tym obszarze, a jednocześnie wyznaczyć obszar o szczególnym znaczeniu dla rozwoju gminy. Mając na uwadze powyższe zdecydowano się ograniczyć obszar rewitalizacji do przestrzeni miejskiej Różana.

22 Źródło: Ustawa o rewitalizacji - praktyczny komentarz, Ministerstwo Infrastruktury i Budownictwa Departament Polityki Przestrzennej, Warszawa 2016

106

Mapa 9. Obszary rewitalizacji w Różanie

Źródło: opracowanie własne

107

Wytyczny wg powyższej logiki obszar rewitalizacji w gminie Różan zamieszkany był w 2015 roku (UG w Różanie) przez 869 osób, co stanowiło 19,07% mieszkańców gminy.

Powierzchnia poszczególnych podobszarów rewitalizacji wyniosła:

 Podobszar Ul. Gdańska: 15,87 ha  Podobszar Ul. Polna: 15,9 ha

Razem: 31,77 ha co stanowi 0,37% powierzchni gminy.

POGŁĘBIONA DIAGNOZA OBSZARU REWITALIZACJI

Obszar rewitalizacji charakteryzuje szereg powiązanych ze sobą negatywnych zjawisk. Należy zauważyć, że obszar rewitalizacji obejmuje znaczą cześć zabudowy wielorodzinnej w miejscowości Różan (głównie ulica Gdańska). Właśnie ulica Gdańska charakteryzowała się największym ubytkiem mieszkańców w skali całej gminy. Liczba mieszkańców obszaru rewitalizacji (dane UG Różan) pomiędzy 2015 i 2010 rokiem zmniejszyła się o 109 osób, co stanowiło 9,6% mieszkańców tej części miasta. Zjawisko ubytku liczby mieszkańców wpływa negatywnie na szereg innych zjawisk społecznych. Przede wszystkim decyzję o opuszczeniu danej lokalizacji są uwarunkowane względami ekonomicznymi (wyjazdy do pracy) lub chęcią poprawy warunków zamieszkania, np. poprzez zakup działki pod miastem.

Ulica Gdańska oraz ulica Polna to przestrzenie miasta Różan zdominowane przez starszą zabudowę. Na ulicy Gdańskiej dominuje zabudowa wielorodzinna (kilkupiętrowe bloki z tzw. wielkiej płyty, powstałe w latach 70- tych). Na ulicy Polnej dominuje zabudowa jednorodzinna, także z latach 70-tych/80-tych.

Ubytek liczby mieszkańców tej części miasta koresponduje z niskim wskaźnikami przedsiębiorczości oraz znaczną skalą bezrobocia. Przyczyny tego stanu leżą także poza obszarem rewitalizacji. Wynikają one ze słabości lub niskiej konkurencyjności rynku pracy w gminie oraz powiecie.

Ubytek liczby mieszkańców dotyczy głównie osób najbardziej mobilnych, czyli osób młodych, w wieku produkcyjnym. Zjawisko ubytku mieszkańców pogłębia więc niekorzystne zjawiska demograficzne – związane ze starzeniem się społeczeństwa. Wyjazd osób w wieku produkcyjnym oznacza brak zastępowalności pokoleń oraz dynamiczny wzrost liczby i odsetka osób w wieku senioralnym. Starzenie się społeczeństwa potwierdzają następujące dane. Liczba osób w wieku poprodukcyjnym w 2015 roku (kobiety powyżej 60 roku życia, mężczyźni powyżej 65 roku życia) (UG w Różanie) na obszarze rewitalizacji wyniosła 253 osoby, co stanowiło 24,6% populacji tego obszaru, przy średniej gminnej wynoszącej 19%.

Problemem istotnym obszaru rewitalizacji jest niewątpliwe bezrobocie. Liczba osób bezrobotnych w 2015 roku (PUP) wyniosła 103 osoby, przy całkowitej liczbie osób bezrobotnych w gminie Różan wynoszącej 517 osób, co daje 19,9% wszystkich osób bezrobotnych w gminie Różan. Natomiast liczba osób długotrwale bezrobotnych w 2015 roku (PUP) wyniosła 85 osób, przy całkowitej liczbie osób bezrobotnych w gminie Różan wynoszącej 327 osób, co daje 26% wszystkich osób długotrwale bezrobotnych w gminie Różan.

Problem bezrobocia na obszarze rewitalizacji związany jest niską konkurencyjnością i słabością lokalnej gospodarki. Jak pokazują dane, zarówno poziom przedsiębiorczości indywidualnej, jak też bezrobocia znacząco odstają od średniej wojewódzkiej. Jak już wcześniej zauważono słabość lokalnej gospodarki wpływa na decyzje migracyjne.

Na obszarze rewitalizacji widoczna jest również znaczna liczba osób bez doświadczenia zawodowego. W 2015 roku (PUP) było to 37 osób, przy całkowitej liczbie osób bezrobotnych bez doświadczenia zawodowego w gminie

108

Różan wynoszącej 193 osoby, co daje 19,1% wszystkich osób bezrobotnych bez doświadczenia zawodowego w gminie Różan.

Bezrobocie było jedną z głównym przyczyn korzystania z pomocy społecznej. Liczba osób, którym przyznano pomoc społeczną z tytułu bezrobocia w 2015 roku (OPS) wyniosła 65 osób, przy całkowitej liczbie osób otrzymujących pomocy społeczną z tego tytułu w gminie Różan wynoszącej 184 osoby, co daje 35,3% wszystkich osób otrzymujących pomoc społeczną w gminie Różan.

Powyższe dane wskazują na to, że znaczna liczba osób zamieszkałych na obszarze rewitalizacji posiada bardzo skromne środki do życia. Liczba osób, którym przyznano pomoc społeczną z tytułu ubóstwa w 2015 roku (OPS) wyniosła 36 osób, przy całkowitej liczbie osób otrzymujących pomocy społeczną z tego tytułu w gminie Różan wynoszącej 222 osoby, co daje 16,21% wszystkich osób otrzymujących pomoc społeczną w gminie Różan.

Obszar rewitalizacji charakteryzuje się również znaczną skalą zjawiska niepełnosprawności oraz długotrwałej lub ciężkiej choroby. Zjawiska te korespondują więc z negatywnymi zjawiskami demograficznymi. Ponadto niepełnosprawność oraz ciężka lub długotrwała choroba wiąże się z niemożliwością podjęcia pracy (także przez osoby sprawujące opiekę) – a oparcie się na pomocy społecznej pogłębia kryzys ekonomiczny takich rodzin.

Na obszarze rewitalizacji liczba osób, którym przyznano pomoc społeczną z tytułu niepełnosprawności w 2015 roku (OPS) wyniosła 38 osób, przy całkowitej liczbie osób otrzymujących pomocy społeczną z tego tytułu w gminie Różan wynoszącej 122 osoby, co daje 31,3% wszystkich osób otrzymujących pomoc społeczną w gminie Różan.

Natomiast liczba osób, którym przyznano pomoc społeczną z tytułu długotrwałej lub ciężkiej choroby w 2015 roku (OPS) wyniosła aż 57 osób, przy całkowitej liczbie osób otrzymujących pomocy społeczną z tego tytułu w gminie Różan wynoszącej 164 osoby, co daje 37,4% wszystkich osób otrzymujących pomoc społeczną w gminie Różan.

Na obszarze rewitalizacji liczba popełnionych przestępstw o charakterze kryminalnym ogółem w 2015 roku (Policja) wyniosła 11 przestępstw, przy całkowitej liczbie popełnionych przestępstw o charakterze kryminalnym ogółem w gminie Różan wynoszącej 53 przestępstwa, co daje 20,7% wszystkich przestępstw tej kategorii w gminie Różan. Zasadniczo obszar gminy Różan charakteryzuje się dużo niższą przestępczością niż przeciętnie w kraju oraz województwie. Niemniej jednak koncentracja przestępczości w tej części gminy wynika m. in. z koncentracji życia społeczno-gospodarczego (centrum miasta, w tym sklepy spożywcze).

Jednym z istotnym problemów obszaru rewitalizacji jest niska przedsiębiorczość. Niskie wskaźniki przedsiębiorczości wynikają z kilku przyczyn. Po pierwsze z obszaru rewitalizacji systematycznie ubywa mieszkańców. Jak wcześniej już wskazano, decyzję o opuszczeniu miejsca zamieszkania podejmują osoby mobilne. Tym samym z przestrzeni miasta ubywa kapitał ludzki, który mógłby wpływać na rozwój gospodarczy w obrębie miejscowości i gminy.

W 2015 roku (CEDIG) działalność gospodarczą na obszarze rewitalizacji prowadziło 58 osób, przy całkowitej liczbie osób prowadzących działalność gospodarczą w gminie Różan wynoszącą 282 osoby, co daje 20,5% wszystkich osób prowadzących działalność gospodarczą w gminie Różan. Niska przedsiębiorczość mieszkańców, widoczna jest we wskaźnikach przedsiębiorczości, tj. liczbie osób prowadzących działalność gospodarczą na 1000 mieszkańców. Dla obszaru rewitalizacji wskaźnik ten osiągnął wartość 56,8, co było wartością niższą od średniej gminnej (61,90). Niższy od średniej gminnej wskaźnik przedsiębiorczości odnotowano m. in. ulicy Gdańskiej (51,2) oraz Szkolnej (12,65).

Wśród problemów zdiagnozowanych na etapie delimitacji wskazano niedobór lub niską jakość terenów publicznych. Problem ten dotyczy właściwe całej gminy Różan, także przestrzeni rewitalizowanej. Jest on bardziej uciążliwy dla mieszkańców budynków wielorodzinnych (ul. Gdańska), którzy pozbawieni są gruntów otaczających

109

obiekty jednorodzinne. Niedobór lub niska jakość terenów publicznych, związany jest z niedużą liczbą oraz powierzchnią terenów zieleni oraz innych terenów publicznych, jak place, skwery, etc. Potencjalne tereny publiczne związane są z obszarami Fortu I oraz IV, jednak ich jakość jest niska. Tereny te są zdewastowane, niezagospodarowane w infrastrukturę społeczną, a w przypadku Fortu I – obiekty zlokalizowane na jego terenie są w złym stanie technicznym.

Analizując problemy obszaru rewitalizacji warto zauważyć także niedostosowanie rozwiązań urbanistycznych do zmieniających się funkcji obszaru – związane z funkcją administracyjną, gospodarczą, kulturalną centrum miasta. Widoczny jest m. in. brak miejsc parkingowych w obrębie centrum miasta, tj. przestrzeni w której mieszkańcy Różana i gminy załatwiają szereg codziennych spraw, przestrzeni w której zlokalizowane jest również szereg usług i działalności gospodarczych. Brak jest również kanalizacji deszczowej (głównie ulica Gdańska) oraz widoczne są wyeksploatowane nawierzchnie dróg.

Podsumowując:

Obszar rewitalizacji charakteryzuje się szczególną koncentracją negatywnych zjawisk, spośród których za najistotniejsze należy uznać: długotrwałe bezrobocie, niską przedsiębiorczość. Na obszarze rewitalizacji widoczna jest także duża skala pomocy społecznej ze względu na niepełnosprawność oraz długą lub ciężką chorobę. Dane te korelują z niekorzystnymi zjawiskami demograficznymi. W ciągu 5 lat z tej przestrzeni miasta ubyło prawie 10% mieszkańców. Odpływ mieszkańców pogłębia proces starzenia się społeczeństwa. Na koniec 2015 roku ludność w wieku poprodukcyjnym stanowiła aż ¼ mieszkańców. Do istotnych problemów społecznych na obszarze rewitalizacji należy zaliczyć również ubóstwo.

Duża skala bezrobocia koreluje z niskimi wskaźnikami przedsiębiorczości. Są one szczególnie widoczne na ulicy Gdańskiej, zamieszkanej przez 683 mieszkańców.

Obszar rewitalizacji charakteryzuje się ponadto deficytem oraz niską jakością terenów publicznych, natomiast przestrzeń centrum miasta, w której koncentruje się życie społeczno-gospodarcze, posiada deficyt miejsc parkingowych.

110

4. WIZJA OBSZARU REWITALIZACJI

Wizja obszaru rewitalizacji jest pierwszym elementem struktury operacyjnej programu rewitalizacji. Program rewitalizacji jest dokumentem porządkującym sposób działania na rzecz wychodzenia ze stanów kryzysowych obszaru zdegradowanego. W przedmiotowym dokumencie datą docelową realizacji ujętych w nim projektów i przedsięwzięć jest 2023 rok. Taka perspektywa czasowa wskazuje na to, że wizję obszaru rewitalizacji należałoby określić właśnie dla tego roku.

Z drugiej strony podkreśla się, że rewitalizacja jest procesem wieloletnim, a jego komplementarność polega między innymi na spójności realizowanych przedsięwzięć w czasie, np. w odniesieniu do poprzednich programów rewitalizacji, realizowanych w latach 2007 – 2013.

Pośród zagrożeń w procesie rewitalizacji wskazuje się ponadto niedostatek kapitału i środków w odniesieniu do skali potrzeb rewitalizacyjnych, w szczególności w sferze przestrzenno-funkcjonalnej, jak również trudność eliminowania problemów społecznych, takich jak ubóstwo i długotrwałe bezrobocie. Zagrożenie dla realizacji kompleksowych przedsięwzięć rewitalizacji jest ograniczona do możliwości interwencji publicznej. Pomimo tego, że program rewitalizacji może być realizowany także przez pomioty prywatne, a także mieszkańców (proces partycypacji społecznej), inicjatorem procesu rewitalizacji zasadniczo jest Gmina. Zasadniczo główny wysiłek finansowy związany z rewitalizacją będzie udziałem samorządu lokalnego i uzależniony będzie w dużym stopniu od zewnętrznych źródeł finansowania.

Istotnym pytaniem jest to czy perspektywa czasowa, tj. docelowy 2023 rok, to czas w jakim może dojść do zasadniczej przemiany obszaru rewitalizacji, czy też bardziej prawdopodobne jest uruchomienie procesów pozytywnych przemian, jakie zachodzić będą po zrealizowaniu programu rewitalizacji – w dużej mierze samoistnie (program rewitalizacji będzie dźwignią pozytywnych przemian).

Wśród najważniejszych problemów, które występują na obszarze rewitalizacji są: długotrwałe bezrobocie, niska przedsiębiorczość oraz powiązane z nimi ubóstwo. W tym kontekście działania rewitalizacyjne powinny być ukierunkowane na zwiększanie aktywności gospodarczej obszaru rewitalizacji.

Druga grupa problemów dotyczy demografii, w tym starzejącego się społeczeństwa, ubytku mieszkańców. Istotną skalę stanowi pomoc społeczna ze względu na niepełnosprawność oraz długą lub ciężką chorobę. Odpowiedzią na te problemy będą przedsięwzięcia bezpośrednio dedykowane mieszkańcom, ukierunkowane na zwiększenie aktywności społecznej oraz poprawę jakości życia.

Mając na uwadze powyższe wizja obszaru rewitalizacji brzmieć będzie następująco: „Przestrzeń miasta charakteryzująca się rosnącą aktywnością gospodarczą mieszkańców oraz aktywnością społeczną”

Szczegółowe rozwinięcie wizji przedyskutowane zostało z liderami lokalnymi w trakcie warsztatów. Tak wyrażona wizja obszaru rewitalizacji składa się z dwóch filarów:

 wzrostu aktywności gospodarczej, co oznacza, że obszar rewitalizacji będzie miejscem przyjaznym do prowadzenia i rozwijania rewitalizacji. Na obszarze rewitalizacji wzrośnie liczba osób prowadzących działalność gospodarczą. Oznaczać to będzie wzrost liczby miejsc pracy, a tym samym spadek bezrobocia. Gmina, poprzez interwencję publiczną, tworzyć będzie warunki do wzrostu aktywności

111

gospodarczej, m. in. poprzez rozwój odpowiedniej przestrzeni do prowadzenia działalności gospodarczej (utworzenie targowiska), poprawę funkcjonalności przestrzeni, w szczególności w centrum miasta oraz zwiększenie atrakcyjności turystycznej miasta (udostępnienie do ruchu turystycznego oraz aktywności kulturalnej terenu i obiektów Fortu I).  wzrostu aktywności społecznej, co jest warunkiem koniecznym do uspołecznienia procesu pozytywnych przemian zachodzących na obszarze rewitalizacji. Konieczność uspołecznienia procesu rewitalizacji wynika z problemów takich jak ubóstwo, długotrwałe bezrobocie czy też niepełnosprawność, których rozwiązanie wymaga szeroko pojętej współpracy / porozumienia społecznego. Bez zaangażowania liderów społecznych, lokalnych organizacji, nieformalnych zrzeszeń mieszkańców, będzie bardzo trudno zdiagnozować przyczynę tych problemów lub dotrzeć do mieszkańców, którzy wymagają wsparcia. Oznacza to, że w konstrukcji pomysłu na rewitalizację należy przewidzieć realizację działań, które włączać w proces rewitalizacji społeczność lokalną, w szczególności liderów tej społeczności – a tym samym możliwa będzie multiplikacja działań rewitalizacyjnych. Gmina poprzez interwencję publiczną rozwiązywać będzie ponadto problem deficytu miejsc publicznych, w tym terenów zieleni, które podnosić będą jakość życia na obszarze rewitalizacji oraz wspierać będą aktywność i integrację społeczną (obszar Fortu nr 4). Analiza SWOT obszaru rewitalizacji

Analiza SWOT obejmuje analizę:

 Mocnych stron, tj. uwarunkowań wewnętrznych, mających pozytywny charakter z punktu widzenia przyszłego rozwoju,

 Słabych stron, tj. uwarunkowań wewnętrznych o negatywnym charakterze,

 Szans, tj. uwarunkowań zewnętrznych o charakterze pozytywnym. Jako szanse uwzględnione zostały te zagadnienia, których źródła leżą poza gminą lub poza zakresem kompetencji władz publicznych działających na obszarze gminy,

 Zagrożeń, tj. uwarunkowań zewnętrznych mających negatywny wpływ na dalszy rozwój gminy.

Tabela 27. Analiza SWOT obszaru rewitalizacji

Mocne strony obszaru rewitalizacji Słabe strony obszaru rewitalizacji 1. Lokalizacja w centrum miasta skupiające instytucje 1. Koncentracja problemów społecznych, z których publiczne, usługi oraz handel – dobrze najistotniejsze to długotrwałe bezrobocie. skomunikowane. 2. Niskie wskaźniki przedsiębiorczości, w tym brak 2. Obiekty zabytkowe (rynek objęty w całości ochroną zaplecza turystycznego (małej gastronomii, bazy konserwatorską, park, Fort I – wpisany do rejestru noclegowej). zabytków i Fort nr IV). 3. Istotna degradacja obiektu historycznego Fort I oraz 3. Istniejące na obszarze aktywności społeczne, w tym brak zagospodarowania terenu Fortu IV. osoby aktywnie działające w organizacjach 4. Konieczność modernizacji zabytkowego rynku i parku. społecznych. 5. Brak kanalizacji deszczowej (głównie ulica Gdańska) 4. Potencjał instytucjonalny, w pomocy społecznej, oraz wyeksploatowane nawierzchnie dróg. kultury, rekreacji, który może być inicjatorem przedsięwzięć na rzecz mieszkańców obszaru rewitalizacji. Szanse rozwoju obszaru rewitalizacji Zagrożenia rozwoju obszaru rewitalizacji 1. Rozwój turystyki, rekreacji oraz usług, w tym 1. Umiarkowany wzrost gospodarczy, zbyt wolny przyrost realizacja inwestycji turystycznych (miejsca nowych miejsc pracy.

112

noclegowe, gastronomia, bar), które przyciągać 2. Niewystarczające co do potrzeb środki na działania będą gości na obszar rewitalizacji. rewitalizacyjne. 2. Przyciągnięcie inwestorów zewnętrznych, którzy 3. Postępujący dalszy proces starzenia się społeczeństwa. zwiększą atrakcyjność lokalnego rynku prac. 4. Bliskość Warszawy, która „wysysa” z obszaru młodych 3. Uruchomienie targowiska, które pozwoli rozwinąć ludzi poszukujących pracy. Dalsza depopulacja obszaru. handel produktami rolnymi oraz zwierzętami hodowlanymi (w promieniu 70km nie będzie innego tego typu obiektu). Źródło: opracowanie własne

113

5. CELE REWITALIZACJI ORAZ KIERUNKI DZIAŁAŃ

W oparciu o przeprowadzone analizy sytuacji społeczno-gospodarczej, przestrzenno-funkcjonalnej, środowiskowej i technicznej gminy Różan, które przedstawiono w poprzednich rozdziałach, sformułowane zostały cele rewitalizacji gminy Różan. Zgodnie z logiką główne cele rewitalizacji odnoszą się do zidentyfikowanych obszarów problemowych, wyznaczonych na podstawie analiz oraz konsultacji społecznych.

Program Rewitalizacji zbudowany został w oparciu o hierarchiczną strukturę celów, w tym celów głównych oraz podlegających im kierunków działań rewitalizacyjnych i zadań rewitalizacyjnych. Cele główne nawiązują bezpośrednio do wizji obszaru rewitalizacji, stanowiąc jej rozwinięcie. Hierarchiczna struktura celów porządkuje sposób działań związanych z rewitalizacją, wskazując poszczególnym kierunkom działań ich nadrzędny cel.

Cele rewitalizacji nawiązują bezpośrednio do filarów wizji, tj. do aktywności gospodarczej oraz społecznej.

CELE GŁÓWNE REWITALIZACJI W GMINIE RÓŻAN TO: 1. Podniesienie aktywności gospodarczej obszaru rewitalizacji.

Cel jest odpowiedzią na następujące problemy: bezrobocie, w bezrobocie długotrwałe, ubóstwo, niska przedsiębiorczość.

2. Podniesienie aktywności społecznej obszaru rewitalizacji.

Cel jest odpowiedzią na następujące problemy: ubóstwo, niepełnosprawność, długotrwała lub ciężka choroba, starzejące się społeczeństwo.

3. Poprawa jakości życia.

Cel jest odpowiedzią na następujące problemy: brak lub niska jakość publicznie dostępnych terenów zieleni, degradacja lub brak wykorzystania obiektów dziedzictwa kulturowego, brak rozwiązań funkcjonalnych w obrębie centrum Różana.

Ponadto w trakcie prac warsztatowych z liderami oraz mieszkańcami gminy Różan schemat celów został rozwinięty o kierunki działań rewitalizacyjnych.

KIERUNKI DZIAŁŃ REWITALIZACYJNYCH I ZADANIA CELE GŁÓWNE REWITALIZACYJNE

KIERUNKI DZIAŁAŃ: 1.1. Zwiększenie poziomu przedsiębiorczości mieszkańców 1. Podniesienie aktywności obszaru rewitalizacji. gospodarczej obszaru rewitalizacji. 1.2. Poprawa funkcjonalności przestrzennej obszaru rewitalizacji zwiększająca atrakcyjność prowadzenia działalności gospodarczej.

114

1.3. Promocja gospodarcza i turystyczna firm i usług z obszaru rewitalizacji.

KIERUNKI DZIAŁAŃ: 2.1. Wypracowanie modelu partycypacji społecznej na obszarze 2. Podniesienie aktywności rewitalizacji. społecznej obszaru 2.2 Wspieranie rozwoju potencjału organizacji społecznych, rewitalizacji. nieformalnych zrzeszeń, liderów społecznych – umożliwiającego stworzenie modelu partycypacji społecznej. 2.3. Podniesienie aktywności i włączenia społecznego mieszkańców.

3.1. Poprawa jakości i dostępności przestrzeni publicznych. 3.2. Modernizacja obiektów historycznych w kierunku 3. Poprawa jakości życia. wykorzystania przez mieszkańców obszaru rewitalizacji. 3.3. Poprawa funkcjonalności obszaru rewitalizacji.

115

6. LISTA PODSTAWOWYCH PROJEKTÓW I PRZEDSIĘWZIĘĆ REWITALIZACYJNYCH

Projekty i przedsięwzięcia rewitalizacyjne stanowią ostatnie ogniwo struktury operacyjnej programu rewitalizacji. Poszczególne projekty i przedsięwzięcia przypisane zostały do celów rewitalizacji, nawiązując bezpośrednio do oczekiwanych kierunków działań rewitalizacyjnych.

Wytyczne w zakresie rewitalizacji wskazują na konieczność dość precyzyjnego określenia poszczególnych zamierzeń rewitalizacyjnych. Zdecydowano się te zamierzenia zaprezentować w jednolity sposób, za pomocą kart projektów.

Program rewitalizacji przygotowany jest przed Gminę, jednak w celu zwiększenia skuteczności prowadzonych działań zakłada się również udział innych podmiotów, także prywatnych (np. przedsiębiorcy, organizacje pozarządowe, parafie).

Wytyczne w zakresie rewitalizacji wskazują, że program rewitalizacji powinien zawierać informacje o planowanych działań rewitalizacyjnych, w tym:

 identyfikację podstawowych przedsięwzięć rewitalizacyjnych, tj. takich, bez których realizacja celów programu rewitalizacji nie będzie możliwa i obszar rewitalizacji nie będzie w stanie wyjść z kryzysowej sytuacji. Na tej liście każdy projekt/przedsięwzięcie rewitalizacyjne powinno zawierać co najmniej: nazwę i wskazanie podmiotów go realizujących, zakres realizowanych zadań, lokalizację (miejsce przeprowadzenia danego projektu), szacowaną wartość, prognozowane rezultaty wraz ze sposobem ich oceny i zmierzenia w odniesieniu do celów rewitalizacji;

 charakterystykę (zbiorczy opis) innych, uzupełniających rodzajów przedsięwzięć rewitalizacyjnych, tj. takich, które ze względu na mniejszą skalę oddziaływania trudno zidentyfikować indywidualnie, a są oczekiwane ze względu na realizację celów programu rewitalizacji.

Mając na uwadze powyższe, poszczególne projekty i przedsięwzięcia rewitalizacyjne przypisane zostały do dwóch list:

 Listy podstawowych projektów i przedsięwzięć rewitalizacyjnych – obejmujących najważniejsze projekty, które zostały dość precyzyjnie zdefiniowane, zawierające m. in. takie elementy jak: opis przedmiotu projektu, szacunkowa wartości, oczekiwane rezultaty, sposób ich pomiaru, podmiot realizujący, oczekiwane źródła finansowania, jak też terminy realizacji,

 Listy pozostałych projektów i przedsięwzięć rewitalizacyjnych – obejmującej pozostałe pomysły, których nie udało się dość szczegółowo rozplanować na etapie tworzenia programu rewitalizacji, choćby ze względu na odległy termin realizacji, brak dostatecznej wiedzy nt. sposobu realizacji, etc., a także projekty o mniejszej skali oddziaływania.

Poszczególne projekty przypisane zostały do celów rewitalizacji. Za wyzwanie postawiono sobie wypracowanie projektów, które bezpośrednio realizowane będą na rzecz mieszkańców obszaru rewitalizacji, próbując bezpośrednio dokonać zmiany negatywnych zjawisk (tzw. projekty kluczowe – które mogą być finansowane ze środków EFS). Do tych projektów dołączono przedsięwzięcia o charakterze inwestycyjnym (twarde), które uzupełniają działania miękkie, np. poprzez tworzenie warunków do prowadzenia działalności gospodarczej.

116

Układ poszczególnych projektów i przedsięwzięć rewitalizacyjnych przedstawia się następująco.

Cel 1. Podniesienie aktywności gospodarczej obszaru rewitalizacji.

Cel jest odpowiedzią na następujące problemy: bezrobocie, w bezrobocie długotrwałe, ubóstwo, niska przedsiębiorczość.

1. Wsparcie szkoleniowe oraz doradcze z zakresu tworzenia i rozwijania działalności gospodarczej „przedsiębiorczy Różan”.

Cel 2. Podniesienie aktywności społecznej obszaru rewitalizacji.

Cel jest odpowiedzią na następujące problemy: ubóstwo, niepełnosprawność, długotrwała lub ciężka choroba, starzejące się społeczeństwo.

2. Wsparcie szkoleniowe oraz doradcze z zakresu prowadzenia organizacji pozarządowych/społecznych oraz aktywności społecznej „obywatelski Różan”.

Cel 3. Nadanie nowych funkcji obszarom zdegradowanym.

3. Poprawa jakości życia mieszkańców obszaru rewitalizacji oraz zwiększenie atrakcyjności turystycznej m. Różan poprzez nadanie nowych funkcji przestrzeni Fortu nr 1, poprawę funkcjonalności przestrzeni centrum Różana oraz działania skierowane do mieszkańców obszaru rewitalizacji.

4. Zagospodarowanie na cele kulturalne terenu Fortu nr 4 w Różanie

Poniżej w formie listy projektów zaprezentowano poszczególne podstawowe projekty i przedsięwzięcia rewitalizacyjne.

117

Tabela 28. Lista podstawowych projektów i przedsięwzięć rewitalizacyjnych

1. Gmina Rożan Wsparcie Projekt zakłada dedykowane wsparcie doradcze Obszar 200 tys. 2018 – 20 osób uzyska wsparcie szkoleniowe oraz dla 20 osób zamieszkałych na obszarze rewitalizacji: 2020 doradcze związane z doradcze z rewitalizacji, którego celem jest pomoc w podobszar ul. prowadzeniem działalności zakresu założeniu lub rozwinięciu działalności Gdańska gospodarczej. Zakłada się, tworzenia i gospodarczej. że 10 osób zdecyduje się rozwijania na dalszą formę wsparcia, Projekt zakłada następujące kroki: rekrutację działalności tj. doradztwo przy uczestników, udział w cyklu sesji warsztatowych, gospodarczej pozyskaniu dotacji na w trakcie których omawiane będą wybrane „przedsiębiorczy zagadnienia prowadzenia działalności założenie lub rozwinięcie Różan”. działalności gospodarczej. gospodarczej, w szczególności związane z budową i zarządzaniem działalnością Wskaźnikiem rezultatu gospodarczą. Ostatnim etapem projektu będzie będzie wzrost liczby osób indywidualne doradztwo służące wypracowaniu prowadzących działalność strategii działania firmy oraz stworzenie biznes gospodarczą na obszarze planu. rewitalizacji o minimum 5 (zakłada się, że powstanie Projekt zakłada docelowo również wsparcie przy 5 nowych firm) oraz 5 firm pozyskaniu środków finansowych na rozpoczęcie lub rozwinięcie działalności gospodarczej za doinwestuje swoją pomocą konkursów na rozpoczęcie lub działalność i zwiększy zatrudnienie. rozwinięcie działalności gospodarczej, które dostępne będą w gminie Różan za Tym samym kolejnym pośrednictwem Lokalnej Grupy Działania w efektem będzie ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich. zwiększenie zatrudnienia minimum o 10 osób, a tym Projekt jest odpowiedzią na niski wskaźniki przedsiębiorczości oraz wysokie bezrobocie. samym spadek bezrobocia na obszarze rewitalizacji.

118

L.p. Podmiot Tytuł projektu Opis problemu, zakres realizowanych zadań, Lokalizacja Planowan Termin Planowany efekt realizujący wskaźniki produktu e nakłady realizacj rewitalizacji, kluczowe (zł) i wskaźniki rezultatu Ww. projekty mają na celu poprawę warunków do prowadzenia działalności gospodarczej, zarówno usługowej, w szczególności w przestrzeni Rynku w Różanie oraz handlowej (plan targowy). Produktem projektu będzie udzielenie wsparcia doradczego dla 20 osób zamieszkałych na obszarze rewitalizacji. Cel 2. Podniesienie aktywności społecznej obszaru rewitalizacji.

2. Gmina Rożan Wsparcie Projekt zakłada dedykowane wsparcie dla Obszar 200 tys. 2018 - Projekt zakłada udzielenie szkoleniowe oraz mieszkańców obszaru rewitalizacji, w rewitalizacji, 2020 wsparcia doradczego dla doradcze z szczególności osób aktywnie działających w podobszar ul. 20 osób. Jednak zakresu organizacjach pozarządowych, grupach Gdańska, Polna ostatecznym efektem prowadzenia nieformalnych, liderów społecznych, którego projektu będzie organizacji celem jest zwiększenie kompetencji aktywizacja osób pozarządowych/s pozwalających efektywniej i skuteczniej zarządzać funkcjonujących w połecznych oraz organizacjami pozarządowymi, grupami organizacjach społecznych aktywności nieformalnymi lub prowadzić akcje społeczne. do działania na rzecz społecznej mieszkańców obszaru Drugim istotnym celem projektu jest stworzenie „obywatelski rewitalizacji. Oczekiwanym na obszarze rewitalizacji grupy liderów lokalnych, Różan”. którzy dzięki swojej wiedzy, zaangażowaniu oraz efektem projektu będzie wdrożenie dalszych bliskości problemów – będą istotnymi przedsięwzięć katalizatorami przemian. Osoby te, za pośrednictwem organizacji społecznych, grup projektowych, których nieformalnych, jak też relacji z mieszkańcami źródłem finansowania mogą być różnorodne obszaru rewitalizacji – będą multiplikować dobre fundusze zewnętrzne, wzorce i zachowania, ukierunkowane na aktywność społecznej, budowanie kapitału środki prywatne, jak również wolontariat. społecznego. Zakłada się, że w wyniku

119

L.p. Podmiot Tytuł projektu Opis problemu, zakres realizowanych zadań, Lokalizacja Planowan Termin Planowany efekt realizujący wskaźniki produktu e nakłady realizacj rewitalizacji, kluczowe (zł) i wskaźniki rezultatu realizacji projektu – Zakłada się rekrutację 20 osób do cyklu zrealizowanych zostanie szkoleniowego, w trakcie którego poruszanych dalszych 10 projektów lub będzie szereg istotnych dla działalności społecznych, w tym organizacji pozarządowych akcji na rzecz mieszkańców tematów i zagadnień. Szczególny nacisk położony obszaru rewitalizacji. zostanie na takie elementy jak: zarządzanie Niemniej ważnym organizacją pozarządową, zarządzanie rezultatu projektu będzie projektami, zarządzanie finansami i księgowość w stworzenie lokalnej sieci organizacji pozarządowych, współpraca z współpracy na rzecz samorządem i instytucjami publicznymi, public obszaru rewitalizacji oraz relations, marketing działalności społecznej, dzięki zaangażowaniu współpraca z mieszkańcami, organizacja lokalnych liderów – przedsięwzięć na rzecz mieszkańców. stworzenie efektywnych mechanizmów partycypacji Ostatecznym produktem projektu będzie społecznej. dedykowane wsparcie doradcze, którego celem będzie pozyskanie przez uczestniczące W wyniku realizacji organizacje społeczne zewnętrznych grantów na projektu zakłada się wzrost przedsięwzięcia projektowe na rzecz obszaru o 10 aktywnych członków rewitalizacji (tematyka wg specyfiki celów organizacji społecznych na statutowych lub celów istnienia grup obszarze rewitalizacji (w nieformalnych). Zakłada się przygotowanie i chwili obecnej ich liczbę złożenie 5 wniosków o dofinansowanie szacuje się na 10 osób). projektów, np. za pośrednictwem Lokalnej Grupy Działania w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich, czy też Funduszu Inicjatyw Społecznych (FIO). Produktem projektu będzie udzielenie wsparcia doradczego dla 20 osób zamieszkałych na obszarze rewitalizacji.

120

3. Gmina Różan, Organizacja Projekt zakłada organizację przedsięwzięć Podobszar ul. 200 tys. 2017- Zwiększenie atrakcyjności Stowarzyszeni przedsięwzięć kulturalnych skierowanych do mieszkańców Polna, 2020 miasta i gminy Różan dla e Miłośników kulturalnych obszaru rewitalizacji przy współudziale lokalnych mieszkańców i turystów. Obszar Fortu nr Ziemi skierowanych do organizacji społecznych. 1 (ul. Szkolna Wskaźniki rezultatu: Różańskiej, mieszkańców Uzasadnienie dla realizacji ww. działań wynika z Różan). Wzrost liczby uczestników Publiczna obszaru następujących założeń: przedsięwzięć

Szkoła rewitalizacji przy kulturalnych, wzrost liczby Podstawowa, współudziale Obszar rewitalizacji wymaga podjęcia działań na turystów, wzrost Gminny lokalnych rzecz mieszkańców, które ukierunkowane będą przedsiębiorczości, spadek Ośrodek organizacji na zwiększenie aktywności społecznej oraz bezrobocia. Upowszechnia społecznych. włącznie społeczne. Ponadto istotne jest nia Kultury zwiększanie atrakcyjności turystycznej, co możliwe jest poprzez przedsięwzięcia kulturalne, przyciągając uczestników do Różana (co pozytywnie wpłynie na rozwój handlu i usług). Zakres realizowanych zadań: Przygotowanie oraz organizacja imprez kulturalnych skierowanych do mieszkańców obszaru rewitalizacji, mających na celu integrację społeczną oraz przyciąganie turystów (rozwój przedsiębiorczości), w tym: Różański Piknik Militarny - organizator - Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Różańskiej oraz Publiczna Szkoła Podstawowa, Gminny Ośrodek Upowszechniania Kultury – lokalizacja imprez – Fort nr 1 i 4, rynek miejski oraz Przegląd Artystycznego Ruchu Amatorskiego - Gminny Ośrodek Upowszechniania Kultury, Publiczna Szkoła Podstawowa w Różanie.

121

L.p. Podmiot Tytuł projektu Opis problemu, zakres realizowanych zadań, Lokalizacja Planowan Termin Planowany efekt realizujący wskaźniki produktu e nakłady realizacj rewitalizacji, kluczowe (zł) i wskaźniki rezultatu Planowane koszty: 40 tys. zł / rok (razem od 2019 roku do 2023 roku – 200 tys.). Wskaźniki produktu: Liczba zrealizowanych przedsięwzięć kulturalnych – 2 imprezy / rok Cel 3. Nadanie nowych funkcji obszarom zdegradowanym.

4. Gmina Różan, Poprawa jakości Projekt składa się z następujących działań: Podobszar ul. 11,9 mln zł 2017- Wzrost atrakcyjności Stowarzyszeni życia Polna, 2020 turystycznej miasteczka. 1) Adaptacja na cele użytkowe oraz prace e Miłośników mieszkańców Odbudowa po wieloletniej konserwatorskie i restauratorskie na terenie Obszar Fortu nr Ziemi obszaru eksploatacji. Poprawa Fortu nr 1 w Różanie. 1 (ul. Szkolna Różańskiej, rewitalizacji oraz komunikacji w mieście. Różan), Publiczna zwiększenie 2) Przebudowa rynku miejskiego w Różanie. Ochrona zabytku przed Szkoła atrakcyjności Plac Obrońców degradacją oraz Podstawowa, turystycznej m. Różana Uzasadnienie dla realizacji ww. działań wynika z (sąsiedztwo zwiększenie atrakcyjności Gminny Różan poprzez miasta i gminy Różan dla następujących założeń: obszaru Ośrodek nadanie nowych mieszkańców i turystów. Upowszechnia funkcji Ad. 1) Teren fortu nie jest wykorzystywany jako rewitalizacji) Wskaźniki rezultatu: nia Kultury przestrzeni Fortu obiekt turystyczny oraz jako przestrzeń publiczna. - lokalizacja wzrost liczby turystów, nr 1, poprawę Teren fortu charakteryzuje się degradacją części wzrost przedsiębiorczości, funkcjonalności techniczną oraz przestrzenno-funkcjonalną. przedsięwzięcia przestrzeni Wykorzystanie obiektu dziedzictwa kulturowego poza obszarem spadek bezrobocia. centrum Różana. wpisuje się w Strategię Rozwoju Gminy Różan. rewitalizacji Podnoszenie atrakcyjności turystycznej obszaru związana jest z rewitalizacji jest również odpowiedzią na charakterem problemy wysokiego bezrobocia, ubóstwa oraz rynku (Placu umiarkowanego wzrostu gospodarczego. Obrońców Ad. 2) Obszar centrum m. Różan jest Różana) i jego jednocześnie centrum usługowym gminy Różan. funkcją. Potencjał tego obszaru, mając na uwadze rozwój Znajduje się

122

L.p. Podmiot Tytuł projektu Opis problemu, zakres realizowanych zadań, Lokalizacja Planowan Termin Planowany efekt realizujący wskaźniki produktu e nakłady realizacj rewitalizacji, kluczowe (zł) i wskaźniki rezultatu turystyczny gminy, związany jest z obsługą ruchu tam największe turystycznego (komplementarność z działaniami skupienie usług rewitalizacji fortów). Obszar ten wykazuje się oraz handlu niedostosowaniem do funkcji, jaką mógłby (rozwój pełnić. Brak jest miejsc parkingowych, obszar gospodarczy i wymaga uporządkowania i podniesienia estetyki. zwiększanie zatrudnienia),

jak też miejsc Zakres realizowanych zadań: parkingowych Ad. 1) Projekt obejmuje wykonanie ogrodzenia, (obsługujących Zagospodarowanie terenu z ciągami dla pieszych i także obszar oświetleniem, odrestaurowanie istniejących, rewitalizacji). zabytkowych budynków obronnych, wykonanie Rynek sąsiaduje instalacji wewnętrznych: centralnego bezpośrednio z ogrzewania, wodno – kanalizacyjnych, ulicą Gdańską. elektrycznych, budowa pomieszczenia kotłowni z Różan jest wyposażeniem. Wyposażenie sal: medialnej, niedużą noclegowej, pomieszczenia na bar. Odbiorcą miejscowością i projektu są mieszkańcy i przyjeżdżający turyści. kompleksowa przemiana oraz Planowane koszty: 10,2 mln zł poprawa Ad.2) Przedsięwzięcie obejmuje wykonanie funkcjonalności nowych nawierzchni ulic, parkingu przestrzeni, m. i chodników, budowę nowej fontanny oraz in. pod kątem oświetlenie terenu. przyciągania turystów Ponadto przedsięwzięcie obejmuje poprawę wymaga nawierzchni chodnikowej i przystosowanie jej do doinwestowani wózków dziecięcych /inwalidzkich. Poprawę a także jakości drzewostanu przy ulicach (w tym przestrzeni momencie są dziury po starych drzewach lub w rynku.

123

L.p. Podmiot Tytuł projektu Opis problemu, zakres realizowanych zadań, Lokalizacja Planowan Termin Planowany efekt realizujący wskaźniki produktu e nakłady realizacj rewitalizacji, kluczowe (zł) i wskaźniki rezultatu ich miejscach są kosze, znaki lub inna kostka brukowa). Planowane koszty: 1,5 mln zł Wskaźniki produktu: Liczba zrewitalizowanych/ zmodernizowanych przestrzeni publicznych w zakresie infrastruktury technicznej – 1 Liczba zrewitalizowanych obiektów / przestrzeni publicznych – 2 (centrum Różana, Fort I) Liczba zrewitalizowanych obiektów dziedzictwa kulturowego – 1 (Fort I) Liczba zrealizowanych przedsięwzięć kulturalnych – 2 imprezy / rok 5. Gmina Różan Zagospodarowani Teren fortu nie jest wykorzystywany jako obiekt Podobszar ul. 5,17 mln 2019- Zwiększenie atrakcyjności e na cele turystyczny. Teren fortu charakteryzuje się Gdańska, 2020 miasta i gminy Różan dla kulturalne terenu degradacją techniczną oraz przestrzenno- mieszkańców i turystów. Fort nr 4 (ul. Fortu nr 4 w funkcjonalną. Wykorzystanie obiektu dziedzictwa Królowej Bony), Wskaźniki rezultatu: Różanie kulturowego wpisuje się w Strategię Rozwoju wzrost liczy turystów, Gminy Różan. Podnoszenie atrakcyjności Różan, działki nr wzrost przedsiębiorczości, turystycznej obszaru rewitalizacji jest również 841/2- spadek bezrobocia i odpowiedzią na problemy wysokiego bezrobocia, powierzchnia ubóstwa. ubóstwa oraz umiarkowanego wzrostu 34728,20 m², gospodarczego. 845- powierzchnia Zakres realizowanych: 6569,00 m² , Budowa sceny plenerowej wraz z budynkiem 846/2- zaplecza i miejscami dla widowni, budowę powierzchnia platformy widokowej, budowa wiaty i miejsca na 13811,90 m², ognisko, montaż urządzeń fitness, budowa placu 842-

124

L.p. Podmiot Tytuł projektu Opis problemu, zakres realizowanych zadań, Lokalizacja Planowan Termin Planowany efekt realizujący wskaźniki produktu e nakłady realizacj rewitalizacji, kluczowe (zł) i wskaźniki rezultatu zabaw dla dzieci, parking dla samochodów, powierzchnia odremontowanie zabytkowej drogi z kamienia działki 159,3 m² naturalnego, ciągi piesze, oświetlenie terenu. Wskaźniki produktu: Liczba zrewitalizowanych obiektów / przestrzeni publicznych – 1 Liczba zrewitalizowanych obiektów dziedzictwa kulturowego – 1

125

7. POZOSTAŁE PROJEKTY I PRZEDSIĘWZIĘCIA REWITALIZACYJNE

W tym rozdziale ujęte zostały pozostałe projekty i przedsięwzięcia rewitalizacyjne, tj. takie, których na etapie tworzenia programu rewitalizacji nie udało się szczegółowo zdefiniować, natomiast ich przyszła realizacja wykazuje zbieżność z celami rewitalizacji lub może wnosić wkład w rozwiązywanie problemów społecznych, koncentrujących się na obszarze rewitalizacji.

Tabela 29. Pozostałe projekty i przedsięwzięcia rewitalizacyjne w odniesieniu do celów i kierunków rewitalizacji w gminie Różan

KIERUNKI DZIAŁŃ REWITALIZACYJNYCH I ZADANIA CELE GŁÓWNE REWITALIZACYJNE

KIERUNKI DZIAŁAŃ: 1.1. Zwiększenie poziomu przedsiębiorczości mieszkańców obszaru rewitalizacji.

Prowadzenie działań informacyjnych oraz doradczych dla przedsiębiorców z zakresu wsparcia rozwoju działalności gospodarczej za pośrednictwem funduszy zewnętrznych, w tym Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich.

Rezultaty: zwiększenie poziomu absorpcji funduszy zewnętrznych na rozwinięcie działalności gospodarczej na obszarze rewitalizacji, w tym wzrost przedsiębiorczości oraz spadek bezrobocia.

1.2. Poprawa funkcjonalności przestrzennej obszaru rewitalizacji 1. Podniesienie aktywności zwiększająca atrakcyjność prowadzenia działalności gospodarczej. gospodarczej obszaru rewitalizacji. Budowa placu targowego w Różanie. Uzasadnienie dla realizacji zadania poza obszarem rewitalizacji: budowa placu targowego w Różanie przewidziana jest na działce gminnej o powierzchni około 4 ha, zlokalizowanej przy ulicy Królowej Bony. Jest to jedyna dostępna przestrzeń w gminie, która umożliwia realizację tej inwestycji. Utworzenie placu targowego będzie miało pozytywny wpływ na rozwiązywanie problemów gospodarczych występujących na obszarze rewitalizacji, w tym długotrwałego bezrobocia oraz niskiej przedsiębiorczości, wpływać będzie na aktywizację gospodarczą w oparciu o lokalny potencjał, umożliwi kształtowanie i sprzedaż produktów lokalnych – podnosząc konkurencyjność lokalnej gospodarki. Stworzenie miejsc na organizację imprez rekreacyjnych. Stworzenie szlaku turystycznego.

126

Stworzenie punktu turystycznego w ramach krajowego szlaku „Batorego”. Rezultaty: zwiększenie atrakcyjności turystycznej, rozwój usług i handlu, zwiększenie przedsiębiorczości i aktywności gospodarczej, wzrost zatrudnienia i spadek bezrobocia i ubóstwa.

1.3. Promocja gospodarcza i turystyczna firm i usług z obszaru rewitalizacji.

Prowadzenie aktywnych działań promocji gospodarczej i turystycznej produktów oraz usług z obszaru rewitalizacji.

Rezultaty: zwiększenie rozpoznawalności produktów i usług

KIERUNKI DZIAŁAŃ: 2.1. Wypracowanie modelu partycypacji społecznej na obszarze rewitalizacji. Działania promocyjno-informacyjne nt. partycypacji społecznej. Organizacja i prowadzenie spotkań z mieszkańcami obszaru rewitalizacji nt. realizowanych projektów rewitalizacyjnych. Budżet obywatelski. Rezultaty: wspieranie tworzenie gminnego modelu partycypacji społecznej. 2.2 Wspieranie rozwoju potencjału organizacji społecznych, nieformalnych zrzeszeń, liderów społecznych – umożliwiającego stworzenie modelu partycypacji społecznej. Rozwój współpracy organizacji pozarządowych z gminą. Stworzenie miejsca spotkań (np. DDP) dla seniorów. 2. Podniesienie aktywności Uruchomienie świetlicy dla spotkań dzieci i młodzieży. społecznej obszaru Rezultaty: wzrost aktywności społecznej. rewitalizacji. Rezultaty: wsparcie kształtowania kapitału społecznego oraz integracji społecznej. 2.3. Podniesienie aktywności i włączenia społecznego mieszkańców. Przygotowanie oraz organizacja wydarzeń kulturalnych integrujących mieszkańców oraz podnoszących atrakcyjność turystyczną m. Różan na bazie obiektów dziedzictwa kulturowego (obiekty Fortów I oraz IV), we współpracy z lokalnymi organizacjami społecznymi (m. in. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Różańskiej), w tym: Wianki nad Narwią - organizator - Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Różańskiej, Stowarzyszenie Aktywnych Pań w Załuziu, Gminny Ośrodek Upowszechniania Kultury - miejsce - błonia nad Narwią oraz Fort nr 4. Rozwój ekonomii społecznej. Rezultaty: wsparcie aktywności zawodowej i przedsiębiorczości, w szczególności osób zagrożonych wykluczeniem społecznym.

127

KIERUNKI DZIAŁAŃ

3.1. Poprawa jakości i dostępności przestrzeni publicznych.

Stworzenie miejsc na organizację imprez rekreacyjnych. Urządzenie boiska szkolnego Rezultaty: wzrost aktywności i integracji społecznej mieszkańców obszaru rewitalizacji. Uzasadnienie dla realizacji zadania poza obszarem rewitalizacji: ul. Szkolna, na której zlokalizowane jest boisko przylega bezpośrednio do obszaru rewitalizacji (zarówno ul. Polna, jak też Gdańska) i służy bezpośrednio mieszkańcom tego obszaru. Sąsiaduje bezpośrednio z obszarem Fortu nr 1. Poprawa jakości boiska ze względu na swoje położenie skierowana będzie w pierwszej kolejności do mieszkańców sąsiednich ulic, tj. właśnie 3. Poprawa jakości życia ulicy Gdańskiej (najludniejszej ulicy w mieście) oraz Polnej. Realizacja tego zadania wpływanie pozytywnie na jakość oferty sportu i rekreacji, w tym również aktywność społeczną mieszkańców (np. poprzez możliwość uprawiania gier zespołowych, jako miejsce spotkań przy okazji wydarzeń sportowych).

3.2. Modernizacja obiektów historycznych w kierunku wykorzystania usługowego. Stworzenie muzeum regionalnego. Rezultaty: zwiększenie atrakcyjności kulturalnej obszaru rewitalizacji. 3.3. Poprawa funkcjonalności przestrzeni miasta. Remonty dróg i chodników. Rezultaty: poprawa dostępności przestrzeni miasta.

128

8. MECHANIZMY ZAPEWNIENIA KOMPLEMENTARNOŚCI

Komplementarność to jedna z najistotniejszych cech programów rewitalizacji. Rewitalizacja jest procesem całościowej przemiany przestrzeni gminy, która charakteryzuje się szczególną koncentracją problemów. W Różanie główne problemy obszaru rewitalizacji związane są z koncentracją problemów społecznych, niską przedsiębiorczością oraz przede wszystkim niedostatkiem oraz niską jakością terenów publicznych. Wokół tych problemów zbudowany został pomysł na rewitalizację w Różanie. Wyrazem tego są projekty i przedsięwzięcia rewitalizacyjne ujęte w dwa główne cele rewitalizacji.

Program rewitalizacji, będący bardzo precyzyjnie zdefiniowanym planem operacyjnym na rzecz wychodzenia ze stanów kryzysowych przestrzeni zdegradowanej, powinien być tak skonstruowany aby zapewnić równowagę w eliminowaniu problemów, które z reguły wzajemnie się przenikają i są od siebie zależne (komplementarność problemowa).

Równowaga ta została w Różanie zachowana właśnie dzięki skupieniu się na dwóch głównych celach – przypisaniu im projektów bezpośrednio skierowanych do mieszkańców obszaru rewitalizacji oraz uzupełnienie ich o przedsięwzięcia o charakterze infrastrukturalnym, związane z nadaniem nowych funkcji obszarom zdegradowanym, tj. przestrzeni Fortu nr 1 oraz nr 4. Wsparciem dla tej konstrukcji są również pozostałe projekty i przedsięwzięcia rewitalizacyjne, które Gmina Różan zamierza realizować.

Schemat komplementarności problemowej rewitalizacji w Gminie Różan w formie uproszczonej przedstawia się następująco:

Wsparcie szkoleniowe oraz doradcze z zakresu tworzenia i rozwijania działalności gospodarczej „przedsiębiorczy Różan”.

Komplementarnymi są następujące projekty:  Poprawa jakości życia mieszkańców obszaru rewitalizacji oraz zwiększenie atrakcyjności turystycznej m. Różan poprzez nadanie nowych funkcji przestrzeni Fortu nr 1 oraz poprawę funkcjonalności przestrzeni centrum Różana.  Budowa placu targowego w Różanie. Podstawowe rezultaty: 5 nowych działalności gospodarczych, 5 rozwiniętych działalności gospodarczych, przestrzeń do wymiany handlowej oraz usługowej (plac targowy), lepsze warunki do prowadzenia działalności gospodarczej w obrębie centrum miasta, zwiększenie atrakcyjności turystycznej i kulturalnej miasta – co spowoduje napływ odbiorców usług.

Wsparcie szkoleniowe oraz doradcze z zakresu prowadzenia organizacji pozarządowych/społecznych oraz aktywności społecznej „obywatelski Różan”.

Komplementarnymi są następujące projekty:

 Poprawa jakości życia mieszkańców obszaru rewitalizacji oraz zwiększenie atrakcyjności turystycznej m. Różan poprzez nadanie nowych funkcji przestrzeni Fortu nr 1 oraz poprawę funkcjonalności przestrzeni centrum Różana.  Zagospodarowanie rekreacyjno – kulturalne terenu Fortu nr 4 w Różanie.

129

Podstawowe rezultaty: 10 nowych liderów społeczności lokalnej, 10 dalszych projektów i akcji na rzecz społeczności lokalnych, wypracowany model partycypacji społecznej z mieszkańcami obszaru rewitalizacji, 3 nowe przestrzenie publiczne dostępne dla mieszkańców obszaru rewitalizacji. Ww. projekt pozwoli efektywniej wykorzystywać potencjał społeczny do realizacji przedsięwzięć wykorzystujących dziedzictwo kulturowe (np. organizacja imprez, pikników, szkoleń, działań animacyjnych dla mieszkańców).

Organizacja przedsięwzięć kulturalnych skierowanych do mieszkańców obszaru rewitalizacji przy współudziale lokalnych organizacji społecznych.

Komplementarnymi są następujące projekty:

Podstawowe rezultaty: organizacja minimum 2 imprez/rok. Przedsięwzięcia te realizowane będą na bazie obiektów i terenów Fortu nr 1 oraz nr 4. Podnosić będą atrakcyjność kulturalną i turystyczną oraz pozytywnie wpływać będą na integrację społeczną oraz budowanie sieci lokalnego partnerstwa (m. in. Gminy oraz organizacja społecznych zaangażowanych w przygotowanie i realizację przedsięwzięć.

Samo pojęcie komplementarności nie ogranicza się jednak tylko i wyłączenie do holistycznego spojrzenia na problemy trawiące przestrzeń rewitalizacji. Przestrzeń miasta, na której gmina zamierza prowadzić rewitalizację jest częścią tkanki całego miasta – powiązaną z nią funkcjonalnie. Szereg procesów zachodzących w tej przestrzeni wynika z uwarunkowań i czynników występujących poza granicami obszaru rewitalizacji (komplementarność przestrzenna).

Do najważniejszych cech komplementarności przestrzennej rewitalizacji w Różanie należy:  Wykorzystanie potencjału położenia na obszarze predysponowanym do rozwoju turystyki oraz wykorzystanie endogennych potencjałów gminy oraz otoczenia miejscowości Różan. Wzrost aktywności turystycznej tego obszaru, w tym gminy jest jednym z istotnych elementów aktywizacji gospodarczej oraz społecznej obszarów rewitalizowanych. W układzie przestrzenno-funkcjonalnym obszar m. Różan może być istotnym miejscem integracji ruchu turystycznego oraz aktywności gospodarczej obszaru gminy oraz jej otoczenia. Dodatkowym atutem miasta Różan jest położenie na ważnych szlakach komunikacyjnych. Program rewitalizacji zakłada poprawę funkcjonalności oraz estetyki przestrzeni, jak również tworzenie warunków do aktywności gospodarczej, w szczególności w sferze usług i turystyki, bazującej na istniejącym już potencjale oraz wykorzystującej obiekty dziedzictwa kulturowego.  Powiązanie funkcjonalno-przestrzenne w obszarze gminy i miasta. Miasto Różan jest centralnym miejscem gminy, skupiającym szereg usług publicznych oraz usług podmiotów prywatnych. Działania rewitalizacyjne zakładają wykorzystanie lokalnych potencjałów, np. istniejącej infrastruktury i oferty kulturalnej, usługowej, zlokalizowanej na obszarze rewitalizacji, do działań aktywizujących społeczności lokalne, np. poprzez utworzenie targowiska, wspierającego tworzenie lokalnych obiegów gospodarczych, wspierających wchodzenie na rynek lokalnych produktów.

130

Rewitalizacja jest procesem wieloletnim, a zdefiniowany na konkretny okres czasu program rewitalizacji, to dość precyzyjny plan operacyjny. Oznacza to, że w programie rewitalizacji należy także uwzględniać wymiar czasu – w szczególności poprzez nawiązanie do prowadzonych już wcześniej działań. W ten sposób możliwe jest wykorzystanie oraz wzmacnianie rezultatów już wcześniej prowadzonych działań (komplementarność międzyokresowa).

Komplementarność międzyokresowa polegać będzie na:

 Kontynuacji działań rewitalizacyjnych na obszarze m. Różan, w odniesieniu poprzedniego Programu rewitalizacji, w szczególności w odniesieniu do aktywności gospodarczej.

Działania gospodarcze poprzedniego programu rewitalizacji:

Gmina Różan w poprzednim okresie inwestowała w infrastrukturę techniczną oraz poprawę funkcjonowania przestrzeni, służącej rozwijaniu działalności gospodarczej. W kolejnym okresie istotne będzie wzmacnianie funkcji gospodarczych, w tym handlowych (m.in. utworzenie targowiska) oraz usługowo-turystycznych (m.in. zwiększenie atrakcyjności turystycznej poprzez zagospodarowanie Fortu nr 1 oraz organizację imprez kulturalnych).

Sukces rewitalizacji jest w dużym stopniu uzależniony od tego, czy uda się zrealizować szereg zaplanowanych, bardzo konkretnych przedsięwzięć i projektów rewitalizacyjnych. Projektowe podejście do realizacji programu rewitalizacji, oznacza, że jest to dość skomplikowany plan, który wymaga partnerstwa oraz zorganizowania procedur realizacji. Niepowodzenie realizacji jednego z istotnych projektów rewitalizacyjnych może bowiem wpłynąć na niepowodzenie lub skuteczność całego programu rewitalizacji (komplementarność proceduralno- instytucjonalna).

Komplementarność proceduralno-instytucjonalna polegać będzie na:

 Włączeniu społeczności lokalnej, w tym interesariuszy programu rewitalizacji w proces tworzenia i realizację programu rewitalizacji, m. in. poprzez działalność Zespołu ds. rewitalizacji oraz działania Public Relations, ale przede wszystkim poprzez konstrukcję samego programu rewitalizacji, który zakłada stworzenie modelu partycypacji społecznej (m. in. poprzez projekt „Obywatelski Różan”) jako jeden z najważniejszych efektów rewitalizacji.  Koordynacji działania Zespołu ds. rewitalizacji przez Gminę Różan (zapewnienie obsługi),  Prowadzeniu działań monitorujących oraz ewaluacji wdrażania programu rewitalizacji przez Gminę, z udziałem interesariuszy, reprezentowanych w Zespole ds. Rewitalizacji.

Szczególnego znaczenie w kontekście komplementarności instytucjonalnej ma koordynacja programu rewitalizacji przez Gminę oraz włączenie w proces realizacji programu liderów lokalnych oraz organizacji społecznych. Dotyczy to zarówno koordynacji całości programu rewitalizacji, jak również realizacji poszczególnych projektów (m.in. dot. organizacji imprez kulturalnych).

131

Podejście projektowe w realizacji programu rewitalizacji oznacza także konieczność poszukiwania dla każdego z przedsięwzięć źródeł finansowania. Różnorodność pomysłów rewitalizacyjnych skutkuje różnorodnością potencjalnych źródeł finansowania. Projekty edukacyjne, szkoleniowe, etc. mogą uzyskać wsparcie ze środków EFS, projekty infrastrukturalne ze środków EFRR. Program rewitalizacji może być realizowany zarówno przez podmioty publiczne jak też prywatne (komplementarność źródeł finansowania).

Komplementarność źródeł finansowania polegać będzie na:

 Finasowaniu działań rewitalizacyjnych ze środków prywatnych (organizacje pozarządowe – po zrealizowaniu założeń projektu „Obywatelski Różan), publicznych (Gmina) oraz środków UE,

 Finansowaniu działań rewitalizacyjny z różnych Programów UE lub/i źródeł krajowych, w tym w szczególności EFS, FIO oraz RPO i PROW.

132

9. INDYKATYWNE RAMY FINANSOWE

Zabezpieczenie finansowe działań związanych z realizacją Programu Rewitalizacji stanowią przede wszystkim środki budżetowe gminy. Jednakże środki własne gminy wspomagane będą środkami zewnętrznymi pochodzącymi m. in. ze środków Unii Europejskiej.

Podstawowe źródła pozabudżetowe wykorzystywane do realizacji programu obejmują:

 środki Unii Europejskiej – m. in.: Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, Europejski Fundusz Społeczny, Europejski Fundusz na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich,

 środki budżetu państwa – przewidziane na współfinansowanie projektów, jak i jako niezależne źródło finansowania,

 środki budżetów samorządów – na współfinansowanie projektów lub jako niezależne źródło finansowania (w odniesieniu do pozostałych projektów rewitalizacyjnych),

 środki prywatne – np. środki organizacji pozarządowych,

 kredyty, pożyczki.

Tabela 30. Indykatywne ramy finansowe związane z realizacją Programu Rewitalizacji, w odniesieniu do podstawowych projektów i przedsięwzięć rewitalizacyjnych

Lp. Nazwa projektu Nazwa Szacowana Termin Źródła wnioskodawcy wartość realizacji finansowania projektu (zł) Cel 1. Podniesienie aktywności gospodarczej obszaru rewitalizacji. 1. Wsparcie szkoleniowe oraz Gmina Różan 200 tys. 2018 – RPO WM – 80% doradcze z zakresu 2020 (EFS) tworzenia i rozwijania Budżet państwa – działalności gospodarczej 15% „przedsiębiorczy Różan”. Gmina – 5% RPO WM: II.8. Oś Priorytetowa VIII – Rozwój rynku pracy Działanie 8.2 Aktywizacja zawodowa osób nieaktywnych zawodowo Cel 2. Podniesienie aktywności społecznej obszaru rewitalizacji. 2. Wsparcie szkoleniowe oraz Gmina Różan 200 tys. 2018 - Środki krajowe: doradcze z zakresu / organizacja 2020 Program Fundusz prowadzenia organizacji pozarządowa Inicjatyw

133

pozarządowych/społecznych Społecznych na lata oraz aktywności społecznej 2014 - 2020 (FIO) – „obywatelski Różan”. 85% Gmina Różan / środki prywatne – 15% 3. Organizacja przedsięwzięć Gmina Różan, 200 tys. 2017-2020 Gmina Różan / kulturalnych skierowanych organizacje środki prywatne – do mieszkańców obszaru pozarządowe 100% rewitalizacji przy współudziale lokalnych organizacji społecznych. Cel 3. Nadanie nowych funkcji obszarom zdegradowanym. 4. Poprawa jakości życia Gmina Różan Razem: 11,7 2017-2020 RPO WM – 80% mieszkańców obszaru mln zł, w tym: Gmina – 20% rewitalizacji oraz

zwiększenie atrakcyjności RPO WM:

turystycznej m. Różan II.6. Oś poprzez nadanie nowych Priorytetowa VI – funkcji przestrzeni Fortu nr Jakość życia 1 oraz poprawę funkcjonalności przestrzeni Działanie 6.2 centrum Różana Rewitalizacja obszarów Działanie 1) Adaptacja na 10,2 mln zł zmarginalizowanych cele użytkowe oraz prace konserwatorskie i restauratorskie na terenie Fortu nr 1 w Różanie.

Działanie 2) Przebudowa

rynku miejskiego w Różanie. 1,5 mln zł

5. Zagospodarowanie na cele Gmina Różan 5,17 mln 2019-2020 RPO WM – 80% kulturalne terenu Fortu nr 4 Gmina – 20% w Różanie RPO WM: Oś Priorytetowa V Gospodarka przyjazna środowisku Działanie 5.3 Dziedzictwo kulturowe Program rewitalizacji razem 17,47 mln zł Cel 1. Podniesienie aktywności gospodarczej obszaru 200 tys. zł rewitalizacji. Cel 2. Podniesienie aktywności społecznej obszaru 400 tys. zł rewitalizacji. Cel 3. Nadanie nowych funkcji obszarom 17,07 mln zł zdegradowanym.

134

10. MECHANIZMY WŁĄCZENIA MIESZKAŃCÓW, PRZEDSIĘBIORCÓW I INNYCH PODMIOTÓW I GRUP AKTYWNYCH W PROCES REWITALIZACJI

Program rewitalizacji jest wypracowywany przez samorząd gminny i poddawany dyskusji w oparciu o diagnozę lokalnych problemów: społecznych, gospodarczych, przestrzenno-funkcjonalnych, technicznych i środowiskowych. Prace nad przygotowaniem programu, bądź jego aktualizacją, jak również wdrażanie (realizacja) programu oparte są na współpracy ze wszystkimi grupami interesariuszy, w tym szczególnie ze społecznością obszarów rewitalizacji, innymi ich użytkownikami, przedsiębiorcami i organizacjami pozarządowymi.

Partycypacja społeczna obejmuje przygotowanie, prowadzenie i ocenę rewitalizacji w sposób zapewniający aktywny udział interesariuszy, w tym poprzez uczestnictwo w konsultacjach społecznych oraz w pracach Zespołu ds. rewitalizacji.

Przygotowanie, prowadzenie i ocena rewitalizacji polegają w szczególności na:

 poznaniu potrzeb i oczekiwań interesariuszy oraz dążeniu do spójności planowanych działań z tymi potrzebami i oczekiwaniami;

 prowadzeniu, skierowanych do interesariuszy, działań edukacyjnych i informacyjnych o procesie rewitalizacji, w tym o istocie, celach, zasadach prowadzenia rewitalizacji, wynikających z ustawy, oraz o przebiegu tego procesu;

 inicjowaniu, umożliwianiu i wspieraniu działań służących rozwijaniu dialogu między interesariuszami oraz ich integracji wokół rewitalizacji;

 zapewnieniu udziału interesariuszy w przygotowaniu dokumentów dotyczących rewitalizacji, w szczególności gminnego programu rewitalizacji;

 wspieraniu inicjatyw zmierzających do zwiększania udziału interesariuszy w przygotowaniu i realizacji gminnego programu rewitalizacji;

 zapewnieniu w czasie przygotowania, prowadzenia i oceny rewitalizacji możliwości wypowiedzenia się przez interesariuszy.

Partycypacja społeczna jest wpisana w proces rewitalizacji jako fundament działań na każdym etapie tego procesu (diagnozowanie, programowanie, wdrażanie, monitorowanie). Skonsolidowanie wysiłków różnych podmiotów na rzecz obszaru rewitalizacji jest ważnym warunkiem sukcesu.23

Działania związane z partycypacją społeczną obejmować będą:

 spotkania informacyjne związane z wdrażaniem programu rewitalizacji, w tym informacje i prezentacje wybranych projektów realizowanych w ramach programu rewitalizacji,

23 Na podstawie: Ustawa z dnia 9 października 2015 roku o rewitalizacji

135

 spotkania animacyjne z mieszkańcami obszaru rewitalizacji – w postaci pikników rewitalizacyjnych, obejmujące aktywne dyskusje nt. problemów i możliwości działań na rzecz obszaru rewitalizacji, zakłada się cykliczność takich spotkań, minimum 2 x do roku lub częściej wg potrzeb,  realizację projektu pn. „Wsparcie szkoleniowe oraz doradcze z zakresu prowadzenia organizacji pozarządowych/społecznych oraz aktywności społecznej „obywatelski Różan” – który ma na celu wyłonienie i przeszkolenie liderów społecznych oraz realizację dalszych działań na rzecz rozwiązywania problemów obszaru rewitalizacji,  konkursy dla różnych grup wiekowych – mające na celu włączenie mieszkańców obszaru rewitalizacji w kreowanie pomysłów na rzecz rozwiązywania problemów obszaru rewitalizacji,  integracyjną imprezę zlokalizowaną w odnowionych przestrzeniach publicznych (Forty) w formie festynu.

Procedura uspołecznienia na etapie przygotowania programu rewitalizacji.

Forma konsultacji Opis 1. Warsztaty, spotkania Proces formułowania Programu Rewitalizacji realizowany był w oparciu z mieszkańcami o metodę partycypacji społecznej. Określenie wizji rozwoju, celów głównych, szczegółowych i wreszcie formułowanie kluczowych zadań realizowane było w oparciu o partnerstwo lokalne przy zaangażowaniu przedstawicieli życia społecznego, gospodarczego oraz politycznego.

Łącznie odbyto dwa spotkania o charakterze warsztatowym. Podstawowym rezultatem tych spotkań było zdefiniowanie głównych celów rewitalizacji, tj. ukierunkowanie się na dwa aspekty: aktywności gospodarczej oraz społecznej. Drugie spotkanie warsztatowe poświęcone było projektom i przedsięwzięciom rewitalizacyjnym. Na tych spotkaniach wypracowano założenia głównych projektów rewitalizacyjnych.

2. Korespondencyjne Przeprowadzone zostało korespondencyjne zbieranie pomysłów zbierania pomysłów i projektów rewitalizacyjnych w oparciu przygotowany i uzgodniony formularz rewitalizacyjnych. projektów/przedsięwzięć rewitalizacyjnych. Wybrane zgłoszone projekty i pomysły zostały ujęte w programie rewitalizacji. Pomimo zaproszenie do składania pomysłów projektów rewitalizacyjnych – nie wpłynęły do Gminy Różan żadne pomysłu zewnętrzne. Tym samym program rewitalizacji opiera się na obecnym etapie tylko na pomysłach gminnych. Mając na uwadze powyższe zdecydowano się zaplanować w ramach programu rewitalizacji projekt, który w większym stopniu pozwoli wykorzystać potencjał społeczny, w tym pomysły mieszkańców do działań rewitalizacyjny. Tym projektem jest „Wsparcie szkoleniowe oraz doradcze z zakresu prowadzenia organizacji pozarządowych/społecznych oraz aktywności społecznej „obywatelski Różan”.” Konstrukcja tego projektu zakłada podniesienie poziomu wiedzy i kompetencji liderów lokalnych, które mogą zostać w dalszym czasie wykorzystane do realizacji projektów i przedsięwzięć rewitalizacyjnych na rzecz społeczności obszaru rewitalizacji. Społeczność obszaru rewitalizacji to nieduża wspólnota (około 1 tys. mieszkańców). Na obszarze tym działa aktywnie tylko 10 członków organizacji

136

społecznych. Brak pomysłów i projektów społecznych wynika ze słabości sektora pozarządowego w gminie Różan, który opiera się przede wszystkim na pracy nieodpłatnej członków organizacji. Rozwiązywanie głównych problemów obszaru rewitalizacji wymaga specjalistycznej wiedzy i umiejętności oraz szczegółowego pogłębienie przyczyn tych problemów, co na etapie tworzenia programu rewitalizacji nie było możliwe. Ma to swoje uzasadnienie w zaplanowaniu ww. projektu – który pozwoli wypracować lokalny (dedykowany rewitalizacji) pomysł na uspołecznienie procesu rewitalizacji.

3. Opublikowanie Opublikowano projekt programu rewitalizacji wraz z formularzem zgłaszania projektu programu uwag. Zgłaszane uwagi były analizowane. Z tej części konsultacji sporządzono rewitalizacji na stronie podsumowanie i umieszczono na stronie internetowej gminy. internetowej gminy

W ramach prowadzonych konsultacji społecznych w powyżej formie nie wpłynęły uwagi oraz opinie. Brak opinii społecznych wynika z opisanego powyżej problemy i potwierdza konieczność wzmocnienia mechanizmów aktywności społecznej i partycypacji społecznej w Różanie.

Procedura uspołecznienia na etapie realizacji programu rewitalizacji.

Rewitalizacja w praktyce odznacza nowe podejście do zarządzania gminą w kontekście realizowanych na rzecz części jej przestrzeni (obszaru rewitalizacji) działań rozwojowych. Wybrane aspekty, charakteryzujące rewitalizację, w tym koncentracja na obszarze rewitalizacji, kompleksowość działań rewitalizacyjnych oraz uspołecznienie rewitalizacji – wzajemnie się przenikają.

Konieczność skoncentrowania działań na wybranym obszarze gminy, gdzie zdiagnozowano szczególną koncentrację problemów społecznych – oznacza, że działania mające na celu wychodzenie ze stanów kryzysowych realizowane są na rzecz ograniczonej liczby interesariuszy, z których najważniejszą grupą są oczywiście mieszkańcy.

Kompleksowość działań rewitalizacyjnych, którą należy rozumieć w ten sposób, że rewitalizacja dotyka szerokiego spektrum istotnych dla mieszkańców obszaru rewitalizacji problemów i zagadnień, np. społecznych, gospodarczych, środowiskowych – oznacza w kontekście uspołecznienia, konieczność włączania mieszkańców w wielowątkowość funkcjonowania Gminy, jej instytucji, podejmowanych tematów.

137

Rysunek 9. Poglądowy schemat rewitalizacji w Gminie Różan

Koncentracja terytorialna (obszar rewitalizacji)

Uspołeczenie Kompleksowość rewitalizacji rewitalizacji (projekt zakładający stworzenie modelu (dwa cele główne partycypacji oraz projekty do nich społecznej, zespół ds. przypisane) rewitalizacji)

Partycypacja społeczna jest jednym z filarów rewitalizacji. Aby tak się stało w Różanie konieczne jest stworzenie odpowiednich narzędzi i mechanizmów, które pozwolą prowadzić rewitalizację w sposób partycypacyjny, a które będą dedykowane konkretnej przestrzeni miejskiej. Partycypacja społeczna jest niewątpliwe dużym wyzwaniem, gdyż jak pokazują doświadczenia wielu polskich miast – jest to proces długoletni, w którym powodzenie uzależnione jest od wzajemnego zaufania i umiejętności prowadzenia partycypacji społecznej. Koncentracja terytorialna na wybranym obszarze w gminie Różan oznacza konieczność wypracowania dla tego obszaru – dedykowanego modelu partycypacji społecznej (projekt: Wsparcie szkoleniowe oraz doradcze z zakresu prowadzenia organizacji pozarządowych/społecznych oraz aktywności społecznej „obywatelski Różan”).

Tym samym kluczowym projektem rewitalizacyjnym, w kontekście jednego z filarów rewitalizacji w Różanie, jaką jest partycypacja społeczna – jest Wsparcie szkoleniowe oraz doradcze z zakresu prowadzenia organizacji pozarządowych/społecznych oraz aktywności społecznej „obywatelski Różan”. Celem nadrzędnym tego projektu jest wypracowanie i przećwiczenie mechanizmów partycypacji społecznej w kontekście prowadzonych na rzecz obszaru rewitalizacji działań, które docelowo prowadzić będą do uruchomienia oddolnych procesów włączenia społeczeństwa w procesy rozwoju (w tym także w proces decyzyjny).

Obok ww. projektu istotnym narzędziem uspołecznienia będzie działalność Zespołu ds. rewitalizacji. Będzie to ciało doradcze i opiniotwórcze, składać się będzie głównie z lokalnych ekspertów, którzy są w stanie wnieść do jego działalności wiedzę i zaangażowanie.

Oprócz podmiotów publicznych w skład Zespołu ds. rewitalizacji wejdą reprezentanci sektora pozarządowego oraz przedsiębiorców, w tym w szczególności z branży usługowej.

Efektywność partycypacji społecznej zależy od skuteczności dwustronnego przepływu informacji, co oznacza, że nie tylko Gmina, jako podmiot zarządzający procesem rewitalizacji powinien informować stronę społeczną

138

o planowanych działaniach i zamierzeniach, ale także strona społeczna powinna mieć szanse wyrażenia swojej opinii na temat realizowanych działań.

Poniżej prezentowane są zasady, którymi kierować się będzie Gmina w realizacji procesu konsultacji społecznych.

Zasady partycypacji w projekcie:

1. Dwustronny przepływ informacji. 2. Rzetelne diagnozowanie i prezentowanie informacji. 3. Angażowanie społeczności na możliwie wielu etapach działań rewitalizacyjnych. 4. Wieloetapowość konsultacji społecznych. 5. Wieloaspektowość konsultacji społecznych.

W procesie rewitalizacji wykorzystywane zostaną bierne i czynne formy konsultacji społecznych:

1. Formy bierne, a więc takie, w których prowadzona komunikacja jest jednokierunkowa to m.in. artykuły w informatorach samorządowych oraz krótkie informacje na stronach internetowych Gminy, bądź też w lokalnych mediach. Komunikacja jednokierunkowa będzie miała głównie charakter informacyjny. 2. Formy czynne tzn. komunikacja dwukierunkowa będzie miała charakter informacyjno-konsultacyjny i prowadzona będzie w sposób dedykowany.

Założenia koncepcji procesu konsultacji społecznych:

1. Proces uspołecznienia realizacji programu rewitalizacji realizowany będzie wśród interesariuszy programu rewitalizacji, a więc podmiotów (osób fizycznych i prawnych), na które rezultaty będą miały wpływ. 2. W ramach procesu następować będzie komunikacja jedno- i dwukierunkowa z zespołami i osobami zarówno biorącymi bezpośredni udział w projektach rewitalizacji, jak również z zespołami i osobami, powiązanymi pośrednio z działaniami rewitalizacyjnymi. 3. Wstępnie zidentyfikowane w niniejszym opracowaniu grupy interesariuszy (przedsiębiorcy, organizacje społeczne, lokalni liderzy, jednostki organizacyjne gminy) będą szczegółowo zweryfikowane na etapie prac realizacyjnych. 4. Uspołecznienie będzie prowadzone w sposób bezpośredni. 5. Wszystkie działania zaplanowane w ramach procesu uspołecznienia zostaną szczegółowo zweryfikowane po zapoznaniu się z oczekiwaniami, potrzebami i możliwościami uczestników procesu. 6. Po każdym spotkaniu konsultacyjnym/warsztatowym dotyczących programu rewitalizacji zostanie sporządzony raport.

W gminie Różan wykorzystane zostaną następujące formy uspołecznienia realizacji programu rewitalizacji:

1) Związane z kompleksowym wdrażaniem programu rewitalizacji – w tym przypadku nadrzędnymi działaniami będzie :

 działalność Zespołu ds. rewitalizacji (spotkania z członkami zespołu, ponadto członkowie zespołu będą multiplikatorami informacji nt. programu rewitalizacji),  konsultowanie i opiniowanie z mieszkańcami założeń i oczekiwań odnośnie przemian rewitalizacyjnych (w tym również zmian) jak też ewaluacji programu rewitalizacji (w tym w odniesieniu do sposobów komunikacji i informacji).

139

2) Związane z realizacją konkretnych przedsięwzięć rewitalizacyjnych – w tym przypadku uspołecznienie związane będzie z:

 konsultowaniem, opiniowaniem założeń poszczególnych projektów. Istotne jest docieranie do mieszkańców na rzecz których realizowane będą przedsięwzięcie. Istotne jest tworzenie narzędzi dopasowanych do lokalnej specyfiki. Oprócz standardowych działań, takich jak upublicznienia planów realizacji poszczególnych przedsięwzięć – istotne będzie bezpośrednie dotarcie z założeniami poszczególnych projektów do mieszkańców, w szczególności takich, w których w prostu sposób można uwzględnić opinie mieszkańców, np. zagospodarowania przestrzeni,  planuje się wykorzystać środki budżetu gminy przeznaczone na współpracę z organizacjami pozarządowymi na realizację zadań, które wpływać będą na zwiększenie aktywności społecznej i obywatelskiej,  planuje się realizację projektu „obywatelski Różan”, który zakłada zwiększenie aktywności obywatelskiej, w tym wyłonienie lokalnych liderów, którzy będą działań w środowiskach lokalnych obszaru rewitalizacji,  planuje się realizację przedsięwzięć na rzecz społeczności lokalnych, w tym przedsięwzięć kulturalnych we współpracy z lokalnymi organizacjami pozarządowymi.

140

11. SYSTEM REALIZACJI PROGRAMU REWITALIZACJI ORAZ MONITORING

System realizacji

Opracowanie i przyjęcie programu rewitalizacji rozpoczyna pierwszy i najistotniejszy etap procesu wdrażania. Proces wdrażania zależny będzie od podejmowanych działań, a proces realizacji programu – od procedur gwarantujących jej realizację oraz od organizacji prac nad programem, czyli podziału obszarów odpowiedzialności za realizację pomiędzy struktury/jednostki organizacyjne Gminy.

Dla powodzenia wdrożenia programu rewitalizacji należy przyjąć tzw. zasadę partnerstwa, czyli współpracę poszczególnych aktorów rozwoju (instytucji samorządowych, organizacji społecznych, przedstawicieli mieszkańców, przedsiębiorców) oraz zasadę partycypacji społecznej, czyli prowadzenie dialogu społecznego pomiędzy różnymi podmiotami na terenie gminy, w zakresie wdrażania programu rewitalizacji.

Współpraca podmiotów powinna dotyczyć w szczególności:

 prowadzenia dialogu społecznego pomiędzy różnymi podmiotami w zakresie przedsięwzięć rewitalizacyjnych i ich komplementarności,

 budowy trwałej sieci partnerstwa na rzecz rozwoju gminy, a tym samym zapewnienia kompleksowego podejścia do rozwiązywania problemów zdiagnozowanych w programie rewitalizacji,

 kojarzenia partnerów do wspólnych przedsięwzięć oraz projektów, poprzez tworzenie płaszczyzny i podstaw wymiany pomysłów, potencjału i potrzeb,

 poprawy skuteczności działania tych podmiotów poprzez wymianę doświadczeń i informacji o trendach/pomysłach rozwojowych,

 prowadzenia badań i analiz w zakresie zmian społeczno-gospodarczych w gminie, które są rezultatem prowadzonych działań rewitalizacyjnych,

 współdziałania w zakresie doboru rozwiązań zapobiegających sytuacjom kryzysowym o charakterze społeczno-gospodarczym,

 budowy warunków sprzyjających wdrażaniu programu rewitalizacji,

 wdrażania programu rewitalizacji.

Skuteczność realizacji programu rewitalizacji i jego celów zapewniać będzie sprawny system oceny skuteczności wdrażania obejmujący:

 monitoring, czyli podsystem zbierania i selekcjonowania informacji,

 ewaluację, czyli podsystem oceny i interpretacji zgromadzonego materiału.

Prace nad realizacją działań rewitalizacyjnych powinny rozpocząć się natychmiast po przyjęciu programu rewitalizacji. Skuteczne, terminowe i efektywne wdrażanie programu rewitalizacji wymagać będzie szeregu działań: koordynacyjnych, organizacyjnych, koncepcyjnych, kontrolnych i informacyjnych.

Proces tworzenia oraz realizacji programu rewitalizacji można podzielić na kilka istotnych etapów:

141

1) Przygotowanie do sporządzania programu rewitalizacji.

2) Sporządzenie projektu programu rewitalizacji.

3) Konsultacje społecznego programu rewitalizacji.

4) Opiniowanie projektu programu rewitalizacji.

5) Wprowadzenie zmian wynikających z przeprowadzonych konsultacji społecznych i uzyskanych opinii oraz uchwalenie programu rewitalizacji.

6) Realizacja programu rewitalizacji.

Istotnym narzędziem realizacji programu rewitalizacji będzie Zespół ds. rewitalizacji, który stanowić będzie forum współpracy i dialogu interesariuszy z organami gminy w sprawach dotyczących przygotowania, prowadzenia i oceny rewitalizacji oraz pełnić będzie funkcję opiniodawczo-doradczą Burmistrza .

 Zespół ds. rewitalizacji składać się będzie z reprezentantów interesariuszy, na rzecz których, lub przez których realizowany jest program rewitalizacji oraz reprezentantów Gminny, w tym: Stanowiska pracy ds. promocji i pozyskiwania środków zewnętrznych, Referatu Oświaty, Kultury i Sportu, Referatu Planowania Przestrzennego Inwestycji, Dróg i Ochrony Środowiska, Referatu Finansów i Budżetu. Ponadto w skład Zespołu wejdą przedstawiciele Ośrodka Pomocy Społecznej, Zakładu Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej, Gminnego Ośrodka Upowszechniania Kultury w Różanie.  Proponuje się, aby Burmistrz Różana niezwłocznie po podjęciu przez radę gminy uchwały dot. przyjęcia programu rewitalizacji powołał Zespół ds. rewitalizacji.  Zespół ds. rewitalizacji w Gminie Różan stanowić będzie forum współpracy i dialogu interesariuszy z organami gminy. Analiza zakresu realizacji programu rewitalizacji, wskazuje, że największy ciężar organizacyjny, zarządczy i finansowy – będzie udziałem samorządu lokalnego i jego jednostek podległych. Dla zapewnienia „dobrego zarządzania” procesem rewitalizacji, a tym samym komplementarności realizowanych działań – istotne wydaje się być stworzenie lub dostosowanie istniejących struktur administracyjno-zarządczych do specyfiki i potrzeb realizacji programu rewitalizacji – także w kontekście właściwego funkcjonowania Zespołu ds. rewitalizacji (obsługę organizacyjną Zespołu ds. rewitalizacji zapewnia urząd obsługujący Burmistrz).

Proponuje się zatem utworzenie Stanowiska/komórki ds. rewitalizacji, które realizować może wiele różnorodnych działań koncepcyjnych, organizacyjnych, koordynacyjnych, ewaluacyjnych i informacyjnych związanych z programem. Osoba/-y odpowiedzialne za działalność tego stanowiska powinny realizować również działania monitoringowe, w obszarze których mieści się pomiar efektów rewitalizacji. Nie jest konieczne sytuowanie Stanowiska w strukturze organizacyjnej urzędu gminy jako odrębnej komórki organizacyjnej, bowiem w jego skład wchodzić będą przede wszystkim osoby z różnych istniejących już komórek, np. Zastępca Burmistrza, członek rady gminy, skarbnik gminy, kierownicy wybranych wydziałów urzędu.

Stanowisko ds. rewitalizacji utworzona umiejscowiona będzie w strukturze Urzędu Gminy w Różanie – przy stanowisku pracy ds. promocji i pozyskiwania środków zewnętrznych.

W odróżnieniu do Zespołu ds. rewitalizacji, stanowisko/komórka ds. rewitalizacji pełnić będzie rolę głównie organizacyjną, tj. jej zadanie polegać będzie ostatecznie na referowaniu prac związanych z rewitalizacją w pierwszej kolejności członkom Zespołu rewitalizacji, Burmistrzowi oraz Radnym.

142

Zespół ds. rewitalizacji stanowić będzie natomiast „łącznik” pomiędzy instytucjami publicznymi, które realizują program rewitalizacji, a interesariuszami rewitalizacji, w szczególności mieszkańcami. Obsługę organizacyjną Zespołu ds. rewitalizacji zapewni Burmistrz, w szczególności poprzez działalność stanowiska/komórki ds. rewitalizacji.

Schemat systemu rewitalizacji przedstawiono w formie graficznej za pomocą poniższego wykresu.

Główne decyzje co do realizacji programu rewitalizacji podejmuje Burmistrz, przy asyście (akceptacji) Rady Miejskiej w Różanie. Wsparcie organizacyjne, w tym działania o charakterze monitoringowym, ewaluacyjnym będą zdaniem stanowiska ds. rewitalizacji. Stanowisko to odpowiedzialne będzie również za obsługę działalności zespołu ds. rewitalizacji. Zespół ds. rewitalizacji ma za zadanie wspierać w Burmistrza oraz Radę Miejską w podejmowaniu istotnych decyzji dot. programu rewitalizacji. Zarówno stanowisko ds. rewitalizacji, jak też zespół ds. rewitalizacji będą pośredniczyć oraz wspierać Burmistrza oraz Radę Miejską w komunikacji z interesariuszami rewitalizacji oraz wdrażaniu pomysłu na partycypację społeczną. Głównymi odbiorcami rewitalizacji w Gminie Różan są: liderzy lokalni oraz organizacje społeczne, mieszkańcy obszaru rewitalizacji oraz przedsiębiorcy (w tym osoby zamierzające utworzyć działalność gospodarczą.

Rysunek 10. Schemat zarządzania rewitalizacją w Gminie Różan

Burmistrz, Rada Miejska

1. Stanowisko ds. rewitalizacji (wsparcie przy zarządzaniu PR) 2. Zespół ds. rewitalizacji (jako ciało doradcze)

Liderzy lokalni oraz Mieszkańcy obszaru Przedsiębiorcy organizacje pozarządowe rewitalizacji

143

Kluczowe działania związane z realizacją programu rewitalizacji

L.p. Działanie Odpowiedzialność Termin

1. Wprowadzenie przedsięwzięć rewitalizacyjnych, zawartych Rada Miejska Po uchwaleniu w programie rewitalizacji, niezwłocznie po uchwaleniu tego programu programu, do załącznika do wieloletniej prognozy rewitalizacji finansowej gminy. Jeżeli dane dotyczące tych przedsięwzięć nie są wystarczające do wpisania ich do wieloletniej prognozy finansowej, Rada Miejska wprowadza przedsięwzięcia do tej prognozy niezwłocznie po ustaleniu niezbędnych danych. 2 Powołanie i działalność Zespołu ds. rewitalizacji. Zespół ds. Lata 1 – n Zespół ds. rewitalizacji stanowi forum współpracy i dialogu rewitalizacji, (okres interesariuszy z organami gminy w sprawach dotyczących Burmistrz realizacji przygotowania, prowadzenia i oceny rewitalizacji oraz pełni programu) funkcję opiniodawczo-doradczą. Zakłada się cykliczność spotkań Zespołu ds. rewitalizacji, w trakcie których omawiane będą poszczególne przedsięwzięcia rewitalizacji, ich stan wdrażania oraz rezultaty programu rewitalizacji.

Zespół ds. rewitalizacji pełnić będzie funkcję multiplikatora, tj. jest zobowiązany do komunikowania się w sprawach istotnych dla rewitalizacji z interesariuszami, których reprezentuje. 3. Utworzenie w strukturach Urzędu Miasta i Gminy Burmistrz Lata 1 – n Stanowiska/komórki ds. rewitalizacji, której działalność (okres związana będzie ze wsparciem funkcjonowania Zespołu ds. realizacji rewitalizacji, jak również monitoringiem produktów i programu) rezultatów. 3. Opracowywanie dokumentacji technicznej dla projektów Podmioty realizujące Lata 1 – n wpisanych do programu rewitalizacji, kosztorysów, zadania ujęte (okres uzyskiwanie wszelkich pozwoleń. w programie realizacji rewitalizacji. programu) Opracowanie studiów wykonalności i wniosków aplikacyjnych oraz niezbędnych załączników.

Zgodnie z harmonogramami opracowywania, składania, realizacji i rozliczenia poszczególnych projektów na współfinansowanie zadań. 4. Ocena aktualności i stopnia realizacji programu rewitalizacji Burmistrz, Zespół ds. Lata 1 – n co najmniej raz na trzy lata, zgodnie z systemem rewitalizacji (okres monitorowania i oceny określonym w tym programie. realizacji Ocena sporządzona przez Burmistrza podlega programu) zaopiniowaniu przez Zespół ds. rewitalizacji oraz ogłoszeniu na stronie internetowej gminy.

144

W przypadku stwierdzenia, że program rewitalizacji wymaga zmiany Burmistrz występuje do Rady Miasta z wnioskiem o jego zmianę. Do wniosku załącza się opinię. Zmiana programu rewitalizacji nie wymaga uzyskania opinii, ani przeprowadzenia konsultacji społecznych, jeżeli: 1) nie dotyczy przedsięwzięć rewitalizacyjnych, 2) nie wymaga zmiany uchwały. 5. Uzupełnienie i rozszerzanie programu rewitalizacji o nowe Burmistrz, Zespół ds. Lata 1 – n zadania zgłaszane przez instytucje, organizacje i firmy rewitalizacji, (okres działające na obszarze objętym programem rewitalizacji, podmioty realizacji w tym także o zadania Gminy. zamierzające programu) (w pkt. 4 wskazano, że zasadnicza ocena aktualności realizować programu będzie realizowana co najmniej raz na trzy lata, przedsięwzięcia jednak w przypadku pojawienia się nowych okoliczności, rewitalizacyjne w w tym pomysłów projektowych, zewnętrznych źródeł oparciu finansowania, lokalnych partnerstw, etc. możliwe jest o zaktualizowany dokonywanie aktualizacji programu rewitalizacji wg program rewitalizacji potrzeb). 6. Działania Public Relations, bieżąca i stała komunikacja Burmistrz, Zespół ds. Lata 1 – n z mieszkańcami Gminy nt. założeń rewitalizacji, postępów rewitalizacji, (okres w realizacji przedsięwzięć rewitalizacyjnych oraz efektów. podmioty realizujące realizacji przedsięwzięcia programu) rewitalizacyjne. Zbieranie i analizowanie zgłaszanych przez społeczność gminy uwag, opinii, wniosków.

Działania komunikacyjne realizowane za pośrednictwem narzędzi komunikacyjnych Gminy, lokalnych mediów, Zespołu ds. rewitalizacji oraz podmiotów realizujących przedsięwzięcia rewitalizacyjne. 7. Uchylenie uchwały w sprawie programu rewitalizacji Rada Miejska Lata 1 – n w całości albo w części, w przypadku stwierdzenia, (okres w wyniku przeprowadzonej oceny stopnia realizacji realizacji programu rewitalizacji, osiągnięcia celów rewitalizacji programu) w nim zawartych.

Monitoring

Monitoring procesu wdrażania programu rewitalizacji i jego efektów jest odpowiedzialnym i ważnym zadaniem, warunkującym skuteczne zarządzanie procesem wdrażania programu.

Proces realizacji będzie monitorowany i oceniany przez zespół zadaniowy (Zespołu ds. rewitalizacji).

Głównymi obszarami monitorowania i ewaluacji programu rewitalizacji są:

 cele główne wytyczone w programie,

 Kierunki działań i poszczególne przedsięwzięcia oraz projekty rewitalizacyjne.

Proces monitorowania polegał będzie na systematycznym obserwowaniu zmian zachodzących w ramach poszczególnych celów wytyczonych w programie. Zaleca się, aby monitoring prowadzony był jednocześnie na

145

kilku płaszczyznach. Powinien dostarczać informacji na temat postępów w osiąganiu przyjętych celów oraz umożliwić kwantyfikację efektów zrealizowanych projektów.

Monitoring programu będzie odbywał się w dwóch etapach:

 Roczne sprawozdania z realizacji celów, zawierające podstawowe informacje na temat podejmowanych działań, stopnia realizacji projektów, ewentualnych efektów końcowych tych projektów.

 Analiza wskaźnikowa, służąca odpowiedzi na pytanie o zbieżność podejmowanych działań z osiąganymi wynikami społeczno-gospodarczymi gminy wg wskaźników rezultatu.

Ewaluacja

W szerokim aspekcie ewaluacja dotyczy realizacji programu rewitalizacji oraz jego wpływu na wszelkie dziedziny życia społeczno-gospodarczego. Ewaluacja musi także odpowiadać na pytanie, w jakim stopniu program rozwiązuje realne problemy gminy i jej społeczności.

W wąskim aspekcie ewaluacja koncentruje się na realizacji poszczególnych elementów programu, przy czym kryteriami oceny zapisów są:

 wskaźniki realizacji celów,

 rozwiązywanie problemów,

 realizacja wizji rozwoju (wg przyjętych składników wizji).

Ewaluacja będzie opierać się na trzech rodzajach ocen:

 ocena przed realizacją działań - czy i w jaki sposób program, a w szczególności poszczególne działania i przedsięwzięcia rewitalizacyjne wpłyną na grupy docelowe, przyczynią się do poprawy sytuacji na terenie gminy,

 ocena w trakcie realizacji działań - odpowiada na pytanie, czy przyjęte cele i podjęte w następstwie działania zmierzają w dobrym kierunku,

 ocena po realizacji działań – ocena długoterminowego wpływu programu rewitalizacji na grupy docelowe, czy efekty wynikłe z zastosowania strategii są trwałe.

146

WSKAŹNIKI REZULTATU (w odniesieniu do obszaru rewitalizacji)

Wskaźnik Jaki problem jest Źródło Częstotliwość Stan wyjściowy Oczekiwana zmiana mierzony pozyskania pomiaru w 2020 roku informacji

1. Podniesienie aktywności gospodarczej obszaru rewitalizacji.

Liczba osób Długotrwałe bezrobocie PUP 1 raz na rok 85 osób Zmniejszenie liczby osób długotrwale długotrwale bezrobotnych o 20% bezrobotnych Liczba osób Niska przedsiębiorczość Urząd Gminy 1 raz na rok 58 osób Wzrost liczby osób prowadzących prowadzących działalność gospodarczą o 10% działalność gospodarczą 2. Podniesienie aktywności społecznej obszaru rewitalizacji. Liczba osób Ubóstwo OPS 1 raz na rok 36 osób Spadek liczby osób korzystających z korzystających pomocy społecznej o 20% z pomocy społecznej z tytułu ubóstwa Liczba dzieci Niski udział w ofercie Urząd Gminy 1 raz na rok 76 osób Wzrost liczby dzieci korzystających z korzystających z kulturalnej oferty kulturalnej o 20% oferty kulturalnej Liczba aktywnych Poziom zaangażowania Urząd Gminy 1 raz na rok 10 osób Wzrost liczby aktywnych członków członków NGO na rzecz rozwiązywania NGO do 15 osób problemów obszaru rewitalizacji (poziom partycypacji społecznej) 3. 3. Poprawa jakości życia.

147

Liczba mieszkańców Depopulacja Urząd Gminy 1 raz na rok 1058 osób Zmiana lub zahamowanie negatywnego trendu spadku liczby mieszkańców

148

12. SPIS MAP, WYKRESÓW I TABEL

Mapa 1. Kierunki zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan ...... 10 Mapa 2. Przebieg drogi krajowej nr 61 przez miejscowość Różan ...... 70 Mapa 3. Przebieg drogi krajowej nr 61 przez miejscowość Dyszobaba ...... 70 Mapa 4. Lokalizacja publicznie dostępnych terenów zieleni w Różanie (bez cmentarzy) ...... 75 Mapa 5. Lokalizacja ulic Gdańskiej, Polnej i Fortów I oraz IV w Różanie ...... 100 Mapa 6. Lokalizacja Fortu I w Różanie ...... 103 Mapa 7. Lokalizacja Fortu IV w Różanie ...... 104 Mapa 8. Obszar zdegradowany w gminie Różan ...... 105 Mapa 9. Obszary rewitalizacji w Różanie ...... 107

Wykres 1. Liczba mieszkańców miejscowości położonych w gminie Różan ...... 22 Wykres 2. Liczba mieszkańców miejscowości poszczególnych ulic w miejscowości Różan ...... 23 Wykres 3. Struktura ludności według ekonomicznych grup wieku w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 29 Wykres 4. Bezrobotni ogółem w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 34 Wykres 5. Lokalizacja rozmieszczenia bezrobotnych w gminie Różan...... 34 Wykres 6. Lokalizacja rozmieszczenia długotrwale bezrobotnych w gminie Różan ...... 35 Wykres 7. Gospodarstwa domowe korzystające z pomocy społecznej według kryterium dochodowego w gminie Różan w latach 2010-2014 ...... 39 Wykres 8. Odsetek osób korzystających z pomocy społecznej według kryterium dochodowego w 2014 roku ... 40 Wykres 9. Miejsce popełnienia przestępstw kryminalnych w gminie Różan ...... 52 Wykres 10. Miejsce popełnienia przestępstw kryminalnych w miejscowości Różan ...... 52 Wykres 11. Pracujący ogółem w gminie Różan w latach 2010-2014 ...... 65

Tabela 1. Potencjalne zjawiska kryzysowe w gminie Różan ...... 16 Tabela 2. Analiza wskaźników, które mogą zostać użyte do określenia skali oraz koncentracji problemów w przestrzeni gminy Różan ...... 21 Tabela 3. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację zjawiska depopulacji w gminie Różan ...... 26 Tabela 4. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację zjawiska starzenia się społeczeństwa w gminie Różan ...... 31 Tabela 5. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację zjawiska długotrwałego bezrobocia w gminie Różan ...... 35 Tabela 6. Udział bezrobotnych w liczbie osób w wieku produkcyjnym w latach 2010-2015 ...... 38 Tabela 7. Liczba przyznanych świadczeń z pomocy społecznej w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 41

149

Tabela 8. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację zjawiska ubóstwa w gminie Różan ...... 42 Tabela 9. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację zjawiska niepełnosprawności w gminie Różan 45 Tabela 10. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację zjawiska długotrwałej lub ciężkiej choroby w gminie Różan ...... 48 Tabela 11. Przestępstwa stwierdzone w latach 2012-2015 ...... 51 Tabela 12. Przestępstwa na 1000 mieszkańców w latach 2012-2015 ...... 51 Tabela 13. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację zjawiska przestępczości w gminie Różan ...... 53 Tabela 14. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację negatywnych zjawisk społecznych w gminie Różan za pomocą syntetycznego wskaźnika wystandaryzowanego ...... 57 Tabela 15. Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą w gminie Różan oraz przedsiębiorcy wpisani do KRS w 2016 roku ...... 62 Tabela 16. Podmioty wpisane do rejestru REGON na 10 tys. ludności w latach 2010-2015...... 63 Tabela 17. Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym w latach 2010-2015 ...... 64 Tabela 18. Pracujący na 1000 ludności w latach 2010-2014 ...... 65 Tabela 19. Osoby prowadzące działalność gospodarczą w miejscowości Różan w przeliczeniu na 100 mieszkańców ...... 66 Tabela 20. Powierzchnia materiałów zawierających azbest (m2) w gminie Różan ...... 71 Tabela 21. Dostępność do obiektów i terenów sportu i rekreacji w gminie Różan ...... 73 Tabela 22. Dostępność do terenów zieleni w gminie Różan ...... 76 Tabela 23. Liczba dzieci korzystających z usług oferowanych przez domy kultury i świetlice oraz liczba osób uczestniczących w bezpłatnych i płatnych zajęciach organizowanych przez samorządowe instytucje kultury w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 81 Tabela 24. Obiekty wpisane do rejestru zabytków w gminie Różan wraz z oceną ich stanu ...... 86 Tabela 25. Budynki mieszkalne i zasoby mieszkaniowe w gminie Różan w latach 2010-2014 ...... 90 Tabela 26. Zestawienie obszarów koncentracji problemów społecznych z występowaniem dalszych problemów, w tym gospodarczych, środowiskowych oraz przestrzenno-funkcjonalnych ...... 95 Tabela 27. Analiza SWOT obszaru rewitalizacji ...... 112 Tabela 28. Lista podstawowych projektów i przedsięwzięć rewitalizacyjnych ...... 118 Tabela 29. Pozostałe projekty i przedsięwzięcia rewitalizacyjne w odniesieniu do celów i kierunków rewitalizacji w gminie Różan ...... 126 Tabela 30. Indykatywne ramy finansowe związane z realizacją Programu Rewitalizacji, w odniesieniu do podstawowych projektów i przedsięwzięć rewitalizacyjnych ...... 133

Rysunek 1. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację zjawiska depopulacji w gminie Różan ...... 29 Rysunek 2. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację zjawiska starzenia się społeczeństwa w gminie Różan ...... 33 Rysunek 3. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację zjawiska długotrwałego bezrobocia w gminie Różan ...... 38

150

Rysunek 4. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację zjawiska ubóstwa w gminie Różan ...... 44 Rysunek 5. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację zjawiska niepełnosprawności w gminie Różan ...... 47 Rysunek 6. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację zjawiska długotrwałej lub ciężkiej choroby w gminie Różan ...... 50 Rysunek 7. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację zjawiska przestępczości w gminie Różan ...... 55 Rysunek 8. Wyniki standaryzacji liniowej opisującej koncentrację negatywnych zjawisk społecznych w gminie Różan za pomocą syntetycznego wskaźnika wystandaryzowanego ...... 60 Rysunek 9. Poglądowy schemat rewitalizacji w Gminie Różan ...... 138 Rysunek 10. Schemat zarządzania rewitalizacją w Gminie Różan ...... 143

ZAŁĄCZNIK NR 1. ORGANIZACJE POZARZĄDOWE ZAREJESTROWANE W GMINIE RÓŻAN

151

Rok Lp. Nazwa Miejscowość Adres Forma prawna powstania Ochotnicza Straż Pożarna w 1 Chełsty Chełsty 6 stowarzyszenie 1996 Chełstach Mazowiecka Spółdzielnia Socjalna spółdzielnia 2 Chrzczonki Chrzczonki 1 2013 Forum socjalna Polskie Towarzystwo Rolników 3 Chrzczonki Chrzczonki 15 stowarzyszenie 2004 Ekologicznych „Boży Zagon” Fundacja Xymeny Zaniewskiej 4 Kaszewiec Kaszewie 75 fundacja 2004 „Sztuka Polska” w likwidacji Ochotnicza Straż Pożarna w Mroczki- Mroczki- 5 stowarzyszenie 2006 Mroczkach-Rębiszewo Rębiszewo Rębiszewo 22 6 Ochotnicza Straż Pożarna w Szygach Szygi Szygi 14 stowarzyszenie 1996 7 Ochotnicza Straż Pożarna w Załuziu Załuzie Załuzie 41 stowarzyszenie 1996 Stowarzyszenie Aktywnych Pań w 8 Załuzie Załuzie 88 stowarzyszenie 2011 Załuziu 9 Fundacja Consilio Bono Różan Polna 67 fundacja 2015 Jeździecki Klub Sportowy „Narew- stowarzyszenie 10 Różan Królowej Bony 6 1999 Różan” kultury fizycznej 11 Ochotnicza Straż Pożarna w Różanie Różan Warszawska 5a stowarzyszenie 1991 Rada Kultury Fizycznej Szkół Gdańska 6d lok. stowarzyszenie 12 Różan 1993 Rolniczych Woj. Ostrołęckiego 41 kultury fizycznej Stowarzyszenie Miłośników Ziemi 13 Różan Ostrowska 10 stowarzyszenie 2010 Różańskiej Stowarzyszenie Opiekunów Osób 14 Niepełnosprawnych – Cafe Mama – Różan Mickiewicza 15 stowarzyszenie 2009 Klub Uczniowski Klub Sportowy FC 2012 stowarzyszenie 15 Różan Nowa 12 2013 Różan kultury fizycznej

Źródło: http://bazy.ngo.pl/, https://ems.ms.gov.pl/krs/ (17.08.2016)

152