Strategia Rozwoju Gminy Różan Na Lata 2016 - 2023

Załącznik nr 1 do Zarządzenia nr 56/2016 Burmistrza Gminy Różan z dnia 24 października 2016 roku

STRATEGIA ROZWOJU GMINY RÓŻAN NA LATA 2016 - 2023

INSTYTUT BADACZY IPC SPÓŁKA Z O.O.

0 SPIS TREŚCI

1. WSTĘP ...... 3 2. DIAGNOZA ...... 4 2.1 Diagnoza zjawisk społecznych ...... 4 Ludność ...... 4 Bezrobocie i rynek pracy ...... 22 Pomoc społeczna i wspieranie rodziny ...... 25 Ubóstwo ...... 35 Niepełnosprawność i choroba ...... 36 Uzależnienia i przemoc ...... 38 Przestępczość i bezpieczeństwo ...... 41 Aktywność społeczna ...... 43 2.2 Diagnoza zjawisk w sferze gospodarczej...... 48 2.3 Diagnoza zjawisk w sferze środowiskowej ...... 61 Walory przyrodnicze ...... 61 Stan środowiska ...... 62 Obecność odpadów stanowiących zagrożenie dla zdrowia ...... 67 2.4 Diagnoza zjawisk w sferze przestrzenno-funkcjonalnej ...... 73 Uwarunkowania związane z położeniem oraz przestrzenią ...... 73 Edukacja ...... 77 Kultura ...... 86 Służba zdrowia ...... 92 Turystyka, sport i rekreacja ...... 96 Dziedzictwo kulturowe ...... 99 Transport i komunikacja ...... 104 2.5 Diagnoza zjawisk w sferze technicznej ...... 106 Gospodarka wodno-ściekowa ...... 106 Sieć gazowa ...... 110 Sieć ciepłownicza ...... 110 Sieć telekomunikacyjna ...... 110 Sieć elektroenergetyczna ...... 111 Stan zasobów mieszkaniowych ...... 111 2.6 Diagnoza zjawisk w sferze zarządzania gminą ...... 115 3. PODSUMOWANIE DIAGNOZY, IDENTYFIKACJA POTENCJAŁÓW I PROBLEMÓW ROZWOJU GMINY RÓŻAN .. 127 4. WIZJA I MISJA GMINY ...... 143 5. ANALIZA SWOT ...... 145

1 6. CELE STRATEGICZNE, OPERACYJNE ORAZ KIERUNKI DZIAŁAŃ ...... 153 7. ZGODNOŚĆ STRATEGII Z DOKUMENTAMI STRATEGICZNYMI REGIONU ...... 158 7.1 Strategia Rozwoju województwa Mazowieckiego do 2030 roku ...... 158 8. SYSTEM WDRAŻANIA ORAZ MONITOROWANIA ...... 163 10. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA ...... 168 11. STRATEGICZNA OCENA ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO ...... 169 12. SPIS MAP, WYKRESÓW I TABEL ...... 170

2 1. WSTĘP

Strategia jest kluczowym dokumentem z punktu widzenia rozwoju Gminy. Jest ona tworzona nie tylko dla władz samorządowych, ale przede wszystkim dla mieszkańców.

Strategia rozwoju to długookresowy plan działania, określający strategiczne cele rozwoju i przyjmujący takie kierunki oraz priorytety działania (cele operacyjne i zadania), które są niezbędne dla realizacji przyjętych zamierzeń rozwojowych.

Ustalenia zawarte w Strategii stanowią podstawę do prowadzenia przez władze Gminy długookresowej polityki rozwoju społeczno-gospodarczego. Wokół jej ustaleń muszą koncentrować się działania władz samorządowych, zmierzające do zapewnienia jak najlepszych warunków życia mieszkańców Gminy oraz tworzenia sprzyjających warunków dla dalszego rozwoju.

Strategia Rozwoju nie jest gotową receptą na sukces. Jest ona jedynie ogólnym drogowskazem, wskazującym najważniejsze do rozwiązania problemy społeczne, gospodarcze, infrastrukturalne i ekologiczne, na których powinna być skoncentrowana uwaga w określonym horyzoncie czasowym.

Proces formułowania Strategii, w tym określenia obszarów priorytetowych, celów, działań, wskaźników i podmiotów odpowiedzialnych za ich realizację oparty został na zasadach partnerstwa lokalnego – podczas warsztatów – przy zaangażowaniu przedstawicieli życia społecznego, gospodarczego oraz politycznego.

Taki sposób opracowania dokumentów programowych ma istotny wpływ na ich jakość, jak i na powodzenie ich realizacji, której sprzyja akceptacja założeń programu przez podmioty, do których jest on adresowany. Tworzenie strategii rozwoju z udziałem lokalnej społeczności wpływa na jej zaangażowanie w działania na rzecz rozwoju Gminy, a tym samym na skuteczność jej realizacji oraz wnosi wkład w budowanie społeczeństwa obywatelskiego.

Redaktorzy dokumentu pragną serdecznie podziękować wszystkim uczestnikom konsultacji za prace warsztatowe, zaangażowanie oraz wkład merytoryczny stanowiący trzon opracowanej Strategii.

3 2. DIAGNOZA

2.1 DIAGNOZA ZJAWISK SPOŁECZNYCH

LUDNOŚĆ

Gmina Różan jest gminą miejsko-wiejską położoną w północno-wschodniej części województwa mazowieckiego, w powiecie makowskim. Gmina graniczy od północy z gminą Młynarze, od południa z gminą Rzewnie, od zachodu z gminą Czerwonka Włościańska, a od wschodu z gminą Goworowo z powiatu ostrołęckiego.

Sieć osadniczą gminy tworzy miasto Różan i osiemnaście sołectw:

 Chełsty,  Chrzczonki,  Dąbrówka,  Dzbądz,  Dyszobaba,  Kaszewiec,  Miłony,  Mroczki-Rębiszewo,  Paulinowo,  Podborze,  Prycanowo,  Szygi,  Załęże-Eliasze,  Załęże-Gartki,  Załęże-Sędzięta,  Załęże Wielkie,  Załuzie,  Zawady-Ponikiew.

4 Mapa 1. Mapa gminy Różan

Źródło: http://www.rozan.eur.pl

Gmina Różan, według stanu na 31.12.2015 roku, liczyła 4 462 mieszkańców. Na przestrzeni ostatnich pięciu lat rysuje się niewielka tendencja spadkowa w zakresie liczby ludności – w latach 2010-2015 liczba mieszkańców gminy Różan zmniejszyła się ogółem o 55 osób, tj. o 1,2%.

5 Wykres 1. Ludność faktycznie zamieszkała w gminie Różan w latach 2010-2015

4 550 4 527 4 517 4 506 4 500 4 510 4 490

4 462 4 450

4 400 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Źródło: GUS/BDL

Poszczególne sołectwa gminy Różan cechuje znaczne zróżnicowanie w zakresie liczby mieszkańców. W 2015 roku wahała się ona od 32 osób w Zawady-Ponikiew do 273 osób w Załuziu. Niemal dwie trzecie (61%) ludności gminy zamieszkuje w mieście Różan. Z kolei najmniej liczne pod względem liczby mieszkańców są sołectwa: Zawady- Ponikiew (32 osoby), Załęże-Sędzięta (41 osób), Dąbrówka (42 osoby), Mroczki-Rębiszewo (45 osób) i Załęże- Eliasze (47 osób).

Według danych gminnych liczba mieszkańców gminy Różan w latach 2010-2015 zmniejszyła się o 89 osób tj. 1,9%. W zależności od sołectwa obserwowane był zarówno zwiększenie się ilości osób zameldowanych, jak i ich spadek. Najszybsze tempo wzrostu liczby mieszkańców w latach 2010-2015 stwierdzono w sołectwie Miłony (o 24,4%), a także, choć w mniejszym stopniu, w sołectwach: Dyszobaba (o 7,1%), Szygi (o 6,8%) i Załęże-Sędzięta (o 5,1%). Wzrost liczby mieszkańców nastąpił również w sołectwach Dzbądz i Podborze, ale były to wzrosty nieprzekraczające 2%.

W pozostałych dziesięciu sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 obserwowany był spadek liczby ludności. W analizowanym okresie ubyło mieszkańców sołectw: Zawady-Ponikiew (-17,9%), Prycanowo (-17,6%), Załęże- Gartki (-10,7%), Chrzczonki (-6,5%) i Załuzie (-6,2%). W wolniejszym stopniu ubywało mieszkańców sołectw: Chełsty, Mroczki-Rębiszewo, Paulinowo i Załęże Wielkie oraz miasta Różan.

Tabela 1. Liczba osób zameldowanych w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015

ilość osób zameldowanych Jednostka terytorialna Zmiana 31.12.2010 31.12.2015 Chełsty 111 110 -0,9% Chrzczonki 92 86 -6,5% Dąbrówka 42 42 0,0% Dzbądz 239 242 1,3% Dyszobaba 198 212 7,1% Kaszewiec 97 97 0,0% Miłony 41 51 24,4% Mroczki-Rębiszewo 47 45 -4,3%

6 Paulinowo 71 69 -2,8% Podborze 92 93 1,1% Prycanowo 68 56 -17,6% Szygi 88 94 6,8% Załęże-Eliasze 47 47 0,0% Załęże-Gartki 56 50 -10,7% Załęże-Sędzięta 39 41 5,1% Załęże Wielkie 137 136 -0,7% Załuzie 291 273 -6,2% Zawady-Ponikiew 39 32 -17,9% RÓŻAN 2850 2780 -2,5% RAZEM 4645 4556 -1,9%

Źródło: dane gminne

Niewielką depopulację Różana w latach 2004-2014 obrazuje również zmiana struktury wiekowej mieszkańców widoczna na piramidzie ludności według grup wiekowych. Na wspomnianym wykresie widać przesuwanie się fal wyżów demograficznych i zwiększającą się liczebność kategorii osób starszych. W porównaniu z 2004 rokiem wśród mieszkańców gminy Różan wzrosła liczba dzieci w wieku do 4 lat, jednak wzrost ten był bardzo niski, zaledwie kilkuprocentowy. W analizowanym okresie wzrosła również ilość osób między 25 a 39 rokiem życia: w grupie wiekowej 25-29 lat wzrost wyniósł 17%, w grupie 30-34 lat – 56%, a w grupie 35-39 lat – 29%. Wzrosty liczebności zanotowano również wśród osób powyżej 55 a poniżej 70 roku życia, przy czym najwyższy, wynoszący 132% wzrost zanotowano w grupie wiekowej 60-64 lata. Natomiast spadki odnotowano wśród mieszkańców gminy w wieku od 5 do 24 lat, od 40 do 54 lat oraz powyżej 70 lat. Najwyższy spadek liczebności populacji dotyczył osób w wieku od 15 do 19 lat i wynosił -37%.

Wykres 2. Ludność gminy Różan według grup wiekowych w latach 2004 i 2014

Ludność Gminy Różan według grup wiekowych 2004 2014

469 70 i więcej 443 187 65-69 257 146 60-64 338 290 55-59 317 354 50-54 290 338 45-49 268 313 40-44 269 256 35-39 331 234 30-34 366 284 25-29 333 415 20-24 327 371 15-19 233 317 10-14 228 233 5-9 222 232 0-4 240

7 Źródło: GUS/BDL

Gmina Różan cechuje się niską gęstością zaludnienia, dodatkowo niemal identyczną na przestrzeni lat 2010- 2015. W 2015 roku na 1 km2 powierzchni gminy przypadały 53 osoby. Tym samym gmina cechowała się gęstością zaludnienia znacznie niższą niż średnia krajowa (123 osoby na 1 km2) i wojewódzka (150 osób na 1 km2), ale wyższą niż średnia powiatowa (43 osób na 1 km2). W porównaniu z innymi gminami miejsko-wiejskimi Różan cechował się niższą gęstością zaludnienia – średnia gmin miejsko-wiejskich kraju wynosiła 86 osób na 1 km2, a województwa mazowieckiego – 127 osób na 1 km2.

Tabela 2. Ludność na 1 km2 w latach 2010-2015

ludność na 1 km2 Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015 osoba osoba osoba osoba osoba osoba POLSKA 123 123 123 123 123 123

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 87 86 86 86 86 86

POLSKA - MIASTO 1 089 1 084 1 082 1 078 1 074 1 062 MAZOWIECKIE 148 149 149 150 150 150

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 125 126 127 127 126 127

MAZOWIECKIE - MIASTO 1 567 1 573 1 577 1 581 1 581 1 586 Powiat makowski 44 44 44 44 44 43

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 54 53 53 53

Powiat makowski - MIASTO - - 765 758 756 751 Różan 53 53 54 53 53 53

Źródło: GUS/BDL

Analiza ludności gminy Różan ze względu na strukturę płciową wskazuje na minimalną przewagę kobiet nad mężczyznami. W 2015 roku gmina zamieszkiwana była przez 2 308 kobiet, co stanowiło 50,8% ogółu ludności. Odsetek kobiet wśród mieszkańców gminy okazał się niższy od średniej krajowej (51,6%) i wojewódzkiej (52,2%) oraz od średniej dla gmin miejsko-wiejskich kraju i województwa. Jednocześnie kształtował się on na poziomie wyższym niż wynosiła średnia dla powiatu makowskiego (50,2%).

Tabela 3. Odsetek kobiet w ludności faktycznie zamieszkałej w latach 2010-2015

odsetek kobiet w ludności ogółem

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

% % % % % %

POLSKA 51,6% 51,6% 51,6% 51,6% 51,6% 51,6%

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 50,9% 50,9% 50,9% 50,9% 50,9% 50,9% MAZOWIECKIE 52,1% 52,1% 52,2% 52,2% 52,2% 52,2%

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 51,4% 51,4% 51,4% 51,4% 51,4% 51,4% Powiat makowski 50,0% 50,1% 50,2% 50,2% 50,2% 50,2%

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 50,8% 50,9% 51,1% 50,8%

8 Różan 50,4% 50,3% 50,8% 50,9% 51,1% 50,8%

Źródło: GUS/BDL

Stosunkowo najbardziej sfeminizowanymi sołectwami gminy Różan w 2015 roku były: Prycanowo (60,7%), Dąbrówka (57,1%) i Zawady-Ponikiew (56,3%). Przewaga kobiet, choć nieznaczna, występowała także w sołectwach: Chrzczonki, Dyszobaba, Paulinowo i Załęże Wielkie oraz mieście Różan.

Natomiast sytuacja odwrotna, tj. przewaga mężczyzn wśród mieszkańców, dotyczyła w 2015 roku 10 sołectw gminy Różan. Były to: Chełsty, Dzbądz, Kaszewiec, Miłony, Mroczki-Rębiszewo, Załęże-Eliasze, Załęże-Sędzięta i Załuzie. Najwyższa przewaga mężczyzn w 2015 roku wystąpiła w sołectwie Załęże-Gartki (62%) i Podborze (60,2%).

Tabela 4. Liczba kobiet zamieszkałych w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015

ilość kobiet odsetek kobiet Jednostka terytorialna Zmiana 31.12.2010 31.12.2015 31.12.2010 31.12.2015 Chełsty 49 52 6,1% 44,1% 47,3% Chrzczonki 50 47 -6,0% 54,3% 54,7% Dąbrówka 23 24 4,3% 54,8% 57,1% Dzbądz 112 116 3,6% 46,9% 47,9% Dyszobaba 97 108 11,3% 49,0% 50,9% Kaszewiec 50 48 -4,0% 51,5% 49,5% Miłony 17 23 35,3% 41,5% 45,1% Mroczki-Rębiszewo 22 21 -4,5% 46,8% 46,7% Paulinowo 36 36 0,0% 50,7% 52,2% Podborze 41 37 -9,8% 44,6% 39,8% Prycanowo 40 34 -15,0% 58,8% 60,7% Szygi 46 47 2,2% 52,3% 50,0% Załęże-Eliasze 19 21 10,5% 40,4% 44,7% Załęże-Gartki 22 19 -13,6% 39,3% 38,0% Załęże-Sędzięta 15 18 20,0% 38,5% 43,9% Załęże Wielkie 74 72 -2,7% 54,0% 52,9% Załuzie 137 128 -6,6% 47,1% 46,9% Zawady-Ponikiew 20 18 -10,0% 51,3% 56,3% RÓŻAN 1476 1439 -2,5% 51,8% 51,8% RAZEM 2346 2308 -1,6% 50,5% 50,7%

Źródło: dane gminne

Wyższy odsetek kobiet w ogóle ludności gminy znajduje swoje potwierdzenie w wartościach współczynnika feminizacji, tj. liczby kobiet przypadających na 100 mężczyzn. W gminie Różan wynosił on 104 i był równy średniej dla gmin miejsko-wiejskich całego kraju (104) oraz wyższy niż średnia dla powiatu makowskiego (101).

9 Jednocześnie w gminie Różan współczynnik feminizacji okazał się niższy od średniej dla całego kraju (107) i województwa (107), w tym również dla gmin miejsko-wiejskich województwa mazowieckiego (106).

Tabela 5. Współczynnik feminizacji ogółem w latach 2010-2015

współczynnik feminizacji ogółem Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015 osoba osoba osoba osoba osoba osoba POLSKA 107 107 107 107 107 107

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 104 104 104 104 104 104

POLSKA - MIASTO 111 111 111 111 111 111 MAZOWIECKIE 109 109 109 109 109 109

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 106 106 106 106 106 106

MAZOWIECKIE - MIASTO 114 114 114 114 114 114 Powiat makowski 100 100 101 101 101 101

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO- 0 0 103 104 104 104 WIEJSKIE

Powiat makowski - MIASTO 0 0 110 111 111 111 Różan 101 101 103 104 104 104

Źródło: GUS/BDL

Oprócz wykazanego powyżej horyzontalnego trendu liczby mieszkańców, gmina Różan cechuje się niekorzystnymi zjawiskami modyfikującymi strukturę ludności według ekonomicznych grup wieku. W latach 2010-2015 obserwowano następujące zmiany struktury społeczeństwa w gminie:

 Spadek liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym (do 17 lat włącznie) – liczba ludności w tej kategorii wiekowej zmniejszyła się z 854 do 834 osób, co oznacza spadek na poziomie 2,3%. Udział tej grupy w ogóle ludności gminy zmniejszył się w analizowanym okresie z 18,9% od 18,7%.

 Spadek liczby ludności w wieku produkcyjnym (18-65 lat) – liczba ludności w tej kategorii wiekowej zmniejszyła się z 2 917 do 2 753 osób, co oznacza spadek na poziomie 5,6%. Udział tej grupy w ogóle ludności gminy zmniejszył się z 64,6% w 2010 roku do 61,7% w 2015 roku.

 Wzrost liczby ludności w wieku poprodukcyjnym – liczba ludności w tej kategorii wiekowej zwiększyła się z 746 do 875 osób, co oznacza wzrost na poziomie 17,3%. Udział tej grupy w ogóle ludności gminy wzrósł z 16,5% w 2010 roku do 19,6% w 2015 roku.

10 Wykres 3. Struktura ludności według ekonomicznych grup wieku w gminie Różan w latach 2010-2015

100% 16,5 16,9 17,3 18,2 19,0 19,6 80%

60% 64,6 64,1 63,8 63,1 62,2 61,7 40%

20% 18,9 19,0 18,9 18,7 18,8 18,7 0% 2010 2011 2012 2013 2014 2015

przedprodukcyjni produkcyjni poprodukcyjni

Źródło: GUS/BDL

Jak wspomniano w poprzednich rozdziałach, na przestrzeni lat 2010-2015 zmieniała się struktura wiekowa populacji gminy Różan. Zmiany te widoczne są również podczas badania zmian liczby ludności według ekonomicznych grup wieku. W analizowanym okresie w gminie Różan zmniejszyła się ilość osób w wieku przedprodukcyjnym (spadek o 4,6%) oraz w wieku produkcyjnym (spadek o 5,9%), natomiast wyraźnie zwiększyła się ilość osób w wieku poprodukcyjnym (wzrost o 17,7%). Potwierdza to zachodzące w społeczności gminy Różan zmiany struktury wiekowej i proces starzenia się społeczeństwa. W poszczególnych sołectwach gminy proces ten ma różną dynamikę.

Ponad połowa sołectw Gminy Różan doświadczyła spadku liczby osób w wieku przedprodukcyjnym. Proces ten nastąpił w dziesięciu na osiemnaście sołectw, przy czym jego intensywność okazała się mocno zróżnicowana. Najbardziej dynamicznych spadków ilości osób w wieku przedprodukcyjnym w latach 2010-2015 doświadczyły sołectwa: Zawady-Ponikiew (-37,5%), Załęże-Gartki (-33,3%) oraz Załęże-Eliasze (-26,7%). Z kolei wzrost ilości osób w wieku przedprodukcyjnym zanotowano w siedmiu sołectwach, przy czym najbardziej dynamiczny był w: Załęże-Sędzięta (o 66,7%), Szygi (o 47,4%) oraz Dąbrówka (o 25%). W dwóch sołectwach liczba osób w wieku przedprodukcyjnym nie zmieniła się, a były to: Dzbądz i Dyszobaba.

W jedenastu sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 zmniejszyła się ilość osób w wieku produkcyjnym. Największe spadki zaobserwowano w sołectwach: Chrzczonki (-16,9%), Prycanowo (-15,4%) i Kaszewiec (-11,1%). Jedynie w sześciu sołectwach gminy zaobserwowano wzrost ilości osób w wieku produkcyjnym, przy czym najbardziej dynamicznie proces ten postępował w sołectwach: Załęże-Eliasze (wzrost o 26,3%), Miłony (wzrost o 18,5%) oraz Dąbrówka (wzrost o 11,1%).

Wzrost ilości osób w wieku poprodukcyjnym był widoczny w ośmiu sołectwach gminy i mieście Różan. Największą dynamikę zmian odnotowano w sołectwach: Miłony (wzrost o 75%) i Kaszewiec (o 47,4%), ale zwiększenie się liczby ludności w wieku poprodukcyjnym nastąpiło również w Chrzczonkach (o 36,4%), Załężu Wielkim (o 35,3%), Paulinowie (o 33,3%), mieście Różan (o 29,6%), Dyszobabie (o 26,5%), Załężu-Gartkach (o 20%) i Chełstach (o 3,6%). Z kolei spadek ilości osób w wieku poprodukcyjnym zaobserwowano w dziewięciu sołectwach gminy. Największy ubytek tej kategorii mieszkańców nastąpił w sołectwach: Dąbrówka (-36,4%), Prycanowo (-21,7%) oraz Zawady-Ponikiew (-18,2%). W przypadku Załęża-Sędzięta ilość osób w wieku poprodukcyjnym w okresie 2010-2015 nie zmieniła się.

11 Tabela 6. Liczba ludności według ekonomicznych grup wieku w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015

Liczba osób w wieku Liczba osób w wieku Liczba osób w wieku Jednostka przedprodukcyjnym produkcyjnym poprodukcyjnym terytorialna 2010 2015 Zmiana 2010 2015 Zmiana 2010 2015 Zmiana Chełsty 21 17 -19,0% 62 64 3,2% 28 29 3,6% Chrzczonki 16 17 6,3% 65 54 -16,9% 11 15 36,4% Dąbrówka 4 5 25,0% 27 30 11,1% 11 7 -36,4% Dzbądz 50 50 0,0% 139 150 7,9% 50 42 -16,0% Dyszobaba 42 42 0,0% 122 127 4,1% 34 43 26,5% Kaszewiec 15 13 -13,3% 63 56 -11,1% 19 28 47,4% Miłony 10 12 20,0% 27 32 18,5% 4 7 75,0% Mroczki-Rębiszewo 9 7 -22,2% 22 24 9,1% 16 14 -12,5% Paulinowo 12 9 -25,0% 44 40 -9,1% 15 20 33,3% Podborze 20 23 15,0% 59 58 -1,7% 13 12 -7,7% Prycanowo 6 5 -16,7% 39 33 -15,4% 23 18 -21,7% Szygi 19 28 47,4% 56 55 -1,8% 13 11 -15,4% Załęże-Eliasze 15 11 -26,7% 19 24 26,3% 13 12 -7,7% Załęże-Gartki 15 10 -33,3% 36 34 -5,6% 5 6 20,0% Załęże-Sędzięta 6 10 66,7% 29 27 -6,9% 4 4 0,0% Załęże Wielkie 36 37 2,8% 84 76 -9,5% 17 23 35,3% Załuzie 72 56 -22,2% 175 176 0,6% 44 41 -6,8% Zawady-Ponikiew 8 5 -37,5% 20 18 -10,0% 11 9 -18,2% RÓŻAN 508 486 -4,3% 1937 1769 -8,7% 405 525 29,6%

RAZEM 884 843 -4,6% 3025 2847 -5,9% 736 866 17,7%

Źródło: dane gminne

Sołectwa gminy Różan okazały się dość mocno zróżnicowane pod względem struktury ludności według ekonomicznych grup wieku. Udział ludności w wieku przedprodukcyjnym w 2015 roku wahał się w poszczególnych miejscowościach od 9% (Prycanowo) do 30% (Szygi). W jedenastu sołectwach gminy odsetek osób w wieku przedprodukcyjnym był wyższy niż średnia ogólna wynosząca 18,5%. Znacznym udziałem najmłodszych mieszkańców szczyciły się sołectwa: Szygi (30%), Załęże Wielkie (27%) oraz Podborze (25%). Odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym poniżej poziomu 18,5% w 2015 roku dotyczył jedynie siedmiu sołectw i miasta Różan. Najniższy odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym zanotowano w: Prycanowie (9%), Dąbrówce (12%), Kaszewcu i Paulinowie (po 13%) oraz Chełstach (15%).

Zróżnicowanie dotyczyło również odsetka ludności w wieku produkcyjnym, choć ta kategoria mieszkańców była dominująca we wszystkich sołectwach. Zdecydowanie najwyższym udziałem ludności w wieku produkcyjnym cechowała się Dąbrówka (71%). Z kolei stosunkowo najmniej osób z tej kategorii wiekowej znajdowało się wśród mieszkańców sołectwa Załęże-Eliasze (51%).

12 Kategoria osób w wieku poprodukcyjnym stanowiła najwyższy odsetek mieszkańców Prycanowa (32%), Mroczki- Rębiszewo (31%) oraz Kaszewiec i Paulinowo (po 29%). Sołectwami z najniższym udziałem osób starszych okazały się natomiast Załęże-Sędzięta (10%), Szygi i Załęże-Gartki (po 12%) oraz Podborze (13%).

Mimo iż aktualne dane nie wskazują na znaczne zaawansowanie procesów starzenia się społeczeństwa gminy Różan, należy zwrócić uwagę, że liczebność kategorii osób w wieku poprodukcyjnym stale wzrasta. W większości sołectw udział osób starszych w ogóle ludności w 2015 roku okazał się nieznacznie, ale jednak wyższy niż w 2010 roku. Jak wskazano we wcześniejszych analizach zwiększenie się udziału osób w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności w latach 2010-2015 miało najwyższą dynamikę w sołectwach Miłony (wzrost o 75%), Kaszewiec (wzrost o 47,7%) oraz Chrzczonki (wzrost o 36,4%) .

Tabela 7. Struktura ludności według ekonomicznych grup wieku w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015

Liczba osób w wieku Liczba osób w wieku Liczba osób w wieku Jednostka terytorialna przedprodukcyjnym produkcyjnym poprodukcyjnym 31.12.2010 31.12.2015 31.12.2010 31.12.2015 31.12.2010 31.12.2015 Chełsty 19% 15% 56% 58% 25% 26% Chrzczonki 17% 20% 71% 63% 12% 17% Dąbrówka 10% 12% 64% 71% 26% 17% Dzbądz 21% 21% 58% 62% 21% 17% Dyszobaba 21% 20% 62% 60% 17% 20% Kaszewiec 15% 13% 65% 58% 20% 29% Miłony 24% 24% 66% 63% 10% 14% Mroczki-Rębiszewo 19% 16% 47% 53% 34% 31% Paulinowo 17% 13% 62% 58% 21% 29% Podborze 22% 25% 64% 62% 14% 13% Prycanowo 9% 9% 57% 59% 34% 32% Szygi 22% 30% 64% 59% 15% 12% Załęże-Eliasze 32% 23% 40% 51% 28% 26% Załęże-Gartki 27% 20% 64% 68% 9% 12% Załęże-Sędzięta 15% 24% 74% 66% 10% 10% Załęże Wielkie 26% 27% 61% 56% 12% 17% Załuzie 25% 21% 60% 64% 15% 15% Zawady-Ponikiew 21% 16% 51% 56% 28% 28% RÓŻAN 18% 17% 68% 64% 14% 19% RAZEM 19,0% 18,5% 65,1% 62,5% 15,8% 19,0%

Źródło: dane gminne

Struktura ludności według ekonomicznych grup wieku wskazuje, że pod względem demograficznym gmina Różan jest relatywnie starszą jednostką spośród analizowanych. Na ich tle gmina wyróżniała się nieznacznie niższym udziałem ludności w wieku przedprodukcyjnym w ogóle mieszkańców. W 2015 roku wynosił on w Różanie 18,7%, podczas gdy w skali kraju ukształtował się na poziomie 18,0%, w skali województwa mazowieckiego – 18,6%,

13 a w powiecie makowskim – 19,3%. W porównaniu z gminami miejsko-wiejskimi Mazowsza (odsetek dzieci i młodzieży wynosił 19,7%) i kraju (18,7%) sytuacja gminy Różan była identyczna lub bardziej korzystna.

Istotny jest również fakt, iż w latach 2010-2015 w przypadku kraju i województwa obserwowany był trend spadkowy w zakresie udziału ludności w wieku przedprodukcyjnym w ogóle ludności. W kraju odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym zmniejszył się w tym okresie o 0,8% (dynamika spadku liczby dzieci i młodzieży na poziomie -4,5%, w tym -6,5% w gminach miejsko-wiejskich), a w województwie o 0,1% (dynamika -0,8%, w tym -3,1% w gminach miejsko-wiejskich). Również w przypadku gminy Różan w latach 2010-2015 wystąpiła niewielka tendencja spadkowa. Udział ludności w wieku przedprodukcyjnym zmniejszył się o 0,2%, a dynamika spadku wyniosła -1,1%, co oznacza, że tempo tego procesu w gminie było wolniejsze niż w większych jednostkach administracyjnych.

Tabela 8. Odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym w ogóle ludności w latach 2010-2015

ludność w wieku przedprodukcyjnym do ogółu ludności

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

% % % % % % POLSKA 18,8 18,5 18,3 18,2 18,0 18,0

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 20,0 19,6 19,3 19,0 18,8 18,7

POLSKA - MIASTO 17,1 16,9 16,8 16,7 16,7 16,7 MAZOWIECKIE 18,7 18,6 18,6 18,5 18,5 18,6

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 20,4 20,2 20,0 19,9 19,8 19,7 MAZOWIECKIE - MIASTO - - 17,2 17,3 17,5 17,7 Powiat makowski 21,1 20,7 20,4 20,0 19,7 19,3

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 18,9 18,7 18,8 18,7

Powiat makowski - MIASTO - - 18,9 18,6 18,5 18,4 Różan 18,9 19,0 18,9 18,7 18,8 18,7

Źródło: GUS/BDL

W przypadku ludności w wieku produkcyjnym gmina Różan charakteryzowała się minimalnie niższym udziałem tej kategorii wiekowej wśród mieszkańców (61,7%) w porównaniu do średniej krajowej (62,4%), a jednocześnie nieznacznie wyższym od średniej wojewódzkiej (61,4%) i powiatowej (61,5%). Również na tle gmin miejsko- wiejskich kraju (63,1%) i województwa (62,2%) gminę Różan cechował nieznacznie niższy odsetek ludności w wieku produkcyjnym.

W latach 2010-2015 we wszystkich jednostkach obserwowany był trend spadkowy w zakresie udziału ludności w wieku produkcyjnym w ogóle mieszkańców, a gmina Różan cechowała się relatywnie najwyższą dynamiką spadku tego odsetka. W przypadku kraju odsetek ludności w wieku produkcyjnym zmniejszył się w latach 2010- 2015 o 2% (dynamika spadku wyniosła -3,1%), w przypadku województwa o 2,1% (dynamika -3,4%, w tym -3,0% w gminach miejsko-wiejskich), w przypadku powiatu makowskiego o 0,6% (dynamika -1,0%), a w przypadku gminy Różan o 2,9% (dynamika -4,5%).

14 Tabela 9. Odsetek ludności w wieku produkcyjnym w ogóle ludności w latach 2010-2015

ludność w wieku produkcyjnym do ogółu ludności Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

% % % % % % POLSKA 64,4 64,2 63,9 63,4 63,0 62,4

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 64,6 64,5 64,2 63,9 63,6 63,1

POLSKA - MIASTO 65,3 64,8 64,2 63,5 62,8 62,0 MAZOWIECKIE 63,5 63,3 62,9 62,4 62,0 61,4

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 64,1 63,9 63,6 63,1 62,7 62,2 MAZOWIECKIE - MIASTO - - 63,1 62,4 61,7 60,9 Powiat makowski 62,1 62,2 62,2 62,1 61,8 61,5

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 63,8 63,1 62,2 61,7

Powiat makowski - MIASTO - - 64,2 63,3 62,5 61,3 Różan 64,6 64,1 63,8 63,1 62,2 61,7

Źródło: GUS/BDL

W 2015 roku ludność w wieku 65 i więcej lat stanowiła 19,6% mieszkańców gminy Różan, tj. tyle, ile wynosiła średnia krajowa (19,6%), mniej niż wojewódzka (20,0%) i więcej niż średnia dla powiatu makowskiego (19,2%). Porównując jedynie gminy miejsko-wiejskie, podczas gdy średni udział osób w wieku poprodukcyjnym w ogóle mieszkańców wyniósł w Różanie w 2015 roku 19,6%, w skali kraju było to 18,2%, a w województwie mazowieckim 18,1%.

We wszystkich jednostkach administracyjnych w latach 2010-2015 udział ludności w wieku poprodukcyjnym w ogóle mieszkańców zwiększał się, jednak dynamika przyrostu odsetka była zróżnicowana. Najszybciej wzrastał udział tej kategorii wiekowej w przypadku gminy Różan (dynamika 18,7%), wolniej proces postępował na obszarach kraju (dynamika 17%), województwa (dynamika 13,2%) i powiatu makowskiego (dynamika 14,3%). Relatywnie szybki wzrost odsetka osób w wieku poprodukcyjnym świadczy o stopniowym starzeniu się społeczeństwa.

Tabela 10. Odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym w ogóle ludności w latach 2010-2015

ludność w wieku poprodukcyjnym do ogółu ludności

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

% % % % % % POLSKA 16,8 17,3 17,8 18,4 19,0 19,6

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 15,4 15,9 16,4 17,0 17,6 18,2

POLSKA - MIASTO 17,6 18,3 19,0 19,8 20,6 21,3 MAZOWIECKIE 17,7 18,1 18,6 19,0 19,5 20,0

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 15,5 16,0 16,4 17,0 17,5 18,1 MAZOWIECKIE - MIASTO - - 19,7 20,3 20,9 21,5

15 Powiat makowski 16,8 17,1 17,4 18,0 18,5 19,2

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 17,3 18,2 19,0 19,6

Powiat makowski - MIASTO - - 16,9 18,1 19,0 20,3 Różan 16,5 16,9 17,3 18,2 19,0 19,6

Źródło: GUS/BDL

Ocenę sytuacji demograficznej uzupełniają wskaźniki obciążenia demograficznego. Pierwszy z nich określa liczbę osób w wieku nieprodukcyjnym przypadającą na 100 osób w wieku produkcyjnym. W przypadku gminy Różan w 2015 roku na 100 osób w wieku produkcyjnym przypadało 62,1 osoby w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym. W pozostałych jednostkach, również w gminach miejsko-wiejskich, notowano porównywalne wartości tego wskaźnika. Średnia dla kraju wynosiła 60,1 (w tym 58,4 w gminach miejsko-wiejskich), dla województwa – 62,9 (w tym 60,9 w gminach miejsko-wiejskich), a dla powiatu – 62,6 (w tym 62,1 w gminach miejsko-wiejskich).

Drugi ze wskaźników określa, ile osób w wieku poprodukcyjnym przypada na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym. W przypadku tego wskaźnika sytuacja w gminie jest umiarkowanie dobra i lepsza niż w kraju i województwie. W 2015 roku na 100 dzieci i młodzieży do lat 17 w gminie Różan przypadało 104,9 osób starszych (w wieku poprodukcyjnym), podczas gdy średnia dla Polski wynosiła 109,1 osób w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym (w tym 97,7 w gminach miejsko-wiejskich), a średnia dla Mazowsza – 107,8 osób (w tym 91,7 w gminach miejsko-wiejskich). W przypadku powiatu makowskiego na 100 mieszkańców w wieku przedprodukcyjnym przypadało 99,1 osoby w wieku poprodukcyjnym.

Trzeci ze wskaźników określa liczbę osób w wieku poprodukcyjnym przypadającą na 100 osób w wieku produkcyjnym. W tym przypadku sytuacja w gminie Różan nie odbiega znacznie od sytuacji w pozostałych analizowanych jednostkach. W 2015 roku na 100 mieszkańców gminy w wieku produkcyjnym przypadało 31,8 osoby w wieku poprodukcyjnym, natomiast w skali kraju – 31,4 osoby, w skali województwa – 32,7 osoby, a w skali powiatu – 31,2 osoby. W gminach miejsko-wiejskich tych obszarów osiągane były niższe wartości wskaźnika ludności w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym niż w gminie Różan. Wskaźnik dla gmin miejsko-wiejskich kraju wynosił 28,9 osób, a w województwie mazowieckim 29,1 osób, podczas gdy w Różanie, jak wskazano powyżej, wynosił 31,8 osób.

Tabela 11. Wskaźniki obciążenia demograficznego w 2015 roku

ludność w wieku ludność w wieku ludność w wieku nieprodukcyjnym na poprodukcyjnym na poprodukcyjnym na 100 osób w wieku 100 osób w wieku 100 osób w wieku Jednostka terytorialna produkcyjnym przedprodukcyjnym produkcyjnym 2015 2015 2015 osoba osoba osoba POLSKA 60,1 109,1 31,4

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 58,4 97,7 28,9

POLSKA - MIASTO 61,3 127,6 34,4 MAZOWIECKIE 62,9 107,8 32,7

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 60,9 91,7 29,1 MAZOWIECKIE - MIASTO 64,3 121,5 35,3 Powiat makowski 62,6 99,1 31,2

16 Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 62,1 104,9 31,8

Powiat makowski - MIASTO 63,1 110,4 33,1 Różan 62,1 104,9 31,8

Źródło: GUS/BDL

W 2015 roku w gminie Różan urodziło się 40 dzieci (w tym 25 chłopców i 15 dziewczynek) oraz odnotowano zgon 55 mieszkańców (w tym 31 mężczyzn i 24 kobiet). Maksymalna liczba urodzeń w gminie wystąpiła w 2012 roku (55 dzieci), natomiast maksymalna liczba zgonów (58 osób) w 2010 roku. Rokroczne fluktuacje liczby urodzeń i zgonów w gminie wpływały bezpośrednio na zmiany wartości przyrostu naturalnego. W latach 2010-2011 oraz w 2015 roku obserwowana była przewaga liczby zgonów nad liczbą urodzeń, a przyrost naturalny w gminie przyjmował wartości ujemne. Najwyższą różnicę pomiędzy ilością zgonów i urodzeń, na poziomie -15, odnotowano w 2015 roku.

Tabela 12. Ruch naturalny w gminie Różan w 2015 roku

ogółem mężczyźni kobiety

2015 2015 2015 Urodzenia żywe 40 25 15 Zgony ogółem 55 31 24 Przyrost naturalny -15 -6 -9

Źródło: GUS/BDL

Na tle analizowanych jednostek (także w gminach miejsko-wiejskich) gmina Różan charakteryzuje się relatywnie niskim poziomem wskaźnika urodzeń żywych na 1000 ludności. W 2015 roku wynosił on 8,9, podczas gdy w powiecie makowskim i w kraju na 1000 ludności urodziło się 9,6 dzieci, a na Mazowszu aż – 10,8 dzieci. Również jako gmina miejsko-wiejska Różan cechował się niższymi wartościami wskaźnika urodzeń żywych na 1000 mieszkańców niż gminy miejsko-wiejskie kraju (9,6 dzieci) i województwa (10,7 dzieci).

Tabela 13. Urodzenia żywe na 1000 ludności w latach 2010-2015

urodzenia żywe na 1000 ludności

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 10,7 10,1 10,0 9,6 9,7 9,6

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 10,9 10,2 10,2 9,7 9,8 9,6

POLSKA - MIASTO 10,3 9,6 9,6 9,2 9,4 9,4 MAZOWIECKIE 11,6 10,9 10,8 10,4 10,7 10,8

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 11,8 10,8 11,0 10,5 10,7 10,7 MAZOWIECKIE - MIASTO 11,6 10,9 10,8 10,4 10,9 10,9 Powiat makowski 11,3 11,0 11,3 10,0 10,9 9,6

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 12,1 10,6 10,6 8,9

Powiat makowski - MIASTO - - 10,8 8,4 10,7 9,6 Różan 10,4 10,6 12,1 10,6 10,6 8,9

Źródło: GUS/BDL

17 W przypadku wskaźnika zgonów na 1000 ludności w gminie Różan osiągał on wartości odbiegające od notowanych w pozostałych jednostkach. W 2015 roku na 1000 mieszkańców gminy przypadało 12,3 zgonów. Niższe okazały się wartości dla powiatu makowskiego (11,6 zgonów na 1000 ludności), kraju (10,27 zgonów) i województwa (10,30 zgonów). Również w gminach miejsko-wiejskich kraju i województwa wskaźnik zgonów na 1000 mieszkańców przyjmował wartości niższe niż w gminie Różan.

Tabela 14. Zgony na 1000 ludności w latach 2010-2015

zgony na 1000 ludności

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 9,83 9,75 9,99 10,06 9,78 10,27

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 9,51 9,43 9,62 9,71 9,48 10,00

POLSKA - MIASTO 9,71 9,64 9,97 10,09 9,88 10,43 MAZOWIECKIE 10,16 10,06 10,29 10,22 10,05 10,30

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 9,44 9,43 9,46 9,15 9,54 9,66 MAZOWIECKIE - MIASTO 9,77 9,63 9,99 9,98 9,84 10,11 Powiat makowski 11,02 11,89 11,94 11,39 11,00 11,61

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 10,38 8,63 10,41 12,27

Powiat makowski - MIASTO - - 9,62 9,98 8,96 9,54 Różan 12,80 11,30 10,38 8,63 10,41 12,27

Źródło: GUS/BDL

Na tle analizowanych jednostek administracyjnych gmina Różan wyróżniała się niskim przyrostem naturalnym na 1000 ludności. W okresie między 2012 a 2014 rokiem przyjmował on wartości dodatnie, ponadto wyższe niż średnia krajowa i wojewódzka. Jednak w latach 2010-2011 oraz w 2015 roku wskaźnik przyrostu naturalnego był w gminie Różan ujemny. W 2015 roku przyrost naturalny na 1000 mieszkańców gminy Różan wynosił -3,3, podczas gdy przyrost naturalny na 1000 mieszkańców kraju kształtował się na poziomie -0,7 (w tym -0,4 dla gmin miejsko-wiejskich), a na 1000 mieszkańców województwa: 0,5 (w tym 1,0 w gminach miejsko-wiejskich). Spośród analizowanych jednostek w 2015 roku gmina Różan osiągnęła najniższy wskaźnik przyrostu naturalnego. Dodatkowo ujemny wskaźnik przyrostu naturalnego w gminie należy traktować jako zjawisko negatywne, mogące w dłuższej perspektywie skutkować zarówno depopulacją gminy, jak i niekorzystnymi zmianami w strukturze wiekowej lokalnej społeczności.

Tabela 15. Przyrost naturalny na 1000 ludności w latach 2010-2015

przyrost naturalny na 1000 ludności Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015 ------POLSKA 0,9 0,3 0,0 -0,5 0,0 -0,7

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 1,4 0,8 0,6 0,0 0,3 -0,4

POLSKA - MIASTO 0,6 0,0 -0,4 -0,9 -0,5 -1,1 MAZOWIECKIE 1,4 0,8 0,5 0,2 0,7 0,5

18 MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 2,3 1,4 1,5 1,3 1,2 1,0 MAZOWIECKIE - MIASTO 1,8 1,3 0,8 0,4 1,0 0,8 Powiat makowski 0,3 -0,9 -0,6 -1,4 -0,2 -2,0

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 1,8 2,0 0,2 -3,3

Powiat makowski - MIASTO - - 1,2 -1,5 1,8 0,1 Różan -2,4 -0,7 1,8 2,0 0,2 -3,3

Źródło: GUS/BDL

W 2015 roku na terenie gminy Różan zawarto 25 małżeństw. Liczba zawieranych małżeństw podlegała rokrocznym fluktuacjom, uniemożliwiając wyznaczenie trendu. Maksymalną liczbę, 31 małżeństw, odnotowano w latach 2011 i 2012, natomiast minimalną – 20 małżeństw, w 2014 roku.

Wykres 4. Małżeństwa zawarte w gminie Różan w latach 2010-2015

35 31 31 30 29

25 25 21 20 20

0 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Źródło: GUS/BDL

W przeliczeniu na 1000 mieszkańców, w gminie Różan w 2015 roku zawarto 5,6 małżeństw. Pod tym względem gmina wyróżniała się pozytywnie na tle innych jednostek administracyjnych, gdzie wartości małżeństw zawartych na 1000 mieszkańców kształtowały się na niższym poziomie. Średnia dla kraju w 2015 roku wynosiła 4,9 (w tym 5,0 w gminach miejsko-wiejskich), a dla województwa – 4,8 (w tym 4,9 w gminach wiejskich), a dla powiatu – 6,3. Jedynie dla powiatu makowskiego wskaźnik zawartych na 1000 mieszkańców małżeństw był wyższy niż w gminie Różan i ukształtował się na poziomie 6,3.

19 Tabela 16. Małżeństwa zawarte na 1000 mieszkańców w latach 2010-2015

małżeństwa zawarte na 1000 mieszkańców

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 5,9 5,4 5,3 4,7 4,9 4,9

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 6,0 5,5 5,5 4,8 5,1 5,0

POLSKA - MIASTO 5,9 5,2 5,1 4,5 4,7 4,8 MAZOWIECKIE 5,8 5,2 5,1 4,5 4,7 4,8

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 6,0 5,3 5,2 4,5 4,8 4,9

MAZOWIECKIE - MIASTO 5,7 5,1 4,8 4,4 4,5 4,7 Powiat makowski 6,7 6,0 6,2 4,8 5,2 6,3

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 6,8 4,6 4,4 5,6

Powiat makowski - MIASTO - - 6,9 4,1 4,0 6,1 Różan 6,4 6,9 6,8 4,6 4,4 5,6

Źródło: GUS/BDL

Dane dotyczące migracji, tj. zameldowań i wymeldowań, pozwalają stwierdzić, iż z gminy Różan więcej osób wyjeżdża niż do niej przyjeżdża. Ujemne saldo migracji występowało przez cały analizowany okres, choć rokrocznie przyjmowało zróżnicowane wartości. Największą przewagę liczby wyjeżdżających nad liczbą przyjeżdżających odnotowano w 2013 roku, gdy saldo migracji wynosiło -29. W 2014 roku ujemne saldo migracji miało już niższą wartość, liczba opuszczających gminę była o 10 osób większa niż przybyłych na teren Różana.

Wykres 5. Saldo migracji w gminie Różan w latach 2010-2014

2010 2011 2012 2013 2014 0

-5 -4 -10 -9 -10 -15 -10

-20

-25

-30 -29

Źródło: GUS/BDL

Również w przeliczeniu na 1000 mieszkańców gminę Różan cechowało ujemne saldo migracji, a sytuacja w gminie i całym powiecie makowskim była trudniejsza niż w województwie mazowieckim i w kraju. Przez cały okres między 2010 a 2014 rokiem saldo migracji na 1000 ludności gminy było ujemne, przy czym wahało się ono od -0,9 (2011 rok) do -6,4 (2013 rok). Tymczasem w skali kraju w latach 2010-2014 utrzymywało się minimalnie ujemne saldo migracji na 1000 osób (najniższa wartość, -0,52, wystąpiła w 2013 roku), natomiast w województwie mazowieckim w całym analizowanym okresie saldo migracji na 1000 mieszkańców było

20 dodatnie (najniższa wartość, 2,5, wystąpiła w latach 2010 i 2012-2014). Warto dodać, że niekorzystne, ujemne saldo migracji, dotyczyło w latach 2010-2014 jedynie gminy Różan i powiatu makowskiego, podczas gdy w pozostałych analizowanych jednostkach administracyjnych sytuacja była zdecydowanie korzystniejsza.

Tabela 17. Saldo migracji na 1000 osób w latach 2010-2015

saldo migracji na 1000 osób ogółem Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

osoba osoba osoba osoba osoba POLSKA -0,1 -0,1 -0,2 -0,5 -0,4

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 0,1 -0,2 -0,3 -0,8 -0,8

POLSKA - MIASTO -2,1 -1,9 -1,7 -2,2 -1,8 MAZOWIECKIE 2,5 2,7 2,5 2,5 2,5

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 5,4 5,0 4,2 3,6 3,0

MAZOWIECKIE - MIASTO 1,5 2,3 2,1 2,1 2,4 Powiat makowski -3,3 -5,1 -4,0 -3,7 -5,7

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - -2,2 -6,4 -2,2

Powiat makowski - MIASTO - - -7,1 -2,9 -3,9 Różan -2,0 -0,9 -2,2 -6,4 -2,2

Źródło: GUS/BDL

Saldo migracji zagranicznych na 1000 osób w latach 2010-2014 przyjmowało dla gminy Różan zarówno wartości ujemne (2014 rok), jak i dodatnie (2011 rok), jednak przez większość analizowanego okresu było neutralne (w latach 2010 i 2012-2013 wskaźnik wynosił 0,0) . W 2014 roku wartość salda migracji zagranicznych na 1000 osób w gminie wynosiła -0,4 i była wyższa niż średnia wojewódzka (0,0) i powiatowa (-0,1), a równocześnie równa średniej krajowej (-0,4).

Tabela 18. Saldo migracji zagranicznych na 1000 osób w latach 2010-2015

saldo migracji zagranicznych na 1000 osób ogółem Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

osoba osoba osoba osoba osoba POLSKA -0,1 -0,1 -0,2 -0,5 -0,4

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE -0,1 -0,2 -0,2 -0,6 -0,4

POLSKA - MIASTO -0,1 -0,2 -0,2 -0,6 -0,5 MAZOWIECKIE 0,1 0,1 0,1 0,0 0,0

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 0,1 0,1 0,1 -0,1 0,0

MAZOWIECKIE - MIASTO 0,2 0,2 0,1 0,0 0,0 Powiat makowski 0,1 0,0 0,0 0,0 -0,1

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 0,0 0,0 -0,4

21 Powiat makowski - MIASTO - - -0,2 0,1 -0,3 Różan 0,0 0,2 0,0 0,0 -0,4

Źródło: GUS/BDL

BEZROBOCIE I RYNEK PRACY W dniu 31.12.2015 roku w rejestrze Powiatowego Urzędu Pracy pozostawało 439 mieszkańców gminy Różan. W porównaniu do 2010 roku liczba zarejestrowanych bezrobotnych w gminie zmniejszyła się o 32 osoby, tj. o 14,8%. W całym analizowanym okresie liczba osób bezrobotnych podlegała fluktuacjom, ale od 2012 roku, po osiągnięciu maksimum na poziomie 528 zarejestrowanych bezrobotnych w gminie, widoczny jest stały, niewielki trend spadkowy.

Wykres 6. Bezrobotni ogółem w gminie Różan w latach 2010-2015

600 528

500 520 444 474 400 439

377 300

200

100

0 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Źródło: GUS/BDL

Wśród osób bezrobotnych najliczniej reprezentowani są mieszkańcy miasta Różan (273 osoby) oraz sołectwa Załuzie (123 osoby), a także Dzbądz (32 osoby) oraz Dyszobaba (26 osób). W pozostałych sołectwach liczba osób bezrobotnych była niższa (kilka-kilkanaście osób), natomiast wśród zarejestrowanych bezrobotnych z gminy Różan w 2015 roku nie występowali w ogóle mieszkańcy sołectw Paulinowo i Załęże-Gartki. W latach 2010-2015 ilość zarejestrowanych bezrobotnych zwiększyła się w trzynastu sołectwach gminy Różan, natomiast w sześciu – zmniejszyła się.

Należy podkreślić rosnący udział osób długotrwale bezrobotnych wśród ogółu zarejestrowanych bezrobotnych. W 2010 roku w gminie zamieszkiwało 160 osób długotrwale bezrobotnych, podczas gdy w 2015 roku było to 330 osób, tj. ponad dwukrotnie więcej. Negatywne zmiany podkreśla fakt, że w 2010 roku długotrwale bezrobotni stanowili 33,8% zarejestrowanych bezrobotnych w gminie, podczas gdy w roku 2015 ich udział wzrósł aż do 63,3%. Należy podkreślić, że w latach 2010-2015 ilość osób długotrwale bezrobotnych zwiększyła się w czternastu sołectwach i w mieście Różan, w pięciu przypadkach pozostała na tym samym poziomie, natomiast w żadnym z sołectw nie uległa zmniejszeniu.

22 Tabela 19. Charakterystyka bezrobotnych w sołectwach gminy Różan w latach 2012-2015

stan na dzień 31.12.2010 stan na dzień 31.12.2015

Jednostka w tym: w tym: ilość ilość Zmiana terytorialna bez bez bezrobotnych długotrwale bezrobotnych długotrwale doświadczenia doświadczenia ogółem bezrobotni ogółem bezrobotni zawodowego zawodowego Chełsty 9 8 2 13 11 5 44,4% Chrzczonki 3 1 1 2 2 1 -33,3% Dąbrówka 5 1 3 3 2 3 -40,0% Dzbądz 20 9 8 32 22 12 60,0% Dyszobaba 20 10 8 26 16 10 30,0% Kaszewiec 5 4 3 5 4 4 0,0% Miłony 5 2 2 4 4 2 -20,0% Mroczki- 0 0 0 2 2 2 - Rębiszewo Paulinowo 0 0 0 0 0 0 - Podborze 6 4 3 10 6 3 66,7% Prycanowo 4 2 3 4 2 3 0,0% Szygi 8 2 5 6 6 4 -25,0% Załęże- 4 1 2 3 3 0 -25,0% Eliasze Załęże- 3 0 0 0 0 0 -100,0% Gartki Załęże- 1 1 0 3 3 1 200,0% Sędzięta Załęże 6 4 2 9 9 3 50,0% Wielkie Załuzie 111 21 44 123 33 56 10,8% Zawady- 2 2 1 3 2 1 50,0% Ponikiew RÓŻAN 262 88 53 273 203 83 4,2% RAZEM 474 160 140 521 330 193 9,9%

Źródło: dane gminne

23 tle kraju i województwa, osiągając średnio dwukrotnie wyższe wartości odsetka osób bezrobotnych w ogóle ludności w wieku produkcyjnym. W 2015 roku zarejestrowani bezrobotni stanowili 6,5% ludności kraju w wieku 18-64 lata (w tym 7,1% w gminach miejsko-wiejskich) i 6,6% ludności województwa (w tym 7,1% w gminach miejsko-wiejskich), podczas gdy dla powiatu makowskiego i gminy Różan odsetki te wynosiły odpowiednio: 13,6% i 15,9%.

Tabela 20. Udział bezrobotnych w liczbie osób w wieku produkcyjnym w latach 2010-2015

udział bezrobotnych w liczbie osób w wieku produkcyjnym Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

% % % % % % POLSKA 7,9 8,0 8,7 8,8 7,5 6,5

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 9,1 9,2 9,7 9,8 8,3 7,1 MAZOWIECKIE 7,1 7,4 8,2 8,5 7,6 6,6

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 8,1 8,3 9,0 9,3 8,1 7,1 Powiat makowski 13,0 16,0 16,8 17,0 15,1 13,6

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - 18,3 18,3 15,9 15,9 Różan 12,9 16,4 18,3 18,3 15,9 15,9

Źródło: GUS/BDL

Bezrobocie może być jedną z przyczyn korzystania z pomocy społecznej. W 2015 roku świadczenia z tego powodu uzyskały 184 osoby, wśród których najliczniejszą grupę stanowili mieszkańcy miasta Różan (145 osoby), a wśród sołectw – Załuzia (10 osób) i Kaszewca (7 osób). Liczba osób otrzymujących w gminie świadczenia z tytułu bezrobocia w latach 2010-2015 zmniejszyła się znacząco: w 2010 roku było to 216 osób, zaś w 2015 roku – 184 osoby (spadek o 14,8%). Spadek ilości osób korzystających ze świadczeń wypłacanych z powodu bezrobocia rozłożył się nierównomiernie pomiędzy sołectwami gminy. Największe spadki miały miejsce w sołectwach: Chrzczonki i Podborze (-100%), a także Miłony (-66,7%), Załuzie (-54,5%), Załęże Wielkie (-40%) i miasto Różan (-9,4%). Natomiast udział osób pobierających świadczenia z powodu bezrobocia w ogólnej liczbie korzystających z pomocy społecznej był wysoki i kształtował się w 2015 roku na poziomie od 12,5% (Załęże-Gartki i Załęże- Sędzięta) do 60% (Załęże-Wielkie). Tym samym odsetek ten wykazywał znaczną zmienność w zależności od miejsca zamieszkania osób bezrobotnych otrzymujących świadczenia społeczne.

Tabela 21. Liczba osób, którym przyznano świadczenia z powodu bezrobocia w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015

Osoby, którym przyznano Udział w ogóle ludności świadczenia z tytułu korzystającej z pomocy Zmiana Jednostka terytorialna bezrobocia społecznej

2010 2015 2010 2015 Chełsty 6 6 0,0% 24,0% 25,0% Chrzczonki 2 -100,0% 14,3% Dąbrówka 5 5 0,0% 41,7% 45,5% Dzbądz Dyszobaba Kaszewiec 7 7 0,0% 25,0% 26,9%

24 Miłony 3 1 -66,7% 33,3% 14,3% Mroczki-Rębiszewo Paulinowo Podborze 2 -100,0% 11,8% Prycanowo Szygi 4 4 0,0% 28,6% 26,7% Załęże-Eliasze Załęże-Gartki 2 12,5% Załęże-Sędzięta 1 12,5% Załęże Wielkie 5 3 -40,0% 8,6% 60,0% Załuzie 22 10 -54,5% 30,6% 21,3% Zawady-Ponikiew RÓŻAN 160 145 -9,4% 17,5% 22,9% RAZEM 216 184 -14,8% 14,6% 20,0%

Źródło: dane gminne

POMOC SPOŁECZNA I WSPIERANIE RODZINY

Głównym organizatorem pomocy społecznej na terenie gminy jest Ośrodek Pomocy Społecznej w Różanie, Pl. Obrońców Różana 4. OPS realizuje zadania własne i zadania zlecone w zakresie ustalonym ustawami i aktami wykonawczymi do ustaw oraz uchwałami władz lokalnych.

Celem działania OPS w Różanie jest rozpoznawanie i zaspakajanie niezbędnych potrzeb życiowych osób i rodzin, które własnym staraniem nie są w stanie pokonać trudności życiowych oraz umożliwienie im bytowania w warunkach odpowiadających godności człowieka. Zgodnie z Regulaminem Organizacyjnym Ośrodka Pomocy Społecznej w Różanie w skład struktury organizacyjnej jednostki wchodzą następujące stanowiska pracy: kierownik, księgowy, pracownicy socjalni, wieloosobowe stanowisko ds. świadczeń rodzinnych oraz funduszu alimentacyjnego i postępowania wobec dłużników alimentacyjnych, jednoosobowe stanowisko d/s administracyjnych, pielęgniarki, terapeuci oraz opiekunki środowiskowe.

Obszar gminy jest podzielony na 4 rejony działania pracowników socjalnych:

 Rejon I – Różan, ulice: ul. Plac Obrońców Różana, Mostowa, Fortowa, Zjazd, Sienkiewicza, Słowackiego, Lwowska, Wileńska, Hallera, Panny Marii, 3 Maja, Przechodnia, Rolna, Nowa, BLOK 6A, miejscowości: Kaszewiec, Dąbrówka, Chełsty;  Rejon II – Różan, ulice: Warszawska, Gdańska, Mickiewicza, Ostrowska, Przemysłowa, Królowej Bony, Zygmunta Starego, Zygmunta Augusta, Jagiellonki, Radziwiłłówny, Kamienne Schodki, Nadnarwiańska, BLOK 6C, 6E, miejscowości: Prycanowo, Podborze, Załuzie, Zawady Ponikiew;  Rejon III – Różan, ulice: Poniatowskiego, Uklei, Czysta, Kopernika, Skłodowskiej, Szkolna, Szmaragdowa, Diamentowa, Topazowa, Agatowa, Rubinowa, Bursztynowa, Kilińskiego, BLOK 6D, miejscowości: Dyszobaba, Chrzczonki, Miłony, Szygi, Załęże Wielkie, Załęże Gartki, Załęże Sędzięta, Załęże Eliasze;

25  Rejon IV – Różan, ulice: Polna, Targowa, Spokojna, Parkowa, Witosa, Kościuszki, Pogodna, Słoneczna, Marzanny, Tęczowa, Lazurowa, Cmentarna, Leśna, BLOK 6, 6B, miejscowości: Paulinowo, Dzbądz, Mroczki-Rębiszewo.

Instytucjami realizującymi zadania z zakresu pomocy społecznej oraz wspierającymi podmioty pomocy społecznej w realizacji ich zadań w gminie Różan są również:

 Urząd Gminy w Różanie

 Gminna Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w Różanie

 Gminny Zespół Interdyscyplinarny ds. Przeciwdziałania Przemocy w Różanie

 Świetlica Opiekuńczo-Wychowawcza (w strukturze OPS w Różanie)

 Dom Dziennego Pobytu (w strukturze OPS w Różanie)

 Posterunek Policji w Różanie (Komenda Powiatowa Policji w Makowie Mazowieckim)

 placówki oświatowe

 placówki ochrony zdrowia

 organizacje pozarządowe.

Dane Głównego Urzędu Statystycznego wskazują, że w 2014 roku z pomocy społecznej korzystało 240 gospodarstw domowych z gminy Różan. Maksymalną liczbę gospodarstw domowych objętych pomocą społeczną stwierdzono w latach 2012-2013 roku (286 i 296 gospodarstw), co mogło wynikać z pogorszenia sytuacji na rynku pracy. W porównaniu do 2010 roku liczba gospodarstw domowych, które w 2014 roku korzystały z pomocy społecznej, zmniejszyła się w gminie o 7,6%. W większych jednostkach administracyjnych odnotowano wzrosty lub niewielkie spadki, ale ich tempo było niższe niż w gminie. W kraju liczba gospodarstw domowych korzystających z pomocy społecznej zwiększyła się o 2% (w tym o 2,3% w gminach miejsko-wiejskich). Natomiast w województwie nastąpił wzrost o 0,5% (w tym 2,9% w gminach miejsko-wiejskich).

26 Wykres 7. Gospodarstwa domowe korzystające z pomocy społecznej według kryterium dochodowego w gminie Różan w latach 2010- 2014

310 296 290 286 270

250 230 240 230 223

210

190

170

150 2010 2011 2012 2013 2014

Źródło: GUS/BDL

W gospodarstwach domowych korzystających z pomocy społecznej w gminie Różan w 2014 roku zamieszkiwało łącznie 678 osób, tj. mniej niż w latach 2013 (883 osoby) i 2012 (862), ale jednocześnie więcej niż w latach 2011 (663 osób) i 2010 (628 osób). Tym samym osoby korzystające z pomocy społecznej w 2014 roku stanowiły 15,1% ludności gminy. Odsetek ten był zdecydowanie wyższy niż średnia powiatowa (10,8%), a także średnia dla kraju (5,3%) czy województwa (4,4%), również w przypadku gmin miejsko-wiejskich (odpowiednio 6,1% i 4,8%).

Wykres 8. Odsetek osób korzystających z pomocy społecznej według kryterium dochodowego w 2014 roku

Różan 15,1%

Powiat makowski - MIASTO 10,8%

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 15,1%

Powiat makowski 10,8%

MAZOWIECKIE - MIASTO 2,9%

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 4,8%

MAZOWIECKIE 4,4%

POLSKA - MIASTO 4,0%

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 6,1%

POLSKA 5,3%

0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% 14% 16%

Źródło: GUS/BDL

27 Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Różanie w 2015 roku przyznał łącznie 32 211 świadczeń, tj. o 13,3% mniej niż w 2010 roku, ale równocześnie o 12,4% mniej niż w roku 2014. Świadczenia najczęściej były kierowane do mieszkańców miasta Różan (20 628 świadczeń), w mniejszym stopniu do mieszkańców sołectw Załuzie (3 100 świadczeń) czy Zawady-Ponikiew (2 000 świadczeń). Najmniej świadczeń przyznawano w 2015 roku osobom mieszkającym w Załężu Wielkim (14 świadczeń), Załężu-Gartkach (20 świadczeń) oraz Załężu-Eliasze (24 świadczenia).

Jak wskazano powyżej w latach 2010-2015 liczba udzielanych świadczeń z pomocy społecznej w gminie Różan zmniejszyła się ogółem o 13,3%. Jednak w poszczególnych sołectwach sytuacja była zróżnicowana. W szesnastu sołectwach liczba świadczeń zmniejszyła się, jedynie w dwóch sołectwach nastąpił wzrost liczby przyznawanych świadczeń.

Największy przyrost liczby świadczeń z pomocy społecznej w latach 2010-2015 stwierdzono w sołectwach: Zawady-Ponikiew (spektakularny wzrost o 525%) i Miłony (10%), jednocześnie były to jedyne sołectwa, w których liczba przyznanych świadczeń wzrosła w analizowanym okresie. Z kolei największy ubytek liczby udzielanych świadczeń dotyczył sołectw: Załęże Wielkie (-96,7%), Załęże-Gartki (-96,2%) i Załęże-Sędzięta (-95,7%).

Tabela 22. Liczba przyznanych świadczeń z pomocy społecznej w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015

Liczba świadczeń Jednostka terytorialna Zmiana 2010 2014 2015 Chełsty 1 037 1 008 1031 -0,6% Chrzczonki 1 100 912 750 -31,8% Dąbrówka 238 205 235 -1,3% Dzbądz 1 500 1 064 820 -45,3% Dyszobaba 110 95 89 -19,1% Kaszewiec 1 790 1 681 1712 -4,4% Miłony 40 45 44 10,0% Mroczki-Rębiszewo 810 605 500 -38,3% Paulinowo 760 569 510 -32,9% Podborze 780 754 678 -13,1% Prycanowo 650 335 - - Szygi 37 32 30 -18,9% Załęże-Eliasze 210 510 24 -88,6% Załęże-Gartki 520 412 20 -96,2% Załęże-Sędzięta 600 220 26 -95,7% Załęże Wielkie 402 302 14 -96,5% Załuzie 3720 3593 3100 -16,7% Zawady-Ponikiew 320 211 2000 525,0% RÓŻAN 22519 24205 20628 -8,4% RAZEM 37143 36758 32211 -13,3%

Źródło: dane gminne

28 Wg danych GOPS w 2015 roku z pomocy społecznej skorzystało 921 mieszkańców gminy, co stanowiło 20% zameldowanych w tym roku. W 2014 roku pomocą społeczną objęto, więcej, bo 1 362 osoby, a w 2010 roku, najwięcej w analizowanym okresie, tj. 1 481 osób. Najwięcej osób korzystających z pomocy społecznej zamieszkuje w Różanie – w 2015 roku były to 632 osoby. Znacznie mniej osób, którym przyznano świadczenia społeczne, zamieszkiwało w sołectwach: Załuzie (47 osób) i Dzbądz (45 osób) oraz Kaszewiec (26 osób) i Chełsty (24 osoby). W przypadku pozostałych miejscowości liczba osób, które otrzymywały świadczenia z pomocy społecznej, nie przekraczała 20 osób. W 2015 roku beneficjentów pomocy społecznej nie stwierdzono jedynie w sołectwie Prycanowo. Natomiast najmniejszą ilość osób korzystających z pomocy społecznej stwierdzono w sołectwach: Zawady-Ponikiew (4 osoby), Załęże Wielkie (5 osób) i Miłony (7 osób).

Nieco odmiennie przedstawiała się sytuacja poszczególnych miejscowości, jeśli chodzi o udział beneficjentów pomocy społecznej w ogólnej liczbie zameldowanych w 2015 roku. Wartość tego odsetka kształtowała się na zróżnicowanym poziomie, od 0% do 32%, przy średniej dla gminy wynoszącej 20%. W 2015 roku najwyższy odsetek korzystających z pomocy społecznej występował wśród mieszkańców Załęża-Gartki i wynosił 32%, a nieco niższy był w Mroczkach-Rębiszewo i Paulinowie (po 29%). Oprócz wymienionych miejscowości, stosunkowo wysoki udział osób korzystających z pomocy społecznej w ogóle mieszkańców, występował w sołectwach: Kaszewiec (27%) i Dąbrówka (26%).

Tabela 23. Liczba osób korzystających z pomocy społecznej w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015

Liczba osób, którym przyznano Udział świadczenie korzystających z Jednostka terytorialna Zmiana pomocy 2010 2014 2015 społecznej w ogóle mieszkańców Chełsty 25 19 24 -4,0% 22,0% Chrzczonki 14 15 11 -21,0% 13,0% Dąbrówka 12 12 11 -8,0% 26,0% Dzbądz 85 65 45 -47,0% 19,0% Dyszobaba 16 16 13 -19,0% 6,0% Kaszewiec 28 26 26 -7,0% 27,0% Miłony 9 8 7 -22,0% 14,0% Mroczki-Rębiszewo 20 15 13 -35,0% 29,0% Paulinowo 35 35 20 -43,0% 29,0% Podborze 17 11 16 -6,0% 17,0% Prycanowo 20 10 - - - Szygi 14 17 15 7,0% 16,0% Załęże-Eliasze 40 38 8 -80,0% 17,0% Załęże-Gartki 41 41 16 -61,0% 32,0% Załęże-Sędzięta 50 15 8 -84,0% 20,0% Załęże Wielkie 58 58 5 -91,0% 4,0% Załuzie 72 74 47 -35,0% 17,0% Zawady-Ponikiew 11 5 4 -64,0% 13,0%

29 RÓŻAN 914 882 632 -31,0% 23,0% RAZEM 1481 1362 921 -38,0% 20,0%

Źródło: dane gminne

Zadania gminy w zakresie pomocy społecznej szczegółowo określa Gminna Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych na lata 2015-2020, przyjęta Uchwałą Nr XVII/99/2015 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 22 grudnia 2015 r.

Opracowanie strategii zostało poprzedzone diagnozą sytuacji społecznej w gminie oraz charakterystyką wybranych problemów społecznych, tj.: bezrobocie, niepełnosprawność, alkoholizm i narkomania oraz bezradność opiekuńczo-wychowawcza.

Celem głównym realizacji założeń wynikających z dokumentu Gminnej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych na lata 2015-2020 jest poprawa jakości życia mieszkańców Gminy Różan poprzez stworzenie im możliwości rozwoju, zaspokojenia potrzeb przez aktywną integrację. W odpowiedzi na zdiagnozowane problemy społeczne gminy zdefiniowano następujące cele szczegółowe i działania:

Cel 1 Zmniejszenie liczby osób bezrobotnych w Gminie Różan.

 Działania interwencyjne:

1. zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego osobom bezrobotnym (pomoc finansowa, pomoc materialna, dożywianie); 2. upowszechnienie informacji o usługach i instrumentach rynku pracy oferowanych przez Powiatowy Urząd Pracy; 3. realizacja prac społecznie użytecznych, prac interwencyjnych robót publicznych; 4. organizowanie prac społecznie użytecznych dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym;

 Działania prewencyjne:

5. dostosowanie kierunków kształcenia do potrzeb lokalnego rynku pracy; 6. wsparcie dla rozwoju wolontariatu; 7. opracowanie programów i projektów promocji zatrudnienia oraz aktywizacji lokalnego rynku pracy;

 Działania aktywizacyjne:

8. rozwój pracy socjalnej w zakresie przeciwdziałania bezrobociu; 9. organizację szkoleń przygotowujących merytorycznie osoby bezrobotne do prowadzenia własnej firmy; 10. opracowanie wspólnych projektów i programów aktywizacji bezrobotnych; 11. ograniczenie wykluczenia dzieci i młodzieży poprzez programy aktywizujące; 12. pomoc w aktywnym poszukiwaniu pracy; 13. aktywizacja bezrobotnych poprzez organizację różnorodnych form wsparcia wynikających z ustawy a dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, takich jak m. in.: staże, prace interwencyjne, roboty publiczne, szkolenia, refundację stanowiska pracy, dotacje na rozpoczęcie działalności gospodarczej.

Cel 2 Zwiększenie liczby osób niepełnosprawnych i przewlekle chorych w zakresie uczestnictwa w życiu zawodowym i społecznym.

30  Działania interwencyjne:

1. rozwój pomocy i samopomocy w zakresie zidentyfikowanych potrzeb w obszarze niepełnosprawności i długotrwałej choroby; 2. ułatwienie dostępu dla osób niepełnosprawnych do informacji o możliwych formach pomocy; 3. poprawa jakości świadczonych usług, skierowanych do osób niepełnosprawnych; 4. dofinansowanie uczestnictwa osób niepełnosprawnych i ich opiekunów w turnusach i wyjazdach rehabilitacyjnych; 5. zapewnienie specjalistycznych usług opiekuńczych oraz podnoszenie ich jakości;

 Działania prewencyjne:

6. propagowanie wartości profilaktyki i rehabilitacji dla osób niepełnosprawnych i długotrwale chorych;

 Działania aktywizacyjne:

7. opracowanie programów i projektów aktywizujących osoby niepełnosprawne; 8. poprawa komunikacji w dostępie do urzędów; 9. finansowe, wspieranie wydarzeń integracyjnych, sportowych, rekreacyjnych i kulturalnych dla osób starszych i niepełnosprawnych; 10. aktywizacja środowiska do wspólnych działań społecznych na rzecz osób niepełnosprawnych, przewlekle chorych i starszych; 11. rozwój wolontariatu; 12. zwiększenie dostępności do edukacji dla osób niepełnosprawnych; 13. wspieranie i współpraca z organizacjami pozarządowymi działającymi na rzecz osób starszych i niepełnosprawnych; 14. organizacja wydarzeń kulturalno-oświatowych dostępnych dla osób starszych i niepełnosprawnych.

Cel 3 Rozwój zintegrowanego systemu wsparcia dziecka i rodziny w zakresie poprawy bezpieczeństwa i przeciwdziałania bezradności opiekuńczo-wychowawczej.

 Działania interwencyjne:

1. systematyczna praca socjalna z rodzinami mającymi problemy opiekuńczo – wychowawcze i w prowadzeniu gospodarstwa domowego; 2. świadczenie pomocy rodzinom w opiece i wychowaniu dzieci i młodzieży poprzez wzmacnianie roli rodziny; 3. wspieranie rodzin w wypełnianiu funkcji opiekuńczo – wychowawczej poprzez asystenta rodziny; 4. zapewnienie pomocy i wsparcia osobom sprawującym rodzinną pieczę zastępczą; 5. świadczenie pomocy społecznej rodzinom, żyjącym w trudnych warunkach materialnych; 6. organizacja wypoczynku letniego dla dzieci z rodzin ubogich i dysfunkcyjnych;

 Działania prewencyjne:

7. zagospodarowanie czasu wolnego dzieci i młodzieży poprzez rozwój placówek wsparcia dziennego oraz sport, rekreację i kulturę; 8. organizowanie kampanii oraz innych akcji w celu propagowania zdrowego stylu życia; 9. współpraca z jednostkami organizacyjnymi w celu powrotu dziecka do rodziny biologicznej; 10. współpraca ze szkołami w zakresie diagnozowania potrzeb dzieci i młodzieży zagrożonych marginalizacją; 11. realizacja rządowego programu „Pomoc państwa w zakresie dożywiania”;

31 12. promocja i realizacja programów profilaktycznych, terapeutycznych, psychoedukacyjnych, skierowanych do rodziców i dzieci; 13. współpraca z podmiotami pracującymi na rzecz rodziny w zakresie kreowania i upowszechniania pozytywnych wzorców funkcjonowania rodziny; 14. tworzenie i wdrażanie 3-letnich programów wspierania rodziny; 15. rozwój i wzbogacanie istniejących programów profilaktycznych i edukacyjnych; 16. pomoc w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych dla rodzin;

 Działania aktywizacyjne:

17. stymulowanie aktywności twórczej, rozbudzanie aspiracji edukacyjnych dzieci i młodzieży.

Cel 4 Rozwój systemu pomocy, leczenia i rehabilitacji dla osób uzależnionych oraz członków ich rodzin.

 Działania interwencyjne:

1. organizacja i finansowanie/dofinansowanie szkoleń, warsztatów, seminariów, konferencji dla osób pracujących w obszarze przeciwdziałania przemocy w rodzinie i rozwiązywania problemów alkoholowych; 2. dofinansowanie obozów socjoterapeutycznych dla dzieci pochodzących z rodzin z problemem alkoholowym; 3. dofinansowanie wypoczynku letniego i zimowego dla dzieci z rodzin z problemem alkoholowym; 4. dofinansowywanie/finansowanie szkoleń i kursów specjalistycznych w zakresie pracy z dziećmi z rodzin z problemem alkoholowym;

 Działania prewencyjne:

5. prowadzenie edukacji publicznej nt. działania alkoholu na organizm człowieka i ryzyka szkód wynikających z różnych wzorców picia (kampanie, ulotki, informacje i artykuły w lokalnej prasie); 6. prowadzenie edukacji społecznej nt. zjawiska przemocy w rodzinie (kampanie, ulotki, informacje i artykuły w lokalnej prasie, konferencje i seminaria); 7. prowadzenie warsztatów umiejętności psychospołecznych kształtujących u młodego człowieka postawy abstynenckie; 8. realizacja działań obszarze profilaktyki uniwersalnej kierowanych do dzieci, młodzieży, rodziców, nauczycieli i osób pracujących z nieletnimi; 9. wdrażanie i upowszechnianie rekomendowanych programów profilaktycznych skierowanych do dzieci, młodzieży i dorosłych;

 Działania aktywizacyjne:

10. finansowanie oddziaływań adresowanych do osób stosujących przemoc w rodzinie; 11. wsparcie rodziców, których dzieci piją alkohol; 12. organizowanie warsztatów/programów dla rodzin dzieci uczęszczających do świetlic w celu podniesienia ich kompetencji wychowawczych1.

Uszczegółowieniem zapisów Gminnej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych na lata 2015-2020 są opracowywane przez gminę programy celowe, ukierunkowane na poszczególne problemy. Jednym z nich jest Gminny Program Profilaktyki i Opieki nad Dzieckiem i Rodziną na lata 2011-2020, przyjęty Uchwałą Nr V/43/2011

1 Za: Gminna Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych na lata 2015-2020

32 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 29 kwietnia 2011 r., który doprecyzowuje zadania zawarte w strategii rozwiązywania problemów społecznych:

I. Poprawa stanu funkcjonowania rodziny 1. Zdiagnozowanie warunków życia rodzin oraz potrzeb i oczekiwań dotyczących pomocy rodzinie. 2. Wdrażanie programów edukacyjnych, profilaktycznych i terapeutycznych służących rozwojowi rodziny. 3. Wypracowanie zasad współpracy wszystkich podmiotów w społeczności lokalnej działających na rzecz rodziny.

II. Wspieranie rodziców w ich funkcjach opiekuńczo-wychowawczych 1. Pedagogizacja rodziców ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb rozwojowych ich dzieci oraz umiejętności wychowawczych rodziców. 2. Rozwijanie lokalnego systemu poradnictwa i edukacji dla rodziców, służących rozpoznaniu zagrożeń demoralizacją i uzależnieniami dzieci i młodzieży.

III. Wspieranie rodziny w zakresie bezpieczeństwa socjalnego. 1. Diagnozowanie i monitoring życia rodzin. 2. Rozwijanie zintegrowanego systemu wsparcia dla rodzin z niepełnosprawnymi członkami rodzin. 3. Systematyczne wspieranie kadry ośrodków pomocy społecznej w rozwiązywaniu problemów rodzin niewydolnych wychowawczo.

V. Poprawa sytuacji dziecka w środowisku szkolnym. 1. Wspieranie inicjatyw służących wszechstronnemu rozwojowi dzieci i młodzieży. 2. Wyrównanie dysproporcji w dostępie do oferty edukacyjnej na miarę możliwości i potrzeb każdego dziecka. 3. Dostosowanie istniejącej struktury szkolnej do lokalnego rynku pracy.

VI. Wspieranie uczniów uzdolnionych. 1. Wypracowanie procedur monitoringu uczniów uzdolnionych, wspierania ich rozwoju, wyróżniania, nagradzania. 2. Organizacja oferty edukacyjnej dla młodzieży szczególnie uzdolnionej.

VII. Wspieranie potrzeb edukacyjnych dzieci niepełnosprawnych 1. Tworzenie warunków umożliwiających dostęp uczniów niepełnosprawnych do szkól ogólnodostępnych. 2. Tworzenie klas integracyjnych w szkołach ogólnodostępnych. 3. Rozwój systemu usług wspierających dla rodzin z dzieckiem niepełnosprawnym.

VIII. Doskonalenie procesu wychowawczego. 1. Kontynuowanie i wzbogacanie istniejących programów profilaktycznych wspierających wychowanie dzieci i młodzieży. 2. Wspieranie idei wolontariatu oraz innych form aktywności społecznej sprzyjających rozwijaniu postaw charytatywnych i filantropijnych do osób starszych i pokrzywdzonych przez los. 3. Organizacja warsztatów psychologicznych dla dzieci i młodzieży oraz rodziców z zakresu rozwiązywania problemów i radzenia sobie w sytuacjach trudnych. 4. Tworzenie grup wsparcia dla rodzin niewydolnych wychowawczo. 5. Angażowanie różnych instytucji, w tym organizacji pozarządowych w realizację programów profilaktycznych i pomocowych działających na rzecz dzieci ze szczególnymi potrzebami rozwojowymi.

33 IX. Ochrona dzieci i młodzieży przed marginalizacją i społecznym wykluczeniem 1. Rozwój opieki pedagogicznej i psychologicznej w szkołach. 2. Inicjowanie programów edukacyjno-wychowawczych przeciwdziałających patologiom społecznym dzieci i młodzieży , w tym uzależnieniom i wykluczeniu społecznemu.

X. Zapobieganie niedostosowaniu społecznemu i przestępczości wśród dzieci i młodzieży. 1. Edukacja społeczna. 2. Rozwój profilaktyki niedostosowania społecznego i przeciwdziałania przestępczości wśród dzieci i młodzieży. 3. Tworzenie i umacnianie środowiskowych form pomocy dzieciom i rodzinie. 4. Zatrudnienie psychologa

XI. Poprawa stanu zdrowia populacji, w szczególności poprzez rozwój sportu i rekreacji 1. Wspieranie cyklicznych badań sprawności młodego pokolenia. 2. Stworzenie warunków organizacyjnych i finansowych do optymalnego wykorzystania istniejących obiektów sportowych w placówkach oświatowych, również w godzinach popołudniowych, a dla młodzieży także w godzinach wieczornych. 3. Rozbudowa infrastruktury służącej czynnemu spędzaniu czasu wolnego (place zabaw, boiska sportowe, ścieżki rowerowe).

XII. Promocja form aktywnego spędzania czasu wolnego przez dzieci i młodzież. 1. Realizacja projektów służących zdrowemu stylowi życia. 2. Wspieranie plenerowych imprez sportowo- rekreacyjnych dla dzieci i młodzieży. 3. Prowadzenie kampanii informacyjnych na temat inicjatyw i przedsięwzięć organizowanych dla dzieci i młodzieży.

XIII. Kompensacja deficytów zdrowotnych i świadczeń zdrowotnych. 1. Prowadzenie cyklicznych badań stanu zdrowia dzieci i młodzieży. 2. Inicjowanie edukacyjnych programów prozdrowotnych w szkołach (higiena nauki i pracy, prawidłowe żywienie, wady postawy, uzależnienia).

XIV. Wspieranie rodziny z dzieckiem niepełnosprawnym. 1. Opracowanie gminnej bazy danych dzieci niepełnosprawnych. 2. Organizacja warsztatów terapii zajęciowej i środowiskowego domu samopomocy.

XV. Poprawa stanu bezpieczeństwa rodziny, dzieci i młodzieży. 1. Włączenie w realizację programów profilaktyczno-edukacyjnych policjantów z miejscowego posterunku policji.

XVI. Ochrona dziecka przed wykorzystaniem i molestowaniem. 1. Monitorowanie zjawiska krzywdzenia dzieci młodzieży. 2. Inicjowanie programów przeciwdziałania przemocy rówieśniczej, wykorzystania i molestowania dzieci w rodzinie i w środowisku. 3. Promocja instytucji udzielających pomocy, np. telefon zaufania, program „Niebieska linia”. 4. Współpraca wszystkich lokalnych instytucji zajmujących się przemocą. 5. Opracowanie i realizacja programów dla sprawców i ofiar przemocy2.

2 Za: Gminny Program Profilaktyki i Opieki nad Dzieckiem i Rodziną na lata 2011-2020

34 UBÓSTWO

Jedną z przyczyn korzystania z pomocy społecznej jest ubóstwo. W 2015 roku pomoc z tego tytułu otrzymało 222 mieszkańców gminy, tj. niemal co czwarta osoba (24%) objęta systemem pomocy społecznej. W 2010 roku liczba osób korzystających z pomocy społecznej z powodu ubóstwa była dwukrotnie niższa i wynosiła 108.

Poszczególne sołectwa gminy Różan okazały się silnie zróżnicowane odnośnie udziału osób, którym przyznano świadczenie z powodu ubóstwa w ogóle korzystających z pomocy społecznej. Najwyższym odsetkiem charakteryzowało się sołectwo Dzbądz (wszyscy korzystający z pomocy społecznej otrzymywali ją z powodu ubóstwa), ale znaczny udział stwierdzono także w sołectwie Załuzie (79%), Zawady-Ponikiew (75%), Dyszobaba (69%) i Podborze (56%). Warto dodać, że zarówno w 2010, jak i 2015 roku pomocy społecznej z powodu ubóstwa nie otrzymywał żaden mieszkaniec sołectwa Chełsty, Miłony i Mroczki-Rębiszewo.

Tabela 24. Liczba osób, którym przyznano świadczenia z powodu ubóstwa w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015

Udział w ogóle Liczba osób, którym przyznano korzystających z pomocy świadczenie z powodu ubóstwa Jednostka terytorialna społecznej

2010 2015 Zmiana 2010 2015

Chełsty Chrzczonki 4 2 -50% 29% 18% Dąbrówka 4 4 0% 33% 36% Dzbądz 3 45 1400% 4% 100% Dyszobaba 9 9 0% 56% 69% Kaszewiec 7 5 -29% 25% 19% Miłony Mroczki-Rębiszewo Paulinowo 1 2 100% 3% 10% Podborze 3 9 200% 18% 56% Prycanowo 1 -100% 5% Szygi 3 3 0% 21% 20% Załęże-Eliasze 10 2 -80% 25% 25% Załęże-Gartki 3 7 133% 7% 44% Załęże-Sędzięta 3 3 0% 6% 38% Załęże Wielkie 2 2 0% 3% 40% Załuzie 37 79% Zawady-Ponikiew 5 3 -40% 45% 75% RÓŻAN 50 89 78% 5% 14%

RAZEM 108 222 106% 7% 24%

Źródło: dane gminne

35 NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ I CHOROBA

Pomoc społeczną z powodu niepełnosprawności w 2015 roku otrzymywało 122 mieszkańców gminy, co stanowiło 13% ogółu ludności korzystającej z pomocy społecznej. W porównaniu do 2010 roku liczba osób pobierających świadczenia z tytułu niepełnosprawności zmniejszyła się o 33%, ale ich udział w ogólnej liczbie korzystających z pomocy społecznych wzrósł tylko nieznacznie, z 12% do 13%.

Zarówno w 2010, jak i 2015 roku pomoc społeczna z powodu niepełnosprawności nie była kierowana do żadnego z mieszkańców sołectwa Dyszobaba, Szygi, Załęże-Eliasze i Zawady Ponikiew. Natomiast w pozostałych sołectwach gminy udział osób pobierających świadczenia z powodu niepełnosprawności w ogóle korzystających wahał się od 4% (Załuzie) do 36% (Dąbrówka).

Tabela 25. Liczba osób, którym przyznano świadczenia z powodu niepełnosprawności w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015

Liczba osób, którym przyznano Udział korzystających z świadczenie z powodu pomocy społecznej w Jednostka terytorialna niepełnosprawności ogóle mieszkańców

2010 2015 Zmiana 2010 2015

Chełsty 4 4 0% 16% 17% Chrzczonki 3 1 -67% 21% 9% Dąbrówka 4 4 0% 33% 36% Dzbądz 16 13 -19% 19% 29% Dyszobaba Kaszewiec 6 6 0% 21% 23% Miłony 1 0 -100% 11% 0% Mroczki-Rębiszewo 3 2 -33% 15% 15% Paulinowo 10 5 -50% 29% 25% Podborze 3 1 -67% 18% 6% Prycanowo 2 -100% 10% Szygi Załęże-Eliasze Załęże-Gartki 3 1 -67% 7% 6% Załęże-Sędzięta 7 0 -100% 14% 0% Załęże Wielkie 3 0 -100% 5% 0% Załuzie 12 2 -83% 17% 4% Zawady-Ponikiew RÓŻAN 105 83 -21% 11% 13%

RAZEM 182 122 -33% 12% 13%

Źródło: dane gminne

W 2015 roku długotrwała lub ciężka choroba była przyczyną przyznania pomocy społecznej 164 mieszkańcom gminy Różan. Choć w porównaniu do 2010 roku była to liczba o 18% niższa, to w latach 2010-2015 wzrósł udział

36 osób, którym przyznano świadczenia z tytułu długotrwałej lub ciężkiej choroby w ogóle korzystających z pomocy społecznej: z 13,5% w 2010 roku do 17,8% w 2015 roku.

W 2015 roku z pomocy społecznej z powodu choroby nie korzystała żadna osoba zamieszkująca w sołectwach: Chrzczonki, Dąbrówka, Miłony, Mroczki-Rębiszewo, Prycanowo, Załęże-Eliasze, Załęże-Gartki, Załęże-Sędzięta i Załęże Wielkie. W pozostałych sołectwach udział osób otrzymujących świadczenia z powodu długotrwałej lub ciężkiej choroby w ogóle korzystających z pomocy społecznej przyjmował wartości od 6,7% (Szygi) do 58,3% (Chełsty).

Tabela 26. Liczba osób, którym przyznano świadczenia z powodu długotrwałej lub ciężkiej choroby w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015

Liczba osób, którym przyznano Udział korzystających z świadczenie z powodu długotrwałej lub pomocy społecznej w Jednostka terytorialna ciężkiej choroby ogóle mieszkańców

2010 2015 Zmiana 2010 2015

Chełsty 14 14 0,0% 56,0% 58,3% Chrzczonki Dąbrówka Dzbądz 10 15 50,0% 11,8% 33,3% Dyszobaba 4 4 0,0% 25,0% 30,8% Kaszewiec 8 8 0,0% 28,6% 30,8% Miłony Mroczki-Rębiszewo Paulinowo 7 10 42,9% 20,0% 50,0% Podborze 9 6 -33,3% 52,9% 37,5% Prycanowo 8 0 -100,0% 40,0% Szygi 1 1 0,0% 7,1% 6,7% Załęże-Eliasze 7 0 -100,0% 17,5% Załęże-Gartki Załęże-Sędzięta Załęże Wielkie Załuzie 18 5 -72,2% 25,0% 10,6% Zawady-Ponikiew 5 1 -80,0% 45,5% 25,0% RÓŻAN 109 100 -8,3% 11,9% 15,8%

RAZEM 200 164 -18,0% 13,5% 17,8%

Źródło: dane gminne

37 UZALEŻNIENIA I PRZEMOC

Uzależnienia i przemoc w rodzinie są jednym z powodów korzystania z pomocy społecznej. W 2015 roku świadczenia z powodu przemocy w rodzinie zostały przyznane 1 osobie z terenu gminy Różan. Zamieszkiwała ona w sołectwie Dyszobaba.

Należy zwrócić uwagę, że w 2014 roku nie odnotowano przypadków korzystania z pomocy społecznej z powodu przemocy w rodzinie, a w 2010 roku odnotowano 1 taki przypadek, również w sołectwie Dyszobaba.

W 2015 roku w gminie Różan odnotowano 5 przypadków założenia „Niebieskich Kart”. Dotyczyły one pojedynczych osób mieszkających w sołectwie Dąbrówka, Dyszobaba i Kaszewiec oraz dwóch w mieście Różan (z ul. Polnej i ul. Warszawskiej). W 2014 roku liczba przypadków „Niebieskich Kart” w gminie wynosiła trzy, w tym jeden w Dyszobabie i dwa w Różanie (ul. Nowa i ul. Polna).

Szczegółowe zadania gminy w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie przedstawione zostały w Gminnym Programie Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie oraz Ochrony Ofiar Przemocy w Rodzinie w Gminie Różan na lata 2015-2020, przyjętym Uchwałą Nr VII/44/2015 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 27 marca 2015 r. Celem Programu jest:

1) zmniejszenie skali zjawiska przemocy w rodzinie na terenie Gminy Różan:

1. Określenie w drodze uchwały trybu powoływania i odwoływania członków zespołu interdyscyplinarnego oraz szczegółowych warunków jego funkcjonowania. 2. Powołanie Gminnego Zespołu Interdyscyplinarnego. 3. Współpraca w ramach zespołu interdyscyplinarnego. 4. Działania środowiskowe. 5. Edukacja dzieci, młodzieży i dorosłych w zakresie przemocy.

2) zwiększenie skuteczności działań interwencyjnych wobec osób stosujących przemoc w rodzinie:

1. Izolowanie sprawców od ofiar. 2. Udzielanie informacji sprawcom przemocy na temat programów korekcyjno-edukacyjnych. 3. Przeprowadzanie rozmów z osobami nadużywającymi alkoholu, stosującymi przemoc. 4. Kierowanie wniosków do Sądu Rejonowego w Przasnyszu o nałożenie obowiązku podjęcia leczenia odwykowego w związku z nadużywaniem alkoholu.

3) zwiększenie pomocy i ochrony ofiar przemocy w rodzinie:

1. Utworzenie punktu informacyjnego. 2. Prowadzenie działań interwencyjnych w zakresie przeciwdziałania przemocy. 3. Zapewnienie osobom dotkniętym przemocą w rodzinie miejsc w ośrodkach wsparcia.

Cele ogólne będą realizowane przez:

1) budowanie lokalnego systemu przeciwdziałania przemocy, 2) diagnozowanie zjawiska przemocy na terenie Gminy Różan, 3) podnoszenie kompetencji służb i instytucji w zakresie przemocy w rodzinie, 4) udzielanie pomocy ofiarom przemocy w rodzinie, 5) oddziaływanie na sprawców przemocy w rodzinie.

Realizacja celów Gminnego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie oraz Ochrony Ofiar Przemocy w Rodzinie w Gminie Różan na lata 2015-2020 zakłada: uwrażliwienie społeczności lokalnej na problem przemocy

38 w rodzinie, promowanie modelu rodziny wolnej od przemocy, edukację dzieci, młodzieży i dorosłych w zakresie przemocy w rodzinie oraz działania interdyscyplinarne w zakresie przeciwdziałania przemocy3.

Alkoholizm i narkomania są jedną z przyczyn korzystania z pomocy społecznej w gminie Różan. W 2015 roku świadczenia z tego tytułu przyznano 2 mieszkańcom miasta, tj. takiej samej ilości osób jak w 2014 roku i 2 więcej niż w 2010 roku (w tym roku nie przyznano nikomu świadczeń z powodu alkoholizmu).

Świadczenia z powodu alkoholizmu lub narkomani w 2015 roku pobierali mieszkańcy 1 sołectwa – Dzbądz (2 osoby). W 2014 roku świadczenia z powodu alkoholizmu otrzymali mieszkańcy dwóch sołectw – Dzbądz (1 osoba) i Kaszewiec (1 osoba).

Realizując zadania związane z przeciwdziałaniem alkoholizmowi i narkomanii Rada Miejska w Różanie uchwala programy profilaktyczne w tym zakresie, stanowiące część Gminnej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych dla Gminy Różan na lata 2015-2020.

Gminny Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na 2016 rok został przyjęty Uchwałą Nr XVIII/105/2016 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 27 stycznia 2016 r. Ww. dokumencie przedstawione zostały problemy, cele główne i cele szczegółowe działań gminy związanych z przeciwdziałaniem alkoholizmowi. Należą do nich:

Problem I: Szkody społeczne i zdrowotne wynikające ze spożywania alkoholu.

Cel główny: Ograniczenie szkód społecznych i zdrowotnych wynikających ze spożywania alkoholu.

Cele szczegółowe:

1. Zwiększenie wiedzy społeczeństwa lokalnego na temat ryzyka szkód społecznych i zdrowotnych wynikających z różnych wzorów spożywania alkoholu, 2. Zwiększenie wiedzy społeczeństwa na temat możliwości przeciwdziałania zjawisku wynikającemu ze spożywania alkoholu, sposobów reagowania i uzyskania pomocy oraz wzmacnianie postaw abstynenckich wśród mieszkańców, 3. Poprawa funkcjonowania osób uzależnionych poprzez zwiększenie dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej, 4. Ograniczenie zjawiska naruszania prawa związanego ze spożywaniem alkoholu w tym: zakłócania porządku publicznego, sprzedaży alkoholu nieletnim, 5. Ograniczenie fizycznej dostępności do alkoholu,

Problem II: Problemy rodzinne związane z alkoholem, w tym zjawisko przemocy w rodzinie.

Cel główny: Ograniczenie problemów rodzinnych związanych z alkoholem w tym zjawiska przemocy w rodzinie.

Cele szczegółowe:

1. Zwiększenie świadomości, dostępności oraz jakości oferowanej pomocy dla osób współuzależnionych, DDA, osób doświadczających przemocy w związku z problemem alkoholowym, 2. Zwiększenie dostępności pomocy dzieciom z rodzin niewydolnych wychowawczo, dotkniętych problemem alkoholowym i przemocą.

Problem III: Zjawisko spożywania alkoholu przez dzieci i młodzież.

3 Za: Gminny Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie oraz Ochrony Ofiar Przemocy w Rodzinie w Gminie Różan na lata 2015-2020

39 Cel główny: Ograniczenie zjawiska spożywania alkoholu przez dzieci i młodzież.

Cele szczegółowe:

1. Zmiana i wzmocnienie zasad społecznych oraz postaw osób dorosłych sprzeciwiających się piciu alkoholu przez dzieci i młodzież, 2. Zwiększenie kompetencji wychowawczych i zawodowych rodziców, pracowników oświaty oraz osób pracujących w obszarze profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, 3. Zmniejszenie liczby młodzieży spożywającej alkohol4.

Gminny Program Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2015-2018 został przyjęty Uchwałą Nr V/23/2015 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 26 stycznia 2015 r. Celem Programu jest zwiększenie poziomu wiedzy społeczeństwa na temat szkodliwości stosowania środków psychoaktywnych oraz ograniczenie szkód zdrowotnych i społecznych wynikających z używania substancji psychoaktywnych. Zadania, które są realizowane w ramach Gminnego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2015-2018, wynikają z zapisów ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii. Obejmują one:

1. Zwiększenie dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych i osób zagrożonych uzależnieniem,  dofinansowanie kosztów dojazdu na terapię,  wspieranie działalności placówek lecznictwa odwykowego,  wspieranie działalności środowisk abstynencyjnych.

2. Udzielanie rodzinom, w których występują problemy narkomanii, pomocy psychospołecznej i prawnej,  prowadzenie Punktu Konsultacyjnego dla osób uzależnionych i ich rodzin,  wspieranie placówek i organizacji pozarządowych zajmujących się pomocą dla osób uzależnionych od środków psychoaktywnych,  organizowanie działań alternatywnych do zachowań powodujących uzależnienie.

3. Prowadzenie profilaktycznej działalności informacyjnej, edukacyjnej, szkoleniowej w zakresie rozwiązywania problemów narkomanii, w szczególności dla dzieci i młodzieży, w tym prowadzenie pozalekcyjnych zajęć sportowo-rekreacyjnych dla uczniów, a także działań na rzecz dożywiania dzieci uczestniczących w pozalekcyjnych programach opiekuńczo-wychowawczych i socjoterapeutycznych,  prowadzenie Świetlicy opiekuńczo-wychowawczej,  organizowanie różnych form spędzania wolnego czasu i rozwijania zainteresowań ,  organizowanie realizacji programów profilaktycznych, warsztatów, prelekcji adresowanych do dzieci, młodzieży i rodziców,  uczestnictwo w ogólnopolskich kampaniach dotyczących profilaktyki uzależnień,  zakup i dystrybucja materiałów informacyjno-edukacyjnych na temat szkodliwości stosowania substancji psychoaktywnych,  organizowanie i finansowanie szkoleń z dziedziny profilaktyki dla przedstawicieli różnych instytucji realizujących zadania obejmujące problematykę narkomanii.

4. Wspomaganie działań instytucji, organizacji pozarządowych i osób fizycznych, służących rozwiązywaniu problemów narkomanii,  współpraca z poradniami i ośrodkami leczenia uzależnień,  podnoszenie kwalifikacji z zakresu profilaktyki uzależnień i przeciwdziałania przemocy, osób zawodowo zajmujących się pomaganiem poprzez organizowanie szkoleń,

4 Za: Gminny Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na 2016 rok

40  współpraca z nauczycielami, pracownikami socjalnymi, policją, służbą zdrowia oraz innymi osobami zajmującymi się realizacją zadań wynikających z ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii.

5. Pomoc społeczna osobom uzależnionym i rodzinom osób uzależnionych dotkniętych ubóstwem i wykluczeniem społecznym i integrowanie ze środowiskiem lokalnym tych osób z wykorzystaniem pracy socjalnej i kontraktu socjalnego,  współpraca z Ośrodkiem Pomocy Społecznej w zakresie udzielania pomocy osobom uzależnionym i ich rodzinom dotkniętym ubóstwem i wykluczeniem społecznym5.

PRZESTĘPCZOŚĆ I BEZPIECZEŃSTWO

Nad bezpieczeństwem mieszkańców gminy Różan czuwają funkcjonariusze policji i straży pożarnej.

Obszar gminy znajduje się w zasięgu działania Komendy Powiatowej Policji w Makowie Mazowieckim (ul. Łąkowa 3, Maków Mazowiecki) oraz Komendy Powiatowej Państwowej Straży Pożarnej w Makowie Mazowieckim (ul. Moniuszki 6a, Maków Mazowiecki).

W Różanie znajduje się Posterunek Policji (ul. Lwowska 6) i czasowy Posterunek Państwowej Straży Pożarnej (ul. Warszawska 5a). Ponadto na terenie gminy działalność prowadzi Oddział Gminnego Związku OSP RP w Różanie oraz funkcjonuje 5 jednostek Ochotniczych Straży Pożarnych:

 OSP w Różanie, ul. Warszawska 5a (jednostka włączona w struktury Krajowego Systemu Ratowniczo- Gaśniczego)  OSP w Załuziu, Załuzie 41 (jednostka włączona w struktury Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego)  OSP w Szygach, Szygi 14  OSP w Chełstach, Chełsty 6  OSP w Mroczkach-Rębiszewo, Mroczki-Rębiszewo 22.

W 2015 roku na terenie gminy Różan popełniono łącznie 56 przestępstw. Zdecydowaną większość z nich stanowiły przestępstwa o charakterze kryminalnym. Ich liczba ukształtowała się na poziomie 53, co stanowiło 94,6% przestępstw popełnionych w tym roku. Znacznie rzadziej na terenie gminy stwierdzano przestępstwa drogowe (3 w 2015 roku).

W porównaniu do 2013 roku liczba przestępstw stwierdzonych na terenie gminy Różan w 2015 roku zmalała o 49,5%. Zmniejszyła się częstotliwość występowania przestępstw z każdej analizowanej kategorii: w przypadku przestępstw kryminalnych spadek wyniósł 29,3%, a w przypadku przestępstw drogowych ich liczba zmniejszyła się o 91,7%. W latach 2013-2014 na terenie gminy nie stwierdzono przestępstw o charakterze gospodarczym.

5 Za: Gminny Program Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2015-2018

41 Tabela 27. Przestępstwa stwierdzone w latach 2012-2015

przestępstwa ogółem o charakterze kryminalnym drogowe Jednostka 2012 2013 2014 2015 2012 2013 2014 2015 2012 2013 2014 2015 terytorialna ------1 119 1 063 885 799 781 711 605 522 155 141 86 76 POLSKA 803 487 139 786 340 193 313 561 906 118 833 356 142 139 117 112 103 96 85 78 20 19 11 10 MAZOWIECKE 841 707 625 453 381 607 645 866 457 713 783 169 Powiat makowski 1 087 978 721 570 417 443 473 351 281 244 165 131 Różan bd. 111 68 56 bd. 75 63 53 bd. 36 5 3

Źródło: GUS/BDL oraz dane gminne

Na tle innych jednostek administracyjnych obszar gminy Różan okazał się terenem o znacznie niższym zagrożeniu przestępczością. W przeliczeniu na 1000 mieszkańców w 2015 roku w gminie popełniono ogółem 12,5 przestępstwa, podczas gdy w kraju było to 20,8 przestępstw, a w województwie mazowieckim 21 przestępstw. Średnią najbardziej zbliżoną do gminnej stwierdzono w powiecie makowskim – 12,3 przestępstwa na 1000 mieszkańców.

Niższe zagrożenie przestępczością na terenie gminy wynikało głównie z zerowej liczby przestępstw gospodarczych oraz relatywnie mniejszej częstotliwości popełniania przestępstw o charakterze kryminalnym. Jak wskazano powyżej, w 2015 roku w gminie Różan odnotowano 53 przestępstwa kryminalne. Średnia na 1000 mieszkańców kraju wynosiła w 2015 roku 13,6 przestępstw, średnia powiatowa – 7,6 przestępstw, a średnia wojewódzka – 14,8. Średnia ilość przestępstw o charakterze kryminalnym na 1000 mieszkańców dla gminy Różan ukształtowała się na poziomie 11,9, a zatem wyższym niż wskaźnik dla powiatu, ale równocześnie niższym niż dla województwa i kraju.

Natomiast w przypadku przestępstw drogowych na 1000 mieszkańców sytuacja w gminie Różan jest znacznie korzystniejsza niż w większych jednostkach administracyjnych – średnie dla gminy pozostają na poziomie znacznie niższym niż średnie krajowe, wojewódzkie i powiatowe. Średnia ilość przestępstw o charakterze drogowym na 1000 mieszkańców w gminie Różan w roku 2015 ukształtowała się na poziomie 0,67, podczas gdy w kraju było to 2,0, w województwie mazowieckim 1,9, a w powiecie makowskim aż 2,8.

Tabela 28. Przestępstwa na 1000 mieszkańców w latach 2012-2015

przestępstwa ogółem na o charakterze kryminalnym drogowe na 1000 1000 mieszkańców na 1000 mieszkańców mieszkańców Jednostka terytorialna 2012 2013 2014 2015 2012 2013 2014 2015 2012 2013 2014 2015 ------

POLSKA 32,17 27,62 22,72 20,80 22,45 18,47 15,54 13,59 4,48 3,67 2,23 1,99 MAZOWIECKE 26,99 26,32 22,09 21,06 19,53 18,20 16,09 14,77 3,86 3,71 2,21 1,90 Powiat makowski 23,18 20,93 15,53 12,33 8,89 9,48 10,19 7,59 5,99 5,22 3,55 2,83 Różan bd. 24,63 15,14 12,55 bd. 16,64 14,03 11,88 bd. 7,99 1,11 0,67

Źródło: GUS/BDL oraz dane gminne

42 AKTYWNOŚĆ SPOŁECZNA

O zainteresowaniu społeczeństwa sferą polityki w skali mikro oraz aktywności w lokalnym życiu politycznym można wnioskować na podstawie danych dotyczących frekwencji wyborczej, szczególnie zaś udziału w wyborach samorządowych. Są to wybory, podczas których wybierani są przedstawiciele organów samorządowych najbliższych mieszkańcom (wójtowie, burmistrzowie i prezydenci miast, rady gminy, rady powiatów, sejmiki województw), czyli władze, które w bezpośredni sposób wpływają na życie lokalnych społeczności.

Dane dotyczące frekwencji wyborczej w wyborach samorządowych w gminie Różan wskazują na bardzo wysokie zaangażowanie i zainteresowanie mieszkańców sferą polityki. W 2006 roku w wyborach uczestniczyło 62,83% uprawnionych do głosowania mieszkańców gminy, tj. więcej niż wynosiła średnia dla kraju (45,99%) i województwa mazowieckiego (50,55%) oraz powiatu makowskiego (54,53%). W 2010 roku frekwencja wyborcza w I turze wyborów w gminie okazała się wyższa niż w 2006 roku i wynosiła 66,42%, nadal pozostając na poziomie znacznie wyższym niż w kraju (47,32%) i na Mazowszu (50,96%). W obu przypadkach powiat makowski charakteryzował się niższą frekwencją wyborczą niż gmina Różan, a różnica była znacząca i sięgała niemal 7%. W 2014 roku zainteresowanie mieszkańców gminy wyborami samorządowym bardzo nieznacznie spadło – o około 1% w porównaniu z poprzednimi wyborami. Frekwencja wyborcza wyniosła 65,68% w I turze i 66,76% w II turze, ponownie pozostając na poziomie zdecydowanie wyższym od średniej powiatowej, wojewódzkiej i krajowej. Na podstawie przytoczonych danych należy stwierdzić, że zaangażowanie mieszkańców gminy Różan w lokalne życie polityczne jest zdecydowanie wyższe niż w pozostałych analizowanych jednostkach terytorialnych.

Tabela 29. Frekwencja wyborcza w wyborach samorządowych w latach 2006, 2010 i 2014

I tura II tura frekwencja wyborcza frekwencja wyborcza Jednostka terytorialna 2006 2010 2014* 2006 2010 2014*

% % % % % % POLSKA 45,99 47,32 47,34 39,56 35,31 39,97 MAZOWIECKIE 50,55 50,96 51,15 46,40 39,90 44,01 Powiat makowski 54,53 59,56 59,22 48,20 46,44 57,72 Różan 62,83 66,42 65,68 - 50,67 66,76

* wójtowie, burmistrzowie i prezydenci miast

Źródło: PKW

Na terenie gminy Różan zarejestrowanych jest kilkanaście organizacji pozarządowych. Najwięcej jest wśród nich ochotniczych straży pożarnych, które funkcjonują w formie stowarzyszeń w Chełstach, Mroczkach-Rębiszewo, Szygach, Załuziu i Różanie. Ponadto działalność prowadzą kluby sportowe oraz pojedyncze podmioty, których obszar działania koncentruje się wokół kwestii związanych z pomocą społeczną, ekologią, kulturą czy wspólnotą lokalną i aktywnością społeczną. Do najaktywniejszych organizacji pozarządowych w gminie Różan należą: Stowarzyszenie Aktywnych Pań w Załuziu, Stowarzyszenie Opiekunów Osób Niepełnosprawnych – Cafe Mama – Klub oraz Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Różańskiej. Wśród podmiotów NGO zarejestrowanych w gminie żaden nie posiadał w 2016 roku statusu organizacji pożytku publicznego (OPP), uprawniającego do otrzymania 1% podatku dochodowego od osób fizycznych.

43 Tabela 30. Organizacje pozarządowe zarejestrowane w gminie Różan

Rok Lp. Nazwa Miejscowość Adres Forma prawna powstania Ochotnicza Straż Pożarna w 1 Chełsty Chełsty 6 stowarzyszenie 1996 Chełstach Mazowiecka Spółdzielnia Socjalna spółdzielnia 2 Chrzczonki Chrzczonki 1 2013 Forum socjalna Polskie Towarzystwo Rolników 3 Chrzczonki Chrzczonki 15 stowarzyszenie 2004 Ekologicznych „Boży Zagon” Fundacja Xymeny Zaniewskiej 4 Kaszewiec Kaszewie 75 fundacja 2004 „Sztuka Polska” w likwidacji Ochotnicza Straż Pożarna w Mroczki- Mroczki- 5 stowarzyszenie 2006 Mroczkach-Rębiszewo Rębiszewo Rębiszewo 22 6 Ochotnicza Straż Pożarna w Szygach Szygi Szygi 14 stowarzyszenie 1996 7 Ochotnicza Straż Pożarna w Załuziu Załuzie Załuzie 41 stowarzyszenie 1996 Stowarzyszenie Aktywnych Pań w 8 Załuzie Załuzie 88 stowarzyszenie 2011 Załuziu 9 Fundacja Consilio Bono Różan Polna 67 fundacja 2015 Jeździecki Klub Sportowy „Narew- stowarzyszenie 10 Różan Królowej Bony 6 1999 Różan” kultury fizycznej 11 Ochotnicza Straż Pożarna w Różanie Różan Warszawska 5a stowarzyszenie 1991 Rada Kultury Fizycznej Szkół Gdańska 6d lok. stowarzyszenie 12 Różan 1993 Rolniczych Woj. Ostrołęckiego 41 kultury fizycznej Stowarzyszenie Miłośników Ziemi 13 Różan Ostrowska 10 stowarzyszenie 2010 Różańskiej Stowarzyszenie Opiekunów Osób 14 Niepełnosprawnych – Cafe Mama – Różan Mickiewicza 15 stowarzyszenie 2009 Klub Uczniowski Klub Sportowy FC 2012 stowarzyszenie 15 Różan Nowa 12 2013 Różan kultury fizycznej

Źródło: http://bazy.ngo.pl/, https://ems.ms.gov.pl/krs/ (17.08.2016)

Według danych gminnych liczba aktywnych członków organizacji pozarządowych w gminie Różan wynosiła 58 osób. Ponad połowa z nich to mieszkańcy miasta Różan (32 osoby, tj. 55,2%). Pozostali aktywni członkowie NGO zamieszkiwali głównie w Załuziu (13 osób), ale także w sołectwach Kaszewiec (6 osób), Dzbądz (3 osoby) oraz Paulinowo i Prycanowo (po 2 osoby).

44 Tabela 31. Liczba aktywnych członków organizacji pozarządowych w gminie Różan

Liczba aktywnych Jednostka terytorialna członków organizacji NGO Chełsty Chrzczonki Dąbrówka Dzbądz 3 Dyszobaba Kaszewiec 6 Miłony Mroczki-Rębiszewo Paulinowo 2 Podborze Prycanowo 2 Szygi Załęże-Eliasze Załęże-Gartki Załęże-Sędzięta Załęże Wielkie Załuzie 13 Zawady-Ponikiew RÓŻAN 32 RAZEM 58

Źródło: dane gminne

W gminie Różan rokrocznie przyjmowane są programy współpracy z organizacjami pozarządowymi. Program współpracy Gminy Różan z organizacjami pozarządowymi oraz podmiotami, o których mowa w art. 3 ust. 3 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie na 2016 rok został przyjęty Uchwałą Nr XV/90/2015 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 23 listopada 2015 r.

Celem głównym Programu jest rozwijanie działań związanych z tworzeniem demokratycznego ładu społecznego w środowisku lokalnym, poprzez budowanie partnerstwa pomiędzy administracją samorządową i organizacjami pozarządowymi, a także wspieranie organizacji pozarządowych w realizacji ważnych celów społecznych. Cele szczegółowe obejmują z kolei działania zmierzające do tworzenia warunków dla powstania inicjatyw i struktur funkcjonujących na rzecz społeczności lokalnej.

45 społecznej, działań na rzecz osób niepełnosprawnych, działalności na rzecz osób w wieku emerytalnym, turystyki i krajoznawstwa, działalności wspomagającej rozwój wspólnot i społeczności lokalnych oraz działalności na rzecz organizacji pozarządowych oraz podmiotów wymienionych w art. 3 ust. 3 ustawy.

Zadaniami priorytetowymi w zakresie współpracy Gminy z organizacjami pozarządowymi są:

1) w zakresie kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego:  wspieranie amatorskiego ruchu artystycznego,  wspieranie przedsięwzięć artystycznych realizowanych na terenie Gminy Różan,  wspieranie społecznych lokalnych inicjatyw kulturalnych,  wspieranie przedsięwzięć promujących i utrwalających dziedzictwo kulturowe,  prowadzenie orkiestry dętej na terenie Gminy Różan,

2) w zakresie kultury fizycznej i sportu:  wspieranie zadań polegających na upowszechnianiu kultury fizycznej i sportu,  wspieranie organizacji imprez sportowo-rekreacyjnych,  wspieranie szkolenia sportowego i uczestnictwa w regionalnych, ogólnopolskich i międzynarodowych imprezach sportowych,

3) w zakresie przeciwdziałania uzależnieniom i patologiom społecznym:  wspieranie działań w zakresie przeciwdziałania i zapobiegania zjawiskom patologicznym,  poprzez organizację czasu wolnego dla dzieci i młodzieży,  wspieranie realizacji programów profilaktycznych realizowanych na rzecz dzieci i młodzieży w świetlicy socjoterapeutycznej,  wspieranie działań edukacyjnych dla dzieci i młodzieży propagujących życie bez nałogów,

4) w zakresie edukacji, oświaty i wychowania:  dowóz uczniów niepełnosprawnych do szkół i placówek, gdzie realizują oni obowiązek szkolny lub obowiązek nauki,

5) w zakresie ochrony i promocji zdrowia:  wspieranie działań w zakresie badań profilaktycznych mieszkańców,  wspieranie działań mających na celu promocję zdrowego stylu życia i promocję honorowego krwiodawstwa,

6) w zakresie pomocy społecznej:  zapewnienie opieki nad dziećmi z rodzin ubogich, niewydolnych wychowawczo i ekonomicznie oraz zagrożonych patologią społeczną,  świadczenie usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania – osobom starszym, samotnym, chorym, niepełnosprawnym,

7) w zakresie działań na rzecz osób niepełnosprawnych:  wspieranie działań w zakresie integracji osób niepełnosprawnych,  organizowanie imprez kulturalnych, sportowych, turystycznych i rekreacyjnych dla osób niepełnosprawnych wspierających ich aktywność w tych działaniach,  wspieranie działań w zakresie pomocy osobom niepełnosprawnym,

8) w zakresie działalności na rzecz osób w wieku emerytalnym:  działania na rzecz zwiększenia aktywności osób starszych,

9) w zakresie turystki i krajoznawstwa:

46  wspieranie działań turystycznych i krajoznawczych np. szlaki, gry terenowe, broszury, przewodniki,  promowanie walorów przyrodniczych i historycznych Ziemi Różańskiej,

10) w zakresie działalności wspomagającej rozwój wspólnot i społeczności lokalnych:  aktywizacja mieszkańców do podejmowania działań na rzecz swoich miejscowości w oparciu o lokalne zasoby ( np. świetlice, remizy, place, boiska).

Planowana wysokość środków finansowych na realizację zadań publicznych przez organizacje pozarządowe w gminie Różan na 2016 rok wynosi 50 000,00 zł.

Aktywność społeczną mieszkańców gminy Różan w relacji do innych jednostek administracyjnych można porównać za pomocą wskaźnika liczby fundacji, stowarzyszeń i organizacji społecznych na 10 tys. mieszkańców. W 2015 roku w gminie Różan wynosił on 33,6. Osiągnięta wartość pozostawała na poziomie niższym niż wynosiła w tym okresie średnia krajowa (35,1 podmioty NGO na 10 tys. mieszkańców) czy wojewódzka (43,3 podmiotów na 10 tys. mieszkańców), jednak dynamika zmian w latach 2010-015 okazała się wyższa w gminie niż na pozostałych obszarach. Między 2010 a 2015 rokiem wartość wskaźnika fundacji, stowarzyszeń i organizacji społecznych na 10 tys. ludności wzrosła w gminie z 24,4 (2010 rok) do 33,6 (2015 rok), co oznacza wzrost o 28% . Wzrosty wskaźnika w kraju i województwie, a nawet w powiecie były niższe, co świadczy o dynamiczniejszym rozwoju trzeciego sektora właśnie na obszarze gminy Różan.

Tabela 32. Fundacje, stowarzyszenia i organizacje społeczne na 10 000 mieszkańców w latach 2010-2015

fundacje, stowarzyszenia i organizacje społeczne na 10 tys. Jednostka terytorialna mieszkańców 2010 2011 2012 2013 2014 2015 POLSKA 27,1 28,4 30,0 31,5 33,1 35,1

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 23,8 25,0 26,3 27,6 28,7 30,4

POLSKA - MIASTO 29,7 31,1 32,9 34,8 36,8 39,1 MAZOWIECKIE 33,0 34,5 36,6 38,7 40,7 43,3

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 21,2 22,2 23,4 24,6 25,7 27,5

MAZOWIECKIE - MIASTO 39,9 41,8 44,4 47,1 49,7 52,9 Powiat makowski 26,4 27,7 28,4 29,8 31,1 32,6

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 28,7 31,1 31,2 33,6

Powiat makowski - MIASTO - - 28,6 31,9 32,0 34,6 Różan 24,4 28,8 28,7 31,1 31,2 33,6

Źródło: GUS/BDL

47 2.2 DIAGNOZA ZJAWISK W SFERZE GOSPODARCZEJ

W 2015 roku na terenie gminy Różan działalność prowadziło 396 podmiotów gospodarczych. Liczba przedsiębiorstw w gminie na przestrzeni lat 2010-2015 podlegała fluktuacjom, jednak ogólnie wykazywała tendencję rosnącą, co sprawiło, że w 2015 roku było ich o 19 więcej niż w 2010 roku. Tym samym wzrost liczby zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w gminie w latach 2010-2015 wyniósł 5%. Mimo iż rozwój przedsiębiorczości następował we wszystkich jednostkach administracyjnych, w żadnym przypadku, poza powiatem makowskim, tempo wzrostu nie było tak niskie, jak w gminie Różan. W skali kraju przyrost liczby podmiotów gospodarczych w latach 2010-2015 wyniósł 7% (w tym 6,9% w gminach miejsko-wiejskich), w województwie mazowieckim – 12,5% (w tym 11,8% w gminach miejsko-wiejskich), a w powiecie makowskim – 4,5%. W kontekście wzrostu ilości podmiotów gospodarczych w pozostałych analizowanych jednostkach administracyjnych wynik osiągnięty w Różanie (5%) należy uznać za umiarkowany.

W strukturze podmiotów gospodarczych dominują jednoosobowe działalności gospodarcze oraz firmy mikro, tj. podmioty zatrudniające od 0 do 9 pracowników. W 2015 roku stanowiły one 94,4% wszystkich przedsiębiorstw w gminie. Jednocześnie jest to kategoria o umiarkowanym wzroście w latach 2010-2015. Jej liczebność zwiększyła się w analizowanym okresie o 5%, z 377 w 2010 roku do 396 w 2015 roku. Mniej licznie na terenie gminy występowały przedsiębiorstwa o liczbie pracowników większej niż 10 osób. W 2015 roku kategorię 10-49 pracowników tworzyło 19 jednostek (tyle samo, ile w 2010 roku). W kategorii przedsiębiorstw zatrudniających 50-249 pracowników znajdowały się w gminie Różan jedynie 3 podmioty (o 1 mniej niż w 2010 roku), natomiast żaden z zakładów pracy w gminie nie mieścił się w kategoriach 250-999 pracowników i 1000 i więcej pracowników.

Tabela 33. Podmioty gospodarcze wg liczby pracowników w gminie Różan w latach 2010-2015

2010 2011 2012 2013 2014 2015 Jednostka terytorialna ogółem Różan 377 365 381 382 397 396 0 - 9 Różan 354 342 358 360 375 374 10 - 49 Różan 19 20 20 19 19 19 50 - 249 Różan 4 3 3 3 3 3 250 - 999 Różan 0 0 0 0 0 0 1000 i więcej Różan 0 0 0 0 0 0

Źródło: GUS/BDL

Wśród podmiotów gospodarczych gminy Różan dominują jednostki sektora prywatnego. Prywatne firmy stanowiły w 2015 roku 95,5% wszystkich podmiotów gospodarczych, a ich liczba wynosiła 378. W porównaniu do 2010 roku liczba podmiotów sektora prywatnego zwiększyła się o 19 jednostek, co oznacza wzrost na poziomie 5%. W całym analizowanym okresie 2010-2015 liczba jednostek sektora publicznego w gminie nie zmieniała się

48 i pozostawała na stałym poziomie liczącym 18 podmiotów. Tym samym za wzrost ilości podmiotów gospodarki narodowej w gminie Różan w latach 2010-2015 odpowiada wyłącznie sektor prywatny.

Tabela 34. Podmioty gospodarcze wg sektora własności w gminie Różan w latach 2010-2015

2010 2011 2012 2013 2014 2015 Jednostka terytorialna podmioty gospodarki narodowej ogółem Różan 377 365 381 382 397 396 sektor publiczny - ogółem Różan 18 18 18 18 18 18 sektor prywatny - ogółem Różan 359 347 363 364 379 378

Źródło: GUS/BDL

Na podstawie danych Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej liczbę osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą w gminie Różan w 2015 roku określono na poziomie 282. Najwięcej osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą zamieszkiwało w Różanie (206 osób), zdecydowanie mniej było ich w Załuziu (21 osób) i Kaszewcu (9 osób) oraz miejscowościach Dzbądz i Dyszobaba (po 8 osób). Natomiast w Załężu-Sędzięta nie odnotowano żadnych osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą.

W 2016 roku w Krajowym Rejestrze Sądowym pozostawało 10 przedsiębiorców z terenu gminy Różan. Osiem firm zarejestrowanych było w mieście Różan, a pozostałe dwie w sołectwie Chrzczonki i Kaszewiec.

Tabela 35. Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą w gminie Różan oraz przedsiębiorcy wpisani do KRS w 2016 roku

Osoby fizyczne prowadzące Przedsiębiorcy wpisani Jednostka terytorialna działalność gospodarczą do KRS 2015 2016 Chełsty 1 Chrzczonki 4 1 Dąbrówka 4 Dzbądz 8 Dyszobaba 8 Kaszewiec 9 1 Miłony 1 Mroczki-Rębiszewo 1 Paulinowo 4 Podborze 3 Prycanowo 2 Szygi 1 Załęże-Eliasze 2 Załęże-Gartki 2 Załęże-Sędzięta 0

49 Załęże Wielkie 4 Załuzie 21 Zawady-Ponikiew 1 RÓŻAN 206 8 RAZEM 282 10

Źródło: dane gminne

Struktura podmiotów gospodarczych ze względu na podstawowe profile działalności wskazuje na zdecydowaną przewagę przedsiębiorstw prowadzących pozostałą działalność, tzn. tych, których główny obszar działalności według PKD 2007 mieści się w sekcjach od G do U.

Rolnictwem, leśnictwem, łowiectwem i rybactwem w gminie Różan zajmowało się w 2015 roku 12 podmiotów, co stanowiło 3% ogólnej liczby firm. W powiecie makowskim ten rodzaj działalności prowadziło 7% podmiotów. Taki sam jak w Różanie odsetek firm zajmujących się rolnictwem, rybactwem, leśnictwem i łowiectwem stwierdzono w przypadku gmin miejsko-wiejskich kraju, natomiast na pozostałych obszarach, szczególnie miejskich, odsetek był niższy.

Różan cechuje się najwyższym, wśród analizowanych jednostek administracyjnych, odsetkiem przedsiębiorstw działających w sferze przemysłu i budownictwa. W 2014 roku wynosił on 28%, podczas gdy średnia dla kraju kształtowała się na poziomie 21% (w tym 25% w gminach miejsko-wiejskich), dla województwa mazowieckiego – 18% (również 22% w gminach miejsko-wiejskich), a dla powiatu makowskiego – 25%.

We wszystkich jednostkach administracyjnych przeważają podmioty prowadzące pozostałą działalność, jednak stosunkowo niższy jest udział tych przedsiębiorstw wśród firm w Różanie (69%). W pozostałych jednostkach odsetek wahał się od 68% (w powiecie) do 81% (w województwie).

Wykres 9. Podmioty gospodarcze według podstawowych profili działalności – stan na 31.XII.2015

100% 90% 80% 70% 72% 68% 69% 69% 60% 77% 81% 76% 50% 40% 30% 20% 25% 25% 28% 28% 10% 21% 18% 22% 0% 2% 3% 1% 2% 7% 3% 3% POLSKA POLSKA - GMINY MAZOWIECKIE MAZOWIECKIE - Powiat makowski Powiat makowski - Różan MIEJSKO-WIEJSKIE GMINY MIEJSKO- GMINY MIEJSKO- WIEJSKIE WIEJSKIE

rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo przemysł i budownictwo pozostała działalność

Źródło: GUS/BDL

Wśród podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w gminie Różan najliczniej reprezentowane są jednostki działające w sekcji G, handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle. W 2015 roku ich liczba wynosiła 131, co stanowiło 33,1% wszystkich podmiotów gospodarczych w gminie.

50 Kolejne pod względem liczebności okazały się sekcje: F, budownictwo (67 podmiotów, tj. 16,9%) oraz C, przetwórstwo przemysłowe (42 podmioty, tj. 10,6%). Na dalszych miejscach jeśli chodzi o liczbę podmiotów znalazły się sekcje: H, transport i gospodarka magazynowa (21 podmiotów, tj. 5,3%), Q opieka zdrowotna i pomoc społeczna (17 podmiotów, tj. 4,3%), M, działalność profesjonalna, naukowa i techniczna oraz P, edukacja (po 15 podmiotów; tj. 3,8%). Żadna działająca w gminie Różan firma nie prowadziła działalności w sekcjach U i B, a aktywność nielicznych dotyczyła sekcji D (1 podmiot w 2015 roku), E (1 podmiot w 2015 roku) oraz J (3 podmioty w 2015 roku).

Jak wskazano we wcześniejszych akapitach liczba przedsiębiorstw w gminie w latach 2010-2015 zwiększyła się, co doprowadziło do 5% wzrostu liczby przedsiębiorstw zarejestrowanych w Różanie. Tendencja wzrostowa obserwowana była w większości sekcji PKD 2007, za wyjątkiem pięciu: : A, B, H, I oraz S i T. Ponadto w czterech sekcjach ilość podmiotów nie uległa zmianie. Były to sekcje: E, M, O i U (w przypadku sekcji U liczba firm w całym okresie wynosiła 0).

W pozostałych sekcjach PKD 2007 następował rozwój i z każdym rokiem przybywało podmiotów prowadzących działalność w tym obszarze. Największy przyrost dotyczył sekcji L, Q oraz R, gdzie wzrosty wyniosły odpowiednio 150%, 70% i 43% w stosunku do 2010 roku. W liczbach bezwzględnych najwyższy przyrost odnotowano w sekcji F, w której przybyło 11 przedsiębiorstw. W przypadku pozostałych sekcji tempo przyrostu liczby podmiotów prowadzących działalność gospodarczą było zróżnicowane, ale niższe niż w opisanych przykładach.

Tabela 36. Podmioty gospodarcze wg sekcji PKD w gminie Różan w latach 2010-2015

Sekcje według PKD 2007

2010 2011 2012 2013 2014 2015 Sekcja A 28 26 22 20 13 12 Sekcja B 1 1 1 1 1 0 Sekcja C 38 37 34 38 42 42 Sekcja D 0 0 0 1 1 1 Sekcja E 1 1 1 1 1 1 Sekcja F 56 50 60 58 65 67 Sekcja G 125 127 134 130 135 131 Sekcja H 23 21 21 20 21 21 Sekcja I 10 10 11 10 9 7 Sekcja J 0 1 1 3 3 3 Sekcja K 7 7 8 8 8 9 Sekcja L 2 2 4 2 2 5 Sekcja M 15 14 15 16 15 15 Sekcja N 9 8 8 10 11 12 Sekcja O 7 7 7 7 7 7 Sekcja P 14 13 14 13 14 15 Sekcja Q 10 11 12 15 17 17 Sekcja R 7 7 8 9 10 10 Sekcja S i T 24 22 20 20 22 21

51 Sekcja U 0 0 0 0 0 0

Źródło: GUS/BDL

Struktura podmiotów gospodarczych wg sekcji PKD 2007 wskazuje na ogólne podobieństwa pomiędzy gminą Różan a innymi jednostkami administracyjnymi. Relatywnie wyższy niż w innych jednostkach okazał się udział podmiotów z sekcji G. W gminie odsetek ten wynosił 34%, podczas gdy w pozostałych jednostkach wahał się około wartości 26% (Polska, województwo mazowieckie i powiat makowski). Z kolei nieco niższy niż w pozostałych jednostkach administracyjnych, był udział w strukturze podmiotów gospodarczych Różana firm działających w sekcjach: A i M, jednak różnica była niższa niż w przypadku sekcji G.

W przypadku pozostałych sekcji odsetki dla gminy Różan nie odbiegały w sposób znaczący od wartości osiąganych w pozostałych jednostkach administracyjnych. Poza spadkiem ilości podmiotów działających w sekcji A, nie stwierdzono innych istotnych zmian w strukturze podmiotów gospodarczych według sekcji PKD 2007 na przestrzeni lat 2010-2014. Dominująca pozostaje rola podmiotów prowadzących działalność w sekcji G i F i C.

Tabela 37. Struktura podmiotów gospodarczych według sekcji PKD 2007 w latach 2010-2014

struktura sekcji podmiotów gospodarczych struktura sekcji podmiotów gospodarczych Sekcje wg PKD 2010 2014 2007 MAZOWI Powiat MAZOWI Powiat POLSKA RÓŻAN POLSKA RÓŻAN ECKIE makowski ECKIE makowski Sekcja A 2,4% 1,9% 10,3% 7,4% 1,8% 1,2% 6,9% 3,3% Sekcja B 0,1% 0,1% 0,1% 0,3% 0,1% 0,1% 0,1% 0,3% Sekcja C 9,2% 8,4% 9,5% 10,1% 9,0% 8,0% 9,7% 10,6% Sekcja D 0,1% 0,1% 0,2% 0,0% 0,2% 0,3% 0,3% 0,3% Sekcja E 0,3% 0,3% 0,4% 0,3% 0,3% 0,3% 0,4% 0,3% Sekcja F 11,9% 10,5% 13,2% 14,9% 11,6% 9,7% 14,4% 16,4% Sekcja G 28,1% 28,0% 28,4% 33,2% 26,0% 25,9% 25,7% 34,0% Sekcja H 6,8% 7,1% 7,4% 6,1% 6,1% 6,1% 8,3% 5,3% Sekcja I 3,2% 2,4% 2,2% 2,7% 3,1% 2,5% 2,2% 2,3% Sekcja J 2,4% 4,2% 0,6% 0,0% 3,0% 5,2% 0,9% 0,8% Sekcja K 3,4% 3,5% 2,3% 1,9% 3,1% 3,3% 2,0% 2,0% Sekcja L 5,0% 4,0% 1,6% 0,5% 5,5% 4,3% 1,7% 0,5% Sekcja M 8,5% 11,5% 3,6% 4,0% 9,4% 13,2% 4,6% 3,8% Sekcja N 2,4% 3,2% 2,3% 2,4% 2,8% 3,6% 3,1% 2,8% Sekcja O 0,7% 0,5% 2,6% 1,9% 0,7% 0,5% 2,5% 1,8% Sekcja P 3,0% 3,0% 3,3% 3,7% 3,5% 3,6% 3,5% 3,5% Sekcja Q 4,8% 4,0% 4,3% 2,7% 5,3% 4,5% 5,2% 4,3% Sekcja R 1,7% 1,5% 1,4% 1,9% 1,8% 1,6% 1,5% 2,5% Sekcje S, T 6,0% 5,8% 6,1% 6,4% 6,5% 6,1% 6,8% 5,5% Sekcje U 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%

Źródło: GUS/BDL

52 Analiza wskaźników dotyczących podmiotów gospodarczych wskazuje, że na tle innych jednostek administracyjnych gmina Różan cechuje się niższym poziomem przedsiębiorczości. W 2015 roku na 10 tys. mieszkańców gminy przypadało 887 podmiotów wpisanych do rejestru REGON i była to wartość niższa niż średnia krajowa (1 089 podmiotów), wojewódzka (1 432 przedsiębiorstwa), ale wyższa niż średnia powiatowa (803 podmioty). Równie niekorzystnie przedstawiała się sytuacja Różana na tle gmin miejsko-wiejskich innych obszarów – w gminach miejsko-wiejskich kraju na 10 tys. ludności przypadały 924 podmioty gospodarcze, a w gminach miejsko-wiejskich województwa – 1 122 podmioty. Wartym odnotowania zjawiskiem jest tendencja rosnąca, jaka charakteryzowała analizowany wskaźnik w latach 2010-2015. Choć wzrastał on we wszystkich analizowanych jednostkach administracyjnych, tempo tego procesu było zróżnicowane. W przypadku gminy Różan wartość wskaźnika podmiotów wpisanych do rejestru REGON na 10 tys. ludności wzrosła na przestrzeni lat 2010-2015 o 6,3%, podczas gdy w skali kraju wzrost wyniósł 7,3% (w tym 5,7% w gminach miejsko-wiejskich), w skali województwa – 10,8% (w tym 7,9% w gminach wiejskich), a w skali powiatu – 7,4%.

Tabela 38. Podmioty wpisane do rejestru REGON na 10 tys. ludności w latach 2010-2015

podmioty wpisane do rejestru REGON na 10 tys. ludności Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 1 015 1 004 1 032 1 057 1 071 1 089

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 875 864 885 904 912 924

POLSKA - MIASTO 1 244 1 225 1 257 1 285 1 297 1 318 MAZOWIECKIE 1 293 1 277 1 319 1 364 1 391 1 432

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 1 040 1 038 1 068 1 095 1 104 1 122

MAZOWIECKIE - MIASTO 1 619 1 591 1 641 1 695 1 726 1 778 Powiat makowski 747 736 739 762 782 803

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 842 848 884 887

Powiat makowski - MIASTO - - 1 114 1 143 1 136 1 158 Różan 835 809 842 848 884 887

Źródło: GUS/BDL

Wskaźnik jednostek nowo zarejestrowanych w rejestrze REGON na 10 tys. ludności w 2015 roku kształtował się w gminie Różan na poziomie 87 jednostek. Wskaźnik ten dla gminy był poniżej średniej krajowej (94 jednostki nowo zarejestrowane na 10 tys. ludności), a także poniżej średniej wojewódzkiej (128), ale powyżej średniej powiatowej (77). W przypadku gmin miejsko-wiejskich kraju i województwa osiągano wartości niższe niż średnie ogólne (odpowiednio 79 i 98 podmiotów). Warto nadmienić, że w latach 2010-2015 niemal we wszystkich analizowanych jednostkach wskaźnik nowo zarejestrowanych w rejestrze REGON podmiotów na 10 tys. ludności zmniejszył się. W skali kraju spadek wyniósł o 10,3%, a w analogicznym okresie w gminie Różan omawiany wskaźnik zmniejszył się aż o 24,1%. Jedynie w skali województwa mazowieckiego obserwowany był minimalny wzrost o 1,4%.

53 Tabela 39. Jednostki nowo zarejestrowane w rejestrze REGON na 10 tys. ludności w latach 2010-2015

jednostki nowo zarejestrowane w rejestrze REGON na 10 tys. ludności Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 104 90 93 95 93 94

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 94 79 82 81 81 79

POLSKA - MIASTO 122 104 109 110 106 108 MAZOWIECKIE 126 109 115 123 120 128

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 116 95 101 101 98 98

MAZOWIECKIE - MIASTO 151 130 139 150 145 157 Powiat makowski 80 66 59 70 71 77

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 115 71 91 87

Powiat makowski - MIASTO - - 87 106 86 109 Różan 115 95 115 71 91 87

Źródło: GUS/BDL

W przypadku jednostek wykreślonych z rejestru REGON na 10 tys. ludności w gminie Różan osiągano wskaźniki wyższe niż w kraju, województwie i powiecie. Oznacza to, że na terenie gminy likwidowanych było relatywnie więcej przedsiębiorstw niż średnio w Polsce, w województwie mazowieckim i powiecie makowskim. W 2015 roku na 10 tys. ludności gminy przypadało 89 wykreślonych firm, podczas gdy w skali kraju było to 76 podmiotów (w tym 69,4 w gminach miejsko-wiejskich), w województwie – 85 jednostek (w tym 77 w gminach miejsko- wiejskich), a w powiecie – 59 przedsiębiorstw. Wskaźnik podmiotów wykreślonych z rejestru REGON na 10 tys. mieszkańców we wszystkich jednostkach terytorialnych podlegał w latach 2010-2015 licznym fluktuacjom, przyjmując wartości niższe i wyższe – wyraźnie widoczne jest jednak maksimum przypadające na 2011 rok, w którym z rejestru REGON wykreślano najwięcej podmiotów gospodarczych.

Tabela 40. Jednostki wykreślone z rejestru REGON na 10 tys. ludności w latach 2010-2015

jednostki wykreślone z rejestru REGON na 10 tys. ludności Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 62 100 65 70 79 76

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 57 89 60 64 71 69

POLSKA - MIASTO 74 121 77 83 94 88 MAZOWIECKIE 64 121 72 77 90 85

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 58 95 69 73 84 77

MAZOWIECKIE - MIASTO 77 151 85 92 108 100 Powiat makowski 60 82 59 49 54 59

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 77 53 64 89

54 Powiat makowski - MIASTO - - 104 77 92 89 Różan 71 115 77 53 64 89

Źródło: GUS/BDL

Na podstawie powyższych danych określono saldo jednostek nowych i wykreślonych na 10 tys. ludności. W przypadku gminy Różan w analizowanym okresie saldo przyjmowało zarówno wartości dodatnie, jak i ujemne. W 2015 roku w gminie saldo jednostek nowych i wykreślonych na 10 tys. ludności wynosiło -2, będąc znacznie poniżej średniej krajowej (18) i średniej wojewódzkiej (43), także w gminach miejsko-wiejskich (odpowiednio 10 i 21) oraz poniżej średniej dla powiatu makowskiego (17). We wszystkich jednostkach w 2015 roku saldo przyjmowało wartości niższe niż w 2010 roku, gdy osiągnięto maksymalne poziomy tego wskaźnika. W przypadku gminy Różan saldo jednostek nowych i wykreślonych z rejestru REGON wynosiło wówczas 44 podmioty na 10 tys. ludności.

Tabela 41. Saldo jednostek nowych i wykreślonych z rejestru REGON na 10 tys. ludności w latach 2010-2015

saldo jednostek nowych i wykreślonych z rejestru REGON na 10 tys. ludności Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 43 -10 28 25 14 18

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 37 -9 21 17 10 10

POLSKA - MIASTO 48 -16 32 27 12 20 MAZOWIECKIE 63 -13 43 46 30 43

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 58 0 31 28 15 21

MAZOWIECKIE - MIASTO 73 -21 54 57 36 57 Powiat makowski 20 -15 0 21 16 17

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO- - - 38 18 27 -2 WIEJSKIE

Powiat makowski - MIASTO - - -17 29 -5 20 Różan 44 -20 38 18 27 -2

Źródło: GUS/BDL

Wskaźnik osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym wskazuje na nieznacznie niższy poziom przedsiębiorczości mieszkańców gminy na tle innych jednostek. W 2015 roku na 100 ludności Różana w wieku produkcyjnym przypadało 11,8 osób prowadzących działalność gospodarczą. W skali kraju na 100 osób w wieku produkcyjnym działalność gospodarczą prowadziło 12,4 osób, w skali województwa – 15,3 osób, a w skali powiatu – 10,5 osoby. Również w gminach miejsko-wiejskich tych jednostek wskaźnik przedsiębiorczości mieszkańców okazał się porównywalny lub nieco wyższy z niż w Różanie – były to odpowiednio 11,1 i 13,8 osoby prowadzące działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym.

Warto podkreślić, iż niemal stale przybywa osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą. Tendencja ta została stwierdzona we wszystkich jednostkach, różnica dotyczyła jednak tempa zmian. W przypadku gminy Różan wskaźnik osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym zwiększył się w latach 2010-2015 o 10%, podczas gdy w skali kraju odnotowano wzrost na poziomie 4,5% (4,3% w gminach wiejskich), w skali województwa wzrost o 5,3% (7% w gminach miejsko-wiejskich), a w skali powiatu o 6,6%.

55 Tabela 42. Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym w latach 2010-2015

osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 11,9 11,6 11,9 12,1 12,2 12,4

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 10,6 10,4 10,6 10,8 10,9 11,1

POLSKA - MIASTO 13,9 13,6 13,8 14,1 14,2 14,4 MAZOWIECKIE 14,5 14,1 14,5 14,9 15,0 15,3

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 12,9 12,8 13,1 13,5 13,5 13,8

MAZOWIECKIE - MIASTO 17,5 16,8 17,3 17,7 17,9 18,3 Powiat makowski 9,8 9,6 9,6 9,8 10,2 10,5

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 10,8 11,0 11,7 11,8

Powiat makowski - MIASTO - - 13,9 14,3 14,4 14,9 Różan 10,7 10,3 10,8 11,0 11,7 11,8

Źródło: GUS/BDL

W 2015 roku na terenie gminy Różan znajdowało się średnio 1 358,5 podmiotów gospodarczych zatrudniających 0-9 pracowników w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym. Pod tym względem gmina wyróżniała się negatywnie na tle innych jednostek administracyjnych. Średnia dla kraju wynosiła bowiem 1 668 (w tym 1 400 w gminach miejsko-wiejskich), a średnia dla województwa – 2 237,7 (w tym 1 734,9 w gminach miejsko-wiejskich). Gminę Różan cechowało przeciętne tempo wzrostu wartości analizowanego wskaźnika w latach 2010-2015. W gminie wzrost wyniósł 10,7%, podczas gdy w skali kraju został określony na poziomie 11,5% (w tym 9% w gminach miejsko-wiejskich), w skali województwa – 15,5% (w tym 12,0% w gminach miejsko- wiejskich), a w powiecie makowskim – 9,4%.

Tabela 43. Podmioty gospodarcze zatrudniające 0-9 pracowników na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym w latach 2010-2015

podmioty gospodarcze zatrudniające 0 - 9 pracowników na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 1 495,6 1 485,5 1 542,1 1 593,1 1 625,5 1 668,0

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 1 283,9 1 270,9 1 314,5 1 349,7 1 370,8 1 400,0

POLSKA - MIASTO 1 808,5 1 795,0 1 867,7 1 932,8 1 973,8 2 031,6 MAZOWIECKIE 1 937,8 1 922,0 2 005,1 2 090,9 2 150,9 2 237,7

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 1 549,4 1 550,9 1 612,5 1 666,7 1 691,4 1 734,9

MAZOWIECKIE - MIASTO 2 395,3 2 373,7 2 484,5 2 597,9 2 676,7 2 797,2 Powiat makowski 1 152,3 1 135,4 1 140,4 1 182,5 1 220,3 1 261,2

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 1 239,2 1 266,3 1 343,1 1 358,5

56 Powiat makowski - MIASTO - - 1 654,2 1 720,5 1 734,9 1 808,6 Różan 1 213,6 1 183,4 1 239,2 1 266,3 1 343,1 1 358,5

Źródło: GUS/BDL

W przypadku podmiotów gospodarczych zatrudniających 10-49 pracowników na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym sytuacja w gminie Różan jest korzystniejsza niż w innych jednostkach (poza województwem mazowieckim). W 2015 roku wskaźnik dla gminy ukształtował się na poziomie 69,0 podmiotów, podczas gdy dla średnia dla Mazowsza wynosiła 75,0 podmiotów. Na tle gmin miejsko-wiejskich Różan wyróżniał się najwyższą wartością wskaźnika podmiotów gospodarczych zatrudniających 10-49 pracowników na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym. Na 10 tys. ludności gmin wiejskich kraju w wieku produkcyjnym przypadały 52,7 firmy zatrudniające od 10 do 49 osób, a w przypadku gmin miejsko-wiejskich województwa mazowieckiego były to 58,4 firmy. W skali całego kraju analizowany wskaźnik przyjął wartość niższą niż w gminie Różan i wynosił 61,3.

Na przestrzeni lat 2010-2015 w większości jednostek administracyjnych ubyło podmiotów gospodarczych zatrudniających 10-49 pracowników na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym. Były to spadki o kilka jednostek, podczas gdy gmina Różan cechowała się w omawianym okresie wzrostem wartości wskaźnika (o 4,5%). Podmiotów gospodarczych zatrudniających od 10 do 49 osób na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym najszybciej ubywało gminach miejsko-wiejskich kraju (-9,4%) i w powiecie makowskim (-13,9%), a wolniej – w gminach miejsko-wiejskich Mazowsza (-5,2%) i w całym województwie mazowieckim (-2,5%). Natomiast w skali całego kraju w latach 2010-2015 odnotowano spadek ilości firm zatrudniających 10-49 pracowników na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym o 6,8%. Wzrostowa tendencja wskaźnika ilości firm zatrudniających 10-49 pracowników na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym zaobserwowana w gminie Różan jest zjawiskiem korzystnym.

Tabela 44. Podmioty gospodarcze zatrudniające 10-49 pracowników na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym w latach 2010-2015

podmioty gospodarcze zatrudniające 10 - 49 pracowników na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 65,1 65,0 59,5 59,5 60,6 61,3

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 58,2 58,1 52,3 51,9 52,5 52,7

POLSKA - MIASTO 76,8 76,9 71,4 72,1 73,9 75,0 MAZOWIECKIE 78,2 78,8 73,8 74,4 76,3 77,2

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 61,0 61,3 55,8 56,5 57,8 58,4

MAZOWIECKIE - MIASTO 95,5 96,5 91,3 93,0 95,6 96,9 Powiat makowski 44,6 43,5 42,9 39,4 38,4 38,5

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 69,2 66,8 68,1 69,0

Powiat makowski - MIASTO - - 65,0 67,6 65,0 62,8 Różan 65,1 69,2 69,2 66,8 68,1 69,0

Źródło: GUS/BDL

W 2015 roku na 10 tys. mieszkańców gminy Różan w wieku produkcyjnym przypadało 10,9 podmiotów gospodarczych zatrudniających od 50 do 249 pracowników. Była to wartość poniżej średniej krajowej (12,2 podmioty) i wojewódzkiej (15,4 podmiotu), lecz powyżej średniej dla powiatu makowskiego (4,9 podmiotu).

57 Nieznaczna przewaga gminy Różan ujawnia się w porównaniu z gminami miejsko-wiejskimi. Jak wskazano powyżej w Różanie wskaźnik wynosił 10,9, podczas gdy w gminach miejsko-wiejskich kraju przyjął wartość 10,4, a w gminach miejsko-wiejskich województwa – 10,7 podmiotu.

Przedstawiony w poprzednich akapitach niewielki spadek liczby podmiotów gospodarczych zatrudniających 50- 249 pracowników w gminie Różan przełożył się na zmniejszenie wartości analizowanego wskaźnika w latach 2010-2015. W 2010 roku na 10 tys. mieszkańców gminy w wieku produkcyjnym przypadało 13,7 podmiotu o zatrudnieniu 50-249 osób, zaś w roku 2015 było to 10,9. Natomiast minimalny poziom, 10,4 podmiotów, osiągnięto z kolei w latach 2011-2012.

Tabela 45. Podmioty gospodarcze zatrudniające 50-249 pracowników na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym w latach 2010- 2015

podmioty gospodarcze zatrudniające 50 - 249 pracowników na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 12,0 11,9 12,1 12,1 12,2 12,2

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 10,4 10,3 10,4 10,4 10,4 10,4

POLSKA - MIASTO 16,4 16,3 16,7 16,8 17,0 17,0 MAZOWIECKIE 15,2 15,1 15,1 15,2 15,3 15,4

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 10,7 10,7 10,5 10,5 10,5 10,7

MAZOWIECKIE - MIASTO 20,8 20,7 20,7 20,9 21,2 21,3 Powiat makowski 5,4 5,1 5,5 5,5 5,2 4,9

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 10,4 10,6 10,7 10,9

Powiat makowski - MIASTO - - 15,6 16,0 16,2 15,4 Różan 13,7 10,4 10,4 10,6 10,7 10,9

Źródło: GUS/BDL

Liczba osób pracujących6 na terenie gminy Różan wynosiła w 2014 roku 627 osób. Na przestrzeni lat 2010-2014 widoczny jest niewielki wzrost liczby pracujących. W latach 2010-2011 liczba pracujących zmniejszyła się, by następnie w 2012 roku zdecydowanie wzrosnąć. Maksimum, na poziomie 673 pracujących osiągnięto w 2013 roku. Natomiast w całym analizowanym okresie, obejmującym lata 2010-2014, liczba pracujących w gminie Różan zwiększyła się o 2,6%.

Warto dodać, że kierunek zmian liczby pracujących w gminie (wzrost o 2,6%) był podobny do trendów obserwowanych w większości pozostałych jednostek administracyjnych. W latach 2010-2014 liczba pracujących

6 Bez pracujących w jednostkach budżetowych działających w zakresie obrony narodowej i bezpieczeństwa publicznego, osób pracujących w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie, duchownych oraz pracujących w organizacjach, fundacjach i związkach; bez zakładów osób fizycznych o liczbie pracujących do 5 osób, (dla lat 1995-1998); bez zakładów osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą o liczbie pracujących do 9 osób (dla 1999 r.); bez podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących do 9 osób (od 2000 r.). W 2004 i 2005 r. dla gmin miejsko-wiejskich sporządzane jest jedno sprawozdanie, brak informacji dla części miejskiej i części wiejskiej. Wg faktycznego miejsca pracy (dla lat 1995-2003); wg faktycznego miejsca pracy i rodzaju działalności (od 2004 r.) – wyjaśnienie GUS.

58 w skali kraju zwiększyła się o 3,1% (w tym o 4,5% w gminach miejsko-wiejskich), a w skali województwa wzrost wyniósł 2,9% (w tym 4,6% w gminach miejsko-wiejskich). Jedynie w powiecie makowskim odnotowano wyraźnie wyższy niż w gminie Różan wzrost liczby pracujących – w 2015 roku była ona o 11,5% wyższa niż w 2010 roku.

Wykres 10. Pracujący ogółem w gminie Różan w latach 2010-2014

700 673

650 667 627

600 611 575

550

500 2010 2011 2012 2013 2014

Źródło: GUS/BDL

Wskaźnik pracujących na 1000 ludności pozwala porównać sytuację w gminie oraz innych jednostkach administracyjnych. Porównanie to jest dla gminy Różan raczej niekorzystnie. W 2014 roku na 1000 mieszkańców przypadało bowiem 140 osób pracujących, co było wartością dużo niższą od średniej krajowej (232 osoby) i wojewódzkiej (279 osób), ale jednocześnie wyższą niż średnia powiatowa (115 osób). Nieco mniejsze dysproporcje wystąpiły w porównaniu do gmin miejsko-wiejskich kraju i województwa, gdzie liczba pracujących na 1000 ludności w 2014 roku wynosiła odpowiednio 186 i 205 osób.

W przypadku gminy Różan należy zwrócić uwagę na spadek wartości wskaźnika liczby pracujących na 1000 mieszkańców na przestrzeni lat 2012-2014. Podczas gdy w skali kraju i województwa (również w gminach miejsko-wiejskich) następował wzrost wskaźnika, to w gminie Różan odnotowano 5,2% spadek. Równocześnie należy jednak zauważyć, że wskaźnik pracujących na 1000 ludności gminy w 2014 roku, podobnie jak w pozostałych jednostkach administracyjnych, ukształtował się na poziomie wyższym niż w 2010 roku.

Tabela 46. Pracujący na 1000 ludności w latach 2010-2014

pracujący ogółem na 1000 mieszkańców

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

osoba osoba osoba osoba osoba POLSKA 223 224 223 226 230

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 178 179 178 181 186

POLSKA - MIASTO 304 304 302 304 310 MAZOWIECKIE 272 274 272 272 279

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 196 198 197 198 205

MAZOWIECKIE - MIASTO 369 371 368 365 373 Powiat makowski 103 105 108 111 115

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 147 149 140

59 Powiat makowski - MIASTO - - 243 244 245 Różan 135 127 147 149 140

Źródło: GUS/BDL

60 2.3 DIAGNOZA ZJAWISK W SFERZE ŚRODOWISKOWEJ

WALORY PRZYRODNICZE

Obszar gminy Różan cechuje się wysokimi walorami przyrodniczymi i krajobrazowymi. O wartościach przyrodniczo-krajobrazowych terenu świadczy szczególnie naturalność krajobrazu, występujące doliny rzek oraz rozległe obszary leśne.

Główną rzeką jest Narew, przecinająca obszar gminy z północnego wschodu na południowy zachód. Dolina rzeki Narwi z systemem obniżeń terenowych, nielicznymi dopływami i starorzeczami w największym stopniu świadczy o wartości przyrodniczej tego terenu. Dolina rzeki Różanicy jest znacznie mniej wyraźna, ale jako obszar w niewielkim stopniu przekształcony przez człowieka, również stanowi teren atrakcyjny przyrodniczo. Ponadto gmina Różan cechuje się występowaniem rozległych obszarów leśnych. Lesistość gminy jest dość wysoka i kształtuje się na poziomie 29%. Największe kompleksy leśne zlokalizowane są nad lewym brzegiem Narwi i w zachodniej części gminy.

Potwierdzeniem wysokiej wartości przyrodniczej terenu gminy jest włączenie jej w całości w granice obszaru funkcjonalnego „Zielone Płuca Polski”, a także – częściowo – w krajowy i międzynarodowy system obszarów chronionych ECONET-PL. Do sieci ECONET-PL włączono dolinę Narwi, która jest również obszarem specjalnej ochrony ptaków w ramach sieci Natura 2000.

Najcenniejsze przyrodniczo obszary gminy, stanowiące jej atut turystyczny, zostały objęte ochroną prawną. Wśród istniejących w Polsce form ochrony przyrody na terenie gminy Różan obecnie stosowana jest ochrona w formie: obszaru NATURA 2000 oraz pomników przyrody. Ustanowione formy ochrony przyrody na terenie gminy Różan obejmują:

 Obszar Natura 2000 Dolina Dolnej Narwi (PLB140014) – obszar specjalnej ochrony ptaków o powierzchni 26527,9200 ha, położony na terenie dwóch województw (mazowieckie, podlaskie), ośmiu powiatów (ostrołęcki, łomżyński, Łomża, pułtuski, Ostrołęka, wyszkowski, makowski, kolneński) oraz dziewiętnastu gmin (Szelków, Mały Płock, Rząśnik, Łomża, Lelis, Ostrołęka, Różan, Obryte, Goworowo, Młynarze, Nowogród, Rzewnie, Rzekuń, Piątnica, Długosiodło, Pułtusk, Olszewo-Borki, Miastkowo, Zbójna). Obszar leży na Nizinie Północnomazowieckiej pomiędzy Łomżą a Pułtuskiem – długości nurtu rzeki wynosi ok. 140 km, a szerokość doliny zmienia się w zakresie 1,5-7 km. Niemal na całym odcinku rzeka silnie meandruje. Brzegi rzeki są generalnie strome, szerokość nurtu wynosi 80-100 m, występują tu wypłycenia i łachy, liczne są starorzecza. W dolinie występują zadrzewienia wierzbowe i olchowe oraz niewielkie połacie borów sosnowych. Obszary leśne są poprzeplatane terenami otwartymi, na których dominują pastwiska. W granicach obszaru Doliny Dolnej Narwi występuje co najmniej 35 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, 19 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi (PCK). Bardzo ważna ostoja ptaków wodno-błotnych, szczególnie w okresie lęgowym. W okresie lęgowym obszar zasiedla co najmniej 1% populacji krajowej następujących gatunków ptaków: batalion (PCK), błotniak łąkowy, dubelt (PCK), kraska (PCK), krwawodziób, kulik wielki (PCK), kulon (PCK), łabędź krzykliwy, rybitwa białoczelna (PCK), rybitwa czarna, rybitwa rzeczna, rycyk, sieweczka rzeczna, sowa błotna (PCK), zimorodek. W okresie wędrówek występuje co najmniej 1% populacji szlaku wędrówkowego bataliona

61 oraz stosunkowo duże koncentracje osiąga rybitwa białoskrzydła7. Na terenie gminy ochroną w ramach obszaru objęta została rzeka Narew na terenie miasta Różan oraz w sołectwach Chełsty, Dąbrówka, Dyszobaba, Dzbądz, Kaszewiec i Paulinowo.

 Pomniki przyrody ustanowione Rozporządzeniem Nr 15 Wojewody Mazowieckiego z dnia 26 lutego 2008 r. w sprawie pomników przyrody położonych na terenie powiatu makowskiego (DUWM.2008.29.1071):

 grupa pięciu drzew, dębów szypułkowych (Quercus robur), rosnących przy drodze Różan – Ostrów Mazowiecki przy leśniczówce we wsi Kaszewiec

 pojedyncze drzewo, dąb szypułkowy (Quercus robur), zlokalizowany w miejscowości Kaszewiec8.

STAN ŚRODOWISKA

Budowa geologiczna i surowce naturalne9

Pod względem regionalizacji fizyczno-geograficznej Polski wg J. Kondrackiego, obszar gminy Różan jest położony w obrębie dwóch mezoregionów: Wysoczyzna Ciechanowska (północno-zachodnia część gminy) i Dolina Dolnej Narwi (południowo-wschodnia część gminy).

Pod względem budowy geologicznej gmina Różan jest położona w obrębie Wyniesienia Mazursko-Suwalskiego wchodzącego w skład Platformy Wschodnioeuropejskiej. Utwory czwartorzędowe w północnej części gminy zbudowane są z iłów i piasków z węglem brunatnym a na południu z piasków z mułkami. Miąższość warstwy czwartorzędowej wzrasta na terenie gminy w miarę przesuwania się w kierunku północnym i wynosi: na południowym wschodzie – 130 m, w okolicach Różana – 160 m, a na północy przekracza 200 m. Na obszarze gminy nie występuje otwór wiertniczy przekraczający miąższość czwartorzędu.

Obszar gminy Różan jest raczej ubogi w surowce naturalne. Jedyne udokumentowane złoże znajduje się w miejscowości Dyszobaba i obejmuje kruszywa naturalne (piasek ze żwirem w kat. C1). Powierzchnia złoża Dyszobaba wynosi 1,97 ha, a jego geologiczne zasoby bilansowe 403 tys. t. Złoże nie jest eksploatowane10.

Gleby11

Na obszarze gminy Różan wyróżnia się dwa typy gleb:

7 Cyt. za: http://crfop.gdos.gov.pl/CRFOP/widok/viewnatura2000.jsf?fop=PL.ZIPOP.1393.N2K.PLB140014.B (22.08.2016) 8 Za: http://bip.warszawa.rdos.gov.pl/pomniki-przyrody (22.08.2016) 9 Cyt. za: Zmiana studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan 10 Za: Bilans zasobów złóż kopalin w Polsce według stanu na 31 XII 2015 r., (red.) M. Szuflicki, A. Malon, M. Tymiński, Państwowy Instytut Geologiczny, Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2016 oraz http://igs.pgi.gov.pl/zloza.asp (23.08.2016) 11 Cyt. za: Program Ochrony Środowiska Gminy Różan na lata 2006-2011

62  gleby wytworzone z piasków i glin lekkich stanowiące mady rzeczne. Występują one w południowo- wschodniej części gminy. Charakteryzują się dużą przepuszczalnością i przewiewnością oraz dobrymi warunkami wodno-powietrznymi;

 gleby wytworzone z piasków gliniastych, glin piaszczystych, iłów z niewielkimi fragmentami gleb bielicowych wytworzonych z piasków, stanowiące gleby płowe. Występują one w północno-zachodniej części gminy;

 w dolinie rzeki Narwi występują gleby piaszczyste, przepuszczalne.

Wody podziemne

Podstawą ujmowania wód podziemnych dla potrzeb ludności gminy Różan są wody podziemne czwartorzędowe występujące w osadach piaszczystych i żwirowych, stanowiących przewarstwienia w kompleksach glin i iłów. Zasoby wód podziemnych na terenie gminy są ograniczone. Wydajność zasobowa waha się w granicach 50-100 m3/d/km2. Ponadto północno-wschodnia część gminy należy do terenów najbardziej narażonych na zanieczyszczenia wód podziemnych. Wody podziemne ujmowane dla zaopatrzenia ludności w wodę cechują się ponadnormatywnym poziomem żelaza i manganu12.

Głębokość występowania wody gruntowej na obszarze gminy wynosi od 0,3 m do 3 m w zależności od oddalenia od rzeki Narew. W dolinie rzeki Narwi występuje swobodne zwierciadło wody gruntowej na głębokości 1 m - 3 m z tym, że w obniżeniu przykrawędziowym, jak również w obniżeniach po starorzeczach, poziom wody gruntowej występuje już na głębokości od 0,2 m do 1,0 m. Poziom tych wód nieznacznie się waha i jest uzależniony od ilości opadów atmosferycznych jak również, w sąsiedztwie koryta rzeki, od jej stanu wody13.

W granicach administracyjnych gminy Różan nie znajdują się Główne Zbiorniki Wód Podziemnych (GZWP). Według podziału kraju na JCWPd (jednolite części wód podziemnych), gmina położona jest na obszarze dwóch jednostek: JCWPd nr 50 i JCWPd nr 51. Linią podziału między tymi jednostkami jest rzeka Narew. Obszar gminy położony na prawym brzegu rzeki należy do JCWPd nr 51, zaś część na lewym brzegu – do JCWPd nr 5014.

Według podziału JCWPd obowiązującego do 2015 roku gmina Różan również znajdowała się w obrębie dwóch jednostek JCWPd nr 50 i JCWPd nr 51. Na terenie gminy nie były zlokalizowane punkty pomiarowe monitoringu wód podziemnych prowadzonego przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie15.

Wody powierzchniowe16

Głównym ciekiem wodnym gminy Różan jest rzeka Narew, przepływająca z północy na południe. Narew na charakter rzeki nizinnej, cechującej się małymi spadkami poprzecznymi i podłużnymi. W granicach gminy rzeka zmienia kierunek przepływu, podmywając brzegi, co przyczynia się do tworzenia malowniczych skarp.

12 Cyt. za: Zmiana studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan 13 Za: Program Ochrony Środowiska Gminy Różan na lata 2006-2011 14 Za: http://epsh.pgi.gov.pl/epsh/ (23.08.2016) 15 Za: http://www.wios.warszawa.pl/pl/monitoring-srodowiska/monitoring-wod/monitoring-wod-podziem (22.08.2016) 16 Za: Zmiana studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan

63 Uzupełnieniem sieci wód powierzchniowych w gminie są: rzeka Różanica, bezimienny ciek w północnej części gminy, starorzecza (licznie występujące w dolinie Narwi), stawy oraz rowy melioracyjne odwadniające Wysoczyznę Ciechanowską.

Na terenie gminy Różan istnieją obszary bezpośredniego zagrożenia powodzią (wzdłuż rzeki Narew) o prawdopodobieństwie wystąpienia 1% oraz 5%. W ich obrębie znajdują się rozległe łąki i zarośla na wschodnim brzegu rzeki i zdecydowanie węższe na zachodnim. W obrębie terenów zagrożonych bezpośrednim zalewem o prawdopodobieństwie wystąpienia 1% znajdują się również tereny zabudowane w obrębie sołectw: Chełsty, Dąbrówka (m. Szygi Rębisze), Kaszewiec. Wyznaczone zostały również obszary zagrożone osuwaniem się mas ziemnych – obejmują one skarpę przykorytową Wysoczyzny Ciechanowskiej w mieście Różan oraz w sołectwie Paulinowo.

Rzeki Narew i Różanica były objęte monitoringiem rzek prowadzonym przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie w ramach Programu Państwowego Monitoringu Środowiska województwa mazowieckiego na lata 2010-2012 oraz Programu Państwowego Monitoringu Środowiska województwa mazowieckiego na lata 2013-2015. Wody obu rzek wykazały znaczne zanieczyszczenie, skutkujące osiągnięciem negatywnych ocen jakości. Na terenie gminy znajdowały się dwa punkty pomiarowe:

 JCW o kodzie PLRW20002126555 Narew od Omulwi do Różu, punkt pomiarowo-kontrolny Narew- Dyszobaba (ppk brzegowy) – klasa elementów biologicznych: dobra; klasa elementów hydromorfologicznych: dobra; klasa elementów fizykochemicznych: dobra; klasa elementów fizykochemicznych – specyficzne zanieczyszczenia syntetyczne i niesyntetyczne: dobra; stan/potencjał ekologiczny: dobry; stan chemiczny: poniżej stanu dobrego (przekroczone stężenia średnioroczne); stan ogólny: zły;

 monitoring obszarów chronionych: stan/potencjał ekologiczny: dobry, stan w ppk monitoringu obszarów chronionych: zły;

 JCW o kodzie PLRW200017265589 Różanica, punkt pomiarowo-kontrolny Różanica-Różan – klasa elementów biologicznych: umiarkowana; klasa elementów hydromorfologicznych: dobra; klasa elementów fizykochemicznych: dobra; stan/potencjał ekologiczny: umiarkowany; stan ogólny: zły

 monitoring obszarów chronionych: stan/potencjał ekologiczny: umiarkowany, stan w ppk monitoringu obszarów chronionych: zły17.

Klimat18

Wg podziału R. Gumińskiego obszar gminy Różan znajduje się w granicach wschodniej dzielnicy rolniczo- klimatycznej. Charakteryzuje się ona m.in. dużymi amplitudami temperatur pomiędzy średnimi miesięcznymi stycznia i lipca oraz wczesnym występowaniem długiej zimy, która trwa ok. 90-100 dni. Okres wegetacyjny trwa ok. 200-210 dni, okres bezprzymrozkowy ok. 160 dni. Teren gminy charakteryzuje się najniższym w skali regionu opadem dobowym (ok. 51 mm/d), a okolice Różana cechują się najmniejszymi maksymalnymi prędkościami wiatrów (17 m/s). Jest tu również największy w skali regionu udział cisz atmosferycznych, od 12% do 20% w skali roku. Dominujące kierunki wiatrów to zachodnie i południowo-zachodnie. W dolinie Narwi występują niekorzystne warunki topoklimatyczne.

17 Za: Monitoring rzek w latach 2010-2015, http://www.wios.warszawa.pl/pl/monitoring- srodowiska/monitoring-wod/monitoring-rzek/1095,Monitoring-rzek-w-latach-2010-2015.html (22.08.2016) 18 Cyt. za: Program Ochrony Środowiska Gminy Różan na lata 2006-2011

Powietrze19

Pod względem stref, w których dokonuje się oceny jakości powietrza, gmina Różan należy do strefy mazowieckiej (PL1404). Ocena jakości powietrza prowadzona jest przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska. Ocena dla strefy mazowieckiej uwzględnia kryteria ustanowione ze względu na ochronę zdrowia ludzi i ochronę roślin.

W odniesieniu do kryterium ochrony zdrowia strefa mazowiecka wykazała w 2015 roku następujące klasy20:

 klasa A: SO2, NO2, CO, benzen, Pb, As, Cd, Ni, ozon (poziom docelowy)  klasa C: pył PM10, pył PM2,5 (poziom dopuszczalny faza I), benzo(a)piren  klasa C1: pył PM2,5 (poziom dopuszczalny faza II)  klasa D2: ozon (poziom celu długoterminowego).

Natomiast w odniesieniu do kryterium ochrony roślin:

 klasa A: SO2, NOX, ozon (poziom docelowy)  klasa D2: ozon (poziom celu długoterminowego).

Na terenie gminy Różan nie były zlokalizowane punkty monitoringu powietrza realizowanego przez WIOŚ w Warszawie. Na podstawie modelowania wyników pomiarów gmina została zaliczona do obszarów przekroczeń normatywnych stężeń ozonu (poziom długoterminowy i poziom docelowy).

Do poprawy jakości powietrza w gminie przyczyni się realizacja założeń wynikających z Planu Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Różan, przyjętego Uchwałą Nr XIX/108/16 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 14 marca 2016 r.

Cele strategiczne Planu Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Różan, zgodne z zapisami pakietu energetyczno- klimatycznego Unii Europejskiej, to:

 redukcja do 2020 r. emisji gazów cieplarnianych o 20% poniżej poziomu z roku 1990;  zwiększenie do 2020 r. udziału energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych do 20%;

19 Za: Roczna ocena jakości powietrza w województwie mazowieckim. Raport za rok 2015, http://wios.warszawa.pl/pl/publikacje-wios/publikacje/1189,Roczna-Ocena-Jakosci-Powietrza-w- wojewodztwie-mazowieckim-Raport-za-rok-2015.html (22.08.2016) 20 Klasa A – poziom stężeń nie przekracza wartości dopuszczalnej/docelowej; nie jest wymagane prowadzenie działań na rzecz poprawy jakości powietrza. Klasa C – poziom stężeń przekracza wartość dopuszczalną/docelową; dążenie do osiągnięcia poziomu docelowego czasie za pomocą ekonomicznie uzasadnionych działań technicznych i technologicznych; opracowanie lub aktualizacja POP, w celu osiągnięcia odpowiednich poziomów docelowych w powietrzu. Klasa C1 – poziom stężeń przekracza wartość dopuszczalną dla fazy II ustanowioną dla pyłu PM2,5; dążenie do osiągnięcia poziomu dopuszczalnego dla fazy II do 2020 roku. Klasa D2 – poziom stężeń ozonu przekracza poziom celu długoterminowego; dążenie do osiągnięcia poziomu celu długoterminowego do 2020 roku.

65  redukcja do 2020 r. zużycia energii finalnej o 20% w stosunku do roku 1990, w odniesieniu do wariantu bazowego.

Jednocześnie gmina Różan podejmować będzie w okresie pomiędzy przyjętym w Planie rokiem bazowym (2014) a 2020 r., działania niezbędne do jak najbardziej znaczącego ograniczenia emisji gazów cieplarnianych, zwiększenia udziału energii z OZE oraz redukcji zużycia energii finalnej.

Dla gminy Różan oraz w odniesieniu do PGN obszarami szczególnie problemowymi są:

 emisja z transportu – głównie przebieg dróg tranzytowych przez gminę oraz – podobnie jak w wielu innych gminach – liczba pojazdów zarejestrowanych na terenie gminy dynamicznie rośnie; zarejestrowane są pojazdy samochodowe z silnikami o przestarzałej konstrukcji, emitującymi znaczącą ilość substancji szkodliwych;  emisja substancji szkodliwych z budynków mieszkalnych – na terenie gminy domy i budynki wielorodzinne są zasilane z indywidualnych pieców i kotłowni na paliwo stałe (przy czym często stosuje się paliwo złej jakości);  niskie wykorzystanie odnawialnych źródeł energii w zasobach komunalnych.

W ramach Planu Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Różan, na podstawie przeprowadzonych analiz, przewidziano podejmowanie działań w ramach następujących kierunków strategicznych:

Kierunek strategiczny I. Poprawa efektywności energetycznej i zwiększenie wykorzystania OZE:

1. Wzrost efektywności energetycznej oraz wykorzystania OZE w budynkach użyteczności publicznej 2. Wzrost efektywności energetycznej oraz wykorzystania OZE w pozostałych budynkach położonych na obszarze gminy Różan 3. Inteligentne i energooszczędne oświetlenie komunalne

Kierunek strategiczny II. Efektywne zarządzania energią w gminie:

1. Efektywne zarządzanie energią przez Urząd Gminy w Różanie 2. Działania informacyjno-promocyjne.

W przypadku wdrożenia Planu Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Różan nastąpi zmniejszenie emisji CO2 o 432,5 Mg rocznie w stosunku do wariantu bazowego21.

Hałas

Hałas jest jednym z czynników zanieczyszczających środowisko, a do oceny klimatu akustycznego stosuje się poziom równoważny dźwięku (LAeq), tj. uśredniony poziom dźwięku w funkcji czasu, mierzony w decybelach. Dopuszczalny poziom hałasu uzależniony jest od źródła hałasu, pory dnia i przeznaczenia terenu. Na terenach zabudowy zagrodowej, terenach zabudowy mieszkaniowej wielorodzinnej i zamieszkania zbiorowego dopuszczalny poziom hałasu powodowanego przez drogi lub linie kolejowe wynosi 65 dB w porze dziennej i 56 dB w porze nocnej, a w przypadku pozostałych obiektów i działalności będącej źródłem hałasów – 55 dB w porze dziennej i 45 dB w porze nocnej. Natomiast na terenach zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej poziom hałasu

21 Za: Plan Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Różan

66 z dróg i linii kolejowych nie może przekraczać 61 dB w porze dziennej i 56 dB w porze nocnej, a w pozostałych przypadkach – 50 dB w porze dziennej i 40 dB w porze nocnej22.

Badania klimatu akustycznego prowadzone są przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie. Ostatnie badanie hałasu drogowego w gminie Różan zostało zrealizowane w 2015 roku, gdy na terenie miasta znajdował się jeden punkt pomiaru hałasu krótkookresowego:

 punkt przy ul. Warszawskiej – poziom dźwięku dla pory dnia i nocy dla hałasu drogowego wynosił

odpowiednio LAeqD 66,8dB (norma: 65 db) i LAeqN 62,9 dB (norma: 56 dB). W obydwu przypadkach przekroczone zostały wartości dopuszczalne: w porze dnia o 1,8 dB, a porze nocy o 6,9 dB23.

Promieniowanie elektromagnetyczne

W rozumieniu ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2013 r. poz. 1232, z późn. zm.), pola elektromagnetyczne są to pola elektryczne, magnetyczne oraz elektromagnetyczne o częstotliwościach od 0 Hz do 300 GHz. Głównym źródłem pól elektromagnetycznych występujących w środowisku są elektromagnetyczne linie wysokiego napięcia i instalacje radiokomunikacyjne, takie jak: stacje bazowe radiokomunikacji (w tym telefonii komórkowej) i stacje nadające programy radiowe i telewizyjne. Pole elektromagnetyczne wytwarzają również urządzenia wykorzystywane w gospodarstwach domowych czy zakładach pracy, np. mikrofalowe czy indukcyjne.

Pomiary poziomów pól elektroenergetycznych realizowane są przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie. W 2015 roku badanie PEM prowadzone było w 45 punktach województwa mazowieckiego, w tym jednym zlokalizowanym na terenie gminy Różan:

 Różan, skrzyżowanie ul. Gdańskiej i Mickiewicza – wartość natężenia składowej elektrycznej pola wynosiła 0,29 V/m i była wyższa niż w 2012 roku. Podczas badania w 2012 roku natężenie składowej elektrycznej pola w punkcie w Różanie wynosiło <0,2 V/m.

Analiza wyników pomiarów pola elektromagnetycznego w 2012 i 2015 roku wykazała, że występujące w środowisku poziomy pól elektromagnetycznych są mniejsze od poziomów dopuszczalnych (dopuszczalny poziom w zależności od częstotliwości zawiera się w przedziale od 7 V/m do 20 V/m)24.

OBECNOŚĆ ODPADÓW STANOWIĄCYCH ZAGROŻENIE DLA ZDROWIA

Od 1 lipca 2013 roku obowiązują nowe regulacje prawne, na mocy którego gminy stały się podmiotami odpowiedzialnymi za odbiór i zagospodarowanie odpadów komunalnych powstających na jej terenie. Z kolei mieszkańcy zobowiązani są do wnoszenia do gminy opłat w określonej wysokości za odbiór i gospodarowanie odpadami. W gminie Różan w przypadku nieruchomości zamieszkałych wysokość opłaty uzależniona jest od

22 Za: Obwieszczenie Ministra Środowiska z dnia 15 października 2013 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego teksu rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku, Dz.U. z dnia 22 stycznia 2014 r., poz. 112. 23 Za: Monitoring hałasu komunikacyjnego w 2015 roku, http://www.wios.warszawa.pl/pl/monitoring- srodowiska/monitoring-halasu/halas-komunikacyjny (22.08.2016) 24 Monitoring pól elektromagnetycznych w 2015 roku, http://www.wios.warszawa.pl/pl/monitoring- srodowiska/monitoring-pol-elektro/pomiary-pol-elektromag (22.08.2016)

67 liczby osób zamieszkujących nieruchomość, deklarowanej przez właściciela nieruchomości oraz sposobu zbierania odpadów (selektywny lub nie), zaś w przypadku nieruchomości niezamieszkanych, na których powstają odpady komunalne – od pojemności pojemnika oraz sposobu zbierania odpadów (selektywny lub nie). W domkach letniskowych i innych nieruchomościach wykorzystywanych na cele rekreacyjno-wypoczynkowe użytkowanych przez część roku obowiązuje ryczałtowa stawka opłaty, której wysokość również zależna jest od sposobu zbierania i odbierania odpadów.

Wg stanu na 31.12.2015 roku zadeklarowana przez właścicieli nieruchomości sumaryczna liczba osób zamieszkujących nieruchomości położone na terenie gminy Różan wynosiła 3 667, przy czym ok. 60% mieszkańców deklarowało segregowanie odpadów komunalnych, a 40% – nie segregowało odpadów komunalnych. Należy dodać, że liczba osób zameldowanych w gminie w dniu 31.12.2015 roku wynosiła 4 482 osób, tj. o 815 mniej niż liczba osób uwzględnionych w deklaracjach dotyczących odpadów.

Zgodnie z uchwałą nr 212/12 Sejmiku Województwa Mazowieckiego z dnia 22 października 2012 r. w sprawie wykonania Wojewódzkiego Planu Gospodarki Odpadami dla Mazowsza na lata 2012-2017 z uwzględnieniem lat 2018-2023 (Dz. Urz. Woj. Maz. z 2012 r. poz. 7849) z późn. zm., gmina Różan należy do ostrołęcko-siedleckiego regionu gospodarki odpadami. Do obsługi regionu ostrołęcko-siedleckiego przewidziano następujące instalacje regionalne do przetwarzania odpadów komunalnych:

 instalacja do mechaniczno-biologicznego przetwarzania odpadów komunalnych (MBP): 1. MPK Sp. z o.o. w Ostrołęce, sortownia zmieszanych odpadów komunalnych oraz selektywnie zebranych i instalacja do kompostowania odpadów ulegających biodegradacji w m. Ławy, gm. Rzekuń 2. Zakład Utylizacji Odpadów Sp. z o.o. w Siedlcach – linia sortowania zmieszanych odpadów komunalnych i kompostownia pryzmowa w Woli Suchożeberskiej, gm. Suchożebry 3. Ostrołęckie Towarzystwo Budownictwa Społecznego Sp. z o.o. w Ostrołęce – instalacja do mechaniczno-biologicznego przetwarzania odpadów komunalnych w m. Goworki, gm. Rzekuń  instalacje do przetwarzania odpadów zielonych i bioodpadów (kompostownie) – brak wyznaczonej instalacji, funkcjonują instalacje zastępcze do czasu uruchomienia regionalnej instalacji do przetwarzania odpadów komunalnych  składowiska odpadów powstających w procesie MBP i pozostałości z sortowania (składowiska): 1. Zakład Utylizacji Odpadów Sp. z o.o. w Siedlcach – składowisko odpadów komunalnych w Woli Suchożeberskiej, gm. Suchożebry25.

Jak wskazano powyżej, na terenie gminy Różan nie są zlokalizowane regionalne instalacje przetwarzania odpadów komunalnych (RIPOK), w związku z czym gmina nie ma możliwości zagospodarowania na swoim terenie zmieszanych odpadów komunalnych, odpadów zielonych oraz pozostałości z sortowania odpadów komunalnych przeznaczonych do składowania. Odpady komunalne zbierane na terenie gminy kierowane są do RIPOK poza jej obszarem, a zadania z zakresu odbioru i zagospodarowania odpadów komunalnych realizowane są przez podmiot odbierający odpady komunalne.

Podmiot odbierający odpady wybierany jest w drodze postępowania o udzielenie zamówienia publicznego w trybie przetargu nieograniczonego. Od 1 lipca 2016 roku zadanie w zakresie odbierania i zagospodarowania odpadów komunalnych z terenu gminy Różan realizuje konsorcjum firm RDF Sp. z o.o., ul. Kołobrzeska 5, 07-401 Ostrołęka (lider) i MPK PURE HOME Sp. z o.o., Sp. K., ul. Kołobrzeska 5, 07-401 Ostrołęka (partner). Podmiot odbierający odpady komunalne od właścicieli nieruchomości z terenu gminy Różan jest obowiązany przekazywać je bezpośrednio do regionalnej instalacji przetwarzania odpadów komunalnych, tj. MPK PURE HOME Sp. z o. o.,

25 Za: Uchwała Nr 23/16 Sejmiku Województwa Mazowieckiego z dnia 22 lutego 2016 r. zmieniająca uchwałę w sprawie wykonania Wojewódzkiego Planu Gospodarki Odpadami dla Mazowsza na lata 2012-2017 z uwzględnieniem lat 2018 2023 (Dz. U. Woj. Maz. z 2016 r., poz. 2217)

68 Sp. K. w Ostrołęce – Sortownia zmieszanych odpadów komunalnych oraz selektywnie zebranych i instalacja do kompostowania odpadów ulegających biodegradacji, ul. Przemysłowa 45, Ławy, Gmina Rzekuń.

Odbiorem odpadów „u źródła” w gminie Różan objęte są następujące frakcje odpadów:

 odpady niesegregowane – odpady komunalne zmieszane

 odpady segregowane:

 odpady komunalne zbierane jako frakcja „mokra” to odpady ulegające biodegradacji, które ulegają rozkładowi tlenowemu i beztlenowemu przy udziale mikroorganizmów,

 odpady komunalne zbierane jako frakcja „sucha” to odpady resztkowe pozostałe po wyselekcjonowaniu odpadów mokrych, w tym: papier i tektura (w tym opakowania, gazety, czasopisma itd.), tekstylia, metal, tworzywa sztuczne, szkła, opakowania wielomateriałowe, zużyte pieluchy i odpady higieniczne, pozostałe odpady nie ulegające biodegradacji.

Odpady segregowane mogą być przez mieszkańców dostarczane do Punktu Selektywnej Zbiórki Odpadów Komunalnych, zlokalizowanego w miejscowości Mroczki-Rębiszewo. Do PSZOK-u należy przekazywać odpady komunalne zebrane w sposób selektywny, w tym:

 przeterminowane leki i chemikalia,  zużyte baterie i akumulatory,  zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny,  meble i inne odpady wielkogabarytowe,  zużyte opony,  odpady budowlano-remontowe i rozbiórkowe pochodzące z drobnych prac remontowych wykonywanych we własnym zakresie.

Poziomy recyklingu, przygotowania do ponownego użycia i odzysku innymi metodami niektórych frakcji odpadów komunalnych uzyskane przez gminę Różan w 2015 roku pozwalają stwierdzić, że gmina osiągnęła najważniejszy cel systemu gospodarki odpadami komunalnymi, tj. wymagane ustawą poziomy recyklingu, przygotowania do ponownego użycia i odzysku innymi metodami niektórych frakcji odpadów komunalnych (papieru, metali, tworzyw sztucznych i szkła oraz odpadów budowlanych i rozbiórkowych) oraz poziomy ograniczenia składowania ilości odpadów ulegających biodegradacji26.

Mieszkańcy gminy Różan wytwarzali większą niż mieszkańcy innych jednostek administracyjnych ilość odpadów zmieszanych. W 2014 roku na 1 mieszkańca gminy przypadało 232,1 kg odpadów zmieszanych. Była to wartość aż o 50,4 kg wyższa niż w 2010 roku (wzrost o 27,8%), a ponadto pozostawała na poziomie przewyższającym średnią krajową (215,2 kg na 1 osobę), wojewódzką (216,1 kg na 1 osobę) i powiatową (130,6 kg na 1 osobę). Trudniejsza sytuacja gminy ujawnia się szczególnie w porównaniu z danymi dla gmin miejsko-wiejskich innych obszarów – w 2014 roku na 1 mieszkańca gmin miejsko-wiejskich w kraju przypadało 193,7 kg odpadów zmieszanych, a na 1 mieszkańca gmin miejsko-wiejskich województwa mazowieckiego – 173,4 kg.

26 Za: Analiza stanu gospodarki odpadami komunalnymi na terenie Gminy Różan za 2015 rok

69 kraju. Natomiast w powiecie makowskim, podobnie jak w gminie, ilość odpadów zmieszanych przypadająca na 1 mieszkańca w 2014 roku wzrosła w stosunku do 2010 roku o 23,4%. Zjawiskiem wartym zauważenia jest spadek ilości odpadów przypadających na 1 mieszkańca w kraju i województwie, podczas gdy w gminie Różan w tym samym okresie zanotowano wzrost tego wskaźnika.

Tabela 47. Odpady zmieszane na 1 mieszkańca w kg w latach 2010-2014

odpady zmieszane na 1 mieszkańca

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

kg kg kg kg kg POLSKA 238,3 229,5 222,5 212,9 215,2

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 196,7 191,1 187,9 185,6 193,7

POLSKA - MIASTO 316,9 302,3 291,5 272,9 266,3 MAZOWIECKIE 272,6 244,4 228,2 214,3 216,1

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 236,6 210,2 199,1 179,8 173,4

MAZOWIECKIE - MIASTO 354,5 313,5 292,2 271,6 266,9 Powiat makowski 105,8 112,7 124,7 127,9 130,6

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 154,3 193,0 232,1

Powiat makowski - MIASTO - - 247,5 251,4 200,9 Różan 181,6 170,6 154,3 193,0 232,1

Źródło: GUS/BDL

Do kategorii odpadów problemowych i zagrażających zdrowiu mieszkańców należy azbest (eternit). Gmina Różan dysponuje Programem usuwania wyrobów zawierających azbest dla Gminy Różan na lata 2009-2032, przyjętym Uchwałą Nr XXXIV/167/10 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 29 stycznia 2010 r. Celem Programu jest doprowadzenie do stopniowej eliminacji wyrobów zawierających azbest z otoczenia człowieka oraz ich bezpieczne i prawidłowe unieszkodliwienie.

W Programie opisano ogólne mechanizmy oraz zasady pomocy, której Gmina zamierza udzielić osobom decydującym się na usunięcie elementów zawierających azbest z budynków lub budowli. Pomoc ta ma na celu zachęcić do podejmowania tego rodzaju działań oraz zmniejszyć ryzyko związane z nieprawidłowym ich wykonaniem.

Na podstawie dokonanej inwentaryzacji w gminie Różan powierzchnię materiałów zawierających azbest określono na poziomie 160 100,41 m2, tj. 2 582,29 ton. Prognozowane koszty usunięcia wyrobów zawierających azbest w latach 2009-2032 będą wynosiły 3 338 400 zł, tj. 139 100 zł rocznie. Gmina podejmuje starania w celu pozyskania funduszy zewnętrznych na usuwanie, transport i unieszkodliwianie wyrobów zawierających azbest, głównie za pośrednictwem Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie.

70 Tabela 48. Powierzchnia materiałów zawierających azbest (m2) w gminie Różan

Powierzchnia materiałów Jednostka terytorialna zawierających azbest (m2) Chełsty 7 451 Chrzczonki 6 520 Dąbrówka 2 212 Dzbądz 20 666 Dyszobaba 9 308 Kaszewiec 5 976 Miłony 3 913 Mroczki-Rębiszewo 3 198 Paulinowo 2 166 Podborze 3 550 Prycanowo 6 498 Szygi 8 317 Załęże-Eliasze 6 269 Załęże-Gartki 12 044 Załęże-Sędzięta 1 850 Załęże Wielkie 8 707 Załuzie 16 348 Zawady-Ponikiew 3 138 RÓŻAN 31 969,41 RAZEM 160 100,41

Źródło: dane gminne

W kontekście odpadów należy podkreślić lokalizację na terenie gminy Różan Krajowego Składowiska Odpadów Promieniotwórczych. KSOP w Różanie funkcjonuje od 1961 roku i jest jedynym tego typu obiektem w skali kraju. Według klasyfikacji Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej składowisko w Różanie jest typem składowiska powierzchniowego. Zajmuje obszar o powierzchni 3,045 ha i jest zlokalizowane na terenie fortu nr 3, jednego z dawnych fortów wojskowych, wybudowanych przez władze rosyjskie w latach 1905-1908. Od strony północnej fortu, w odległości ok. 400 m, znajdują się zabudowania miejskie, zaś od strony północno wschodniej oddalona o ok. 800 m rzeka Narew.

KSOP w Różanie jest przeznaczone jest do składowania krótkożyciowych odpadów nisko- i średnioaktywnych oraz do okresowego przechowywania odpadów długożyciowych. W obiekcie mogą być składowane odpady wyłącznie w postaci stałej lub zestalonej, a ponadto spełniające określone wymagania jakościowe. Dysponentem składowiska jest Zakład Unieszkodliwiania Odpadów Promieniotwórczych w Otwocku-Świerku 27 . Zgodnie

27 Za: http://www.zuop.pl/ksop.html (22.08.2016)

71 z przyjętymi planami dotychczasowe składowisko odpadów promieniotwórczych w Różanie będzie funkcjonowało co najmniej do 2023 roku.

72 2.4 DIAGNOZA ZJAWISK W SFERZE PRZESTRZENNO- FUNKCJONALNEJ

UWARUNKOWANIA ZWIĄZANE Z POŁOŻENIEM ORAZ PRZESTRZENIĄ Gmina Różan położona jest nad rzeką Narew, przecinającą obszar gminy z północnego wschodu na południowy zachód. Gmina zajmuje teren o znacznej naturalności krajobrazu, w niewielkim stopniu przekształconym przez człowieka, z kompleksami leśnymi i dolinami rzecznymi. Dolina Narwi i obszary terenów leśnych, w tym włączone do sieci obszarów chronionych (ECONET-PL i Natura 2000), są ważnymi elementami przyrodniczej struktury przestrzennej gminy. Z jednej strony stanowią one o możliwości rozwoju turystyki, z drugiej zaś – stwarzają ograniczenia w zakresie kierunków zagospodarowania przestrzennego.

Uwzględniając walory przyrodnicze można dokonać podziału obszaru gminy na dwie części: część północno- zachodnią, obejmującą wysoczyznę, zbudowaną z utworów piaszczystych na podłożu gliniastym i ilastym oraz część południowo-wschodnią, zbudowaną z piasków i mułków, charakteryzującą się dużym stopniem podatności na zanieczyszczenie wód podziemnych. Druga część wyróżnia się większymi walorami przyrodniczymi i kwalifikuje się do ochrony prawnej. Natomiast część północno-zachodnia predestynowana jest do rozwoju funkcji rolniczej28.

W układzie przestrzennym gminy dominuje rolnicze zainwestowanie terenów. Obszar gminy charakteryzuje się znacznym zróżnicowaniem gleb i stosunkowo dużym udziałem gleb średniej jakości (klasy IV), zwłaszcza w środkowej części gminy i w kierunku północno zachodnim od Różana oraz wsi Załuzie i Chrzczonki. Na pozostałym obszarze przeważają gleby słabe (V i VI klasa) żytnio-ziemniaczane i żytnio-łubinowe wytworzone głównie z piasków słabo gliniastych lub gliniastych. Najsłabsze gleby występują we wschodniej i południowo wschodniej części gminy w miejscowości Paulinowo, Kaszewiec, Dąbrówka, Chełsty29.

Powierzchnia gminy Różan wynosi 8 458 ha, co stanowi 7,9% powierzchni powiatu makowskiego i 0,2% powierzchni województwa mazowieckiego. Różan należy do najmniejszych gmin powiatu makowskiego, mniejsze pod względem powierzchni są jedynie gminy Maków Mazowiecki (1 028 ha) i Młynarze (7 486 ha).

Struktura zagospodarowania przestrzennego gminy Różan w 2014 roku przedstawiała się następująco:

 użytki rolne – 5 302 ha (62,7% powierzchni gminy):

 grunty orne – 4 132 ha  sady – 39 ha  łąki trwałe – 387 ha  pastwiska trwałe – 559 ha  grunty rolne zabudowane – 174 ha  grunty pod rowami – 10 ha

 grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione – 2 461 ha (29,1% powierzchni gminy):

 lasy – 2 452 ha

28 Za: Zmiana studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan 29 Jw.

73  grunty zadrzewione i zakrzewione – 9 ha

 grunty pod wodami – 220 ha (2,6% powierzchni gminy)

 grunty zabudowane i zurbanizowane – 327 ha (3,9% powierzchni gminy):

 tereny mieszkaniowe – 30 ha  tereny przemysłowe – 12 ha  tereny inne zabudowane – 60 ha  tereny zurbanizowane niezabudowane – 21 ha  tereny rekreacji i wypoczynku – 4 ha  tereny komunikacyjne, drogi – 200 ha

 nieużytki – 146 ha (1,7% powierzchni gminy)

 tereny różne – 2 ha (0,02% powierzchni gminy).

Grunty zabudowane i zurbanizowane w 2014 roku zajmowały w gminie Różan obszar o powierzchni 327 ha, co stanowiło 3,9% powierzchni gminy. Odsetek gruntów zabudowanych i zurbanizowanych w gminie był niższy od średniej krajowej (5,2%) czy wojewódzkiej (5,6%), ale nieco wyższy niż średnia powiatowa – 2,9%. W porównaniu do 2012 roku powierzchnia gruntów zabudowanych i zurbanizowanych w gminie nie zmieniła się. Tymczasem w okresie 2010-2014 powierzchnia gruntów zabudowanych i zurbanizowanych w skali kraju wzrosła o 5,5%, w skali województwa o 7,6%, zaś w skali powiatu makowskiego (w latach 2012-2014) o 4,2%.

Tabela 49. Grunty zabudowane i zurbanizowane ogółem – udział w powierzchni ogółem w latach 2010-2014

grunty zabudowane i zurbanizowane ogółem - udział w powierzchni ogółem Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

% % % % % POLSKA 5,0% 5,0% 5,1% 5,2% 5,2% MAZOWIECKIE 5,2% 5,3% 5,3% 5,4% 5,6% Powiat makowski - - 2,7% 2,9% 2,9% Różan - - 3,9% 3,9% 3,9%

Źródło: GUS/BDL

Tereny mieszkaniowe w gminie Różan zajmowały w 2014 roku obszar o powierzchni 30 ha, tj. identyczny jak w 2012 roku. Udział terenów mieszkaniowych w gruntach zabudowanych i zurbanizowanych w gminie wynosił 9,2%. Była to wartość znacznie niższa niż średnia krajowa (19,3%) i wojewódzka (25,2%), ale jednocześnie minimalnie wyższa niż średnia powiatowa (9,1%).

Tabela 50. Odsetek terenów mieszkaniowych – udział w gruntach zabudowanych i zurbanizowanych ogółem w latach 2010-2014

grunty zabudowane i zurbanizowane - odsetek terenów mieszkaniowych

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

% % % % % POLSKA 18,0% 18,3% 18,7% 19,0% 19,3% MAZOWIECKIE 23,2% 23,7% 24,1% 24,6% 25,2%

74 Powiat makowski - - 7,5% 9,4% 9,1% Różan - - 9,2% 9,2% 9,2%

Źródło: GUS/BDL

Na tle pozostałych jednostek gmina Różan wyróżniała się niskim udziałem terenów przemysłowych w gruntach zabudowanych i zurbanizowanych. W 2014 roku tereny przemysłowe zajmowały w gminie obszar o powierzchni 12 ha, co stanowiło 3,7% gruntów zabudowanych i zurbanizowanych. Była to wartość niższa do średniej krajowej (7,1%) i od średniej wojewódzkiej (5,8%), lecz wyższa od średniej powiatowej (2,4%). W porównaniu do 2012 roku obszar terenów przemysłowych w gminie Różan nie uległ zmianie. W przypadku pozostałych jednostek administracyjnych wzrost powierzchni terenów przemysłowych wahał się od 4,0% (w kraju) do 4,9% (w województwie). W powiecie makowskim w latach 2012-2014 powierzchnia terenów przemysłowych zmniejszyła się o 10 ha tj. o 12,2%.

Tabela 51. Odsetek terenów przemysłowych – udział w gruntach zabudowanych i zurbanizowanych ogółem w latach 2010-2014

grunty zabudowane i zurbanizowane - odsetek terenów przemysłowych Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 % % % % %

POLSKA 7,2% 7,2% 7,2% 7,2% 7,1% MAZOWIECKIE 6,0% 5,9% 5,9% 5,9% 5,8% Powiat makowski - - 2,8% 2,4% 2,4% Różan - - 3,7% 3,7% 3,7%

Źródło: GUS/BDL

Tereny rekreacji i wypoczynku w gminie Różan od 2012 roku zajmują obszar o powierzchni 4 ha i stanowią jedynie 1,2% powierzchni gruntów zabudowanych i zurbanizowanych. Była to wartość najmniejsza spośród porównywanych jednostek administracyjnych. Jedynie w przypadku powiatu makowskiego udział terenów rekreacji i wypoczynku w powierzchni gruntów zabudowanych i zurbanizowanych był porównywalnie niski i wynosił również 1,2%.

Tabela 52. Odsetek terenów rekreacji i wypoczynku – udział w gruntach zabudowanych i zurbanizowanych ogółem w latach 2010-2014

grunty zabudowane i zurbanizowane - odsetek terenów rekreacji i

wypoczynku Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

% % % % %

POLSKA 4,2% 4,2% 4,1% 4,0% 4,0% MAZOWIECKIE 2,7% 2,7% 2,7% 2,6% 2,5% Powiat makowski - - 1,3% 1,2% 1,2% Różan - - 1,2% 1,2% 1,2%

Źródło: GUS/BDL

Według dostępnej statystyki GUS w gminie Różan nie występują tereny parków, zieleńców i zieleni osiedlowej. Tym samym średnia gminna w zakresie udziału terenów zieleni w powierzchni ogółem wynosiła 0% i pozostawała poniżej średnich dla wszystkich pozostałych analizowanych jednostek administracyjnych.

75 Wykres 11. Udział terenów zieleni w powierzchni ogółem w 2014 roku

Różan 0,00

Powiat makowski - MIASTO 0,92

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 0,00

Powiat makowski 0,00

MAZOWIECKIE - MIASTO 2,63

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 0,12

MAZOWIECKIE 0,18

POLSKA - MIASTO 2,21

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 0,13

POLSKA 0,18

0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50 3,00

Źródło: GUS/BDL

Natomiast tereny zielone zajmowały w 2014 roku 2,6 ha powierzchni gminy. Znajdowało się wśród 0,6 ha zieleni ulicznej i 2,6 ha cmentarzy. Na tle pozostałych jednostek administracyjnych gmina Różan wyróżniała się bardzo małą powierzchnią terenów zielonych oraz relatywnie wysokim udziałem cmentarzy w ich powierzchni ogółem. Ponadto podkreślić należy wskazany powyżej brak parków, zieleni osiedlowej i zieleńców w ogólnej powierzchni gminy.

Tabela 53. Tereny zielone – stan na 31.12.2014 roku

tereny zielone wg stanu na 31.12.2014

udział do powierzchni ogółem Jednostka terytorialna

zieleń zieleń parki zieleńce cmentarze uliczna osiedlowa

% % % % % POLSKA 0,07% 0,03% 0,05% 0,08% 0,06%

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 0,06% 0,03% 0,02% 0,04% 0,05%

POLSKA - MIASTO 0,80% 0,35% 0,62% 1,06% 0,38% MAZOWIECKIE 0,06% 0,02% 0,06% 0,10% 0,06%

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 0,04% 0,02% 0,03% 0,06% 0,07%

MAZOWIECKIE - MIASTO 0,73% 0,31% 0,84% 1,59% 0,43% Powiat makowski 0,01% 0,00% 0,00% 0,01% 0,03%

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 0,00% 0,00% 0,01% 0,00% 0,03%

76 Powiat makowski - MIASTO 0,32% 0,11% 0,05% 0,49% 0,61% Różan 0,00% 0,00% 0,01% 0,00% 0,03%

Źródło: GUS/BDL

Gmina Różan charakteryzowała się relatywnie wysokim poziomem lesistości, szczególnie w kontekście przytoczonych wcześniej danych dotyczących ilości terenów zielonych w gminie. W 2015 roku lasy zajmowały 29% powierzchni gminy, podczas gdy lesistość kraju wynosiła 29,5%, województwa – 23,3%, a powiatu – 25,8%. W gminach miejsko-wiejskich Polski i Mazowsza odsetki te kształtowały się na poziomie odpowiednio 31,5% i 24,3%.

Wykres 12. Lesistość obszarów w 2014 roku

Różan 29,0

Powiat makowski - MIASTO 6,7

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 29,0

Powiat makowski 25,8

MAZOWIECKIE - MIASTO 16,9

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 24,3

MAZOWIECKIE 23,3

POLSKA - MIASTO 21,1

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 31,5

POLSKA 29,5

0 5 10 15 20 25 30 35

Źródło: GUS/BDL

EDUKACJA

Infrastruktura edukacyjna na terenie gminy Różan obejmuje placówki prowadzone przez gminę (przedszkole, szkołę podstawową, gimnazjum) oraz placówki prowadzone przez powiat ziemski (szkoły ponadgimnazjalne). Na terenie gminy nie występują placówki instytucjonalnej opieki nad dziećmi do lat 3 (tj. żłobki czy kluby dziecięce) ani szkoły oferujące kształcenie na poziomie wyższym.

Sieć placówek edukacyjnych w gminie Różan tworzą następujące jednostki:

 Przedszkole Samorządowe, ul. Szkolna 10, Różan

 Publiczna Szkoła Podstawowa im. I Dywizji Tadeusza Kościuszki, ul. Szkolna 3, Różan:

 Szkoła Filialna w Załuziu, Załuzie 38

 Publiczne Gimnazjum im. Obrońców Różana, ul. Szkolna 3, Różan

 Zespół Szkół im. Jana Pawła II w Różanie, ul. Warszawska 34, Różan (organ prowadzący – powiat ziemski):

77  Liceum Ogólnokształcące – oferta edukacyjna na rok szkolny 2016/2017 obejmuje klasy: społeczno-prawne, farmaceutyczno-medyczne, turystyczno-krajoznawcze i dziennikarskie;

 Technikum – oferta edukacyjna na rok szkolny 2016/2017 obejmuje następujące kierunki kształcenia: technik mechanizacji rolnictwa i agrotroniki, technik pojazdów samochodowych, technik budownictwa, technik ekonomista, technik logistyk, technik obsługi turystycznej;

 Zasadnicza Szkoła Zawodowa – oferta edukacyjna na rok szkolny 2016/2017 obejmuje następujące kierunki kształcenia: mechanik pojazdów samochodowych, klasa wielozawodowa (kształcąca w zawodach: elektromechanik pojazdów samochodowych, kierowca-mechanik, kucharz, fryzjer, piekarz, elektryk, cukiernik, krawiec, blacharz samochodowy, sprzedawca, rolnik, ślusarz, wędliniarz, stolarz, kamieniarz, blacharz, betoniarz-zbrojarz, murarz-tynkarz, mechanik operator pojazdów i maszyn rolniczych, monter konstrukcji budowlanych, monter sieci instalacji i urządzeń sanitarnych, monter zabudowy i robót wykończeniowych w budownictwie, operator obrabiarek skrawających, elektromechanik pojazdów samochodowych)30.

Gmina Różan znacznie odbiega od pozostałych jednostek pod względem opieki żłobkowej. Jak wskazano powyżej w gminie nie są prowadzone placówki opieki instytucjonalnej dla dzieci do lat 3, stąd odsetek dzieci objętych opieką żłobkową w Różanie wynosił 0%. Tymczasem w skali kraju do żłobków uczęszczało 6,8% dzieci, a na Mazowszu – 7,7%. Gmina Różan i powiat makowski wyróżniają się na ich tle negatywnie, nie oferując na swoim terenie opieki w żłobkach. Analiza danych dotyczących pozostałych jednostek terytorialnych w latach 2010-2015 uwidacznia natomiast rosnące zainteresowanie instytucjonalnymi formami opieki nad dziećmi do lat 3. Odsetek dzieci objętych opieką z żłobkach w skali kraju wzrósł w tym okresie o 4,1%, zaś w skali województwa mazowieckiego – o 4,9%. W latach 2010-2015 największą zmianę odsetka dzieci objętych opieką w żłobkach odnotowano w gminach miejsko-wiejskich województwa mazowieckiego – w tym czasie odsetek dzieci uczęszczających do żłobków zmienił się z 0,6 (2010 rok) do 4,4 (2015 rok), a więc wzrósł niemal sześciokrotnie.

Tabela 54. Odsetek dzieci objętych opieką w żłobkach w latach 2010-2015

odsetek dzieci objętych opieką w żłobkach

ogółem Jednostka terytorialna

2010 2011 2012 2013 2014 2015

% % % % % % POLSKA 2,6 3,0 3,8 4,8 5,9 6,8

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 1,2 1,2 1,8 2,5 3,2 3,8

POLSKA - MIASTO 4,5 5,1 6,4 7,8 9,5 10,7 MAZOWIECKIE 2,9 3,3 4,2 5,4 6,9 7,7

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 0,6 0,7 1,0 2,3 3,6 4,4

MAZOWIECKIE - MIASTO 4,5 5,1 6,2 7,9 10,0 11,1 Powiat makowski 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

30 Za: http://zsrozan.pl/ (17.08.2016)

78 Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 0 0 0 0 0 0

Powiat makowski - MIASTO 0 0 0 0 0 0 Różan 0 0 0 0 0 0

Źródło: GUS/BDL

W 2014 roku odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym w gminie Różan wynosił 70,3% i był niższy niż średnia ogólnopolska (79,4%), wojewódzka (84,5%) oraz powiatowa (71,2%). Odsetki dzieci uczęszczających do przedszkoli w latach 2010-2014 rosły we wszystkich analizowanych jednostkach terytorialnych, jednak tempo zmian było zróżnicowane. O ile w 2010 roku w gminie Różan odsetek dzieci w wieku 3-5 lat objętych wychowaniem przedszkolnym wynosił 65,0% i był wyższy niż średnia powiatowa (46,9%) i krajowa (62,6%), o tyle w 2014 roku to w powiecie, województwie i całym kraju uzyskano wyższe odsetki dzieci uczęszczających do przedszkoli niż w gminie. Odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym rósł w latach 2010-2014 z dynamiką: 26,9% w skali kraju, 23,7% w skali województwa, 51,9% w skali powiatu makowskiego, zaś w Różanie – 8,1%.

Tabela 55. Odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym w latach 2010-2014

odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym

ogółem Jednostka terytorialna dzieci w wieku 3 - 5 lat

2010 2011 2012 2013 2014

osoba osoba osoba osoba osoba POLSKA 62,6 69,2 69,7 74,1 79,4

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 58,0 65,1 65,8 70,3 76,1

POLSKA - MIASTO 78,8 84,0 83,7 87,6 92,9 MAZOWIECKIE 68,3 76,1 75,6 80,2 84,5

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 61,9 70,4 70,3 75,2 81,2

MAZOWIECKIE - MIASTO 85,5 91,3 89,6 93,5 96,6 Powiat makowski 46,9 58,1 60,6 64,1 71,2

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 61,7 66,2 70,3

Powiat makowski - MIASTO - - 78,5 87,8 101,7 Różan 65,0 65,2 61,7 66,2 70,3

Źródło: GUS/BDL

Sytuacja gminy Różan pod względem wskaźnika ilości dzieci na jedno miejsce w przedszkolu była zbliżona do sytuacji w pozostałych analizowanych jednostkach administracyjnych – w 2014 roku na 1 miejsce w placówce wychowania przedszkolnego w gminie przypadało 1,1 dziecka. W powiecie makowskim wskaźnik wynosił 1,6 dziecka, w województwie – 1,1 dziecka, zaś w kraju – 1,2 dziecka. Należy zwrócić uwagę, że wskaźnik ilości dzieci na 1 miejsce przedszkolne w latach 2010-2014 malał we wszystkich analizowanych jednostkach poza Różanem. Niepokojący jest fakt, że w gminie Różan w 2014 roku na jedno miejsce w przedszkolu przypadało więcej dzieci niż w 2010 roku. Jest to tendencja negatywna i odwrotna od obserwowanej we wszystkich pozostałych analizowanych jednostkach.

79 Tabela 56. Dzieci w wieku 3-5 lat przypadające na jedno miejsce w placówce wychowania przedszkolnego w latach 2010-2014

dzieci w wieku 3-5 lat przypadające na jedno miejsce w placówce wychowania przedszkolnego Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

osoba osoba osoba osoba osoba POLSKA 1,35 1,34 1,31 1,24 1,17

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 1,47 1,44 1,42 1,33 1,26

POLSKA - MIASTO 1,01 1,01 1,00 0,95 0,91 MAZOWIECKIE 1,30 1,26 1,24 1,17 1,11

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 1,39 1,37 1,32 1,22 1,11

MAZOWIECKIE - MIASTO 0,99 0,98 0,98 0,94 0,90 Powiat makowski 2,32 2,20 2,15 1,81 1,59

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 1,19 1,18 1,10

Powiat makowski - MIASTO - - 1,06 1,04 0,79 Różan 0,98 1,08 1,19 1,18 1,10

Źródło: GUS/BDL

Według danych Głównego Urzędu Statystycznego do szkół podstawowych w gminie Różan w 2014 roku uczęszczało łącznie 287 uczniów, zaś ukończyło je 39 absolwentów. Liczba uczniów szkół podstawowych w gminie w latach 2010-2014 podlegała niewielkim fluktuacjom, przyjmując wartości niższe i wyższe – w 2014 roku była jedynie o 6,3% wyższa niż w 2010 roku. Jednocześnie w 2014 roku wystąpiła najwyższa w całym analizowanym okresie liczba uczniów szkoły podstawowej w gminie Różan. Podobnie w przypadku absolwentów widoczne są niewielkie fluktuacje – jednak w porównaniu do 2010 roku liczba absolwentów zmniejszyła się w 2014 roku o 18,8%.

Wykres 13. Uczniowie i absolwenci szkół podstawowych w gminie Różan w latach 2010-2014

350 287 300 270 274 266 258 250

200

150

100 52 48 43 42 39 50

0 2010 2011 2012 2013 2014

uczniowie absolwenci

Źródło: GUS/BDL

80 Na jeden oddział w szkołach podstawowych w gminie Różan w 2014 roku przypadało niemal 17 uczniów. Był to wynik niższy niż średnia wojewódzka (18,4) i ogólnopolska (18,1) oraz minimalnie wyższy niż średnia dla powiatu makowskiego (16,8). W latach 2010-2014 wskaźnik ilości uczniów szkół podstawowych przypadających na jeden oddział podlegał w gminie Różan znacznym wahaniom osiągając minimalną wartość 9,0 w 2010 roku, a maksymalną 17,1 już w roku następnym (2011). W analizowanym okresie średnia ilość uczniów na jedną klasę szkoły podstawowej nieznacznie rosła w skali kraju i województwa, podobnie jak w przypadku gminy Różan.

Tabela 57. Uczniowie szkoły podstawowej przypadający na 1 oddział (klasę) w latach 2010-2014

uczniowie szkoły podstawowe przypadający na 1 oddział (klasę) Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

- - - - - POLSKA 9,2 18,0 18,1 18,1 18,1

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 8,9 17,4 17,5 17,5 17,6

POLSKA - MIASTO 11,0 20,9 21,0 20,9 20,7 MAZOWIECKIE 9,2 18,1 18,3 18,4 18,4

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 9,4 18,4 18,6 18,6 18,5

MAZOWIECKIE - MIASTO 10,7 20,6 21,0 21,0 20,7 Powiat makowski 8,2 16,3 15,3 16,7 16,8

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 16,6 16,1 16,9

Powiat makowski - MIASTO - - 16,7 18,4 18,4 Różan 9,0 17,1 16,6 16,1 16,9

Źródło: GUS/BDL

W 2014 roku do gimnazjum w Różanie uczęszczało łącznie 134 uczniów, zaś edukację na tym poziomie ukończyły 43 osoby. Zarówno w przypadku ilości uczniów gimnazjum, jak i absolwentów widoczny jest utrzymujący się w latach 2011-2014 trend horyzontalny. W latach 2010-2014 liczba uczniów w gimnazjach zmniejszyła się o 5,6%, zaś liczba absolwentów – aż o 30,6%. Szczególnie mocny ubytek liczby dzieci nastąpił w 2011 roku, gdy w porównaniu do roku poprzedniego liczba uczniów zmniejszyła się o 9,2%, a liczba absolwentów – o 14,5%.

Wykres 14. Uczniowie i absolwenci szkoły gimnazjalnej w gminie Różan w latach 2010-2014

160 142 139 137 134 140 129 120 100 80 62 60 53 39 44 43 40 20 0 2010 2011 2012 2013 2014

uczniowie absolwenci

81 Źródło: GUS/BDL

Różańskie gimnazja cechują się stosunkowo niską liczebnością klas. W 2014 roku na jeden oddział gimnazjalny w gminie przypadało 19,1 uczniów, tj. podobnie jak w powiecie makowskim (19,9), a jednocześnie mniej niż w województwie (21,2) i kraju (21,3 uczniów). W okresie 2010-2014 ilość gimnazjalistów przypadających na jedną klasę w Polsce, województwie mazowieckim i powiecie makowskim zmniejszyła się o około 2%, natomiast w gminie Różan zwiększyła się o niemal 8%.

Tabela 58. Uczniowie gimnazjum przypadający na 1 oddział (klasę) w latach 2010-2014

uczniowie gimnazjum przypadający na 1 oddział (klasę)

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

- - - - - POLSKA 21,7 21,6 21,6 21,5 21,3

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 21,5 21,4 21,4 21,2 21,0

POLSKA - MIASTO 22,4 22,3 22,3 22,2 22,0 MAZOWIECKIE 21,6 21,5 21,4 21,4 21,2

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 21,7 21,5 21,5 21,6 21,5

MAZOWIECKIE - MIASTO 22,3 22,2 22,2 22,2 22,1 Powiat makowski 20,3 19,7 19,7 20,2 19,9

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 17,4 19,6 19,1

Powiat makowski - MIASTO - - 17,7 18,7 18,8 Różan 17,8 18,4 17,4 19,6 19,1

Źródło: GUS/BDL

Liczba uczniów liceum ogólnokształcącego w gminie Różan wynosiła w 2015 roku 44 osoby, zaś liczba absolwentów – 18 osób. Na przestrzeni lat 2010-2015 liceum doświadczyło znacznego spadku liczby uczniów. W 2015 roku naukę w tej placówce pobierało niemal o połowę mniej uczniów niż miało to miejsce w 2010 roku – wówczas do szkoły uczęszczało 77 uczniów. W zakresie liczby uczniów liceum w Różanie cechuje wyraźna tendencja malejąca, mająca w latach 2010-2015 dynamikę na poziomie 34,6%.

Wykres 15. Uczniowie i absolwenci liceum ogólnokształcącego w gminie Różan w latach 2010-2015

90 77 80 71 70 59 60 60 50 50 44 40 31 33 27 28 30 18 18 20 10 0 2010 2011 2012 2013 2014 2015

uczniowie absolwenci

82 Źródło: GUS/BDL

Liczebność klas w szkołach ogólnokształcących kształtowała się na zbliżonym poziomie we wszystkich jednostkach administracyjnych z wyjątkiem Różana. W 2015 roku na 1 klasę liceum przypadało od 26 (powiat makowski) do 27 (województwo mazowieckie, kraj) uczniów. Gmina Różan zdecydowanie odbiegała w tym zakresie od pozostałych jednostek ze średnią ilością 15 uczniów przypadających na jedną klasę w liceum ogólnokształcącym. Można jedynie zauważyć, że wyraźne obniżenie się średniej ilości uczniów przypadających na jedną klasę w liceum ogólnokształcącym nastąpiło w latach 2012-2015. W 2010 roku średnia ilość uczniów na klasę licealną w Różanie (26 uczniów) nie odbiegała od ówczesnych średnich dla województwa i kraju.

Tabela 59. Uczniowie liceów ogólnokształcących dla młodzieży bez specjalnych przypadający na 1 oddział (klasę) w latach 2010-2015

uczniowie liceów ogólnokształcących przypadający na 1 oddział (klasę) Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 28 27 27 27 27 27

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 27 26 26 26 26 26

POLSKA - MIASTO 28 28 27 27 27 27 MAZOWIECKIE 27 27 27 27 27 27

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 26 26 26 26 26 25

MAZOWIECKIE - MIASTO 27 27 27 27 27 27 Powiat makowski 29 29 28 27 27 26

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 20 20 17 15

Powiat makowski - MIASTO - - 28 27 27 26 Różan 26 24 20 20 17 15

Źródło: GUS/BDL

Na przestrzeni lat 2010-2015 najwyższą liczbę uczniów technikum w Różanie odnotowano w 2011 roku – do placówki uczęszczało wówczas 151 uczniów. Od 2013 roku, gdy liczba uczniów technikum była najniższa w analizowanym okresie i wynosiła 116 osób, datuje się powolny wzrost ilości uczniów. W 2015 roku liczba uczniów technikum wynosiła 138 osób i w porównaniu do 2010 roku zmniejszyła się jedynie o 3,5%.

Oznacza to, iż technikum w znacznie mniejszym stopniu zostało dotknięte odpływem uczniów, wywołanym m.in. procesami demograficznymi (tj. ubytkiem młodzieży w wieku uczęszczania do szkół ponadgimnazjalnych) od pozostałych rodzajów szkół. W latach 2010-2015 wyraźnie zwiększyła się liczba absolwentów technikum. W 2010 roku w Różanie szkołę tego typu ukończyło zaledwie 15 osób, podczas gdy w 2015 roku były to 33 osoby. Oznacza to, że w latach 2010-2015 liczba absolwentów technikum w Różanie wzrosła o 120%.

83 Wykres 16. Uczniowie i absolwenci technikum w gminie Różan w latach 2010-2015

151 160 143 134 138 140 127 116 120 100 80

60 42 31 33 33 40 22 15 20 0 2010 2011 2012 2013 2014 2015

uczniowie absolwenci

Źródło: GUS/BDL

Na tle województwa mazowieckiego oraz kraju gmina Różan i powiat makowski wyróżniają się mniejszą liczebnością oddziałów w technikach. W 2015 roku na 1 klasę w technikum w Różanie przypadało 14 uczniów, podczas gdy na Mazowszu było to 23 uczniów, a w kraju 24 uczniów. Różnica ta jest efektem utrzymującej się w latach 2010-2015 na stałym poziomie liczebności oddziałów w technikach w województwie i kraju, przy jednoczesnym spadku średniej liczby uczniów przypadających na 1 klasę w Różanie (o 6 osób).

Tabela 60. Uczniowie techników dla młodzieży bez specjalnych przypadający na 1 oddział (klasę) w latach 2010-2015

uczniowie techników przypadający na 1 oddział (klasę) Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 24 24 24 24 24 24

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 23 23 23 24 24 23

POLSKA - MIASTO 25 25 25 25 25 24 MAZOWIECKIE 24 24 24 24 23 23

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 23 22 22 23 23 23

MAZOWIECKIE - MIASTO 24 24 24 24 24 24 Powiat makowski 23 21 21 21 22 20

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 14 15 15 14

Powiat makowski - MIASTO - - 20 20 21 20 Różan 20 15 14 15 15 14

Źródło: GUS/BDL

Liczba uczniów zasadniczej szkoły zawodowej w gminie w latach 2010-2015 podlegała wahaniom. Po niewielkich wzrostach w latach 2010-2012, od 2013 roku obserwuje się jednak stały spadek liczebności. Najwyższą ilość uczniów zasadniczej szkoły zawodowej w Różanie zanotowano w 2013 roku i było to 58 uczniów, natomiast w 2015 roku było to już tylko 14 uczniów.

84 Wykres 17. Uczniowie i absolwenci zasadniczej szkoły zawodowej w gminie Różan w latach 2010-2015

70 58 60 50 50 42 37 40 32 30 25 21 18 17 20 14 9 10 0 0 2010 2011 2012 2013 2014 2015

uczniowie absolwenci

Źródło: GUS/BDL

Podobnie jak miało to miejsce w przypadku technikum, klasy w zasadniczej szkole zawodowej w Różanie wyróżniają się na tle pozostałych jednostek znacznie niższą liczebnością. W 2015 roku na 1 oddział przypadało jedynie 7 uczniów, podczas gdy w powiecie makowskim było to 19 uczniów, w województwie mazowieckim 20 uczniów, a w całym kraju 21 uczniów. Rozbieżność tę tłumaczy znacznie wyższa dynamika spadku liczebności oddziałów zsz w gminie Różan niż w pozostałych jednostkach administracyjnych w latach 2010-2015. Zarówno w województwie, jak i całym kraju, liczba uczniów zsz przypadających na 1 klasę ww. okresie zmniejszyła się w tym okresie średnio o 3-4 osoby, natomiast w gminie Różan spadek była znacznie większy – z 19 uczniów w 2010 roku do 7 w 2015 roku.

Tabela 61. Uczniowie zasadniczych szkół zawodowych dla młodzieży bez specjalnych przypadający na 1 oddział (klasę) w latach 2010- 2015

uczniowie zsz przypadający na 1 oddział (klasę) Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 24 23 23 22 22 21

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 24 23 22 21 21 21

POLSKA - MIASTO 25 24 23 22 22 21 MAZOWIECKIE 24 23 23 21 21 20

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 26 25 25 24 23 22

MAZOWIECKIE - MIASTO 24 24 23 22 21 21 Powiat makowski 22 25 19 17 17 19

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 12 8 8 7

Powiat makowski - MIASTO - - 19 17 17 19 Różan 19 21 12 8 8 7

Źródło: GUS/BDL

85 KULTURA

W gminie funkcjonują dwie instytucje kultury, dla których organizatorem jest gmina Różan: Gminny Ośrodek Upowszechniania Kultury im. Marszałka Józefa Piłsudskiego oraz Gminna Biblioteka Publiczna. W gminie funkcjonują także świetlice wiejskie (Dzbądz, Załęże Gratki, Załęże Wielkie, Załuzie).

Głównym inicjatorem i organizatorem życia kulturalnego na terenie gminy Różan jest Gminny Ośrodek Upowszechniania Kultury im. Marszałka Józefa Piłsudskiego, ul. Adama Mickiewicza 5. Głównym zadaniem GOUK jest zaspokajanie potrzeb i aspiracji kulturalnych społeczeństwa poprzez tworzenie i upowszechnianie różnych dziedzin i form kultury oraz sztuki profesjonalnej i amatorskiej, gromadzenie, przechowywanie i udostępnianie dóbr kultury w zakresie historii miasta i gminy.

W szczególności działalność GOUK obejmuje: prowadzenie pracowni artystycznych dla dzieci, młodzieży i dorosłych, tworzenie i upowszechnianie scenicznych programów artystycznych, organizację wystaw, organizację konkursów z różnych dziedzin sztuki, organizację koncertów, przeglądów, festiwali, tworzenie warunków do rozwoju folkloru, rękodzieła ludowego oraz rozwoju amatorskiego ruchu artystycznego, a także publikację folderów, przewodników i widokówek popularyzujących miasto i gminę.

Oferta zajęć stałych organizowanych przez Gminny Ośrodek Upowszechniania Kultury im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Różanie obejmuje:

 zajęcia plastyczne (koło plastyczne, plastyka z elementami historii sztuki)  zajęcia muzyczne i wokalne (kółko wokalne, zespół Evil Music Dealers)  taniec, zajęcia taneczne z elementami aerobiku  teatr „Qlturalnie proszé”  zajęcia sztuk manualnych Art Deco  nauka gry na instrumentach muzycznych (instrumenty klawiszowe, instrumenty dęte, gitara)  zajęcia z języka angielskiego  koło szachowe  rytmika  ćwiczenia „Zdrowy kręgosłup”  grupy zabawowe

Gminna instytucja kultury organizuje również liczne imprezy okolicznościowe i lokalne, w tym m.in. dożynki, wystawy, festiwale, warsztaty, spektakle, koncerty czy festyny. GOUK jest ponadto wydawcą Świerszcza Różańskiego, gazety lokalnej miasta i gminy Różan31.

Do największych imprez kulturalno-rozrywkowych organizowanych na terenie gminy Różan należą: Dni Różana oraz Różański Piknik Militarny.

W 2015 roku z usług oferowanych przez dom kultury i świetlice w gminie Różan korzystało 165 dzieci. Zdecydowaną większość z nich stanowiły dzieci mieszkające w mieście Różan – ich liczba wynosiła 134, co stanowiło 81,2% ogółu korzystających. Pozostałe dzieci korzystające z oferty domu kultury i świetlic zamieszkiwały w sołectwach Dzbądz (6 dzieci), Dyszobaba, Paulinowo i Załuzie (po 5 dzieci), Chełsty (4 dzieci), Załęże Wielkie (3 dzieci) oraz Miłony, Mroczki-Rębiszewo i Zawady-Ponikiew (po 1 dziecku).

Natomiast liczba osób uczestniczących w bezpłatnych i płatnych zajęciach organizowanych przez samorządowe instytucje kultury w gminie Różan wynosiła w 2015 roku 29 osób. Znajdowało się wśród nich 19 mieszkańców miasta Różan (65,5%), pozostali zaś zamieszkiwali w sołectwie Załuzie (9 osób) i Paulinowo (1 osoba). Warto

31 Za: http://www.gouk.pl/ (20.08.2016)

86 podkreślić, że liczba osób uczestniczących w zajęciach organizowanych przez samorządowe instytucje kultury w gminie Różan zmniejszyła się w latach 2010-2015 o 35,6%.

Tabela 62. Liczba dzieci korzystających z usług oferowanych przez domy kultury i świetlice oraz liczba osób uczestniczących w bezpłatnych i płatnych zajęciach organizowanych przez samorządowe instytucje kultury w gminie Różan w latach 2010-2015

Liczba dzieci korzystających z usług Liczba osób uczestniczących w oferowanych przez domy kultury, zajęciach organizowanych przez Jednostka terytorialna świetlice samorządowe instytucje kultury

2010 2014 2015 Zmiana 2010 2014 2015 Zmiana Chełsty 1 4 3 -100,0% Chrzczonki 2 -100,0% Dąbrówka Dzbądz 7 2 6 -14,3% Dyszobaba 6 2 5 -16,7% 1 Kaszewiec 1 -100,0% Miłony 1 1 Mroczki-Rębiszewo 1 1 Paulinowo 3 5 5 66,7% 1 1 1 0,0% Podborze Prycanowo 2 -100,0% 1 -100,0% Szygi 1 Załęże-Eliasze Załęże-Gartki Załęże-Sędzięta 1 -100,0% Załęże Wielkie 2 3 50,0% Załuzie 7 6 5 -28,6% 5 12 9 80,0% Zawady-Ponikiew 1 RÓŻAN 148 113 134 -9,5% 34 22 19 -44,1% RAZEM 178 132 165 -7,3% 45 36 29 -35,6%

Źródło: dane gminne

Jak wskazano powyżej na terenie gminy Różan działalność prowadzi jeden dom kultury, obejmujący swoim zasięgiem wszystkich mieszkańców gminy. Oznacza to, że na 1 placówkę kulturalną w gminie przypadało w 2015 roku 4 462 osoby. Była to wartość najniższa wśród analizowanych jednostek terytorialnych, dla których wskaźnik okazał się wielokrotnie wyższy. W powiecie makowskim na 1 dom, ośrodek kultury, klub i świetlicę przypadało 6 573 mieszkańców, w województwie mazowieckim – 18 968 mieszkańców, zaś w całym kraju – 9 444 mieszkańców. Dysproporcja ujawniała się również na tle gmin miejsko-wiejskich tych jednostek, gdzie na 1 dom, ośrodek kultury, klub i świetlicę przypadało odpowiednio 14 109 (Mazowsze) i 7 229 (kraj) osób.

Niski wskaźnik liczby mieszkańców przypadających na 1 dom, ośrodek kultury, klub i świetlicę w gminie Różan utrzymywał się w całym analizowanym okresie między 2010 a 2015 rokiem. W latach 2010-2015 wartość wskaźnika dla gminy praktycznie się nie zmieniła (-0,4%), podczas gdy w powiecie makowskim wskaźnik liczby

87 mieszkańców na 1 dom, ośrodek kultury, klub i świetlicę zmniejszył się o 15,5%, w przypadku całego kraju spadek wyniósł 7,9% (w tym -7,8% w gminach miejsko-wiejskich), a w przypadku województwa mazowieckiego -7,7% (w tym -8,8% w gminach miejsko-wiejskich). Warto jednak dodać, iż w przypadku kraju i województwa spadki wartości wskaźników były wynikiem m.in. rozwoju infrastruktury kultury (liczba placówek zwiększyła się w kraju o 9,8%, a w województwie o 10,2%), natomiast w przypadku Różana baza instytucjonalna pozostała bez zmian, a minimalny spadek wartości wskaźnika wywołany został wyłącznie zmniejszeniem się liczby ludności gminy.

Tabela 63. Liczba mieszkańców na 1 dom, ośrodek kultury, klub i świetlicę w latach 2011-2015

liczba mieszkańców na 1 dom, ośrodek kultury, klub i świetlicę Jednostka terytorialna 2011 2012 2013 2014 2015

osoba osoba osoba osoba osoba POLSKA 10 393 9 957 9 868 9 574 9 444

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 8 122 7 816 7 827 7 488 7 229

POLSKA - MIASTO 15 887 15 694 15 704 15 592 15 475 MAZOWIECKIE 20 647 19 931 19 476 19 052 18 968

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 15 165 14 990 14 076 13 827 14 109

MAZOWIECKIE - MIASTO 24 410 23 794 23 366 23 316 23 389 Powiat makowski 7 834 7 806 7 763 6 624 6 573

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - 4 527 4 506 4 490 4 462

Powiat makowski - MIASTO - 6 476 6 424 6 403 6 365 Różan 4 510 4 527 4 506 4 490 4 462

Źródło: GUS/BDL

Dane Głównego Urzędu Statystycznego wskazują, iż w 2014 roku na terenie gminy Różan działalność prowadziło 5 zespołów artystycznych. Liczba zespołów artystycznych zmieniała się na przestrzeni lat 2010-2014, co skutkowało zmianami wartości wskaźnika zespołów artystycznych na 10 tys. mieszkańców. Maksimum, na poziomie 15,5 zespołów na 10 tys. ludności, wystąpiło w 2011 roku, a minimum, o wartości 6,6, w 2012 roku. W 2014 roku sytuacja w gminie Różan była relatywnie bardziej korzystna niż w innych jednostkach administracyjnych. Zarówno średnie ogólne dla kraju (4,1), województwa mazowieckiego (2,6), jak i średnie dla gmin miejsko-wiejskich kraju (5,6) i województwa (3,6) utrzymywały się na poziomie wyraźnie niższym niż w przypadku gminy Różan. Należy jednak zauważyć, że o ile w latach 2011-2014, we wszystkich pozostałych analizowanych jednostkach administracyjnych wskaźnik ilości grup artystycznych na 10 tys. mieszkańców wzrósł, to w przypadku Różana nastąpił jego spadek o ponad 28%.

Tabela 64. Zespoły artystyczne na 10 tys. mieszkańców w latach 2011-2014

grupy artystyczne na 10 tys. mieszkańców Jednostka terytorialna 2011 2012 2013 2014

szt. szt. szt. szt. POLSKA 3,7 4,0 4,0 4,1

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 5,0 5,4 5,5 5,6

POLSKA - MIASTO 3,8 4,1 4,1 4,1

88 MAZOWIECKIE 2,3 2,5 2,6 2,6

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 3,0 3,4 3,5 3,6

MAZOWIECKIE - MIASTO 2,6 2,9 2,9 2,9 Powiat makowski 4,5 4,9 4,7 5,2

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - 6,6 8,9 11,1

Powiat makowski - MIASTO - 11,6 10,9 12,5 Różan 15,5 6,6 8,9 11,1

Źródło: GUS/BDL

Liczba imprez artystycznych odbywających się na terenie gminy Różan w latach 2011-2015 rokrocznie rosła. W 2011 roku odbyło się jedynie 35, a w 2015 roku już 115, co oznacza, że w latach 2011-2015 ilość imprez artystycznych w gminie wzrosła o ponad 228%. Wraz ze zwiększaniem się ilości imprez artystycznych zmianom ulegała również wartość wskaźnika imprez na 10 tys. mieszkańców gminy. W latach 2011-2015 wzrósł on od minimum wynoszącego 77,6 w 2011 roku do maksimum 257,7 w 2015 roku.

W 2015 roku wartości wskaźnika dla gminy Różan kształtowały się na wyraźnie wyższym poziomie niż w pozostałych jednostkach administracyjnych. Średnia ilość imprez artystycznych na 10 tys. mieszkańców w 2015 roku w skali kraju wynosiła 56,6, w skali województwa 43,7, a w skali powiatu makowskiego 72,4. Gminy miejsko- wiejskie tych jednostek również cechowała niższa niż w Różanie wartość wskaźnika imprez artystycznych na 10 tys. mieszkańców. W skali kraju wynosił on 70,9, a w skali województwa mazowieckiego – 66,2. Wskaźnik ilości imprez artystycznych na 10 tys. mieszkańców w okresie od 2011 do 2015 roku rósł we wszystkich analizowanych jednostkach, jednak najwyższą dynamikę tego wzrostu odnotowano w gminie Różan.

Tabela 65. Imprezy artystyczne na 10 tys. mieszkańców w latach 2011-2015

imprezy artystyczne na 10 tys. mieszkańców

Jednostka terytorialna 2011 2012 2013 2014 2015

szt. szt. szt. szt. szt. POLSKA 48,2 50,6 53,5 57,5 56,6

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 64,2 65,9 67,9 73,1 70,9

POLSKA - MIASTO 53,4 55,9 57,6 62,3 62,3 MAZOWIECKIE 31,2 33,9 36,5 38,9 43,7

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 50,2 46,2 53,7 61,3 66,2

MAZOWIECKIE - MIASTO 38,5 40,9 44,1 47,5 54,5 Powiat makowski 55,5 59,1 62,3 74,8 72,4

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - 106,0 128,7 249,4 257,7

Powiat makowski - MIASTO - 66,4 86,4 153,8 151,6 Różan 77,6 106,0 128,7 249,4 257,7

Źródło: GUS/BDL

89 organizowanie czytelnictwa i udostępnianie zbiorów bibliotecznych ludziom chorym i niepełnosprawnym, prowadzenie działalności informacyjnej oraz informowanie o zbiorach własnych, innych bibliotek, muzeów i ośrodków informacji naukowej, a także współdziałanie z archiwami w tym zakresie. Biblioteka może ponadto prowadzić działalność bibliograficzną, dokumentacyjną, naukowo-badawczą, wydawniczą, edukacyjną, popularyzatorską i instrukcyjno-metodyczną.

W Gminnej Bibliotece Publicznej w Różanie znajduje się czytelnia, wypożyczalnia dla dorosłych i oddział dla dzieci, funkcjonuje również czytelnia internetowa „Ikonk@”. Oprócz działalności związanej z gromadzeniem i udostępnianiem zasobów bibliotecznych, placówka w Różanie organizuje konkursy, wystawy, spotkania autorskie i inne imprezy okolicznościowe32.

Na 1 placówkę biblioteczną w gminie Różan w 2014 roku przypadało 4 490 osób, tj. więcej niż wynosiła średnia krajowa (4 100 osób) i powiatowa (2 208 osób) ale mniej niż średnia dla województwa mazowieckiego (4 850 osób), w tym również dla gmin miejsko-wiejskich (5 154 osoby). Była to również wartość wyższa niż średnia dla gmin miejsko-wiejskich kraju (3 471osób).

W latach 2010-2014 liczba ludności przypadającej na 1 placówkę biblioteczną w Różanie podlegała wahaniom od wynoszącego 4 517 osób maksimum w roku 2010 do minimum 2 264 osób w roku 2012. Podobne wahania były obserwowane we wszystkich jednostkach administracyjnych, jednak tempo tego procesu było silnie zróżnicowane. W skali kraju wskaźnik w latach 2010-2014 wzrósł o 4,1% (w tym o 6,1% w gminach miejsko- wiejskich), w skali województwa wzrost wyniósł 3,3% (w tym 5,7% w gminach miejsko-wiejskich), a w skali powiatu makowskiego – 2,7%. W tym samym okresie w gminie Różan zanotowano niewielki (-0,6%) spadek wskaźnika ilości osób na 1 placówkę biblioteczną.

Tabela 66. Ludność na 1 placówkę biblioteczną w latach 2010-2014

ludność na 1 placówkę biblioteczną (łącznie z punktami bibliotecznymi ujętymi zgodnie z siedzibą jednostki Jednostka terytorialna macierzystej) 2010 2011 2012 2013 2014

osoba osoba osoba osoba osoba POLSKA 3 940 3 990 4 072 4 103 4 100

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 3 271 3 349 3 435 3 489 3 471

POLSKA - MIASTO 7 000 7 061 7 139 6 801 6 733 MAZOWIECKIE 4 694 4 728 4 846 4 887 4 850

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 4 878 4 881 4 910 5 142 5 154

MAZOWIECKIE - MIASTO 7 073 7 040 7 059 7 034 6 966 Powiat makowski 2 149 2 137 2 129 2 218 2 208

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 2 264 4 506 4 490

Powiat makowski - MIASTO - - 3 238 4 283 4 269 Różan 4517 4510 2263 4506 4490

Źródło: GUS/BDL

32 Za: http://www.gbprozan.pl/ (20.08.2016)

90 Gminna biblioteka dysponuje znacznie większym księgozbiorem w przeliczeniu na 1000 mieszkańców niż ma to miejsce w skali województwa i kraju. W 2014 roku na 1000 mieszkańców gminy Różan przypadało 7 783 woluminy. Tymczasem księgozbiór bibliotek na 1000 mieszkańców Polski wynosił 3 398 woluminów na 1000 mieszkańców, województwa mazowieckiego – 3 291 woluminów, a powiatu makowskiego – 5 811 woluminów. Również w gminach miejsko-wiejskich wskaźniki księgozbioru bibliotek na 1000 mieszkańców okazały się ponad dwukrotnie niższe niż okazały ponad dwukrotnie niższe niż w gminie Różan i wynosiły: 3 445 w gminach miejsko- wiejskich kraju i 2 736 w gminach miejsko-wiejskich województwa.

Tabela 67. Księgozbiór bibliotek na 1000 ludności w latach 2010-2015

księgozbiór bibliotek na 1000 ludności

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

wol. wol. wol. wol. wol. POLSKA 3 458 3 439 3 416 3 402 3 398

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 3 599 3 558 3 517 3 503 3 477

POLSKA - MIASTO 3 385 3 379 3 378 3 378 3 396 MAZOWIECKIE 3 271 3 276 3 268 3 294 3 291

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 2 661 2 665 2 655 2 757 2 736

MAZOWIECKIE - MIASTO 3 280 3 297 3 310 3 366 3 376 Powiat makowski 5 706 5 661 5 611 5 689 5 811

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 7 233 7 545 7 783

Powiat makowski - MIASTO - - 5 049 5 185 5 425 Różan 6 695 6 976 7 233 7 545 7 783

Źródło: GUS/BDL

Mieszkańcy gminy Różan niezbyt chętnie zostają czytelnikami biblioteki, o czym świadczy bardzo niski poziom wskaźnika czytelników na 1000 ludności. W 2014 roku wynosił on w gminie 141,7 i był o 12,5% wyższy niż w 2010 roku. Pod tym względem gmina Różan wyróżniała się pozytywnie na tle innych jednostek, ponieważ w analizowanym okresie wskaźnik czytelników bibliotek w pozostałych analizowanych jednostkach zmniejszył się. W 2014 roku średnia liczba czytelników bibliotek publicznych na 1000 ludności dla kraju wynosiła 164 osoby, a dla województwa – 180 czytelników bibliotek publicznych na 1000 mieszkańców. Również w gminach miejsko- wiejskich wskaźnik przyjmował wyższe wartości niż w gminie Różan – 148 w gminach miejsko-wiejskich kraju i 145 w gminach miejsko-wiejskich województwa. Jedynie w powiecie makowskim średnia liczba czytelników na 1000 mieszkańców ukształtowała się poniżej poziomu gminnego i wynosiła 119.

Tabela 68. Czytelnicy bibliotek publicznych na 1000 ludności w latach 2010-2014

czytelnicy bibliotek publicznych na 1000 ludności

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

osoba osoba osoba osoba osoba POLSKA 169 168 168 167 164

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 155 152 151 150 148

POLSKA - MIASTO 207 206 207 207 202 MAZOWIECKIE 182 181 182 182 180

91 MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 138 140 142 141 145

MAZOWIECKIE - MIASTO 227 227 229 229 226 Powiat makowski 118 124 121 119 119

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 142 137 142

Powiat makowski - MIASTO - - 158 150 155 Różan 126 141 142 137 142

Źródło: GUS/BDL

Mimo wskazanego powyżej, mniejszego niż w pozostałych analizowanych jednostkach administracyjnych, rozpowszechnienia czytelnictwa w gminie Różan (niższe wartości wskaźnika czytelników bibliotek publicznych na 1000 mieszkańców), różańscy czytelnicy okazali się bardziej aktywni. W 2014 roku przeciętny czytelnik w gminie wypożyczył 22,3 woluminu, tj. o kilka pozycji więcej niż przeciętny czytelnik w województwie (15,7 woluminów) czy całym kraju (18,3 woluminów). Kolejnym pozytywnym zjawiskiem jest fakt, że w latach 2010-2014 w gminie następował wyraźny wzrost liczby wypożyczeń księgozbioru na 1 czytelnika (o 70,1%), przy odmiennej tendencji w województwie i w kraju, gdzie liczba wypożyczanych woluminów na 1 czytelnika zmniejszała się.

Tabela 69. Wypożyczenia księgozbioru na 1 czytelnika w woluminach w latach 2010-2014

wypożyczenia księgozbioru na 1 czytelnika w woluminach

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

wol. wol. wol. wol. wol. POLSKA 18,4 18,6 18,9 18,5 18,3

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 19,7 20,1 20,3 19,9 19,7

POLSKA - MIASTO 18,0 18,2 18,6 18,2 18,0 MAZOWIECKIE 15,6 15,8 16,0 16,2 15,7

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 17,9 17,8 18,7 18,4 17,8

MAZOWIECKIE - MIASTO 14,8 15,3 15,5 15,7 15,2 Powiat makowski 18,8 18,9 18,9 19,7 19,7

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 19,4 26,1 22,3

Powiat makowski - MIASTO - - 20,8 23,2 20,6 Różan 13,0 25,6 19,4 26,1 22,3

Źródło: GUS/BDL

SŁUŻBA ZDROWIA

Opiekę zdrowotną dla mieszkańców gminy Różan zabezpieczają placówki medyczne oraz apteki. Podmioty wykonujące działalność leczniczą na terenie gminy znajdują się w mieście Różan i realizowane są w nich świadczenia w ramach podstawowej opieki zdrowotnej i ambulatoryjnych świadczeń specjalistycznych, a także stomatologii i rehabilitacji.

92 Usługi z zakresu ochrony zdrowia w gminie Różan realizowane są przez następujące podmioty lecznicze33:

 Poradnia Lekarska dla Dorosłych i Dzieci „ESKULAP”, ul. Gdańska 4/1b, Różan: poradnia lekarza rodzinnego, gabinet pielęgniarki środowiskowo-rodzinnej, gabinet położnej środowiskowo-rodzinnej, gabinet zabiegowy pielęgniarski, gabinet medycyny szkolnej, punkt szczepień;

 Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej Teresa Błońska-Jankowska, ul. Gdańska 4/1a, Różan: poradnia lekarza POZ, gabinet pielęgniarki środowiskowo-rodzinnej, gabinet medycyny szkolnej, poradnia promocji zdrowia (w zakresie działania zakładu), gabinet położnej środowiskowo-rodzinnej, gabinet diagnostyczno-zabiegowy, punkt szczepień;

 Przychodnia Lekarska, ul. Gdańska 4/1c, Różan: poradnia lekarza POZ, gabinet pielęgniarki środowiskowo-rodzinnej, gabinet położnej środowiskowo-rodzinnej, gabinet zabiegowy;

 Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej CENTRUM MEDYCZNE, ul. 11 Listopada, Ostrołęka:

 ul. Gdańska 2, Różan: poradnia lekarza POZ w Różanie, poradnia chorób wewnętrznych, poradnia ginekologiczno-położnicza, poradnia neurologiczna, poradnia kardiologiczna, poradnia laryngologiczna, poradnia pielęgniarki POZ w Różanie, poradnia położnej POZ w Różanie, gabinet diagnostyczno-zabiegowy,

 ul. Gdańska 4/1c, Różan: poradnia (gabinet) lekarza POZ, poradnia (gabinet) pielęgniarki POZ Filia w Różanie, poradnia (gabinet) położnej POZ Filia w Różanie, gabinet diagnostyczno- zabiegowy, punkt szczepień;

 Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej „MED-IW”, ul. Henryka Sienkiewicza 28, Różan: pracownia fizjoterapii dla dorosłych, pracownia fizjoterapii dla dzieci, pracownia fizykoterapii dla dorosłych, pracownia fizykoterapii dla dzieci, pracownia kinezyterapii dla dorosłych, pracownia kinezyterapii dla dzieci, pracownia masażu leczniczego dla dorosłych, pracownia masażu leczniczego dla dzieci, poradnia stomatologiczna, poradnia stomatologiczna dla dzieci, poradnia chorób błon śluzowych przyzębia, poradnia chorób błon śluzowych przyzębia dla dzieci, poradnia ortodontyczna, poradnia ortodontyczna dla dzieci, poradnia protetyki stomatologicznej, poradnia protetyki stomatologicznej dla dzieci, poradnia chirurgii stomatologicznej, poradnia chirurgii stomatologicznej dla dzieci;

 Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej REH-VITAL, ul. Gdańska 2, Różan: pracownia fizjoterapii, pracownia fizykoterapii, pracownia kinezyterapii, pracownia masażu leczniczego;

 Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej ESTEDENT, ul. 11 Listopada 51, Ostrołęka:

 ul. Gdańska 4/1d, Różan: poradnia stomatologiczna, poradnia stomatologiczna dla dzieci,

 ul. Gdańska 2, Różan: poradnia stomatologiczna dla dorosłych, poradnia stomatologiczna dla dzieci, poradnia chorób wewnętrznych.

W przeliczeniu na 10 tys. ludności gminy Różan w 2015 roku przypadało 2,2 przychodni podległych samorządowi i była to wartość najwyższa spośród wszystkich poddanych analizie jednostek administracyjnych. W tym samym czasie na 10 tys. mieszkańców kraju przypadało 0,6 przychodni, województwa mazowieckiego – 0,7 przychodni, w gminach miejsko-wiejskich kraju – 0,7 przychodni, zaś w gminach miejsko-wiejskich Mazowsza – 0,8 przychodni. Wskaźnik ilości przychodni na 10 tys. mieszkańców utrzymuje się w gminie Różan na nie zmienionym poziomie

33 Za: https://rpwdl.csioz.gov.pl/RPM/Search, https://zip.nfz.gov.pl/GSL/ (stan na 17.08.2016)

93 od 2012 roku. Pod względem ilości przychodni na 10 tys. mieszkańców sytuacja w gminie Różan jest zdecydowanie bardziej korzystna niż w pozostałych analizowanych jednostkach administracyjnych.

Tabela 70. Przychodnie podległe samorządowi na 10 tys. ludności w latach 2010-2015

przychodnie podległe samorządowi na 10 tys. mieszkańców

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

ob. ob. ob. ob. ob. ob. POLSKA 0,7 0,7 0,7 0,6 0,6 0,6

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 0,7 0,7 0,7 0,7 0,7 0,7

POLSKA - MIASTO 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 MAZOWIECKIE 0,9 0,8 0,6 0,6 0,6 0,7

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 1,0 1,0 0,8 0,8 0,8 0,8

MAZOWIECKIE - MIASTO 0,9 0,8 0,7 0,7 0,7 0,7 Powiat makowski 0,2 0,2 0,4 0,6 0,6 0,7

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 2,2 2,2 2,2 2,2

Powiat makowski - MIASTO - - 1,5 1,6 1,6 1,6 Różan 0,0 0,0 2,2 2,2 2,2 2,2

Źródło: GUS/BDL

W placówkach medycznych w Różanie w 2015 roku udzielono łącznie 19 455 porad lekarskich. Liczba udzielanych porad lekarskich w gminie podlegała fluktuacjom w latach 2010-2015, przyjmując wartość minimalną w 2015 roku (19 455porad), a maksymalną w 2011 roku (28 836 porady).

W przeliczeniu na 1000 mieszkańców gminy w 2015 roku udzielono 4 360 porad lekarskich, tj. mniej niż miało to miejsce w powiecie makowskim (4 452 porad) i województwie mazowieckim (4 747 porad), ale więcej niż w całym kraju (4 294 porad). Warto zauważyć, że o ile w latach 2010-2015 wskaźnik średniej ilości porad na 1000 mieszkańców w skali kraju, województwa mazowieckiego i powiatu makowskiego zwiększył się (odpowiednio o 5,1%, 4% i 2,6%), to w przypadku gminy Różan nastąpił spadek o 7,6%.

Tabela 71. Porady lekarskie na 1000 mieszkańców w latach 2010-2015

porady lekarskie na 1000 mieszkańców ogółem Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 3 951 4 073 4 005 4 104 4 151 4 294

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 4 056 4 186 4 052 4 197 4 249 4 437

POLSKA - MIASTO 4 865 5 024 4 989 5 117 5 202 5 395 MAZOWIECKIE 3 518 3 486 3 495 3 583 3 659 3 747

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 3 871 3 880 3 722 3 858 3 944 4 177

MAZOWIECKIE - MIASTO 3 965 3 907 3 982 4 077 4 209 4 305 Powiat makowski 4 020 4 057 4 219 4 378 4 123 4 452

94 Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 5 546 5 787 5 525 4 360

Powiat makowski - MIASTO - - 6 567 6 403 6 380 5 947 Różan 5 982 6 394 5 546 5 787 5 525 4 360

Źródło: GUS/BDL

Sieć placówek aptecznych na terenie gminy Różan tworzą trzy apteki. Wszystkie są zlokalizowane w mieście Różan:

 Apteka, ul. Wileńska 3, Różan  Apteka „Na Gdańskiej”, ul. Gdańska 7, Różan  Apteka „Avena”, ul. Warszawska 12, Różan34.

Rozwój sieci aptek na terenie gminy Różan spowodował spadek liczby ludności przypadającej na 1 aptekę ogólnodostępną i punkt apteczny. W 2010 roku liczba ta kształtowała się na poziomie 2 259 osób, a w 2015 roku zmniejszyła się do 1 487 osób, co oznacza spadek na poziomie 33,7%. Zmiana ta jest wynikiem otwarcia w 2014 roku trzeciej apteki oraz spadku liczby ludności. Gminę Różan cechuje niższa ilość ludności przypadającej na aptekę ogólnodostępną i punkt apteczny w porównaniu do pozostałych analizowanych jednostek terytorialnych. W gminie Różan wskaźnik w 2015 roku wynosił 1 487 osób i utrzymywał się na poziomie niższym niż w średnia powiatowa (2 707 osób), wojewódzka (2 842 osoby) czy krajowa (2 738 osób).

Tabela 72. Ludność na aptekę ogólnodostępną i punkt apteczny w latach 2010-2015

ludność na aptekę ogólnodostępną i punkt apteczny

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

osoba osoba osoba osoba osoba osoba POLSKA 3 093 2 988 2 915 2 850 2 799 2 738

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 3 259 3 122 3 021 2 917 2 850 2 769

POLSKA - MIASTO 2 471 2 373 2 315 2 267 2 227 2 167 MAZOWIECKIE 3 223 3 225 3 063 2 951 2 891 2 842

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 3 246 3 241 2 998 2 797 2 697 2 635

MAZOWIECKIE - MIASTO 2 683 2 659 2 522 2 432 2 380 2 329 Powiat makowski 2 955 2 938 2 755 2 588 2 576 2 707

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 2 264 2 253 1 497 1 487

Powiat makowski - MIASTO - - 1 850 1 606 1 281 1 414 Różan 2 259 2 255 2 264 2 253 1 497 1 487

Źródło: GUS/BDL

34 Za: http://ra.rejestrymedyczne.csioz.gov.pl/_layouts/15/RA/glowna.aspx (stan na 17.08.2016)

95 TURYSTYKA, SPORT I REKREACJA Gmina Różan dysponuje zróżnicowaną infrastrukturą sportowo-rekreacyjną, umożliwiającą uprawianie sportów, jak i rekreacyjną aktywność fizyczną na świeżym powietrzu. Wśród obiektów sportowych w gminie wymienić należy:

 Stadion Miejski w Różanie, ul. Szkolna 3 – stadion piłkarsko-lekkoatletyczny przebudowany i zmodernizowany w 2013 roku. Jest to nowoczesny obiekt z zapleczem techniczno-socjalnym, wyposażony w oświetlenie, elektroniczne tablice wyników, system nagłośnienia i monitoringu oraz trybuny. Kompleks stadionu obejmuje boisko główne o nawierzchni trawiastej do gry w piłkę nożną, boisko wielofunkcyjne do gry w siatkówkę, koszykówkę, mini piłkę ręczną oraz kort tenisowy, a także poliuretanową bieżnię i skatepark.

 Hala sportowa w Różanie – pełnowymiarowa hala sportowa

 Siłownia „outdoor” – siłownia „pod chmurką” znajdująca się na terenie kompleksu sportowego na Stadionie Miejskim przy ul. Szkolnej. Siłownia została uruchomiona w sierpniu 2015 roku, a zainstalowano w niej kilka profesjonalnych urządzeń do wykonywania ćwiczeń na świeżym powietrzu.

 Boisko w Załuziu

 Boiska i sale gimnastyczne przy placówkach edukacyjnych.

W 2014 roku na terenie Różana działalność prowadziły 2 kluby sportowe, liczące 66 członków i 57 osób ćwiczących. W porównaniu do 2010 roku liczba klubów sportowych w gminie zmniejszyła się o 1 podmiot, zmniejszyła się również ilość osób związanych ze sportem. Spadek ilości klubów sportowych w gminie w latach 2010-2014 wyniósł 33,3%. W tym okresie liczba członków klubów sportowych zmniejszyła się w gminie o 30,5% (z 95 do 66 osób), a liczba ćwiczących – o 40% (z 95 do 57 osób).

Tabela 73. Kluby sportowe, członkowie oraz ćwiczący w gminie Różan w latach 2010-2014

2010 2012 2014 Jednostka terytorialna kluby sportowe Różan 3 2 2 członkowie klubów sportowych Różan 95 70 66 ćwiczący w klubach sportowych Różan 95 79 57

Źródło: GUS/BDL

Przedstawiony powyżej spadek liczby klubów sportowych w gminie Różan w latach 2010-2014 spowodował pogorszenie sytuacji gminy na tle innych jednostek administracyjnych, choć przez cały okres w gminie uzyskiwano najwyższe wartości. W 2014 roku wskaźnik dla gminy Różan wynosił 4,5, podczas gdy średnia krajowa kształtowała się na poziomie 3,6 klubów sportowych, wojewódzka – 2,6 klubów sportowych, a powiatowa – 3,9 klubów sportowych na 10 tys. mieszkańców. W gminach miejsko-wiejskich wskaźniki przyjmowały wartości wyższe niż średnie dla całych obszarów, pozostając jednak na poziomie niższym lub porównywalnym ze wskaźnikiem dla gminy Różan.

Tabela 74. Kluby sportowe na 10 tys. mieszkańców w latach 2010-2014

96 kluby sportowe na 10 tys. mieszkańców Jednostka terytorialna 2010 2012 2014

szt. szt. szt. POLSKA 3,4 3,7 3,6

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 4,1 4,4 4,3

POLSKA - MIASTO 3,1 3,3 3,3 MAZOWIECKIE 2,5 2,7 2,6

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 2,9 3,0 2,8

MAZOWIECKIE - MIASTO 2,2 2,4 2,3 Powiat makowski 4,9 4,5 3,9

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - 4,4 4,5

Powiat makowski - MIASTO - 5,4 4,7 Różan 6,6 4,4 4,5

Źródło: GUS/BDL

Podobna sytuacja dotyczyła wskaźnika członków klubów sportowych na 10 tys. mieszkańców. Poprzez spadek liczby klubów sportowych i ich członków, od 2012 roku gmina Różan charakteryzuje się niskimi wartościami tego wskaźnika w porównaniu z innymi jednostkami. W 2014 roku na 10 tys. mieszkańców gminy przypadało 147 członków klubów sportowych, znacznie mniej niż wynosiła średnia krajowa (245 osób), wojewódzka (218 osób) czy powiatowa (261 osób). Również w gminach miejsko-wiejskich notowane były wyższe wartości wskaźnika członków klubów sportowych na 10 tys. mieszkańców niż miało to miejsce w Różanie: odpowiednio 253 osoby w skali kraju i 208 osób w skali województwa. Niepokojąca jest również wspomniana wcześniej tendencja do zmniejszania się wartości wskaźnika członków klubów sportowych na 10 tys. mieszkańców, jaka wystąpiła w Różanie w latach 2010-2014.

Tabela 75. Członkowie klubów sportowych na 10 tys. mieszkańców w latach 2010-2014

członkowie klubów sportowych na 10 tys. mieszkańców Jednostka terytorialna 2010 2012 2014 osoba osoba osoba POLSKA 232 239 245

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 246 252 253

POLSKA - MIASTO 251 262 273 MAZOWIECKIE 194 206 218

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 198 213 208

MAZOWIECKIE - MIASTO 208 226 247 Powiat makowski 272 247 261

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - 155 147

Powiat makowski - MIASTO - 192 173

97 Różan 210 155 147

Źródło: GUS/BDL

Także w przypadku wskaźnika ćwiczących w klubach sportowych na 10 tys. mieszkańców wartości osiągane w Różanie są znacznie niższe niż w pozostałych jednostkach. W 2014 roku na 10 tys. mieszkańców gminy przypadało 127 osób ćwiczących w klubach sportowych, podczas gdy w przypadku kraju wskaźnik wynosił 239 ćwiczących w klubach sportowych na 10 tys. mieszkańców (w tym 250 w gminach miejsko-wiejskich), w przypadku województwa mazowieckiego – 206 ćwiczących (w tym 210 w gminach miejsko-wiejskich), a w przypadku powiatu makowskiego – 229 ćwiczących. Należy zwrócić uwagę na występującą w gminie Różan stałą tendencję od zmniejszania się zarówno ilości klubów sportowych, jak i ilości członków klubów sportowych oraz osób ćwiczących w klubach sportowych. Przekładają się one bezpośrednio na spadki wartości wskaźników w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców i pogorszenie sytuacji w gminie na tle innych jednostek.

Tabela 76. Ćwiczący w klubach sportowych na 10 tys. mieszkańców w latach 2010-2014

ćwiczący w klubach sportowych na 10 tys. mieszkańców Jednostka terytorialna 2010 2012 2014 osoba osoba osoba POLSKA 223 235 239

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 242 254 250

POLSKA - MIASTO 244 259 269 MAZOWIECKIE 182 199 206

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 195 217 210

MAZOWIECKIE - MIASTO 196 218 232 Powiat makowski 241 242 229

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - 175 127

Powiat makowski - MIASTO - 263 248 Różan 210 175 127

Źródło: GUS/BDL

Gmina Różan należy to terenów o wysokiej atrakcyjności turystycznej. Siedzibą gminy jest małe miasteczko Różan, położone nad rzeką Narew. Miasto posiada ponad 600-letnią historię (prawa miejskie otrzymało w 1378 roku), a w przeszłości było prężnym ośrodkiem handlowym i turystycznym. Do czasów współczesnych zachowało się niewiele zabytków z dawnych lat, a wysoką wartość kulturową i historyczną posiadają szczególnie obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych: kościół pw. św. Anny wraz z wyposażeniem, cmentarz, kaplica grobowa rodziny Kossakowskich oraz forty nr I i II, stanowiące część zachowanych dawnych fortyfikacji carskiej twierdzy Różan. Ponadto na terenie gminy znajdują się obiekty wpisane do ewidencji zabytków (domy mieszkalne i przydrożne krzyże) oraz stanowiska archeologiczne.

98 i jej dolina charakteryzuje się bujną roślinnością nadbrzeżną i wodną, bogactwem świata zwierzęcego oraz dobrze rozwiniętą linią brzegową z licznymi odnogami i jeziorami pochodzenia rzecznego. Należy również podkreślić, że szlak wodny rzeki Narwi o znaczeniu krajowym łączy Wielkie Jeziora Mazurskie z Wisłą, a położenie gminy na tym ważnym szlaku turystycznym dodatkowo podnosi jej atrakcyjność.

Walory przyrodnicze predestynują obszar gminy do rozwoju funkcji turystycznej i rekreacyjno-wypoczynkowej, w tym turystyki aktywnej (kajakarstwo, wędkarstwo, zbieranie grzybów i owoców leśnych). Gmina zaliczana jest do rejonu wypoczynkowego „Różański”, rozciągającego się wzdłuż doliny Narwi na odcinku od Kamianki do wsi Plewicy, gdzie łączy się z rejonem „Dolnego Bugu”. Rejon wypoczynkowy „Różański” ma powierzchnię ok. 170 km2 i obejmuje piaszczysty taras nadzalewowy Narwi urozmaicony wydmami. W części środkowej taras przechodzi w piaszczystą wysoczyznę lodowcową, opadającą stromą krawędzią ku zwężającej się dolinie Narwi. W części północnej dolina meandrującej rzeki jest szeroka, występują w niej liczne starorzecza, a w części środkowej – rozległe piaszczyste plaże. Wysoką wartość walorów przyrodniczych podkreśla włączenie terenu gminy w granice obszaru funkcjonalnego „Zielone Płuca Polski”, a rzeki Narwi w sieć obszarów chronionych ECONET-PL i Natura 2000 (SOO „Dolina Dolnej Narwi”).

Oprócz turystyki aktywnej, gmina dynamicznie rozwija się jako ośrodek wypoczynkowy. Bliskość Warszawy i innych, mniejszych miast, sprawia, że Różan znajduje się w strefie dużego zapotrzebowania na wypoczynek weekendowy i urlopowy. Na terenie gminy szczególnie popularny i rozpowszechniony jest wypoczynek w domkach letniskowych, a największe skupiska terenów letniskowych występują na terenie wsi: Dzbądz, Dąbrówka, Chełsty, Paulinowo, Dyszobaba i Kaszewiec. Stopniowo rozwija się również agroturystyka. Do poprawy atrakcyjności obszaru gminy niewątpliwie przyczyniłoby się wybudowanie planowanego zbiornika retencyjnego na rzece Różanicy. Zbiornik o powierzchni ok. 20 ha miałby powstać w miejscowości Szygi i Zawady- Ponikiew35.

Jak wskazano powyżej, rozwojowi turystyki w gminie sprzyja ponadto dogodne położenie geograficzne, szczególnie niewielka odległość od Warszawy, a także bardzo dobra dostępność komunikacyjna (skrzyżowanie dróg krajowych 60 i 61, bliskość trasy E-8). Dzięki temu mieszkańcy aglomeracji warszawskiej oraz innych miast, nie tylko najbliższych, mogą stać się odbiorcami oferty turystycznej gminy Różan.

DZIEDZICTWO KULTUROWE Mimo kilkusetletniej tradycji i bogatej historii, na terenie gminy Różan nie występuje znaczne nagromadzenie zabytków i obiektów dziedzictwa kulturowego. Niewielkie zasoby zabytków są między innymi skutkiem licznych wojen, jakie przetaczały się przez obszar gminy na przestrzeni wieków. Ziemia Różańska była terenem ważnym strategicznie, położonym na dwóch ważnych kierunkach operacyjnych: Warszawa-Kowno i Malbork-Białystok- Brześć. Dzięki temu na obszarze gminy można odnaleźć miejsca bitew i potyczek z wojen napoleońskich oraz polskich powstań narodowościowych: kościuszkowskiego, listopadowego i styczniowego. Warto wskazać, że podczas II wojny światowej miasto Różan zostało niemal całkowicie zniszczone (straty sięgały 95%), a także straciło swój wielokulturowy charakter – w okresie międzywojennym około polowy mieszkańców miasta stanowiła społeczność żydowska. Po zakończeniu działań wojennych miasto zostało odbudowane, ale do czasów współczesnych zachowały się nieliczne ślady przeszłości.

35 Za: Zmiana studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan

99 pomieścić pułk piechoty. W pobliżu koszar pobudowano cerkiew garnizonową, a kilkanaście parterowych budynków krytych blachą pełniło rolę magazynów, stajni, działowni, łaźni oraz świetlicy. Po drugiej stronie drogi powstało kilkanaście parterowych, murowanych, dwurodzinnych domów dla kadry zawodowej. W koszarach zakwaterowany został 29. Czernichowski pułk piechoty.

Projekt ufortyfikowania przyczółku Różan zakładał zablokowanie węzła komunikacyjnego i osłonę funkcjonującej tam przeprawy mostowej przy maksymalnym wykorzystaniu naturalnych warunków terenowych i minimalizacji nakładów finansowych na prace fortyfikacyjne. W projekcie z 1901 roku przewidziano budowę trzech fortów otaczających miasto (od północnego zachodu, zachodu i południa) łukiem opartym skrzydłami o Narew. Długość tego łuku miała wynieść 4,5 wiorsty rosyjskiej (około 4,8 km), a jego podstawa 2,5 wiorsty (około 2,7 km). Forty rozmieszczono nieregularnie, wzięto pod uwagę warunki terenowe i ich funkcjonowanie bojowe. Prace przy budowie fortów właściwych rozpoczęto ostatecznie w 1905 roku i trwały one pięć lat. W międzyczasie zdecydowano się na prowizoryczne osłonięcie przeprawy i mostu, poprzez budowę w latach 1902-1904 dwóch ziemnych redut piechoty (po obu stronach drogi prowadzącej do mostu), nazywanych Fortem IV36.

Do czasów współczesnych forty carskiej twierdzy Różan przetrwały w zróżnicowanym stanie. W okresie powojennym fort I (ul. Polna 43) był wykorzystywany jako szkolne warsztaty, a podczas budowy szkolnego boiska zasypano częściowo fosę. Obecnie stanowi własność gminy Różan. W forcie II (ul. Przemysłowa) znajduje się zakład produkcyjny, a w forcie III (ul. Przemysłowa) – Krajowe Składowisko Odpadów Promieniotwórczych. Tylko częściowo zachował się fort IV (ul. Królowej Bony), przy czym połowa ziemnej reduty została zniwelowana podczas budowy masztu. Forty I i II zostały wpisane do rejestru zabytków nieruchomych.

Ubogi katalog zabytków sprawia, że w gminie szczególną ochroną otacza się wszystkie obiekty o wartości historycznej, które przetrwały do czasów współczesnych, nawet nieobjęte ochroną konserwatorską. Do rejestru zabytków zostały wpisane cztery obiekty nieruchome zlokalizowane w gminie Różan:

 kościół parafialny pw. św. Anny wraz z wyposażeniem, ul. 3-go Maja, XVI-XVII, nr rej.: A-386 z 21.01.1958  cmentarz rzymsko-katolicki, ul. Cmentarna, 2 poł. XIX, nr rej.: A-533 z 30.01.1986  kaplica grobowa rodziny Kossakowskich, ul. Cmentarna, 1880, nr rej.: A-480 z 12.12.1981  zespół fortów obronnych, forty nr 1 (ul. Polna 43) i 2 (ul. Przemysłowa), 1912, nr rej.: A-452 z 20.04.197837.

Na terenie gminy znajdują się również obiekty wpisane do ewidencji zabytków. Wśród nich znajdują się domy mieszkalne oraz krzyże przydrożne:

Kaszewiec:

 Dom Nr 9

Mroczki-Rębiszewo:

 Krzyż przydrożny

Prycanowo:

 Krzyż przydrożny u zbiegu ulic gminnych

36 Informacje o garnizonie Różan za: http://www.rozan.hg.pl/index.php (22.08.2016) 37 Za: http://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow- nieruchomych/ (24.02.2016)

100 Różan:

 Dom Nr 1 przy ul. Hallera 1  Dom murowany Nr 6 na ul. Kilińskiego z 1904 roku  Dom murowany Nr 9 na ul. Kilińskiego z 1907 roku  Dom Nr 19 przy ul. 3-go Maja  Dom murowany Nr 7 na Rynku (Plac Obrońców Różana) z początku XX wieku  Dom Nr 9 przy ul. Sienkiewicza  Dom Nr 26 przy ul. Sienkiewicza  Dom Nr 30 przy ul. Sienkiewicza  Dom murowany Nr 43 na ul. Sienkiewicza z 1929 roku  Dom Nr 10 przy ul. Warszawskiej  Krzyż przydrożny u zbiegu ulic Warszawskiej i Ostrowskiej

Szygi:

 Krzyż przydrożny z granitu  Krzyż przydrożny żeliwny na cokole z granitu

Załuzie:

 Dom Nr 20,  Dom Nr 21  Dom drewniany Nr 31 z 1917 roku  Krzyż przydrożny  Krzyż przydrożny z granitu38.

Dziedzictwo historyczne na terenie gminy Różan reprezentują również stanowiska archeologiczne. Ich liczba w gminie wynosi 74, a zlokalizowane są niemal w każdej miejscowości:

Chełsty:

 7 stanowisk z okresu nowożytności  1 stanowisko z okresu lateńskiego, okresu wpływów rzymskich  1 stanowisko z okresu średniowiecza  1 stanowisko z okresu neolitu strefy leśnej, epoka brązu – kult. łużycka  1 stanowisko z okresu neolitu, epoka brązu

Chrzczonki:

 1 stanowisko z okresu nowożytności

Dąbrówka:

 1 stanowisko z okresu nowożytności

Dyszobaba:

 7 stanowisk, w tym pięć z okresu nowożytności i jedno z okresu średniowiecza

38 Za: Zmiana studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan

101 Dzbądz:

 1 stanowisko z ceramiką starożytną

Kaszewiec:

 1 stanowisko z okresu epoki kamienia  2 stanowiska z okresu neolitu/epoki brązu, epoki brązu  3 stanowiska z okresu neolitu/epoki brązu  2 stanowiska z okresu neolitu  1 stanowisko z okresu mezolitu, neolitu/epoki brązu, epoki brązu  1 stanowisko z okresu epoki brązu  1 stanowisko z okresu epoki brązu/epoki żelaza, epoki żelaza  2 stanowiska z okresu epoki brązu/epoki żelaza, nowożytności  1 stanowisko z okresu starożytności, nowożytności

Miłony:

 1 stanowisko z okresu wczesnego średniowiecza XII-XIII w.  1 stanowisko z okresu wczesnego średniowiecza XI-XII w., późnego średniowiecza/nowożytności  1 stanowisko z okresu wczesnego średniowiecza XI-XIII w., późnego średniowiecza, nowożytności  1 stanowisko z okresu późnego średniowiecza/nowożytności

Podborze:

 1 stanowisko z okresu epoki kamiennej  1 stanowisko z okresu średniowiecza

Prycanowo

 1 stanowisko z okresu średniowiecza  1 stanowisko z okresu późnego średniowiecza, nowożytności  1 stanowisko z okresu wczesnego średniowiecza, późnego średniowiecza, nowożytności  1 stanowisko z okresu wpływów rzymskich – kult. Przeworska  1 stanowisko z okresu późnego średniowiecza/nowożytności

Różan:

 2 stanowiska z okresu późnego średniowiecza/nowożytności  1 stanowisko z okresu starożytności, nowożytności  1 stanowisko z okresu starożytności, późnego średniowiecza/nowożytności  1 stanowisko z okresu nowożytności  1 stanowisko z okresu epoki kamienia

Szygi:

 2 stanowiska z okresu starożytności, wczesne średniowiecze, nowożytność  3 stanowiska z okresu nowożytności

Załęże-Eliasze:

 1 stanowisko z okresu nowożytności

102 Załęże-Gartki:

 2 stanowiska z okresu nowożytności

Załęże-Sędzięta:

 1 stanowisko z okresu nowożytności

Załęże Wielkie:

 4 stanowiska z okresu nowożytności

Załuzie:

 2 stanowiska z okresu średniowiecza

Zawady Ponikiew:

 1 stanowisko z okresu późnego średniowiecza/nowożytności, nowożytności  1 stanowisko z okresu wczesnego średniowiecza XII w.  1 stanowisko z późnego średniowiecza, nowożytności  1 stanowisko z okresu wczesnego średniowiecza XI-XIII w., późnego średniowiecza/nowożytności  1 stanowisko z okresu wczesnego średniowiecza XII w., późnego średniowiecza  1 stanowisko z okresu wczesnego średniowiecza XI-XIII w., nowożytności39.

Charakterystyczne dla gminy Różan są liczne miejsca upamiętniające żołnierzy poległych w walkach i zamordowanych mieszkańców tego obszaru. Mogiły, pomniki i obeliski w zdecydowanej większości poświęcone są wydarzeniom z września 1939 roku. Do miejsc pamięci zlokalizowanych na terenie gminy Różan należą:

 Mogiła zbiorowa poświęcona mieszkańcom Różana wymordowanych przez bolszewików w 1920 r., ul. Cmentarna,  Mogiły wojenne poświęcone poległym żołnierzom w obronie ojczyzny wrzesień 1939 r., ul. Cmentarna,  Mogiła zbiorowa poświęcona poległym żołnierzom w obronie ojczyzny w 1939 r. i poległym żołnierzom przy rozminowaniu w 1945 r., ul. Cmentarna,  Mogiła poświęcona żołnierzowi w obronie ojczyzny wrzesień 1939 r. „Nieznany Żołnierz Polski”, Kaszewiec (przy trasie Ciechanów – Ostrów Maz.),  Pomnik poświęcony obrońcom ojczyzny wrzesień 1939 r., Plac Obrońców Różana,  Obelisk kamienny poświęcony poległym w obronie ojczyzny wrzesień 1939 r., Plac Obrońców Różana,  Obelisk kamienny upamiętniający poległych żołnierzy w walce z okupantem niemieckim, Plac Obrońców Różana,  Pomnik poświęcony bohaterom Wojska Polskiego i Armii Radzieckiej poległym w walce z niemieckim faszyzmem za wolność Ziemi Różańskiej, ul. Warszawska,  Cmentarz Żołnierzy z I wojny światowej, Kaszewiec40.

39 Za: Zmiana studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan 40 Za: http://www.rozan.eur.pl/653-4a3b823189931.htm (22.08.2016)

103 TRANSPORT I KOMUNIKACJA Gmina Różan cechuje się korzystnym położeniem i dobrą dostępnością komunikacyjną. Gmina zlokalizowana jest w odległości 88 km od Warszawy i 27 km od Ostrołęki, na przecięciu dróg krajowych 60 i 61. Znajduje się ponadto w niewielkiej odległości od trasy E-8, co poprawia dostępność komunikacyjną gminy z każdego kierunku kraju.

Sieć dróg w gminie tworzą:

 drogi krajowe pozostające w zarządzie Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad Oddział w Warszawie:

 DK nr 60 relacji Płock – Ciechanów – Maków Mazowiecki – Różan – Ostrów Mazowiecka, stanowiąca fragment tzw. „Wielkiej Obwodnicy Mazowsza”. Na terenie gminy Różan DK nr 60 ma długość 9,766 km, w tym 3,361 km w mieście i 6,405 km na obszarze wiejskim.

 DK nr 61 relacji Warszawa – Różan – Ostrołęka – Łomża. Na terenie gminy Różan DK nr 61 ma długość 6,974 km, w tym 4,155 km w mieście i 2,819 km na obszarze wiejskim.

 drogi powiatowe, pozostające w zarządzie Zarządu Dróg Powiatowych w Makowie Mazowieckim o długości 24,899 km:

 DP 2102W od drogi krajowej nr 60 Kaszewiec – Chełsty – Jawory Stare  DP 2103W od drogi krajowej nr 60 Załuzie – Ponikiew Wielka  DP 2104W Głażewo – Świężki – Sieluń  DP 2128W od drogi krajowej nr 60 Różan – Dzbądz – Brzuze – Rzewnie – Łaś do drogi krajowej nr 61  DP 2129W od drogi krajowej nr 61 – Chrzczonki – Ponikiew Wielka – Czerwonka – Jankowo do drogi wojewódzkiej nr 626

 drogi gminne, pozostające w zarządzie Gminy Różan, o długości 39,614 km:

 nr 2803001 Kaszewiec – Dzbądzek  nr 2803002 od DP /Kaszewiec-Chełsty/ – Dąbrówka  nr 2803003 Dzbądz – Mroczki Kawki  nr 2803004 Dzbądz – Napiórki  nr 2803005 Różan – Mroczki Rębiszewo  nr 2803006 Dzbądz – Mroczki Rębiszewo  nr 2803007 od DK /Warszawa-Ostrołęka/ – Dyszobaba  nr 2803016 Załęże Ponikiewka – Miłony  nr 2803017 Załęże Wielkie – Szygi – Prycanowo  nr 2803018 Załęże Sędzięta – Załęże Eliasze – do drogi gm. /Załęże Ponikiew- Miłony/  nr 2803019 Załęże Eliasze – do drogi gm. /Załęże Ponikiew- Miłony/  nr 2803020 Prycanowo – Podborze  nr 2803024 od DK /Różan-Maków nr 60/ – Chrzanów  nr 2803027 Różan – Załęże Wielkie

 drogi wewnętrzne i drogi dojazdowe.

104 Na terenie gminy Różan nie jest prowadzona komunikacja miejska. Brak jest również ścieżek rowerowych, służących głównie do celów komunikacyjnych, a nie turystycznych 41 . Transport zbiorowy zabezpieczają autobusowi przewoźnicy lokalni i przewoźnicy oferujący kursy dalekobieżne.

Oferta połączeń autobusowych w obrębie gminy jest ograniczona (niektóre miejscowości gminy nie są objęte zbiorową komunikacją autobusową). Prowadzone są kursy do miejscowości położonych w pozostałych gminach powiatu makowskiego, m.in. Maków Mazowiecki, Brzóze Duże, Chrzanowo, Czerwonka Szlachecka, Janopole, Krzyżewa-Marki, Młynarze, Mroczki-Kawki, Nowy Szelków, Rzewnie. Gmina Różan posiada również połączenia autobusowe z: Częstochową, Dąbrową Górniczą, Giżyckiem, Kętrzynem, Krakowem, Mrągowem, Ostrołęką, Pułtuskiem, Szczytnem, Warszawą i Zakopanem.

41 Ścieżka rowerowa (droga dla rowerów) – droga lub jej część przeznaczona do ruchu rowerów jednośladowych, oznaczona odpowiednimi znakami drogowymi (ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym (Dz. U. z 2012 r. poz. 1137). Począwszy od roku 2013 dane uwzględniają długość ścieżek rowerowych będących odpowiednio w obszarze właściwości gminy, starostwa i urzędu marszałkowskiego (bez długości szlaków rowerowych), czyli: samodzielnych dróg dla rowerów (położonych w pasie drogi); dróg wydzielonych z jezdni; dróg wydzielonych z chodnika; dróg zawartych w ciągach pieszo-rowerowych. Za długość ścieżek rowerowych należy uważać długość dróg dla rowerów przebiegających w jednym kierunku. Długość ścieżek położonych po dwóch stronach drogi jest liczona odrębnie. Ujęto ścieżki rowerowe służące głównie do celów komunikacyjnych, a nie turystycznych, tzw. szlaków rowerowych (np. położonych w lesie) – wyjaśnienie GUS.

105 2.5 DIAGNOZA ZJAWISK W SFERZE TECHNICZNEJ

GOSPODARKA WODNO-ŚCIEKOWA

Usługi z zakresu dostarczania wody z sieci wodociągowej i zbiorowego odprowadzania ścieków dla mieszkańców gminy Różan realizowane są przez Zakład Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Różanie, ul. Dolna 19. ZGKiM Różan administruje również oczyszczalnią i przepompownią ścieków w Różanie.

Gmina Różan jest zaopatrywana w wodę z własnych ujęć wody ze studni głębinowych. Na terenie gminy znajduje się Stacja Uzdatniania Wody, do której woda ze studni głębinowych transportowana jest magistralą przesyłową.

Długość rozdzielczej czynnej sieci wodociągowej na terenie gminy Różan wynosiła w 2015 roku 116,1 km. Od 2010 roku zwiększyła się o 27,5 km, tj. 31%. Zmniejszyła się natomiast nieznacznie liczba przyłączy wodociągowych prowadzących do budynków mieszkalnych i zbiorowego zamieszkania – z 1 459 w 2010 roku do 1 437 w 2015 roku (spadek o 1,5%). Ogółem z sieci wodociągowej w gminie Różan korzystały w 2014 roku 4 482 osoby, tj. o 13,8% więcej niż w 2010 roku. Na przestrzeni lat 2010-2015 wielkość wody dostarczanej gospodarstwom domowym zwiększyła się znacząco. W 2010 roku było to 128,2 dam3 wody, zaś w 2015 roku – 161,5 dam3, co oznacza wzrost na poziomie 26%.

Tabela 77. Charakterystyka sieci wodociągowej w gminie Różan w latach 2010-2015

2010 2011 2012 2013 2014 2015 Jednostka terytorialna długość czynnej sieci rozdzielczej (km) Różan 89 95 95,2 112,4 114,4 116,1 przyłącza prowadzące do budynków mieszkalnych i zbiorowego zamieszkania

(szt.) Różan 1 459 1 375 1 375 1 434 1 435 1 437 woda dostarczona gospodarstwom domowym (dam3) Różan 128,2 140,1 127,4 130,7 141,0 161,5 ludność korzystająca z sieci wodociągowej Różan 3 939 3 930 3 938 3 949 4 482 -

Źródło: GUS/BDL

Dostęp do sieci wodociągowej na terenie gminy Różan można uznać za powszechny – zdecydowana większość mieszkańców posiada dostęp do wody z wodociągów. W 2014 roku odsetek ludności korzystającej z sieci wodociągowej ukształtował się na poziomie 99,8%, tj. o 14,4% więcej niż w 2010 roku. Niższe odsetki korzystających z wody z wodociągów stwierdzono w kraju (91,6%), województwie mazowieckim (89,3%) i powiecie makowskim (85,9%), a także w gminach miejsko-wiejskich kraju (90,4%) i województwa (86,9%). Sytuacja w gminie Różan w zakresie dostępu do wody z wodociągów okazała się najlepsza w porównaniu ze wszystkimi analizowanymi jednostkami.

106 Tabela 78. Odsetek ludności korzystającej z sieci wodociągowej w latach 2010-2014

odsetek ludności korzystającej z sieci wodociągowej Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

% % % % % POLSKA 87,4 87,6 87,9 88,0 91,6

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 84,7 84,9 85,2 85,4 90,4

POLSKA - MIASTO 95,3 95,4 95,4 95,5 96,4 MAZOWIECKIE 83,5 84,0 84,2 84,5 89,3

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 77,9 78,4 78,9 79,2 86,9

MAZOWIECKIE - MIASTO 91,2 91,5 91,6 91,8 93,1 Powiat makowski 71,2 72,2 72,4 74,3 85,9

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 87,0 87,6 99,8

Powiat makowski - MIASTO - - 96,2 96,3 96,9 Różan 87,2 87,1 87 87,6 99,8

Źródło: GUS/BDL

Sieć kanalizacyjna na terenie gminy Różan nie jest rozbudowana. Większość gospodarstw korzysta z indywidualnych przydomowych zbiorników na nieczystości, okresowo opróżnianych przez wozy asenizacyjne. Niska gęstość zabudowy i związana z nią nieopłacalność budowania zbiorczej kanalizacji sprawia, że w większości miejscowości planowana jest budowa przydomowych oczyszczalni ścieków.

Kanalizacja deszczowa w mieście Różan występuje na następujących ulicach: ul. Warszawska, ul. Kościuszki (wzdłuż drogi krajowej nr 61) ul. Kościuszki i ul. Rolna, przejście z ul. Gdańskiej osiedle Spółdzielni Mieszkaniowej do ul. Warszawskiej (w drodze krajowej nr 61), od ul. Polnej w kierunku rzeki Różanicy, ul. Pogodna i ul. Dolna42.

Sieć kanalizacyjną na terenie gminy Różan tworzyło w 2015 roku 26,3 km czynnej sieci i 653 przyłącza prowadzące do budynków mieszkalnych i zbiorowego zamieszkania. Na przestrzeni lat 2010-2015 dostęp do kanalizacji w gminie znacząco się poprawił. Długość czynnej sieci kanalizacyjnej zwiększyła się ogółem aż o 59,4%, a liczba przyłączy kanalizacyjnych wzrosła niemal o jedną czwartą (23,5%). Jednocześnie w latach 2010-2014 liczba ludności korzystającej w Różanie z sieci kanalizacyjnej wzrosła z 2 161 do 2 332 osób, tj. o 7,9%.

Tabela 79. Charakterystyka sieci kanalizacyjnej w gminie Różan w latach 2010-2015

2010 2011 2012 2013 2014 2015 Jednostka terytorialna długość czynnej sieci kanalizacyjnej (km) Różan 16,5 23,6 23,6 26,2 26,3 26,3 przyłącza prowadzące do budynków mieszkalnych i zbiorowego zamieszkania

(szt.) Różan 528 566 610 624 638 652 ludność korzystająca z sieci kanalizacyjnej

42 Za: Plan Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Różan

107 Różan 2 161 2 176 2 215 2 215 2 332 -

Źródło: GUS/BDL

Odsetek ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej w gminie wskazuje, że dostęp do kanalizacji jest znacznie mniej powszechny niż do wody z wodociągów. W 2014 roku z sieci kanalizacyjnej korzystało 51,9% mieszkańców gminy Różan, podczas gdy średnia krajowa wynosiła 68,7%, a wojewódzka – 66,7%. Niższy od gminnego odsetek ludności mającej dostęp do sieci kanalizacyjnej występował jedynie w powiecie makowskim, gdzie z kanalizacji w 2014 roku korzystało zaledwie 27,9% mieszkańców. Również na tle gmin miejsko-wiejskich kraju i województwa sytuacja w Różanie okazała się trudniejsza. W 2014 roku odsetek ludności gmin miejsko-wiejskich całego kraju korzystającej z sieci kanalizacyjnej wynosił bowiem 60,2%, zaś w przypadku gmin miejsko-wiejskich województwa mazowieckiego – 56,0%.

Tabela 80. Odsetek ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej w latach 2010-2014

odsetek ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

% % % % % POLSKA 62,0 63,5 64,3 65,1 68,7

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 51,2 52,9 54,0 55,0 60,2

POLSKA - MIASTO 86,1 86,7 87,0 87,4 89,3 MAZOWIECKIE 61,5 63,1 63,7 64,7 66,7

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 48,2 50,1 51,6 52,8 56,0

MAZOWIECKIE - MIASTO 85,8 86,8 87,1 87,8 89,1 Powiat makowski 25,6 25,9 26,1 27,6 27,9

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 48,9 49,2 51,9

Powiat makowski - MIASTO - - 87,0 87,3 87,8 Różan 47,8 48,2 48,9 49,2 51,9

Źródło: GUS/BDL

Na terenie gminy znajduje się jedna oczyszczalnia ścieków, administrowana przez Zakład Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Różanie. Projektowana maksymalna przepustowość oczyszczalni określona została na poziomie 500 m3/d, a ilość ścieków przyjętych w 2015 roku wynosiła 301 m3/d. Odbiornikiem oczyszczonych ścieków jest Różanica (w 1,75 km) i Narew (w 118,8 km)43.

W 2015 roku z oczyszczalni ścieków korzystało 2 750 mieszkańców gminy Różan. O poprawie dostępu do oczyszczalni ścieków świadczy fakt, że liczba ta była o 5% wyższa niż w 2010 roku. Wówczas z oczyszczalni ścieków korzystało 2 620 mieszkańców gminy. Wielkość ścieków odprowadzanych z terenu gminy fluktuowała w latach 2010-2015, przyjmując ostatecznie w 2015 roku wielkość 93 dam3 tj. w ciągu analizowanego okresu wzrosła o 40,9%.

43 Za: Wykaz eksploatowanych w roku 2015 oczyszczalni ścieków w województwie mazowieckim, http://www.wios.warszawa.pl/pl/monitoring-srodowiska/monitoring-wod/wykaz-oczyszczalni-sci (22.08.2016)

108 Tabela 81. Oczyszczalnie ścieków w gminie Różan w latach 2010-2015

2010 2011 2012 2013 2014 2015 Jednostka terytorialna ścieki odprowadzone (dam3) Różan 2 620 2 600 2 715 2 715 2 730 2 750 ludność korzystająca z oczyszczalni ścieków Różan 66 81 85 97 88 93 Źródło: GUS/BDL

W związku ze zrealizowanymi inwestycjami w zakresie gospodarki ściekowej odsetek ludności gminy Różan korzystającej z oczyszczalni ścieków wzrósł z 58% w 2010 roku do 61% w 2014 roku. Dzięki zwiększeniu się odsetka osób korzystających z oczyszczalni ścieków w 2014 roku sytuacja w gminie Różan była bliższa średnim wynikom w skali kraju (71% ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków) oraz województwie (70%), a także w gminach miejsko-wiejskich tych jednostek: kraju (62%) i województwa (58%). Gmina Różan wyróżniała się pozytywnie na tle powiatu makowskiego, gdzie z oczyszczalni ścieków w 2014 roku korzystało zaledwie 32% mieszkańców.

Tabela 82. Odsetek ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków miejskich i wiejskich w latach 2010-2014

odsetek ludności korzystający z oczyszczalni ścieków miejskich i wiejskich

Jednostka terytorialna ogółem 2010 2011 2012 2013 2014

% % % % % POLSKA 65% 66% 69% 70% 71%

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 55% 57% 59% 61% 62%

POLSKA - MIASTO 88% 88% 92% 93% 94% MAZOWIECKIE 53% 53% 64% 69% 70%

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 55% 55% 57% 59% 58%

MAZOWIECKIE - MIASTO 70% 69% 86% 94% 94% Powiat makowski 32% 28% 29% 32% 32%

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 60% 60% 61%

Powiat makowski - MIASTO - - 98% 99% 99% Różan 58% 58% 60% 60% 61%

Źródło: GUS/BDL

109 SIEĆ GAZOWA 44 Obszar gminy Różan nie jest zgazyfikowany – sieć gazowa w gminie nie jest eksploatowana, a mieszkańcy korzystają z butli gazowych. Należy jednak dodać, iż przez teren gminy poprowadzona jest nitka gazociągu Jamał- Europa Zachodnia o długości 6 km i średnicy 1400 mm. Jako ciekawostkę można potraktować fakt, że w miejscowości Chełsty znajduje się tzw. złoty spaw, tj. miejsce łączenia budowanego jednocześnie z dwóch stron ww. gazociągu.

SIEĆ CIEPŁOWNICZA 45

Na terenie miasta i gminy Różan nie występuje scentralizowana sieć ciepłownicza. Podstawą zaopatrzenia w ciepło są lokalne i indywidualne piece i kotłownie, zasilane głównie paliwami stałymi (węglem i drewnem).

SIEĆ TELEKOMUNIKACYJNA

Gmina Różan posiada dobrze rozwiniętą sieć telekomunikacyjną. Istnieje dostęp do telefonii stacjonarnej i komórkowej. Tym, co wyróżnia gminę Różan, jest darmowy dostęp do Internetu. Usługa darmowego, bezprzewodowego Internetu zapewnia dostęp do stron www, poczty elektronicznej, e-administracji, e-bankowości i tym podobnych usług. Hotspoty na terenie gminy Różan zlokalizowane są w następujących miejscowościach i budynkach:

1. Różan:  Urząd Gminy w Różanie, Plac Obrońców Różana 4  Publiczne Gimnazjum, ul. Szkolna 3 2. Załuzie, remiza OSP, Załuzie 41 (w związku z rozbudową i zmianą konstrukcji dachu budynku OSP w Załuziu punkt bezpłatnego dostępu do Internetu został wyłączony. Prace mają się zakończyć do 17 kwietnia 2017 roku) 3. Chełsty, remiza OSP, Chełsty 6 4. Dzbądz, świetlica, Dzbądz 84 5. Mroczki-Rębiszewo, remiza OSP, Mroczki-Rębiszewo 22 6. Szygi, remiza OSP, Szygi 14 7. Załęże-Gartki, świetlica, Załęże-Gartki 9 8. Załęże Wielkie, świetlice, Załęże Wielkie 17 9. Dyszobaba, maszt wolnostojący 10. Dąbrówka, maszt wolnostojący 11. Kaszewiec, maszt wolnostojący 12. Zawady-Ponikiew, maszt wolnostojący 13. Podborze, maszt PTK Centertel46.

44 Za: Plan Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Różan 45 Za: Plan Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Różan 46 Za: Regulamin korzystania z darmowych punktów dostępu do Internetu na terenie gminy Różan (Załącznik do Zarządzenia nr 32/2014 Burmistrza Gminy Różan z dnia 19 sierpnia 2014 roku)

110 SIEĆ ELEKTROENERGETYCZNA 47 Przez obszar gminy Różan przebiega napowietrzna linia energetyczna wysokiego napięcia 110 kV relacji Maków Mazowiecki-Ostrołęka, stanowiąca sieć krajowego systemu energetycznego. Dostawa energii elektrycznej na terenie gminy odbywa się za pośrednictwem napowietrznej sieci rozdzielczej średniego napięcia 15kV, a na terenie miasta za pośrednictwem linii kablowych 15kV, zasilanych ze stacji transformatorowej RPZ 15/15 kV zlokalizowanej w Różanie.

STAN ZASOBÓW MIESZKANIOWYCH W 2014 roku na terenie gminy Różan znajdowały się 1 302 budynki mieszkalne, a zasoby mieszkaniowe w gminie tworzyło 1 640 mieszkań, składających się z 6 556 izb o łącznej powierzchni 126 895 m2. Analiza danych dotyczących liczebności zasobów mieszkaniowych w latach 2010-2014 wskazuje na rozwój gminy w tym zakresie. We wskazanym okresie liczba budynków mieszkalnych w gminie Różan zwiększyła się o 4,1%, natomiast mieszkań o 2,0%, a izb o 2,8%. Całkowita powierzchnia użytkowa mieszkań wzrosła w latach 2010-2014 o 3,4%.

Tabela 83. Budynki mieszkalne i zasoby mieszkaniowe w gminie Różan w latach 2010-2014

2010 2011 2012 2013 2014 Jednostka terytorialna budynki Różan 1 251 1 277 1 283 1 294 1 302 mieszkania Różan 1 608 1 615 1 621 1 632 1 640 izby Różan 6 376 6 415 6 446 6 512 6 556 powierzchnia użytkowa mieszkań w m2 Różan 122 765 123 558 124 457 125 861 126 895

Źródło: GUS/BDL

Rozwój mieszkalnictwa w gminie sprawił, że statystycznie mieszkańcy Różana mają do swojej dyspozycji relatywnie dużo mieszkań. W 2014 roku na 1000 mieszkańców gminy przypadało 365,3 mieszkania, najwięcej od 2010 roku i więcej niż w kraju oraz powiecie. Średnia dla Polski wynosiła wówczas 363,4 mieszkania (w tym 324,9 w gminach miejsko-wiejskich), a średnia dla powiatu – 322,9 mieszkania. Jedynie mieszkańcy Mazowsza dysponowali statystycznie większą ilością mieszkań – na 1000 ludności przypadało 406,2 mieszkania (choć tylko 357,5 w gminach miejsko-wiejskich). Rozwój mieszkalnictwa i stopniowa poprawa sytuacji mieszkaniowej sprawiła, że we wszystkich analizowanych jednostkach administracyjnych w latach 2010-2014 nastąpił kilkuprocentowy wzrost wskaźnika mieszkań na 1000 mieszkańców.

47 Za: Plan Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Różan

111 Tabela 84. Mieszkania na 1000 mieszkańców w latach 2010-2014

mieszkania na 1000 mieszkańców Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 - - - - - POLSKA 349,6 352,6 356,1 359,9 363,4

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 314,6 316,8 319,4 322,2 324,9

POLSKA - MIASTO 388,1 391,9 396,5 401,4 405,9 MAZOWIECKIE 391,7 394,6 398,5 402,3 406,2

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 345,1 347,9 351,4 353,9 357,5

MAZOWIECKIE - MIASTO 436,1 439,3 444,0 448,5 453,1 Powiat makowski 310,8 314,2 316,9 320,2 322,9

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 358,1 362,2 365,3

Powiat makowski - MIASTO - - 355,9 360,1 361,9 Różan 356,0 358,1 358,1 362,2 365,3

Źródło: GUS/BDL

Przeciętnie mieszkanie w gminie Różan (77,4 m2) okazało się większe niż wynosiła średnia krajowa (73,4 m2) oraz średnia dla województwa (71,7 m2), ale mniejsze niż statystyczne mieszkanie w powiecie makowskim (82,8 m2). Większymi mieszkaniami dysponowali również mieszkańcy gmin miejsko-wiejskich kraju i województwa – w 2014 roku przeciętne mieszkanie miało powierzchnię użytkową odpowiednio 80,2 m2 i 83,4 m2. Warto również dodać, iż przeciętne mieszkania są coraz większe – ich powierzchnia wzrasta z każdym rokiem, niezależnie od lokalizacji.

Tabela 85. Przeciętna powierzchnia użytkowa 1 mieszkania w latach 2010-2014

przeciętna powierzchnia użytkowa 1 mieszkania Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

m2 m2 m2 m2 m2 POLSKA 72,3 72,6 72,8 73,1 73,4

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 78,7 79,1 79,5 79,9 80,2

POLSKA - MIASTO 63,6 63,8 63,9 64,1 64,2 MAZOWIECKIE 70,6 70,9 71,2 71,5 71,7

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 81,8 82,3 82,7 83,2 83,4

MAZOWIECKIE - MIASTO 62,7 62,9 63,1 63,3 63,4 Powiat makowski 81,9 82,1 82,3 82,5 82,8

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 76,8 77,1 77,4

Powiat makowski - MIASTO - - 70,6 70,9 71,1 Różan 76,3 76,5 76,8 77,1 77,4

Źródło: GUS/BDL

112 Podobnie rokrocznie zwiększa się przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę, a zjawisko to występuje we wszystkich jednostkach administracyjnych. Mieszkańcy gminy Różan dysponują relatywnie większą średnią powierzchnią użytkową mieszkania na 1 osobę. W 2014 roku na 1 osobę w gminie przypadało 28,3 m2 powierzchni mieszkania, tj. więcej niż średnio w Polsce (26,7 m2) i nieco mniej niż na Mazowszu (29,1 m2). Również w przypadku gmin miejsko-wiejskich tych obszarów wskaźniki pozostawały na poziomie porównywalnym do średniej gminnej, wynosząc odpowiednio dla kraju i województwa: 26,1 m2 i 29,8 m2. Natomiast na 1 mieszkańca powiatu makowskiego przypadało w 2014 roku 26,7 m2 mieszkania. Była to wartość niższa niż średnia dla gminy Różan, jednak różnica nie była znaczna.

Tabela 86. Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę w latach 2010-2014

przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

m2 m2 m2 m2 m2 POLSKA 25,3 25,6 25,9 26,3 26,7

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 24,8 25,1 25,4 25,7 26,1

POLSKA - MIASTO 24,7 25,0 25,4 25,7 26,1 MAZOWIECKIE 27,6 28,0 28,4 28,8 29,1

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 28,2 28,6 29,1 29,4 29,8

MAZOWIECKIE - MIASTO 27,3 27,6 28,0 28,4 28,7 Powiat makowski 25,4 25,8 26,1 26,4 26,7

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 27,5 27,9 28,3

Powiat makowski - MIASTO - - 25,1 25,5 25,8 Różan 27,2 27,4 27,5 27,9 28,3

Źródło: GUS/BDL

Plany i zadania gminy w zakresie gospodarowania mieszkaniowym zasobem gminy Różan sformułowane zostały w Wieloletnim programie gospodarowania mieszkaniowym zasobem gminy na lata 2014-2018, przyjętym Uchwałą Nr XXVIII/178/2013 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 23 grudnia 2013 r. Obejmuje on w szczególności:

1) prognozę dotyczącą wielkości oraz stanu technicznego zasobu mieszkaniowego gminy z podziałem na lokale socjalne i pozostałe lokale mieszkalne; 2) analizę potrzeb oraz plan remontów i modernizacji wynikający ze stanu technicznego budynku i lokali; 3) planowaną sprzedaż lokali; 4) zasady polityki czynszowej; 5) sposób i zasady zarządzania lokalami i budynkami wchodzącymi w skład mieszkaniowego zasobu gminy; 6) źródła finansowania gospodarki mieszkaniowej; 7) wysokość wydatków w kolejnych latach na koszty bieżącej eksploatacji, koszty remontów oraz koszty modernizacji lokali i budynków wchodzących w skład zasobu; 8) działania mające na celu poprawę wykorzystania i racjonalizację gospodarowania mieszkaniowym zasobem gminy.

113 o łącznej powierzchni 2 074,47 m2 i 4 lokale socjalne o powierzchni 42 m2. Ich lokalizacja przedstawiała się następująco:

 Lokale w budynkach stanowiących własność gminy:  ul. Warszawska 5, Różan – 16 lokali, dobry stan techniczny  ul. księcia Józefa Poniatowskiego 15A, Różan – 8 lokali, dobry stan techniczny  ul. księcia Józefa Poniatowskiego 15B, Różan – 8 lokali, dobry stan techniczny  ul. księcia Józefa Poniatowskiego 8, Różan – 2 lokale, słaby stan techniczny  ul. Gdańska 4, Różan – 1 lokal,  Załęże Wielkie – 1 lokal, dobry stan techniczny

 Lokale w budynkach stanowiących współwłasność gminy:  ul. Warszawska 3 – 4 lokale, dobry stan techniczny  ul. Szkolna 8, Różan – 20 lokali, dobry stan techniczny.

Zamierzenia władz gminy przedstawione w Wieloletnim programie gospodarowania mieszkaniowym zasobem gminy na lata 2014-2018 obejmują:

 Planowaną sprzedaż lokali mieszkalnych w budynkach stanowiących własność gminy Różan przy ul. Warszawskiej 3, ul. Warszawskiej 5, ul. Księcia Józefa Poniatowskiego 8, ul. Księcia Józefa Poniatowskiego 15A i 15B, ul. Szkolnej 8 (lokale nr: 1, 6, 15, 20). Pierwszeństwo w nabyciu lokali przysługuje ich najemcom.  Zwiększenie liczby lokali socjalnych do 16 poprzez przekwalifikowanie ich z lokali mieszkalnych w budynku przy ul. Szkolnej 8.  Zwiększenie zasobu mieszkaniowego gminy poprzez wybudowanie nowego budynku z 20 lokalami mieszkalnymi przy ul. Szkolnej w Różanie48.

48 Za: Wieloletni program gospodarowania mieszkaniowym zasobem gminy na lata 2014-2018

114 2.6 DIAGNOZA ZJAWISK W SFERZE ZARZĄDZANIA GMINĄ

Wszyscy mieszkańcy gminy Różan tworzą z mocy prawa wspólnotę samorządową zwaną gminą, która działa poprzez swoje organy: Radę Miejską oraz Burmistrza Gminy. Gmina zaspakaja zbiorowe potrzeby wspólnoty i jest podstawą organizacji życia publicznego na jej terytorium, a do zakresu jej działania należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, niezastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów. Jednostkami pomocniczymi gminy są sołectwa. Ich liczba w gminie Różan wynosi osiemnaście: Chełsty, Chrzczonki, Dąbrówka, Dzbądz, Dyszobaba, Kaszewiec, Miłony, Mroczki-Rębiszewo, Paulinowo, Podborze, Prycanowo, Szygi, Załęże- Eliasze, Załęże-Gartki, Załęże-Sędzięta, Załęże Wielkie, Zawady-Ponikiew i Załuzie.

Komunikacja władz gminy ze społecznością lokalną prowadzona jest przede wszystkim za pośrednictwem strony internetowej, na której zamieszczane są wszystkie informacje dotyczące działalności władz, charakterystyka gminy, informacje dotyczące gminnych jednostek organizacyjnych, aktualności z życia gminy, relacje z wydarzeń, ogłoszenia i informacje innych podmiotów oraz pozostałe istotne informacje. Gmina prowadzi ponadto na bieżąco aktualizowane konto na najpopularniejszym portalu społecznościowym. Komunikacja z mieszkańcami odbywa się również za pośrednictwem plakatów i ogłoszeń oraz spotkań bezpośrednich, m.in. w trakcie konsultacji społecznych.

Istotną rolę w informowaniu o działaniach władz i wydarzeniach społeczno-kulturalno-sportowych w gminie pełni lokalna prasa, Świerszcz Różański. Wydawcą gazety jest Gminny Ośrodek Upowszechniania Kultury im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Różanie. Świerszcz Różański jest dostępny zarówno w wersji papierowej, jak i elektronicznej (w formacie .pdf).

Zarządzanie gminą, poza regulacjami wynikającymi z ustaw i innych aktów prawnych, opiera się na zapisach lokalnych dokumentów strategiczno-planistycznych. Nadrzędną rolę spełnia strategia rozwoju, określająca główne kierunki i założenia rozwoju danej jednostki samorządowej. W gminie Różan trwają obecnie prace nad aktualnym dokumentem strategii. Poprzedni dokument, Strategia Rozwoju Gminy Różan, został przyjęty Uchwałą Nr XXVII/154/2001 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 28 czerwca 2001 r. Strategia Rozwoju Gminy Różan w sposób szczegółowy przedstawiała cele strategiczne, zadania i działania, których realizację zaplanowały władze gminy. Koncentrowały się one wokół głównych obszarów, wśród których wymieniono: rolnictwo, przedsiębiorczość i agroturystykę, tworzenie zaplecza infrastrukturalnego, budowę zbiornika retencyjnego na rzece Różanicy, szkolnictwo i politykę edukacyjną oraz pomoc społeczną.

I. ROLNICTWO

Cel strategiczny: Przekształcenie lokalnego rolnictwa gminy Różan oraz całego powiatu makowskiego w nowoczesną gałąź gospodarki, zmiana struktury zatrudnienia mieszkańców obszarów wiejskich.

Program operacyjny nr 1. Rozwój infrastruktury technicznej i organizacyjnej obsługi rolnictwa jako lokalnego centrum obrotu i przetwórstwa produktów rolnych - giełda rolno-ogrodnicza

 Zadanie 1.1 Partycypacja gminy Różan w powstaniu lokalnej giełdy rolno-ogrodniczej i stworzenie warunków do rozwoju infrastruktury towarzyszącej placowi targowemu – w celu zapewnienia właściwego funkcjonowania obrotu produktami rolnymi.

Program operacyjny nr 2. Podniesienie standardu technicznego obsługi rolnictwa i wprowadzenie jakości obsługi spełniającej wymogi sanitarne Unii Europejskiej.

115  Zadanie 2.1. Poprawa infrastruktury technicznej obsługi rolnictwa w celu podniesienia jakości przygotowania produktów rolnych do obrotu towarowego. Niezbędne jest stworzenie nowoczesnego systemu przechowywania i przygotowania produktów rolnych do sprzedaży.

Program operacyjny nr 3. Tworzenie i rozwój grup producentów rolnych jako podstawowego elementu rynku pierwotnego.

 Zadanie 3.1. Realizacja programu informacyjno-szkoleniowego dla rolników dotyczącego wszystkich zagadnień związanych z zakładaniem i funkcjonowaniem grup producentów rolnych.  Zadanie 3.2 Pomoc organizacyjno-prawna dla rolników zainteresowanych tworzeniem grup producentów rolnych.  Zadanie 3.3 Utworzenie ram formalno-prawnych dla współdziałania grup producentów rolnych i Giełdy w zakresie handlu wewnętrznego i eksportu.

Program operacyjny nr 4. Uruchomienie Centrum Przetwórstwa Ziemniaka jako zaplecza umożliwiającego zagospodarowanie lokalnej produkcji ziemniaka.

 Zadanie 4.1 Powstanie Centrum Przetwórstwa Ziemniaka w Różanie.

II. PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ I AGROTURYSTYKA

Program operacyjny nr 1. Rozwój agroturystyki jako źródło różnicowania dochodów osób związanych dotychczas z sektorem rolniczym.

 Zadanie 1.1. Przesunięcie ciężaru działań ludności z obszarów wiejskich z rolnictwa na rzecz rozwoju agroturystyki jako alternatywnego źródła dochodu dla osób związanych tylko z produkcją rolną.  Zadanie 1.2. Rozwój usług towarzyszących agroturystyce.  Zadanie 1.3. Rozwój infrastruktury technicznej turystyki na obszarach wiejskich.

Program operacyjny nr 2. Tworzenie klimatu współpracy pomiędzy władzami lokalnymi a organizacjami pozarządowymi i biznesowymi oraz wzajemna wymiana doświadczeń.

 Zadanie 2.1. Utworzenie punktu informacyjno- doradczego dla środowiska biznesu obejmującego swoim zasięgiem gminy z całego powiatu makowskiego.  Zadanie 2.2. Wypracowanie zasad i form współpracy pomiędzy władzą lokalną a środowiskiem biznesu, ukierunkowane na poszukiwanie bezpiecznych i trwałych podstaw rozwoju regionu przy szerokim wykorzystaniu zaangażowania środowisk lokalnych.  Zadanie 2.3. Integrowanie gmin poprzez organizowanie wspólnych imprez i uroczystości promujących cały powiat. Przygotowanie kalendarza uroczystości z punktu widzenia ich roli promocyjnej.  Zadanie 2.4. Promocja sektora małej i średniej przedsiębiorczości na stronach internetowych Urzędu Gminy.

Program operacyjny nr 3. Stworzenie warunków do pozyskiwania nowych inwestorów.

 Zadanie 3.1. Stworzenie systemu zachęt prawno-finansowych dla istniejących i potencjalnych przedsiębiorców.  Zadanie 3.2. Tworzenie warunków do inwestowania i przyciągania inwestorów z zewnątrz.

III. BUDOWA ZAPLECZA INFRASTRUKTURALNEGO W CELU POPRAWY WARUNKÓW BYTOWYCH LUDNOŚCI ORAZ ROZWOJU DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ.

Cel strategiczny: Poprawa jakości mieszkańców wspólnoty samorządowej Powiatu makowskiego i Gminy Różan oraz stworzenie dogodniejszych warunków do przyciągania inwestorów z zewnątrz i przyspieszania rozwoju gospodarczego regionu.

116 Program operacyjny nr 1. Popularyzacja wiedzy z zakresu nowoczesnych form finansowania inwestycji i formalnych warunków ubiegania się o pomoc z funduszy Przedakcesyjnych Unii Europejskiej.

 Zadanie 1.1. Stworzenie zaplecza kadrowego i informacyjnego do realizacji tego programu przez wskazanie osoby odpowiedzialnej w Urzędzie Gminy Różan za pozyskiwanie informacji i wiedzy o zasadach funkcjonowania programów wspierania rozwoju obszarów wiejskich oraz za popularyzację tych programów wśród społeczności lokalnej.

Program operacyjny nr 2. Szkolenia pracowników administracji samorządowej z zakresu przygotowania długoterminowych planów inwestycyjnych, kosztorysowania inwestycji, etapowania projektów inwestycyjnych.

 Zadanie 2.1. Powierzenie pracownikowi Urzędu Gminy obowiązków w zakresie tworzenia programów inwestycyjnych i koordynacji ich realizacji (powołanie tzw. Koordynatora inwestycji). Współpraca z Koordynatorem inwestycji na szczeblu Powiatu.

Program operacyjny nr 3. Poprawa infrastruktury drogowej – budowa, modernizacja i remonty dróg powiatowych i gminnych.

 Zadanie 3.1. Poprawa zewnętrznych powiązań transportowych miejscowości położonych w Gminie Różan i Powiecie Makowskim.

Program operacyjny nr 4. Sukcesywne inwestowanie w poprawę infrastruktury technicznej – upowszechnienie budowy przydomowych (przyzagrodowych) oczyszczalni ścieków oraz budowa wodociągów.

 Zadanie 4.1. Poprawa warunków bytowych ludności na terenach nie posiadających systemów kanalizacji centralnej i wodociągów.

IV. BUDOWA ZBIORNIKA RETENCYJNEGO NA RÓŻANICY W MIEJSCOWOŚCI SZYGI I ZAWADY-PONIKIEW.

Cel strategiczny: Poprawa zaopatrzenia mieszkańców gminy w wodę pitną oraz stabilizacja poziomu wody gruntowej na użytkach rolnych zlokalizowanych w sąsiedztwie. Budowa zbiornika polepszy zdolności retencyjne zlewni rzeki Różanicy a przede wszystkim stworzy atrakcyjną bazę turystyczno-wypoczynkową na terenie gminy Różan.

Program operacyjny nr 1.

 Zadanie 1.1. Stworzenie lokalnego lobby na rzecz budowy zbiornika i wspierającego podczas ubiegania się o środki zewnętrzne.

Program operacyjny nr 2. Uruchomienie procedur wykonawczych budowy zbiornika na rzece Różanicy.

 Zadanie 2.1. Przeprowadzenie i wykonanie prac przygotowawczych, procedur przetargowych i wykonawczych mających na celu powstanie zbiornika na Różanicy.

Program operacyjny nr 3. Powstanie infrastruktury związanej z uruchomieniem zbiornika na Różanicy.

 Zadanie 3.1. Poprawa zewnętrznych powiązań transportowych rejonu zbiornika .  Zadanie 3.2. Stworzenie warunków dla sektora prywatnego do rozwoju infrastruktury turystycznej w zakresie bazy hotelarskiej, gastronomicznej, usług turystycznych.

V. STRATEGIA ROZWOJU SZKOLNICTWA

Program operacyjny nr 1. Opracowanie polityki edukacyjnej w gminie Różan

 Zadanie 1.1 Poprawa efektywności wykorzystania bazy materialnej i wydatkowania funduszy na funkcjonowanie systemu edukacyjnego w gminie.

117  Zadanie 1.2. Dostosowanie sieć szkół i placówek oświatowych do potrzeb lokalnych ze szczególnym uwzględnieniem terenów wiejskich.

Program operacyjny nr 2. Integracja środowiska lokalnego na rzecz poprawy systemu edukacyjnego

 Zadanie 2.1 Zorganizowanie stałej współpracy pomiędzy samorządem powiatowym i gminnym a społecznością lokalną w zakresie funkcjonowania placówek szkolnych i oświatowych.  Zadanie 2.2. Uruchomienie Centrum Kształcenia Praktycznego w Różanie.

Program operacyjny nr 3. Dostosowanie programów nauczania do wymogów pracodawców

 Zadanie 3.1 Rozwój współpracy pomiędzy instytucjami edukacyjnymi i przedsiębiorstwami

Program operacyjny nr 4. Wypracowanie systemów wspierających zdobywanie wykształcenia dzieciom i młodzieży

 Zadanie 4.1 Utworzenie ponadgminnego Funduszu Stypendialnego.

VI. POLITYKA SPOŁECZNA

Cel strategiczny: Aktywizacja społeczeństwa gminy Różan

Program operacyjny nr 1: Rozwój sektora organizacji pozarządowych

 Zadanie 1.1: Wzrost znaczenia organizacji pozarządowych  Zadanie 1.2: Wparcie finansowe i organizacyjne powstawania organizacji oraz realizowanych przez nie zadań statutowych  Zadanie 1.3: Uczestnictwo przedstawicieli gminy Różan w powołaniu Stowarzyszenia Rozwoju Społeczno-Kulturalnego Powiatu Makowskiego  Zadanie 1.4: Uczestnictwo przedstawicieli gminy Różan w Organizacji Lokalnego Forum Inicjatyw Pozarządowych

Program operacyjny nr 2. Wzrost partycypacji społecznej

 Zadanie 2.1: Przygotowanie i realizacja szeroko zakrojonej akcji informacyjnej skierowanej do mieszkańców Gminy  Zadanie 2.2: Wdrożenie programu regularnych konsultacji społecznych.  Zadanie 2.3: Organizowanie podstaw współpracy między samorządem a społeczeństwem.  Zadanie 2.4: Zawiązanie koalicji samorządów i pozostałych dwóch sektorów dla realizacji wspólnie nakreślonych celów rozwoju społecznego i gospodarczego gminy Różan.

Program operacyjny nr 3. Poprawa jakości lokalnej infrastruktury pomocy społecznej.

 Zadanie 3.1: Przeprowadzenie selekcji i wytypowanie obiektów szkolnych nie w pełni wykorzystywane dla potrzeb oświaty.  Zadanie 3.2: Opracowanie warunków i wyłonienie na drodze przetargów prywatnych przedsiębiorców zainteresowanych prowadzeniem Domów Spokojnej Starości.

Strategia Rozwoju Gminy Różan jest dokumentem nadrzędnym, wyznaczającym kierunki rozwoju całego obszaru gminy. W niektórych sołectwach opracowane zostały plany odnowy miejscowości. Aktualnie obowiązujące dokumenty posiadają miejscowości Chełsty, Dąbrówka, Dzbądz, Kaszewiec, Załęże-Eliasze, Załęże-Gartki, Załuzie i Zawady-Ponikiew:

 Plan Odnowy Miejscowości Chełsty w gminie Różan 2009-2016, przyjęty Uchwałą Nr XXVIII/133/09 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 27 marca 2009 r.

118  Plan Odnowy Miejscowości Dąbrówka 2009-2016, przyjęty Uchwałą Nr XXVIII/134/09 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 27 marca 2009 r.  Plan Odnowy Miejscowości Dzbądz na lata 2015-2020, przyjęty Uchwałą Nr XI/65/2015 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 29 czerwca 2015 r.  Plan Odnowy Miejscowości Kaszewiec na lata 2015-2020, przyjęty Uchwałą Nr XI/67/2015 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 29 czerwca 2015 r.  Plan Odnowy Miejscowości Załęże-Eliasze na lata 2015-2020, przyjęty Uchwałą Nr XI/68/2015 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 29 czerwca 2015 r.  Plan Odnowy Miejscowości Załęże-Gartki na lata 2015-2020, przyjęty Uchwałą Nr XI/66/2015 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 29 czerwca 2015 r.  Plan Odnowy Miejscowości Załuzie na lata 2015-2020, przyjęty Uchwałą Nr XI/64/2015 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 29 czerwca 2015 r.  Plan Odnowy Miejscowości Zawady-Ponikiew 2009-2016, przyjęty Uchwałą Nr XXXVIII/136/09 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 27 marca 2009 r.

Szczególnie ważne dla rozwoju gminy, także pod względem turystycznym, zadania z zakresu promocji zostały uwzględnione w Strategii Promocji Gminy Różan. Celem Strategii jest rozwój gospodarczy oraz podwyższanie jakości życia jej mieszkańców poprzez:

 tworzenie nowych możliwości zarobkowania (m.in. w turystyce)  sprofilowanie oferty gminy pod potrzeby prawdopodobnych inwestorów (w tym z branży turystycznej) oraz innych zewnętrznych grup docelowych  budowanie identyfikacji mieszkańców z Różanem oraz angażowanie ich w życie gminy  poszerzenie możliwości spędzania czasu wolnego.

Na podstawie analiz przeprowadzonych w toku prac nad dokumentem wytypowano atuty Różana o największym potencjale atrakcyjności, unikalności oraz zgodności z pożądanymi kierunkami rozwoju. Wybrano 5 elementów (sfer), które są podkreślane przy kształtowaniu wizerunku gminy: położenie, rozkwit, natura, sielska atmosfera oraz motyw róży. Osią przewodnią strategii promocji Różana jest róża, a docelowo motyw róży ma stać się wiodącym wyróżnikiem gminy.

Wdrażając założenia strategii promocji i jej wytycznych gmina Różan dąży do osiągnięcia docelowej wizji, która wskazuje, w jaki sposób w perspektywie długoterminowej ma przedstawiać się wizerunek gminy. Wizja gminy Różan zaprezentowana w Strategii Promocji Gminy Różan przedstawia się następująco:

Różan to miasto róży/gmina różana. Każdy, kto tu przyjedzie może się o tym przekonać odwiedzając piękne miejscowe rosarium. Obok rosarium powstaje Ogród Zapachów, a w nim jedyne w Polsce seanse zapachowe oraz muzeum zapachów, tłumnie odwiedzane przez wycieczki i rodziny. Uzupełnieniem krótkiego pobytu jest spacer po mieście. Na placu głównym warto się zatrzymać na najlepszą różaną herbatę, zjeść słynnego pączka z różanym nadzieniem, pooglądać lub kupić ciekawe kompozycje kwiatowe czy inne produkty z motywem róży. Nawet woda, która jest w fontannie ma zapach różany.

Raz w roku odbywa się Piknik Różany nad Narwią, na który zjeżdżają przedstawiciele z innych miast różanych z całego świata, by przedstawić swoją kulturę i regionalne produkty. Sielski klimat pikniku (koce, delikatna muzyka w tle) oraz międzynarodowy charakter przyciągają okolicznych mieszkańców, a nawet warszawiaków.

Wokół nowopowstałego Zalewu i nad Narwią rozwijają się osiedla domków letniskowych: własnościowych i do wynajęcia. Za dnia można korzystać z licznych ścieżek rowerowych i pieszych, popływać kajakiem, czy podglądać ze specjalnej tratwy ptaki. Wieczorami życie przenosi się na rynek. Tu odbywają się projekcje kina letniego, a w weekendy także koncerty i festyny.

119 Mieszkańcy Różana chwalą sobie nowe możliwości zarobkowania: sprzedają się kwiaty i inne produkty różane, jest popyt na kwatery noclegowe, a miejsca w knajpkach wypełnione są lotniskowcami i osobami będącymi tu tylko przejazdem. Stałe zatrudnienie dla mieszkańców daje ośrodek wypoczynkowy, opieki i rehabilitacji nad Narwią.

Gmina Różan jest członkiem kilku organizacji i stowarzyszeń, zarówno lokalnych, jak i regionalnych i ogólnopolskich. Ich krótka charakterystyka została przedstawiona poniżej.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania – „Zielony Szlak Niziny Mazowieckiej”, z siedzibą w Czerwonce Włościańskiej, jest partnerstwem trójsektorowym, składającym się z przedstawicieli sektora publicznego, gospodarczego i społecznego oraz mieszkańców. LGD działa jako stowarzyszenie i jest dobrowolnym, samorządnym, trwałym zrzeszeniem osób fizycznych i osób prawnych, w tym jednostek samorządu terytorialnego, mającym na celu działanie na rzecz rozwoju obszarów wiejskich. Zasięg działania LGD „Zielony Szlak Niziny Mazowieckiej” obejmuje obszar Rzeczpospolitej Polskiej, a w szczególności gmin: Czerwonka, Krasnosielc, Płoniawy-Bramura, Młynarze, Sypniewo, Szelków, miasta i gminy Różan oraz miasta Maków Mazowiecki.

Stowarzyszenie działa na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, uwzględnia ochronę oraz promocję środowiska naturalnego, krajobrazu i zasobów historyczno-kulturowych, równość szans, rozwój turystyki oraz popularyzację i rozwój produkcji wyrobów lokalnych. Działania LGD na rzecz rozwoju obszarów wiejskich obejmuje w szczególności:

1) opracowanie i realizację Lokalnej Strategii Rozwoju (LSR), 2) promocję obszarów wiejskich położonych w gminach należących do LGD, 3) mobilizowanie ludności do wzięcia udziału w procesie zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich położonych w gminach należących do LGD, 4) upowszechnianie i wymianę informacji o inicjatywach związanych z aktywizacją ludności na obszarach wiejskich położonych w gminach należących do LGD, 5) propagowanie działań na rzecz realizacji LSR w obszarze działań LGD, pozyskiwanie partnerów i źródeł finansowania LSR, w tym z programów pomocowych, 6) realizację własnych programów i projektów oraz udzielanie wsparcia mieszkańcom objętych LSR w zakresie przygotowania projektów i pozyskiwania środków na ich realizację, w tym z programów pomocowych, 7) podejmowanie inicjatyw i działań mających na celu: wspieranie lokalnego rozwoju na obszarach wiejskich oraz wspieranie włączenia społecznego, ograniczenia ubóstwa i rozwoju gospodarczego na obszarach wiejskich, w szczególności na obszarze gmin należących do LGD; rozwój i promocję produktów lokalnych, turystyki, zasobów ludzkich, społeczeństwa obywatelskiego i informacyjnego, poprawę estetyki miejscowości na obszarze działania LGD i bezpieczeństwa mieszkańców, edukację mieszkańców na obszarze działania LGD, aktywizację gospodarczą i zawodową, przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu i cyfrowemu, przeciwdziałanie patologiom społecznym, rozwój infrastruktury poprawiającej i ułatwiającej życie mieszkańców objętych LSR, propagowanie zdrowego trybu życia oraz zachowanie dziedzictwa kulturowego na obszarze działania LGD, 8) nawiązywanie kontaktów w celu pozyskiwania źródeł finansowania, gromadzenie środków finansowych i rzeczowych49.

49 Za: Statut Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania „Zielony Szlak Niziny Mazowieckiej” (Załącznik do Uchwały Nr 16/2015 Walnego Zebrania Członków Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania „Zielony Szlak Niziny Mazowieckiej” z dn. 16.12.2015 r.)

120 Stowarzyszenie posiada aktualną Lokalną Strategię Rozwoju Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Zielony Szlak Niziny Mazowieckiej na lata 2015-2023. W Strategii przyjęto trzy cele ogólne, sformułowane na podstawie wyników badań ankietowych i konsultacji społecznych:

 Cel ogólny 1: Zrównoważony rozwój obszaru LGD Zielony Szlak Niziny Mazowieckiej w oparciu o jego walory przyrodnicze oraz dziedzictwo historyczne i kulturowe.

 Cel szczegółowy 1: Poprawa stanu i rozwój infrastruktury turystycznej na obszarze LGD Zielony Szlak Niziny Mazowieckiej oraz tworzenie, modernizacja i rozwój miejsc służących turystom i mieszkańcom w zakresie kultywowania lokalnych tradycji, kultury i historii – zostanie osiągnięty poprzez realizację przedsięwzięcia Zielony Szlak Niziny Mazowieckiej atrakcyjny turystycznie i kulturowo.  Cel szczegółowy 2: Wspieranie przedsięwzięć służących kultywowaniu lokalnych tradycji, kultury i dziedzictwa obszaru LGD oraz promocja lokalnych zasobów przyrodniczych, historycznych i kulturowych obszaru LSR – zostanie osiągnięty poprzez realizację przedsięwzięcia Zakorzenieni w Nizinie Mazowieckiej.

 Cel ogólny 2: Rozwój i wspieranie aktywności, integracji społecznej i współpracy międzypokoleniowej mieszkańców LGD Zielony Szlak Niziny Mazowieckiej, z wykorzystaniem rozwiązań innowacyjnych, szczególnie w zakresie przeciwdziałania pogorszeniu stanu środowiska naturalnego.

 Cel szczegółowy 1: Budowa, modernizacja i rozwój obiektów oraz miejsc o ważnych funkcjach społecznych służących integracji mieszkańców, budowaniu potencjału społecznego i kształtowaniu postaw prozdrowotnych mieszkańców obszaru LSR – zostanie osiągnięty poprzez realizację przedsięwzięcia Miejsca sprzyjające aktywizacji mieszkańców obszaru LGD Zielony Szlak Niziny Mazowieckiej.  Cel szczegółowy 2: Podnoszenie poziomu kompetencji mieszkańców obszaru LGD, w tym z zakresu ochrony środowiska naturalnego i łagodzenia zmian klimatu – zostanie osiągnięty poprzez realizację przedsięwzięcia Ekologicznie i razem na Zielonym Szlaku Niziny Mazowieckiej.

 Cel ogólny 3: Pobudzanie i rozwój przedsiębiorczości mieszkańców Zielonego Szlaku Niziny Mazowieckiej.  Cel szczegółowy 1: Wsparcie rozwoju przedsiębiorstw na obszarze LSR poprzez dofinansowanie tworzenia nowych miejsc pracy – zostanie osiągnięty poprzez realizację przedsięwzięcia Przedsiębiorczość mieszkańców źródłem rozwoju gospodarczego obszaru Zielonego Szlaku Niziny Mazowieckiej.  Cel szczegółowy 2: Wsparcie osób zakładających działalność gospodarczą ze szczególnym uwzględnieniem grup defoworyzowanych – zostanie osiągnięty poprzez realizację przedsięwzięcia Nowe inicjatywy gospodarcze źródłem rozwoju gospodarczego obszaru Zielonego Szlaku Niziny Mazowieckiej50.

Związek Gmin Ziemi Makowskiej, z siedzibą w Makowie Mazowieckim, jest tworzony przez dziesięć gmin: Maków Mazowiecki, Różan, Czerwonka, Młynarze, Płonawy-Bramura, Krasnosielc, Karniewo, Sypniewo, Szelków i Rzewnie. Związek realizuje zdania publiczne o charakterze gminnym i międzygminnym, a w szczególności:

1. inicjuje tworzenie kompleksowej infrastruktury społecznej, gospodarczej, technicznej, ze szczególnym uwzględnieniem infrastruktury ekologicznej, 2. podejmuje wspólną budowę systemu odbioru, gromadzenia i utylizacji odpadów komunalnych w tym systemu selektywnej zbiórki,

50 Za: Lokalna Strategia Rozwoju Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Zielony Szlak Niziny Mazowieckiej na lata 2015-2023

121 3. wdraża i prowadzi programy edukacji ekologicznej, 4. podejmuje działania w zakresie promocji gospodarczej, turystycznej , rekreacji i wypoczynku Gmin – Członków Związku, 5. uczestniczy w organizacji przedsięwzięć i imprez kulturalnych , oświatowych i sportowych, 6. podejmuje działanie w celu pełnego wykorzystania potencjału ludzkiego i rzeczowego oraz przeciwdziałanie bezrobociu, 7. wspólnie występuje na rzecz Związku wobec działających instytucji i organów51.

Unia Miasteczek Polskich jest dobrowolną formą stowarzyszenia się gmin, której historia ma swój początek w Kazimierzu Dolnym. Misją Unii Miasteczek Polskich jest wspieranie idei samorządności lokalnej oraz rozwoju wspólnot lokalnych i społeczeństwa obywatelskiego. Istotą jej działalności oraz najważniejszym celem jest reprezentowanie interesów małych miast i gmin oraz lobbowanie na rzecz takich rozwiązań ustrojowych i prawnych, które będą korzystne z punktu widzenia tej kategorii samorządów lokalnych i ich społeczności. Celami Unii są:

1. Obrona wspólnych interesów jej członków. 2. Wspieranie idei samorządności lokalnej. 3. Współdziałanie gmin zmierzających do rewitalizacji historycznych miasteczek polskich i kreowania nowych. 4. Podejmowanie działań przyczyniających się do gospodarczego i kulturowego rozwoju gmin – miasteczek52.

Gmina Różan przystąpiła również do Stowarzyszenia Lokalna Organizacja Turystyczna „Szlak Wodny im. Króla Stefana Batorego”. Do najważniejszych zadań lokalnych organizacji turystycznych należą: integracja społeczności lokalnej, głównie jednostek samorządu lokalnego i branży turystycznej, kreowanie produktu turystycznego (tworzenie, rozwój i promocja) wokół lokalnych atrakcji turystycznych, gromadzenie i aktualizacja informacji o atrakcjach i produktach turystycznych oraz utrzymanie i prowadzenie lokalnych punktów informacji turystycznej53. Szlak Wodny im. Króla Stefana Batorego jest inicjatywą aktywizacji turystycznej na szlaku od Warszawy do morza w dwóch kierunkach:

 Wisła, Kanał Żerański, Zalew Zegrzyński, Narew, Biebrza, Kanał Augustowski (Niemen);  Wisła, Zalew Włocławski, Nogat, Kanał Jagielloński, Elbląg, Zalew Wiślany (Morze Bałtyckie).

Powołanie organizacji turystycznej jest konsekwencją wcześniejszych działań realizowanych przez Stowarzyszenie „Szlak Wodny im. Króla Stefana Batorego”. Celem działania OT jest m.in. wspieranie rozwoju turystyki wodnej i transportu wodnego (wraz z infrastrukturą), uaktywnienie i usprawnienie działań promocyjno- organizacyjnych oraz aktywizacja podmiotów związanych z Szlakiem.

Dla skutecznego zarządzania i planowania rozwoju gminy istotne jest rozpoznanie jej sytuacji finansowej, szczególnie relacji między dochodami a wydatkami. W 2015 roku gmina Różan osiągnęła dochód na poziomie 26,6 mln zł, zaś wydatki wyniosły 24,8 mln zł. Tym samym w gminie uzyskano nadwyżkę budżetową w wysokości 1,9 mln zł. Nadwyżka budżetowa wystąpiła również w latach 2010 i 2013, jednak kształtowała się ona na znacznie niższym poziomie – ok. 168 tys. zł w 2010 roku i ok. 362 tys. zł w 2013 roku. W pozostałych latach, tj. 2011, 2012 i 2014 roku gmina doświadczała deficytu budżetowego. Najwyższą przewagę wydatków nad dochodami stwierdzono w 2011 roku, gdy deficyt budżetowy w gminie Różan wyniósł -2,1 mln zł.

51 Za: Statut Związku Gmin Ziemi Makowskiej (Załącznik do uchwały Nr XV/ 85 /2004 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 26 kwietnia 2004 r.) 52 Za: http://ump.home.pl/ump/index.php (24.08.2016) 53 Za: http://www.pot.gov.pl/o-polskiej-organizacji-turystycznej/p/wspolpraca/lokalne-organizacje-turystyczne (25.08.2016)

122 Wykres 18. Dochody ogółem i wydatki ogółem w gminie Różan w latach 2010-2015 (w zł)

24770567,94 2015 26659660,39

21165611,66 2014 20316122,75

21619085,21 2013 21981767,52

23403131,56 2012 21301865,84

25729844,70 2011 20157496,46

20190565,72 2010 20358644,79

0 5000000 10000000 15000000 20000000 25000000 30000000

wydatki ogółem dochody ogółem

Źródło: GUS/BDL

W przeliczeniu na 1 mieszkańca gmina Różan w 2015 roku osiągnęła dochód na poziomie 5 949,49 zł. Była to wartość najwyższa w całym analizowanym okresie, a ponadto po raz pierwszy przekroczono w gminie próg 5 000 zł. W latach poprzednich dochód na 1 mieszkańca gminy przyjmował wartości od 4 465,55 zł (2011 rok) do 4 864,30 zł (2013 rok). Korzystnie przedstawiała się sytuacja gminy na tle innych jednostek administracyjnych: dochód na 1 mieszkańca kraju (bez miast na prawach powiatu) wynosił 3 395,81 zł, dochód na 1 mieszkańca Mazowsza – 3 599,19 zł, a dochód na 1 mieszkańca powiatu makowskiego – 3 804,33 zł.

Tabela 87. Dochody ogółem na 1 mieszkańca w latach 2010-2015 (gminy bez miast na prawach powiatu)

dochody na 1 mieszkańca

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

zł zł zł zł zł zł POLSKA 2 793,93 2 926,22 3 022,10 3 098,94 3 272,10 3 395,81

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 2 733,35 2 870,79 2 989,45 3 052,29 3 217,89 3 342,22 MAZOWIECKIE 2 828,16 2 987,41 3 105,84 3 180,28 3 373,84 3 559,19

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO- 2 872,68 3 028,27 3 214,93 3 253,84 3 408,06 3 630,07 WIEJSKIE Powiat makowski 2 827,45 2 915,32 3 185,30 3 474,41 3 506,54 3 804,33

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO- - - 4 703,44 4 864,30 4 498,70 5 949,49 WIEJSKIE Różan 4 491,21 4 465,55 4 703,44 4 864,30 4 498,70 5 949,49

Źródło: GUS/BDL

123 Wydatki gminy Różan w przeliczeniu na 1 mieszkańca osiągnęły w 2015 roku wysokość 5 527,91 zł. Ponownie były one wyższe niż średnia krajowa (3 329,08 zł), wojewódzka (3 490,67 zł) i powiatowa (3 574,03 zł). W 2015 roku w gminie Różan na 1 mieszkańca wydatkowano więcej niż w 2010 roku i latach 2012-2014. Jedynie w 2011 roku wysokość wydatków na 1 mieszkańca ukształtowała się na poziomie wyższym niż w 2015 roku i wynosiła 5 700,01 zł.

Tabela 88. Wydatki ogółem na 1 mieszkańca w latach 2010-2015 (gminy bez miast na prawach powiatu)

wydatki na 1 mieszkańca Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

zł zł zł zł zł zł POLSKA 3 081,01 3 075,02 3 025,34 3 075,68 3 292,26 3 329,08

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 3 020,82 3 029,79 3 003,38 3 041,66 3 239,35 3 284,50 MAZOWIECKIE 3 023,44 3 091,15 3 077,55 3 175,72 3 390,36 3 490,67

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO- 3 025,75 3 072,52 3 198,63 3 274,42 3 454,06 3 595,70 WIEJSKIE Powiat makowski 3 129,27 3 089,66 3 148,99 3 526,43 3 721,17 3 574,03

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO- - - 5 167,39 4 784,04 4 686,81 5 527,91 WIEJSKIE Różan 4 454,13 5 700,01 5 167,39 4 784,04 4 686,81 5 527,91

Źródło: GUS/BDL

Analiza struktury dochodów gminy Różan pod względem działów klasyfikacji budżetowych pozwala stwierdzić, że głównym źródłem dochodów gminy są różne rozliczenia – z tego tytułu gmina uzyskała w 2015 roku ponad 14,5 mln zł, co stanowiło 54,6% dochodów. W 2010 roku udział różnych rozliczeń w ogóle dochodów gminy kształtował się na wyższym, 63,1% poziomie. Znaczące dla gminy, pod względem wysokości, dochody klasyfikowane były w dziale 756 dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i od innych jednostek nieposiadających osobowości prawnej oraz wydatki związane z ich poborem (5,58 mln zł; 20,9%), dziale 852 pomoc społeczna (2,22 mln zł; 8,3%), dziale 010 rolnictwo i łowiectwo (1,9 mln zł; 7,3%) oraz dziale 900 gospodarka komunalna i ochrona środowiska (1,4 mln zł; 5,3%).

Natomiast w przypadku wydatków gminy Różan największy jest udział wydatków klasyfikowanych w dziale 801 oświata i wychowanie. W 2015 roku na ten cel przeznaczono 6,4 mln zł, co stanowiło 26% wydatków gminy w tym roku. Ponad 4,5 mln zł (18,4%) wydatkowano w dziale 900 gospodarka komunalna i ochrona środowiska, niemal 3,4 mln zł (13,7%) w dziale 750 administracja publiczna, a 3,3 mln zł (13,4%) w dziale 852 pomoc społeczna. Udział wydatków z pozostałych klasyfikacji budżetowych kształtował się na znacznie niższym poziomie.

124 Tabela 89. Dochody wg działów klasyfikacji budżetowych w gminie Różan w latach 2010-2015

dochody wg działów klasyfikacji budżetowych

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

zł zł zł zł zł zł

Dział 010 Rolnictwo i 169 917,49 183 618,66 199 634,82 217 138,44 224 530,35 1 938 531,32 łowiectwo Dział 600 Transport i 71 600,00 0,00 58 000,00 41 598,16 86 540,50 8 169,00 łączność Dział 700 Gospodarka 166 103,47 173 284,94 207 810,14 213 045,14 219 223,02 259 106,03 mieszkaniowa Dział 750 Administracja 77 828,40 97 139,82 51 434,43 40 285,65 61 995,93 52 224,76 publiczna Dział 751 Urzędy naczelnych organów władzy państwowej, 30 332,00 12 239,58 768,00 792,00 37 962,00 29 246,00 kontroli i ochrony prawa oraz sądownictwa Dział 752 Obrona 0,00 0,00 500,00 0,00 0,00 0,00 narodowa Dział 754 Bezpieczeństwo 0,00 0,00 34 428,00 34 295,40 33 769,00 8 206,00 publiczne i ochrona przeciwpożarowa Dział 756 Dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i od innych jednostek 4 294 457,85 4 645 299,28 4 862 767,79 5 234 192,28 5 416 195,79 5 583 130,05 nieposiadających osobowości prawnej oraz wydatki związane z ich poborem Dział 758 Różne 12 840 891,24 12 568 021,67 12 837 378,92 12 957 424,54 10 679 758,78 14 557 175,59 rozliczenia Dział 801 Oświata i 308 208,53 277 724,35 398 080,83 447 337,07 482 247,22 513 867,40 wychowanie Dział 852 Pomoc 2 056 625,93 2 043 355,88 2 208 210,98 2 253 624,48 2 271 198,17 2 220 998,55 społeczna Dział 853 Pozostałe zadania w zakresie 0,00 0,00 86 994,00 125 300,00 143 200,00 0,00 polityki społecznej Dział 854 Edukacyjna 45 930,70 45 906,24 51 712,00 69 864,27 89 480,80 63 807,93 opieka wychowawcza Dział 900 Gospodarka komunalna i ochrona 289 329,18 93 843,04 97 751,93 35 240,09 570 021,19 1 425 197,76 środowiska Dział 926 Kultura 7420,00 17 063,00 206 394,00 311 630,00 0,00 0,00 fizyczna

125 Źródło: GUS/BDL

Tabela 90. Wydatki wg działów klasyfikacji budżetowych w gminie Różan w latach 2010-2015

wydatki wg działów klasyfikacji budżetowych

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

zł zł zł zł zł zł

Dział 010 Rolnictwo i łowiectwo 366 816,44 1 806 747,99 938 871,00 1 407 493,13 846 906,85 664 158,55 Dział 150 Przetwórstwo 0,00 0,00 6 496,33 0,00 4 017,06 2 680,67 przemysłowe Dział 600 Transport i łączność 3 778 546,11 3 433 364,43 2 690 229,92 1 409 845,70 2 404 861,99 2 301 503,69 Dział 700 Gospodarka 116 658,82 35 622,24 53 026,68 115 293,24 1 994,29 1 429 239,56 mieszkaniowa Dział 710 Działalność usługowa 59 160,38 70 069,64 23 735,78 82 341,20 51 584,31 126 638,93 Dział 750 Administracja 2 406 421,32 2 503 697,80 2 701 858,23 2 950 965,95 3 046 910,63 3 387 743,91 publiczna Dział 751 Urzędy naczelnych organów władzy państwowej, 30 332,00 12 239,58 768,00 792,00 37 962,00 29 246,00 kontroli i ochrony prawa oraz sądownictwa Dział 752 Obrona narodowa 0,00 0,00 500,00 0,00 0,00 0,00 Dział 754 Bezpieczeństwo publiczne i ochrona 253 349,63 261 759,55 470 352,73 309 847,35 304 269,43 275 029,48 przeciwpożarowa Dział 756 Dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i od innych jednostek 4 612,99 4 816,93 0,00 0,00 0,00 0,00 nieposiadających osobowości prawnej oraz wydatki związane z ich poborem Dział 757 Obsługa długu 21 223,55 2 088,36 89 227,10 71 991,81 48 551,00 31 768,62 publicznego Dział 801 Oświata i wychowanie 5 762 809,86 5 700 460,77 6 405 554,26 6 267 220,98 5 975 632,53 6 440 950,82 Dział 851 Ochrona zdrowia 123 775,75 170 498,74 147 863,26 156 046,50 131 452,09 140 801,85 Dział 852 Pomoc społeczna 3 022 758,13 3 192 285,12 3 294 023,60 3 405 475,91 3 320 346,54 3 311 171,28 Dział 853 Pozostałe zadania w 0,00 0,00 86 994,00 125 300,00 143 200,00 0,00 zakresie polityki społecznej Dział 854 Edukacyjna opieka 639 312,59 645 079,29 639 097,50 684 653,52 684 579,89 762 929,42 wychowawcza Dział 900 Gospodarka komunalna i ochrona 2 395 381,90 5 718 495,56 2 170 683,51 3 423 708,78 2 909 820,82 4 558 003,22 środowiska Dział 921 Kultura i ochrona 1 102 930,71 895 765,55 949 020,81 1 033 081,17 1 116 482,85 1 111 583,02 dziedzictwa narodowego Dział 926 Kultura fizyczna 106 475,54 1 276 853,15 2 734 828,85 175 027,97 137 039,38 197 118,92

Źródło: GUS/BDL

126 3. PODSUMOWANIE DIAGNOZY, IDENTYFIKACJA POTENCJAŁÓW I PROBLEMÓW ROZWOJU GMINY RÓŻAN

Nieduża wspólnota lokalna

Gmina Różan jest niewielką społecznością lokalną. Gmina Różan, według stanu na 31.12.2015 roku, liczyła 4 462 mieszkańców. Na przestrzeni ostatnich pięciu lat rysuje się niewielka tendencja spadkowa w zakresie liczby ludności – w latach 2010-2015 liczba mieszkańców gminy Różan zmniejszyła się ogółem o 55 osób, tj. o 1,2%.

Widoczne niekorzystne zjawiska demograficzne

W gminie, podobnie jak w przestrzeni kraju, występują niekorzystne zjawiska demograficzne. Oprócz spadku liczby mieszkańców, gmina Różan cechuje się niekorzystnymi zjawiskami modyfikującymi strukturę ludności według ekonomicznych grup wieku. W latach 2010-2015 obserwowano między innymi spadek liczby ludności w wieku produkcyjnym (18-65 lat) – liczba ludności w tej kategorii wiekowej zmniejszyła się z 2 917 do 2 753 osób, co oznacza spadek na poziomie 5,6% oraz wzrost liczby ludności w wieku poprodukcyjnym – liczba ludności w tej kategorii wiekowej zwiększyła się z 746 do 875 osób, co oznacza wzrost na poziomie 17,3%.

Niskie wskaźniki urodzeń

Na postępujące procesy starzenie społeczeństwa gminy nakładają się ponadto niskie wskaźniki urodzeń. Na tle analizowanych jednostek gmina Różan charakteryzowała się relatywnie niskim poziomem wskaźnika urodzeń żywych na 1000 ludności. W 2015 roku wynosił on 8,9, podczas gdy w powiecie makowskim i w kraju na 1000 ludności urodziło się 9,6 dzieci, a na Mazowszu – 10,8 dzieci. Również jako gmina miejsko-wiejska Różan cechował się niższymi wartościami wskaźnika urodzeń żywych na 1000 mieszkańców niż gminy miejsko-wiejskie kraju (9,6 dzieci) i województwa (10,7 dzieci).

Niskie wskaźniki urodzeń wpłynęły na wartość przyrostu naturalnego. Na tle analizowanych jednostek administracyjnych gmina Różan wyróżniała się niskim przyrostem naturalnym na 1000 ludności. W okresie między 2012 a 2014 rokiem przyjmował on wartości dodatnie, ponadto wyższe niż średnia krajowa i wojewódzka. Jednak w latach 2010-2011 oraz w 2015 roku wskaźnik przyrostu naturalnego był w gminie Różan ujemny. W 2015 roku przyrost naturalny na 1000 mieszkańców gminy Różan wynosił -3,3, podczas gdy przyrost naturalny na 1000 mieszkańców kraju kształtował się na poziomie -0,7 (w tym -0,4 dla gmin miejsko-wiejskich), a na 1000 mieszkańców województwa: 0,5 (w tym 1,0 w gminach miejsko-wiejskich).

Ujemne saldo migracji

127 Ciągle wysokie wskaźniki bezrobocia oraz problem bezrobocia długotrwałego

W dniu 31.12.2015 roku w rejestrze Powiatowego Urzędu Pracy pozostawało 439 mieszkańców gminy Różan. W porównaniu do 2010 roku liczba zarejestrowanych bezrobotnych w gminie zmniejszyła się o 32 osoby, tj. o 14,8%. W całym analizowanym okresie liczba osób bezrobotnych podlegała fluktuacjom, ale od 2012 roku, po osiągnięciu maksimum na poziomie 528 zarejestrowanych bezrobotnych w gminie, widoczny jest stały, choć niewielki trend spadkowy.

Należy jednak podkreślić rosnący udział osób długotrwale bezrobotnych wśród ogółu zarejestrowanych bezrobotnych. W 2010 roku w gminie zamieszkiwało 160 osób długotrwale bezrobotnych, podczas gdy w 2015 roku było to 330 osób, tj. ponad dwukrotnie więcej. Negatywne zmiany podkreśla fakt, że w 2010 roku długotrwale bezrobotni stanowili 33,8% zarejestrowanych bezrobotnych w gminie, podczas gdy w roku 2015 ich udział wzrósł aż do 63,3%.

Wskazany powyżej wzrost liczby bezrobotnych w gminie Różan w latach 2010-2015 przyczynił się do wzrostu udziału bezrobotnych w ogólnej liczbie mieszkańców w wieku produkcyjnym. W 2010 roku udział bezrobotnych w tej kategorii ludności wynosił 12,9%, co było najniższą wartością w całym analizowanym okresie. Maksimum osiągnięto w latach 2012-2013, gdy odsetek bezrobotnych w ogóle ludności w wieku produkcyjnym ukształtował się na najwyższym poziomie, tj. 18,3%. W latach kolejnych, 2014-2015, osoby bezrobotne stanowiły 15,9% mieszkańców Różana w wieku produkcyjnym. Była to wartość najwyższa wśród wszystkich poddanych analizie jednostek. Tym samym, przez cały okres między 2010 a 2015 rokiem gmina Różan wyróżniała się negatywnie na tle kraju i województwa, osiągając średnio dwukrotnie wyższe wartości odsetka osób bezrobotnych w ogóle ludności w wieku produkcyjnym. W 2015 roku zarejestrowani bezrobotni stanowili 6,5% ludności kraju w wieku 18-64 lata (w tym 7,1% w gminach miejsko-wiejskich) i 6,6% ludności województwa (w tym 7,1% w gminach miejsko-wiejskich), podczas gdy dla powiatu makowskiego i gminy Różan odsetki te wynosiły odpowiednio: 13,6% i 15,9%.

Wysoki odsetek osób otrzymując pomoc społeczną

Wysokie bezrobocie jest jedną z przyczyn korzystania z pomocy społecznej. W 2015 roku świadczenia z tego powodu uzyskały 184 osoby, wśród których najliczniejszą grupę stanowili mieszkańcy miasta Różan (145 osoby), a wśród sołectw – Załuzia (10 osób) i Kaszewca (7 osób). Liczba osób otrzymujących w gminie świadczenia z tytułu bezrobocia w latach 2010-2015 zmniejszyła się w 2010 roku było to 216 osób, zaś w 2015 roku – 184 osoby (spadek o 14,8%).

Kolejną z przyczyn korzystania z pomocy społecznej jest ubóstwo. W 2015 roku pomoc z tego tytułu otrzymało 222 mieszkańców gminy, tj. niemal co czwarta osoba (24%) objęta systemem pomocy społecznej. W 2010 roku liczba osób korzystających z pomocy społecznej z powodu ubóstwa była dwukrotnie niższa i wynosiła 108.

Znaczna skala zjawisk związanych z niepełnosprawnością, długotrwała lub ciężką chorobą

128 W 2015 roku długotrwała lub ciężka choroba była przyczyną przyznania pomocy społecznej 164 mieszkańcom gminy Różan. Choć w porównaniu do 2010 roku była to liczba o 18% niższa, to w latach 2010-2015 wzrósł udział osób, którym przyznano świadczenia z tytułu długotrwałej lub ciężkiej choroby w ogóle korzystających z pomocy społecznej: z 13,5% w 2010 roku do 17,8% w 2015 roku.

Mając na uwadze skalę problemów społecznych Gmina Różan realizuje Strategię Rozwiązywanie Problemów Społecznych, której filarami są 4 cele:

 Cel 1 Zmniejszenie liczby osób bezrobotnych w Gminie Różan.  Cel 2 Zwiększenie liczby osób niepełnosprawnych i przewlekle chorych w zakresie uczestnictwa w życiu zawodowym i społecznym.  Cel 3 Rozwój zintegrowanego systemu wsparcia dziecka i rodziny w zakresie poprawy bezpieczeństwa i przeciwdziałania bezradności opiekuńczo-wychowawczej.  Cel 4 Rozwój systemu pomocy, leczenia i rehabilitacji dla osób uzależnionych oraz członków ich rodzin.

Rosnący poziom bezpieczeństwa

Wysoki na tle kraju i województwa poziom udziału społeczeństwa w życiu publicznym

129 gminy Różan w lokalne życie polityczne jest zdecydowanie wyższe niż w pozostałych analizowanych jednostkach terytorialnych.

Rosnąca aktywność społeczna mieszkańców gminy, przejawiająca się członkostwem w różnego rodzaju organizacjach społecznych

Gmina tworzy warunki do rozwoju i działalności organizacji pozarządowych

Współpraca Gminy Różan z organizacjami pozarządowymi może być prowadzona w formie finansowej i pozafinansowej i jest realizowana w oparciu o zasady: jawności, pomocniczości i efektywności. Współpraca z organizacjami pozarządowymi dotyczy zadań określonych w art. 4 ust. 1 ustawy, a w szczególności zadań obejmujących obszary: kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego, kultury fizycznej i sportu, przeciwdziałanie uzależnieniom i patologiom społecznym, edukacji, oświaty i wychowania, ochrony i promocji zdrowia, pomocy społecznej, działań na rzecz osób niepełnosprawnych, działalności na rzecz osób w wieku emerytalnym, turystyki i krajoznawstwa, działalności wspomagającej rozwój wspólnot i społeczności lokalnych oraz działalności na rzecz organizacji pozarządowych oraz podmiotów wymienionych w art. 3 ust. 3 ustawy.

Umiarkowany rozwój gospodarczy

130 tendencję rosnącą, co sprawiło, że w 2015 roku było ich o 19 więcej niż w 2010 roku. Tym samym wzrost liczby zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w gminie w latach 2010-2015 wyniósł 5%. Mimo iż rozwój przedsiębiorczości następował we wszystkich jednostkach administracyjnych, w żadnym przypadku, poza powiatem makowskim, tempo wzrostu nie było tak niskie, jak w gminie Różan. W skali kraju przyrost liczby podmiotów gospodarczych w latach 2010-2015 wyniósł 7% (w tym 6,9% w gminach miejsko-wiejskich), w województwie mazowieckim – 12,5% (w tym 11,8% w gminach miejsko-wiejskich), a w powiecie makowskim – 4,5%. W kontekście wzrostu ilości podmiotów gospodarczych w pozostałych analizowanych jednostkach administracyjnych wynik osiągnięty w Różanie (5%) należy uznać za umiarkowany.

Struktura gospodarki oparta o mikroprzedsiębiorstwa oraz indywidualną działalność gospodarczą

Pomimo oparcia gospodarki na indywidualnej działalności gospodarczej – wskaźnik przedsiębiorczości mieszkańców jest umiarkowany

Analiza wskaźników dotyczących podmiotów gospodarczych wskazuje, że na tle innych jednostek administracyjnych gmina Różan cechuje się niższym poziomem przedsiębiorczości. W 2015 roku na 10 tys. mieszkańców gminy przypadało 887 podmiotów wpisanych do rejestru REGON i była to wartość niższa niż średnia krajowa (1 089 podmiotów), wojewódzka (1 432 przedsiębiorstwa), ale wyższa niż średnia powiatowa (803 podmioty). Równie niekorzystnie przedstawiała się sytuacja Różana na tle gmin miejsko-wiejskich innych obszarów – w gminach miejsko-wiejskich kraju na 10 tys. ludności przypadały 924 podmioty gospodarcze, a w gminach miejsko-wiejskich województwa – 1 122 podmioty. Wartym odnotowania zjawiskiem jest tendencja rosnąca, jaka charakteryzowała analizowany wskaźnik w latach 2010-2015. Choć wzrastał on we wszystkich analizowanych jednostkach administracyjnych, tempo tego procesu było zróżnicowane. W przypadku gminy Różan wartość wskaźnika podmiotów wpisanych do rejestru REGON na 10 tys. ludności wzrosła na przestrzeni lat 2010-2015 o 6,3%, podczas gdy w skali kraju wzrost wyniósł 7,3% (w tym 5,7% w gminach miejsko-wiejskich), w skali województwa – 10,8% (w tym 7,9% w gminach wiejskich), a w skali powiatu – 7,4%.

Gminę Różan charakteryzuje niski odsetek osób pracujących

131 Wysokie walory przyrodnicze

Ograniczone zasoby naturalne

Zagrożenie powodziowe

Zagrożenia związane ze stanem powietrza atmosferycznego

Dla gminy Różan oraz w odniesieniu do PGN obszarami szczególnie problemowymi są:

• emisja z transportu – głównie przebieg dróg tranzytowych przez gminę oraz – podobnie jak w wielu innych gminach – liczba pojazdów zarejestrowanych na terenie gminy dynamicznie rośnie; zarejestrowane są pojazdy samochodowe z silnikami o przestarzałej konstrukcji, emitującymi znaczącą ilość substancji szkodliwych;

54 Za: Bilans zasobów złóż kopalin w Polsce według stanu na 31 XII 2015 r., (red.) M. Szuflicki, A. Malon, M. Tymiński, Państwowy Instytut Geologiczny, Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2016 oraz http://igs.pgi.gov.pl/zloza.asp (23.08.2016)

132 • emisja substancji szkodliwych z budynków mieszkalnych – na terenie gminy domy i budynki wielorodzinne są zasilane z indywidualnych pieców i kotłowni na paliwo stałe (przy czym często stosuje się paliwo złej jakości);

• niskie wykorzystanie odnawialnych źródeł energii w zasobach komunalnych.

Przekroczenie norm hałasu

• punkt przy ul. Warszawskiej – poziom dźwięku dla pory dnia i nocy dla hałasu drogowego wynosił odpowiednio LAeqD 66,8dB (norma: 65 db) i LAeqN 62,9 dB (norma: 56 dB). W obydwu przypadkach przekroczone zostały wartości dopuszczalne: w porze dnia o 1,8 dB, a porze nocy o 6,9 dB .

Uregulowana kwestia gospodarki odpadami na obszarze gminy, aczkolwiek tylko część mieszkańców uczestniczy w segregacji odpadów

Na przestrzeni lat 2010-2014 wskaźnik odpadów zmieszanych na 1 mieszkańca w gminie Różan przyjmował nieznacznie wyższe wartości, przy czym, jak wskazano powyżej, w całym analizowanym okresie tempo wzrostu wyniosło 27,8%. W pozostałych analizowanych jednostkach wskaźnik odpadów zmieszanych na 1 mieszkańca zmniejszał się. W latach 2010-2014 spadek wyniósł -20,7% w województwie mazowieckim oraz -9,7% w skali kraju. Natomiast w powiecie makowskim, podobnie jak w gminie, ilość odpadów zmieszanych przypadająca na 1 mieszkańca w 2014 roku wzrosła w stosunku do 2010 roku o 23,4%. Zjawiskiem wartym zauważenia jest spadek ilości odpadów przypadających na 1 mieszkańca w kraju i województwie, podczas gdy w gminie Różan w tym samym okresie zanotowano wzrost tego wskaźnika.

Występowanie odpadów azbestowych

55 Za: Analiza stanu gospodarki odpadami komunalnymi na terenie Gminy Różan za 2015 rok

133 Składowisko odpadów promieniotwórczych

Funkcja przyrodnicza oraz rolnicza przestrzeni gminy

Gmina Różan położona jest nad rzeką Narew, przecinającą obszar gminy z północnego wschodu na południowy zachód. Gmina zajmuje teren o znacznej naturalności krajobrazu, w niewielkim stopniu przekształconym przez człowieka, z kompleksami leśnymi i dolinami rzecznymi. Dolina Narwi i obszary terenów leśnych, w tym włączone do sieci obszarów chronionych (ECONET-PL i Natura 2000), są ważnymi elementami przyrodniczej struktury przestrzennej gminy. Z jednej strony stanowią one o możliwości rozwoju turystyki, z drugiej zaś – stwarzają ograniczenia w zakresie kierunków zagospodarowania przestrzennego.

Korzystne uwarunkowania do rozwoju rolnictwa

Niski udział terenów przemysłowych

56 Za: http://www.zuop.pl/ksop.html (22.08.2016) 57 Za: Zmiana studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan 58 Jw.

134 Dobrze rozwinięta infrastruktura edukacyjna, aczkolwiek widoczny jest brak oferty żłobkowej na obszarze gminy

Relatywnie niski odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym oraz niedostateczna liczba miejsc w przedszkolach

Malejąca liczba uczniów liceum oraz w szkole zawodowej w Różanie

Funkcjonowanie i działalność instytucji kultury oraz aktywność kulturalna mieszkańców gminy

135 Głównym inicjatorem i organizatorem życia kulturalnego na terenie gminy Różan jest Gminny Ośrodek Upowszechniania Kultury im. Marszałka Józefa Piłsudskiego, ul. Adama Mickiewicza 5. Głównym zadaniem GOUK jest zaspokajanie potrzeb i aspiracji kulturalnych społeczeństwa poprzez tworzenie i upowszechnianie różnych dziedzin i form kultury oraz sztuki profesjonalnej i amatorskiej, gromadzenie, przechowywanie i udostępnianie dóbr kultury w zakresie historii miasta i gminy.

Dane Głównego Urzędu Statystycznego wskazują, iż w 2014 roku na terenie gminy Różan działalność prowadziło 5 zespołów artystycznych.

Na terenie gminy znajduje się jedna placówka biblioteczna. Gminna Biblioteka Publiczna w Różanie mieści się przy ul. Gdańskiej 4/2. Do podstawowych zadań Biblioteki należy: gromadzenie i opracowywanie materiałów bibliotecznych ze szczególnym uwzględnieniem materiałów dotyczących własnego regionu, przechowywanie i ochrona materiałów bibliotecznych, udostępnianie zbiorów bibliotecznych na miejscu, wypożyczanie do domu, organizowanie czytelnictwa i udostępnianie zbiorów bibliotecznych ludziom chorym i niepełnosprawnym, prowadzenie działalności informacyjnej oraz informowanie o zbiorach własnych, innych bibliotek, muzeów i ośrodków informacji naukowej, a także współdziałanie z archiwami w tym zakresie. Biblioteka może ponadto prowadzić działalność bibliograficzną, dokumentacyjną, naukowo-badawczą, wydawniczą, edukacyjną, popularyzatorską i instrukcyjno-metodyczną.

Ograniczona dostępność oferty instytucji kultury dla dzieci spoza miejscowości Różan

Niski poziom czytelnictwa

59 Za: http://www.gbprozan.pl/ (20.08.2016)

136 Mimo wskazanego powyżej, mniejszego niż w pozostałych analizowanych jednostkach administracyjnych, rozpowszechnienia czytelnictwa w gminie Różan (niższe wartości wskaźnika czytelników bibliotek publicznych na 1000 mieszkańców), różańscy czytelnicy okazali się bardziej aktywni. W 2014 roku przeciętny czytelnik w gminie wypożyczył 22,3 woluminu, tj. o kilka pozycji więcej niż przeciętny czytelnik w województwie (15,7 woluminów) czy całym kraju (18,3 woluminów). Kolejnym pozytywnym zjawiskiem jest fakt, że w latach 2010-2014 w gminie następował wyraźny wzrost liczby wypożyczeń księgozbioru na 1 czytelnika (o 70,1%), przy odmiennej tendencji w województwie i w kraju, gdzie liczba wypożyczanych woluminów na 1 czytelnika zmniejszała się.

Dostępność służby zdrowia na obszarze gminy Różan

Dobrze rozwinięta infrastruktura sportowo-rekreacyjna

Gmina Różan dysponuje zróżnicowaną infrastrukturą sportowo-rekreacyjną, umożliwiającą uprawianie sportów, jak i rekreacyjną aktywność fizyczną na świeżym powietrzu.

Wśród obiektów sportowych w gminie wymienić należy:

 Hala sportowa w Różanie – pełnowymiarowa hala sportowa

 Boisko w Załuziu

 Boiska i sale gimnastyczne przy placówkach edukacyjnych.

Niska aktywność fizyczna mieszkańców gminy

Gminę Różan charakteryzował spadek liczby klubów sportowych. W 2014 roku wskaźnik liczby klubów sportowych na 10 tys. mieszkańców dla gminy Różan wynosił 4,5, podczas gdy średnia krajowa kształtowała się na poziomie 3,6 klubów sportowych, wojewódzka – 2,6 klubów sportowych, a powiatowa – 3,9 klubów sportowych na 10 tys. mieszkańców. W gminach miejsko-wiejskich wskaźniki przyjmowały wartości wyższe niż średnie dla całych obszarów, pozostając jednak na poziomie niższym lub porównywalnym ze wskaźnikiem dla gminy Różan.

137 członków klubów sportowych na 10 tys. mieszkańców niż miało to miejsce w Różanie: odpowiednio 253 osoby w skali kraju i 208 osób w skali województwa. Niepokojąca jest również wspomniana wcześniej tendencja do zmniejszania się wartości wskaźnika członków klubów sportowych na 10 tys. mieszkańców, jaka wystąpiła w Różanie w latach 2010-2014.

Wysoka atrakcyjność turystyczna

Dla rozwoju turystyki w gminie szczególne znacznie mają walory przyrodnicze i krajobrazowe tego obszaru. Środowisko naturalne gminy jest w niewielkim stopniu zanieczyszczone, nie występują zakłady przemysłowe uciążliwe dla społeczności i przyrody. Gmina cechuje się natomiast występowaniem malowniczych dolin rzecznych, rozległych kompleksów leśnych, pól uprawnych, łąk i pastwisk oraz urozmaiconej rzeźby terenu z licznymi wąwozami erozyjnymi. Szczególna jest w tym przypadku rola rzeki Narew, przepływającej przez gminę i tworzącej malowniczą dolinę oraz położenie miasta na skarpie, u podnóża której płynie Narew i Różanica. Rzeka i jej dolina charakteryzuje się bujną roślinnością nadbrzeżną i wodną, bogactwem świata zwierzęcego oraz dobrze rozwiniętą linią brzegową z licznymi odnogami i jeziorami pochodzenia rzecznego. Należy również podkreślić, że szlak wodny rzeki Narwi o znaczeniu krajowym łączy Wielkie Jeziora Mazurskie z Wisłą, a położenie gminy na tym ważnym szlaku turystycznym dodatkowo podnosi jej atrakcyjność.

60 Za: Zmiana studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan

138 dróg krajowych 60 i 61, bliskość trasy E-8). Dzięki temu mieszkańcy aglomeracji warszawskiej oraz innych miast, nie tylko najbliższych, mogą stać się odbiorcami oferty turystycznej gminy Różan.

Forty w miejscowości Różan

Wśród obiektów dziedzictwa kulturowego i historycznego w mieście Różan szczególne miejsce zajmują forty carskiej twierdzy wzniesione na początku XX wieku, w celu zabezpieczenia przeprawy przez Narew. Początkowo, do końca XIX wieku, w znajdującym się na wschód od Różana Obozie Zabałkańskim, przy drodze Różan-Ostrów, powstał zespół koszarowy, obejmujący cztery piętrowe budynki: sztab, stołówkę i dwa koszarowce mogące pomieścić pułk piechoty. W pobliżu koszar pobudowano cerkiew garnizonową, a kilkanaście parterowych budynków krytych blachą pełniło rolę magazynów, stajni, działowni, łaźni oraz świetlicy. Po drugiej stronie drogi powstało kilkanaście parterowych, murowanych, dwurodzinnych domów dla kadry zawodowej. W koszarach zakwaterowany został 29. Czernichowski pułk piechoty.

Korzystne położenie względem głównych ciągów komunikacyjnych kraju i województwa

Gmina Różan cechuje się korzystnym położeniem i dobrą dostępnością komunikacyjną. Gmina zlokalizowana jest w odległości 88 km od Warszawy i 27 km od Ostrołęki, na przecięciu dróg krajowych 60 i 61. Znajduje się ponadto w niewielkiej odległości od trasy E-8, co poprawia dostępność komunikacyjną gminy z każdego kierunku kraju.

Brak ścieżek rowerowych

Brak jest również ścieżek rowerowych, służących głównie do celów komunikacyjnych, a nie turystycznych 61. Transport zbiorowy zabezpieczają autobusowi przewoźnicy lokalni i przewoźnicy oferujący kursy dalekobieżne.

Powszechny dostęp do sieci wodociągowej

61 Ścieżka rowerowa (droga dla rowerów) – droga lub jej część przeznaczona do ruchu rowerów jednośladowych, oznaczona odpowiednimi znakami drogowymi (ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym (Dz. U. z 2012 r. poz. 1137). Począwszy od roku 2013 dane uwzględniają długość ścieżek rowerowych będących odpowiednio w obszarze właściwości gminy, starostwa i urzędu marszałkowskiego (bez długości szlaków rowerowych), czyli: samodzielnych dróg dla rowerów (położonych w pasie drogi); dróg wydzielonych z jezdni; dróg wydzielonych z chodnika; dróg zawartych w ciągach pieszo-rowerowych. Za długość ścieżek rowerowych należy uważać długość dróg dla rowerów przebiegających w jednym kierunku. Długość ścieżek położonych po dwóch stronach drogi jest liczona odrębnie. Ujęto ścieżki rowerowe służące głównie do celów komunikacyjnych, a nie turystycznych, tzw. szlaków rowerowych (np. położonych w lesie) – wyjaśnienie GUS.

139 Nie w pełni rozwinięta sieć kanalizacyjna oraz konieczność rozbudowy systemu oczyszczania ścieków w oparciu o przydomowe oczyszczalnie

Brak sieci gazowej oraz sieci ciepłowniczej

Obszar gminy Różan nie jest zgazyfikowany – sieć gazowa w gminie nie jest eksploatowana, a mieszkańcy korzystają z butli gazowych. Należy jednak dodać, iż przez teren gminy poprowadzona jest nitka gazociągu Jamał- Europa Zachodnia o długości 6 km i średnicy 1400 mm. Jako ciekawostkę można potraktować fakt, że w miejscowości Chełsty znajduje się tzw. złoty spaw, tj. miejsce łączenia budowanego jednocześnie z dwóch stron ww. gazociągu.

Dobrze rozwinięta sieć telekomunikacyjna

Korzystne wskaźniki mieszkalnictwa

Podobnie rokrocznie zwiększa się przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę, a zjawisko to występuje we wszystkich jednostkach administracyjnych. Mieszkańcy gminy Różan dysponują relatywnie większą średnią powierzchnią użytkową mieszkania na 1 osobę. W 2014 roku na 1 osobę w gminie przypadało 28,3 m2 powierzchni mieszkania, tj. więcej niż średnio w Polsce (26,7 m2) i nieco mniej niż na Mazowszu (29,1 m2). Również w przypadku gmin miejsko-wiejskich tych obszarów wskaźniki pozostawały na poziomie porównywalnym do średniej gminnej, wynosząc odpowiednio dla kraju i województwa: 26,1 m2 i 29,8 m2. Natomiast na 1 mieszkańca powiatu makowskiego przypadało w 2014 roku 26,7 m2 mieszkania. Była to wartość niższa niż średnia dla gminy Różan, jednak różnica nie była znaczna.

Przeważająco dobry stan techniczny lokali komunalnych

Zasoby mieszkaniowe gminy stanowią lokale znajdujące się w budynkach stanowiących własność oraz współwłasność gminy Różan. W 2013 roku zasób mieszkaniowy gminy Różan liczył 60 lokali mieszkalnych o łącznej powierzchni 2 074,47 m2 i 4 lokale socjalne o powierzchni 42 m2. Ich lokalizacja przedstawiała się następująco:

140  Lokale w budynkach stanowiących własność gminy:  ul. Warszawska 5, Różan – 16 lokali, dobry stan techniczny  ul. księcia Józefa Poniatowskiego 15A, Różan – 8 lokali, dobry stan techniczny  ul. księcia Józefa Poniatowskiego 15B, Różan – 8 lokali, dobry stan techniczny  ul. księcia Józefa Poniatowskiego 8, Różan – 2 lokale, słaby stan techniczny  ul. Gdańska 4, Różan – 1 lokal,  Załęże Wielkie – 1 lokal, dobry stan techniczny

 Lokale w budynkach stanowiących współwłasność gminy:  ul. Warszawska 3 – 4 lokale, dobry stan techniczny  ul. Szkolna 8, Różan – 20 lokali, dobry stan techniczny.

Aktywna współpraca terytorialna oraz lokalna

Gmina Różan jest członkiem kilku organizacji i stowarzyszeń, zarówno lokalnych, jak i regionalnych i ogólnopolskich. Ich krótka charakterystyka została przedstawiona poniżej.

Wysokie dochody gminy

W 2015 roku gmina Różan osiągnęła dochód na poziomie 26,6 mln zł, zaś wydatki wyniosły 24,8 mln zł. Tym samym w gminie uzyskano nadwyżkę budżetową w wysokości 1,9 mln zł. Nadwyżka budżetowa wystąpiła również w latach 2010 i 2013, jednak kształtowała się ona na znacznie niższym poziomie – ok. 168 tys. zł w 2010 roku i ok. 362 tys. zł w 2013 roku. W pozostałych latach, tj. 2011, 2012 i 2014 roku gmina doświadczała deficytu budżetowego. Najwyższą przewagę wydatków nad dochodami stwierdzono w 2011 roku, gdy deficyt budżetowy w gminie Różan wyniósł -2,1 mln zł.

Mając na uwadze przeprowadzoną analizę zjawisk kryzysowych oraz potencjałów w gminie Różan za najistotniejsze dla rozwoju gminy, w perspektywie strategicznej należy uznać następujące wyzwania:

141 3. Zwiększanie aktywności gospodarczej oraz zawodowej mieszkańców, poprzez działania edukacyjne, kształcenie oraz współpracę z przedsiębiorcami. 4. Rozwój gospodarczy poprzez umiejętne wykorzystanie potencjału gminy, w szczególności walorów przyrodniczych, dziedzictwa kulturowego oraz przedsiębiorczości mieszkańców. 5. Poprawa atrakcyjności turystyczno-rekreacyjnej gminy poprzez rozwój infrastruktury oraz wspieranie rozwoju usług. 6. Poprawa jakości życia poprzez dalszy rozwój infrastruktury technicznej, ukierunkowanej na poprawę stanu środowiska oraz poprawę jakości usług publicznych.

142 4. WIZJA I MISJA GMINY

Wizja formułowana w ramach strategii, jest swego rodzaju projekcją przyszłości, do jakiej dążą samorząd i społeczność lokalna. Wizja rozwoju opisuje pożądany stan docelowy w perspektywie kilku – kilkunastu lat. Wizja odpowiada zamierzeniom i aspiracjom oraz oczekiwaniom, wynikającym z możliwości rozwoju i wykorzystania potencjału regionu.

W ramach prac nad strategią gminy Różan uzgodniono następujące brzmienie wizji: „GMINA RÓŻAN TO AKTYWNE SPOŁECZNIE I GOSPODARCZO ORAZ ATRAKCYJNE OSIEDLEŃCZO I TURYSTYCZNIE MIEJSCE, W KTÓRYM ŻYJE SIĘ WYGODNIE.”

Wizja wskazuje na istotne dążenia i aspiracje gminy w sferze społecznej. Gmina dążyć będzie do zwiększenia aktywności społecznej – która pozytywnie wpływać będzie na poziom wiedzy i umiejętności mieszkańców oraz zaangażowanie w sprawy publiczne i społeczne. Społeczeństwo aktywne cechuje się wysokim poziomem kapitału społecznego. Kapitał społeczny w przypadku gminy Różan jest kluczową wartością i zasobem – gdyż pozwala w optymalny sposób wykorzystać umiejętności mieszkańców. Takie społeczności nastawione są na współpracę i wymianę wiedzy, charakteryzują się samopomocą i wrażliwością społeczną.

Gmina Różan jest obszarem pozbawionym większych przedsiębiorstw, a rozwój gospodarczy oparty jest w dużym stopniu na indywidualnej przedsiębiorczości. W tym kontekście wspieranie aktywności społecznej powinno być ukierunkowane także na sferę gospodarczą, w tym na kształtowanie przedsiębiorczości oraz umiejętności, które mogą pomóc mieszkańcom gminy na rynku pracy. Gmina aktywna gospodarczo to gmina przede wszystkim przedsiębiorcza oraz umiejętnie wykorzystująca swoje lokalne potencjały, w szczególności zasoby i walory przyrodnicze, przestrzeń oraz powiązania funkcjonalne.

Jak już wspomniano atutem gminy Różan są walory przyrodnicze. W oparciu o te walory gmina kształtować będzie ofertę mieszkaniową oraz turystyczną. Działania gminy w tym zakresie zmierzać będą do podnoszenia jakości życia oraz kształtowania wysokiej jakości oferty rekreacji i wypoczynku na obszarach wiejskich, w kontakcie z przyrodą.

Aby osiągnąć wyżej opisany obraz przyszłości gminy konieczne jest zdefiniowanie nadrzędnych celów i zestawu wartości jakimi kierować się będą zarządzający Gminą oraz podmioty realizujące niniejszą Strategię. Zestaw nadrzędnych celów i wartości w planowaniu strategicznym definiowany jest za pomocą misji.

Misja, jako nadrzędny cel funkcjonowania, jest krótkim, syntetycznym określeniem docelowego kierunku rozwoju ze sprecyzowaniem nadrzędnych wartości, które będą przestrzegane. Misja przybiera postać rozwiniętego zdania w czasie przyszłym zapowiadającego ogólny trend rozwojowy, zgodny z oczekiwaniami wszystkich zainteresowanych podmiotów, a zwłaszcza mieszkańców danego obszaru.

W trakcie prac nad strategią uzgodniono następujące brzmienie misji gminy:

143 „MISJĄ GMINY RÓŻAN JEST ZAPEWNIENIE WYSOKIEJ JAKOŚCI ŻYCIA MIESZKAŃCÓW W OPARCIU O ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ.”

W tak zdefiniowanej misji można wyróżnić cel nadrzędny i wartości. Cel nadrzędny Gminy Różan to zapewnienie wysokiej jakości życia mieszkańców. Cel ten powinien być niezmienny w trakcie realizacji Strategii, jak również po tym okresie. Gmina próbując realizować szereg działań, które zdefiniowane zostały w dalszej części dokumentu Strategii, a które zorientowane są na zapewnienie wysokiej jakości życia mieszkańców, powinna kierować się zasadami zrównoważonego rozwoju.

Światowa Komisja ds. Środowiska i Rozwoju (The World Commission on Environment and Development) zdefiniowała zrównoważony rozwój jako rozwój zaspokajający obecne potrzeby bez uszczerbku dla możliwości przyszłych pokoleń zaspokajania swych własnych potrzeb.62 Celem zrównoważonego rozwoju jest ciągła poprawa jakości życia zarówno obecnych, jak i przyszłych pokoleń, a także zapewnienie możliwości utrzymania pełnej różnorodności form życia na Ziemi.

62 Źródło: Światowa Komisja ds. Środowiska i Rozwoju

144 5. ANALIZA SWOT

Analiza strategiczna SWOT obejmuje rozpoznanie sił i słabości (analiza wewnętrzna) oraz obecnych i przyszłych zmian w otoczeniu, czyli jego szans i zagrożeń (analiza zewnętrzna).

Analiza SWOT przeprowadzona został z udziałem lokalnych liderów w trakcie sesji warsztatowej w odniesieniu do zdefiniowanej wizji gminy. W trakcie dyskusji wyłonione zostały najważniejsze czynniki rozwoju, w odniesieniu do cech wewnętrznych gminy (słabe i mocne strony) jak też sytuacji zewnętrznej (szanse i zagrożenia znajdujące się w otoczeniu gminy), które zdaniem liderów lokalnych mają kluczowe znacznie w osiąganiu wizji oraz wnoszą wkład w realizację zamierzeń, które pozwolą zrealizować zdefiniowane w części diagnostycznej wyzwania tj.:

1. Kształtowanie kapitału społecznego mieszkańców gminy, w szczególności poprzez wspieranie aktywności społecznej, włączenie społeczne, działania socjalne, edukacyjne, współpracę mieszkańców oraz działalność organizacji społecznych. 2. Przeciwdziałanie negatywnym zjawiskom demograficznym, w szczególności poprzez przyciąganie nowych mieszkańców, poprawę jakości życia, wpieranie rodzin oraz tworzenie warunków do samorealizacji na obszarze gminy, w szczególności dla osób wchodzących na rynek pracy. 3. Zwiększanie aktywności gospodarczej oraz zawodowej mieszkańców, poprzez działania edukacyjne, kształcenie oraz współpracę z przedsiębiorcami. 4. Rozwój gospodarczy poprzez umiejętne wykorzystanie potencjału gminy, w szczególności walorów przyrodniczych, dziedzictwa kulturowego oraz przedsiębiorczości mieszkańców. 5. Poprawa atrakcyjności turystyczno-rekreacyjnej gminy poprzez rozwój infrastruktury oraz wspieranie rozwoju usług. 6. Poprawa jakości życia poprzez dalszy rozwój infrastruktury technicznej, ukierunkowanej na poprawę stanu środowiska oraz poprawę jakości usług publicznych.

Analiza SWOT – podsumowanie

Mocne strony gminy Słabe strony gminy 1. Organizacje pozarządowe oraz aktywność 1. Wysokie bezrobocie. obywatelska. 2. Wysoki odsetek mieszkańców objętych pomocą 2. Działalność instytucji kultury. społeczną, w tym postępujące ubóstwo. 3. Wszystkie drogi prowadzące do miejscowości 3. Zjawiska niepełnosprawności oraz ciężkiej gminnych posiadają nawierzchnię asfaltową. i długotrwałej choroby. 4. Istniejące podmioty gospodarcze, w mieście 4. Niska aktywność fizyczna mieszkańców. Różan zlokalizowany jest największy zakład w 5. Brak gminnych terenów pod inwestycje powiecie (Narewstyl). 6. Brak usług turystycznych. 5. Dwie drogi krajowe przebiegające przez 7. Brak ścieżek rowerowych. gminę. 8. Brak infrastruktury turystycznej. 6. Bliskość (ok. 90 km) Warszawy. 9. Obszary Natura 2000 – ograniczają możliwości 7. Rzeka Narew. inwestycyjne gminy. 8. Liczne tereny rekreacyjne. 10. Duże natężenie ruchu generowane przez dwie 9. Obszary Natura 2000 – wykorzystanie dla drogi krajowe. celów turystycznych i sportowo- rekreacyjnych.

145 10. Obiekty o walorach turystycznych – Forty 11. Lokalizacja na terenie gminy składowiska Carskie. odpadów radioaktywnych – składowisko 11. Dostęp do infrastruktury szerokopasmowego odstrasza potencjalnych inwestorów. Internetu. 12. Brak środków na rewitalizację Fortów Carskich. 12. Gmina w pełni zwodociągowana. 13. Brak dostępu do sieci gazowej. 13. Niskie podatki (zwłaszcza dla rolników). 14. Częściowo rozwinięty system kanalizacyjny. 14. Gmina stosunkowo majętna – posiadająca większy budżet w porównaniu do gmin ościennych. Główną przyczyną majętności gminy są pieniądze pochodzące z lokalizacji jedynego w Polsce składowiska odpadów radioaktywnych na terenie gminy.

Szanse dla rozwoju gminy Zagrożenia dla rozwoju gminy 1. Wzrost atrakcyjności osiedleńczej gminy. 1. Dalsza emigracja osób w wieku produkcyjnym. 2. Przyciągnięcie turystów poprzez rewitalizację 2. Negatywne skutki zmian klimatu – wysuszanie Fortów Carskich oraz wykorzystanie walorów terenów (głównie rzek, terenów przyległych do środowiska naturalnego (rzeka Narew). rzek oraz zbiorników wodnych). 3. Powstanie wodnego szlaku turystycznego 3. Budowa nowego składowiska odpadów „Batory”. radioaktywnych na terenie gminy. 4. Uruchomienie na terenie gminy dużego 4. Brak obwodnicy miasta Różan. zakładu produkcyjnego. 5. Budowa trasy szybkiego ruchu do Warszawy 5. Rozwój wsparcia (doradztwo, szkolenia) dla (groźba zaniku ruchu na drogach krajowych rolnictwa oraz małych i średnich przebiegających przez gminę). przedsiębiorstw. 6. Realizacja planów budowy gazociągu „Litwa- Warszawa”. 7. Zmiana podejścia społeczeństwa do odpadów radioaktywnych szansą na zmianę wizerunku gminy.

Powiązanie poszczególnych wewnętrznych i zewnętrznych czynników rozwoju ze zdefiniowanymi wyzwaniami rozwoju gminy Różan:

1. Wyzwanie: Kształtowanie kapitału społecznego mieszkańców gminy, w szczególności poprzez wspieranie aktywności społecznej, włączenie społeczne, działania socjalne, edukacyjne, współpracę mieszkańców oraz działalność organizacji społecznych.

Mocne strony: Słabe strony:  Wysokie bezrobocie.  Organizacje pozarządowe oraz aktywność obywatelska  Wysoki odsetek mieszkańców objętych pomocą społeczną, w tym postępujące  Instytucje kultury ubóstwo.  Bliskość Warszawy  Zjawiska niepełnosprawności oraz ciężkiej  Gmina stosunkowo majętna i długotrwałej choroby.

146  Dostęp do infrastruktury szerokopasmowego Internetu

Szanse: Zagrożenia:  Wzrost atrakcyjności osiedleńczej gminy.  Dalsza emigracja osób w wieku  Rozwój wsparcia (doradztwo, szkolenia) dla produkcyjnym rolnictwa oraz małych i średnich przedsiębiorstw

2. Wyzwanie: Przeciwdziałanie negatywnym zjawiskom demograficznym, w szczególności poprzez przyciąganie nowych mieszkańców, poprawę jakości życia, wpieranie rodzin oraz tworzenie warunków do samorealizacji na obszarze gminy, w szczególności dla osób wchodzących na rynek pracy.

Mocne strony: Słabe strony:  Istniejące podmioty gospodarcze, w mieście  Wysokie bezrobocie. Różan zlokalizowany jest największy zakład  Brak gminnych terenów pod inwestycje w powiecie (Narewstyl).  Brak usług turystycznych.  Dwie drogi krajowe przebiegające przez gminę.  Obszary Natura 2000 – ograniczają możliwości inwestycyjne gminy.  Bliskość (ok. 90 km) Warszawy.

 Liczne tereny rekreacyjne.  Dostęp do infrastruktury szerokopasmowego Internetu.  Niskie podatki (zwłaszcza dla rolników).  Gmina stosunkowo majętna – posiadająca większy budżet w porównaniu do gmin ościennych. Główną przyczyną majętności gminy są pieniądze pochodzące z lokalizacji jedynego w Polsce składowiska odpadów radioaktywnych na terenie gminy.

Szanse: Zagrożenia:  Wzrost atrakcyjności osiedleńczej gminy.  Dalsza emigracja osób w wieku produkcyjnym.  Uruchomienie na terenie gminy dużego zakładu produkcyjnego.  Rozwój wsparcia (doradztwo, szkolenia) dla rolnictwa oraz małych i średnich przedsiębiorstw.

147

3. Wyzwanie: Zwiększanie aktywności gospodarczej oraz zawodowej mieszkańców, poprzez działania edukacyjne, kształcenie oraz współpracę z przedsiębiorcami. Mocne strony: Słabe strony:  Wszystkie drogi prowadzące do  Wysokie bezrobocie. miejscowości gminnych posiadają  Wysoki odsetek mieszkańców objętych nawierzchnię asfaltową. pomocą społeczną, w tym postępujące  Istniejące podmioty gospodarcze, w mieście ubóstwo. Różan zlokalizowany jest największy zakład  Zjawiska niepełnosprawności oraz ciężkiej w powiecie (Narewstyl). i długotrwałej choroby.  Dwie drogi krajowe przebiegające przez  Brak gminnych terenów pod inwestycje gminę.  Brak usług turystycznych.  Bliskość (ok. 90 km) Warszawy.  Brak infrastruktury turystycznej.  Rzeka Narew.  Obszary Natura 2000 – ograniczają  Liczne tereny rekreacyjne. możliwości inwestycyjne gminy.  Obszary Natura 2000 – wykorzystanie dla  Lokalizacja na terenie gminy składowiska celów turystycznych i sportowo- odpadów radioaktywnych – składowisko rekreacyjnych. odstrasza potencjalnych inwestorów.  Obiekty o walorach turystycznych – Forty  Brak dostępu do sieci gazowej. Carskie.

 Dostęp do infrastruktury szerokopasmowego Internetu.  Niskie podatki (zwłaszcza dla rolników).

Szanse: Zagrożenia:  Wzrost atrakcyjności osiedleńczej gminy.  Dalsza emigracja osób w wieku produkcyjnym.  Przyciągnięcie turystów poprzez rewitalizację Fortów Carskich oraz  Negatywne skutki zmian klimatu – wykorzystanie walorów środowiska wysuszanie terenów (głównie rzek, terenów naturalnego (rzeka Narew). przyległych do rzek oraz zbiorników wodnych).  Powstanie wodnego szlaku turystycznego „Batory”.  Budowa nowego składowiska odpadów radioaktywnych na terenie gminy.  Uruchomienie na terenie gminy dużego zakładu produkcyjnego.  Brak obwodnicy miasta Różan.  Rozwój wsparcia (doradztwo, szkolenia) dla  Budowa trasy szybkiego ruchu do Warszawy rolnictwa oraz małych i średnich (groźba zaniku ruchu na drogach krajowych przedsiębiorstw. przebiegających przez gminę).  Realizacja planów budowy gazociągu „Litwa-Warszawa”.

148  Zmiana podejścia społeczeństwa do odpadów radioaktywnych szansą na zmianę wizerunku gminy.

4. Wyzwanie: Rozwój gospodarczy poprzez umiejętne wykorzystanie potencjału gminy, w szczególności walorów przyrodniczych, dziedzictwa kulturowego oraz przedsiębiorczości mieszkańców.

Mocne strony: Słabe strony:  Organizacje pozarządowe oraz aktywność  Wysoki odsetek mieszkańców objętych obywatelska. pomocą społeczną, w tym postępujące ubóstwo.  Działalność instytucji kultury.  Zjawiska niepełnosprawności oraz ciężkiej  Wszystkie drogi prowadzące do i długotrwałej choroby. miejscowości gminnych posiadają nawierzchnię asfaltową.  Brak gminnych terenów pod inwestycje  Istniejące podmioty gospodarcze, w mieście  Brak usług turystycznych. Różan zlokalizowany jest największy zakład  Brak ścieżek rowerowych. w powiecie (Narewstyl).  Brak infrastruktury turystycznej.  Dwie drogi krajowe przebiegające przez gminę.  Obszary Natura 2000 – ograniczają możliwości inwestycyjne gminy.  Bliskość (ok. 90 km) Warszawy.  Lokalizacja na terenie gminy składowiska  Rzeka Narew. odpadów radioaktywnych – składowisko  Liczne tereny rekreacyjne. odstrasza potencjalnych inwestorów.  Obszary Natura 2000 – wykorzystanie dla  Brak środków na rewitalizację Fortów celów turystycznych i sportowo- Carskich. rekreacyjnych.

 Obiekty o walorach turystycznych – Forty Carskie.  Dostęp do infrastruktury szerokopasmowego Internetu.  Gmina w pełni zwodociągowana.  Niskie podatki (zwłaszcza dla rolników).  Gmina stosunkowo majętna – posiadająca większy budżet w porównaniu do gmin ościennych. Główną przyczyną majętności gminy są pieniądze pochodzące z lokalizacji jedynego w Polsce składowiska odpadów radioaktywnych na terenie gminy.

Szanse: Zagrożenia:

149  Wzrost atrakcyjności osiedleńczej gminy.  Dalsza emigracja osób w wieku produkcyjnym.  Przyciągnięcie turystów poprzez rewitalizację Fortów Carskich oraz  Negatywne skutki zmian klimatu – wykorzystanie walorów środowiska wysuszanie terenów (głównie rzek, terenów naturalnego (rzeka Narew). przyległych do rzek oraz zbiorników wodnych).  Powstanie wodnego szlaku turystycznego „Batory”.  Budowa nowego składowiska odpadów radioaktywnych na terenie gminy.  Uruchomienie na terenie gminy dużego zakładu produkcyjnego.  Brak obwodnicy miasta Różan.  Rozwój wsparcia (doradztwo, szkolenia) dla  Budowa trasy szybkiego ruchu do Warszawy rolnictwa oraz małych i średnich (groźba zaniku ruchu na drogach krajowych przedsiębiorstw. przebiegających przez gminę).  Realizacja planów budowy gazociągu „Litwa-Warszawa”.  Zmiana podejścia społeczeństwa do odpadów radioaktywnych szansą na zmianę wizerunku gminy.

5. Wyzwanie: Poprawa atrakcyjności turystyczno-rekreacyjnej gminy poprzez rozwój infrastruktury oraz wspieranie rozwoju usług.

Mocne strony: Słabe strony:  Organizacja pozarządowe oraz aktywność  Brak usług turystycznych. obywatelska.  Brak ścieżek rowerowych.  Działalność instytucji kultury.  Brak infrastruktury turystycznej.  Wszystkie drogi prowadzące do  Obszary Natura 2000 – ograniczają miejscowości gminnych posiadają możliwości inwestycyjne gminy. nawierzchnię asfaltową.  Duże natężenie ruchu generowane przez  Dwie drogi krajowe przebiegające przez dwie drogi krajowe. gminę.  Lokalizacja na terenie gminy składowiska  Bliskość (ok. 90 km) Warszawy. odpadów radioaktywnych – składowisko  Rzeka Narew. odstrasza potencjalnych inwestorów.  Liczne tereny rekreacyjne.  Brak środków na rewitalizację Fortów Carskich.  Obszary Natura 2000 – wykorzystanie dla celów turystycznych i sportowo- rekreacyjnych.  Obiekty o walorach turystycznych – Forty Carskie.  Gmina stosunkowo majętna – posiadająca większy budżet w porównaniu do gmin

150 ościennych. Główną przyczyną majętności gminy są pieniądze pochodzące z lokalizacji jedynego w Polsce składowiska odpadów radioaktywnych na terenie gminy.

Szanse: Zagrożenia:  Wzrost atrakcyjności osiedleńczej gminy.  Budowa nowego składowiska odpadów radioaktywnych na terenie gminy.  Przyciągnięcie turystów poprzez rewitalizację Fortów Carskich oraz  Brak obwodnicy miasta Różan. wykorzystanie walorów środowiska  Budowa trasy szybkiego ruchu do Warszawy naturalnego (rzeka Narew). (groźba zaniku ruchu na drogach krajowych  Powstanie wodnego szlaku turystycznego przebiegających przez gminę). „Batory”.  Rozwój wsparcia (doradztwo, szkolenia) dla rolnictwa oraz małych i średnich przedsiębiorstw.  Zmiana podejścia społeczeństwa do odpadów radioaktywnych szansą na zmianę wizerunku gminy.

6. Wyzwanie: Poprawa jakości życia poprzez dalszy rozwój infrastruktury technicznej, ukierunkowanej na poprawę stanu środowiska oraz poprawę jakości usług publicznych.

Mocne strony: Słabe strony:  Wszystkie drogi prowadzące do  Obszary Natura 2000 – ograniczają miejscowości gminnych posiadają możliwości inwestycyjne gminy. nawierzchnię asfaltową.  Duże natężenie ruchu generowane przez  Dwie drogi krajowe przebiegające przez dwie drogi krajowe. gminę.  Brak dostępu do sieci gazowej.  Dostęp do infrastruktury  Częściowo rozwinięty system kanalizacyjny. szerokopasmowego Internetu.

 Gmina w pełni zwodociągowana.  Gmina stosunkowo majętna – posiadająca większy budżet w porównaniu do gmin ościennych. Główną przyczyną majętności gminy są pieniądze pochodzące z lokalizacji jedynego w Polsce składowiska odpadów radioaktywnych na terenie gminy.

Szanse: Zagrożenia:  Wzrost atrakcyjności osiedleńczej gminy.

151  Uruchomienie na terenie gminy dużego  Budowa nowego składowiska odpadów zakładu produkcyjnego. radioaktywnych na terenie gminy.  Realizacja planów budowy gazociągu  Brak obwodnicy miasta Różan. „Litwa-Warszawa”.  Budowa trasy szybkiego ruchu do Warszawy (groźba zaniku ruchu na drogach krajowych przebiegających przez gminę).

152 6. CELE STRATEGICZNE, OPERACYJNE ORAZ KIERUNKI DZIAŁAŃ

Struktura Strategii została zbudowana w oparciu o elementy składowe wzajemnie sobie podległe w hierarchii ważności (cele i wynikające z nich zadania). Osiąganiu wizji służą wyznaczone cele , które mają charakter ogólny i określają pożądane stany i procesy rozwojowe. Cele uzupełnione są o kierunki zadań.

Priorytety i cele strategiczne, zdefiniowane na podstawie diagnozy, w sposób bezpośredni nawiązują do wizji i misji. Realizacja zadań prowadzić będzie do osiągnięcia celów.

W oparciu o przeprowadzone analizy sytuacji społeczno-gospodarczej, przestrzenno-funkcjonalnej, środowiskowej i technicznej gminy Różan, a także przy uwzględnieniu zapisów dokumentów strategicznych sporządzonych na wyższych szczeblach (krajowym i wojewódzkim) sformułowane zostały cele strategiczne i operacyjne rozwoju gminy Różan. Zgodnie z logiką cele strategiczne odnoszą się do zidentyfikowanych problemów gminy oraz nawiązują do przyjętej wizji i misji rozwoju gminy. Z kolei cele operacyjne stanowią uszczegółowienie celów strategicznych.

CELE STRATEGICZNE: Cel strategiczny 1. Podniesienie atrakcyjności osiedleńczej gminy.

Odniesienie do następujących wyzwań rozwoju gminy Różan:

 Przeciwdziałanie negatywnym zjawiskom demograficznym, w szczególności poprzez przyciąganie nowych mieszkańców, poprawę jakości życia, wpieranie rodzin oraz tworzenie warunków do samorealizacji na obszarze gminy, w szczególności dla osób wchodzących na rynek pracy.  Poprawa jakości życia poprzez dalszy rozwój infrastruktury technicznej, ukierunkowanej na poprawę stanu środowiska oraz poprawę jakości usług publicznych.

Mając na uwadze ww. wyzwania zdefiniowano następujące cele operacyjne:

Cel operacyjny 1.1. Rozwój infrastruktury społecznej oraz usług społecznych

Cel operacyjny 1.2. Rozwój infrastruktury technicznej.

Cel strategiczny 2. Podniesienie atrakcyjności turystycznej gminy.

Odniesienie do następujących wyzwań rozwoju gminy Różan:

 Rozwój gospodarczy poprzez umiejętne wykorzystanie potencjału gminy, w szczególności walorów przyrodniczych, dziedzictwa kulturowego oraz przedsiębiorczości mieszkańców.  Poprawa atrakcyjności turystyczno-rekreacyjnej gminy poprzez rozwój infrastruktury oraz wspieranie rozwoju usług.

Mając na uwadze ww. wyzwania zdefiniowano następujące cele operacyjne:

153 Cel operacyjny 2.1. Rewitalizacja i modernizacja obiektów historycznych oraz nadanie im nowych funkcji.

Cel operacyjny 2.2. Rozwój infrastruktury turystycznej.

Cel operacyjny 2.3. Rozwój promocji i informacji turystycznej.

Cel operacyjny 2.4. Rozwój oferty turystycznej opartej o produkty turystyczne.

Cel 3. Wzrost aktywności społeczno-gospodarczej.

Odniesienie do następujących wyzwań rozwoju gminy Różan:

 Kształtowanie kapitału społecznego mieszkańców gminy, w szczególności poprzez wspieranie aktywności społecznej, włączenie społeczne, działania socjalne, edukacyjne, współpracę mieszkańców oraz działalność organizacji społecznych.  Przeciwdziałanie negatywnym zjawiskom demograficznym, w szczególności poprzez przyciąganie nowych mieszkańców, poprawę jakości życia, wpieranie rodzin oraz tworzenie warunków do samorealizacji na obszarze gminy, w szczególności dla osób wchodzących na rynek pracy.  Zwiększanie aktywności gospodarczej oraz zawodowej mieszkańców, poprzez działania edukacyjne, kształcenie oraz współpracę z przedsiębiorcami.  Rozwój gospodarczy poprzez umiejętne wykorzystanie potencjału gminy, w szczególności walorów przyrodniczych, dziedzictwa kulturowego oraz przedsiębiorczości mieszkańców.  Poprawa atrakcyjności turystyczno-rekreacyjnej gminy poprzez rozwój infrastruktury oraz wspieranie rozwoju usług.

Mając na uwadze ww. wyzwania zdefiniowano następujące cele operacyjne:

Cel operacyjny 3.1. Podniesienie aktywności społecznej

Cel operacyjny 3.2. Podniesienie aktywności gospodarczej.

Struktura Strategii została zbudowana w oparciu o elementy składowe wzajemnie sobie podległe w hierarchii ważności (cele i wynikające z nich zadania). Osiąganiu wizji służą wyznaczone cele, które mają charakter ogólny i określają pożądane stany i procesy rozwojowe. Cele uzupełnione są o zadania.

Priorytety i cele strategiczne, zdefiniowane na podstawie diagnozy, w sposób bezpośredni nawiązują do wizji i misji. Realizacja zadań prowadzić będzie do osiągnięcia celów.

154 Cele operacyjne Kierunki zadań

Cel strategiczny 1. Podniesienie atrakcyjności osiedleńczej gminy.

1.1. Rozwój infrastruktury  Tworzenie i rozwój terenów rekreacyjno-sportowych. społecznej oraz usług  Rozwój infrastruktury sprzyjającej integracji społecznej (kluby społecznych. integracyjne, świetlice, miejsca spotkań, w tym seniorów, młodzieży).  Utworzenie żłobka.  Rozwój małej architektury sprzyjającej integracji społecznej (ławki ze stolikami, zielone skwery).

1.2. Rozwój infrastruktury  Modernizacja sieci dróg lokalnych w celu lepszego technicznej oraz ochrona skomunikowania gminy. środowiska.  Rozwój infrastruktury technicznej wspierającej rozwój gospodarczy gminy.  Rozbudowa systemu kanalizacji.  Działania na rzecz zachowania bioróżnorodności oraz ochrona przyrody.  Termomodernizacja budynków użyteczności publicznej.  Działania na rzecz zmniejszenia poziomu hałasu komunikacyjnego.  Wspieranie działań na rzecz poprawy jakości powietrza atmosferycznego.  Wspieranie działań na rzecz większego wykorzystania OZE w bilansie energetycznym gminy.

Cel strategiczny 2. Podniesienie atrakcyjności turystycznej gminy.

2.1. Rewitalizacja  Poprawa estetyki architektury zabytkowej oraz przestrzeni i modernizacja przestrzeni o wysokich walorach kulturowych. publicznych i obiektów  Odrestaurowanie i zagospodarowanie obiektów zabytkowych. historycznych oraz nadanie im  Poprawa jakości i funkcjonalności przestrzeni publicznych, nowych funkcji. w szczególności poprawiających wizerunek oraz jakość obsługi ruchu turystycznego.

2.2. Rozwój infrastruktury  Tworzenie terenów turystyczno-rekreacyjnych, w tym turystycznej. infrastruktury zwiększającej dostępność atrakcji i usług turystycznych, np. miejsca parkingowe, ścieżki piesze, miejsca biwakowe/odpoczynku.  Budowa, rozbudowa i modernizacja infrastruktury sportowo- rekreacyjno-wypoczynkowej.  Rozwój turystycznych ścieżek rowerowych oraz pieszych.

155  Działania na rzecz rozwoju szlaków turystycznych, w tym szlaków wodnych.

2.3. Rozwój promocji  Współpraca lokalna oraz ponadlokalna na rzecz wspólnej i informacji turystycznej. promocji turystycznej, np. w ramach LGD.  Wdrożenie systemu informacji turystycznej, w tym oznakowanie atrakcji, szlaków oraz usług turystycznych.  Prowadzenie aktywnej promocji turystycznej poprzez dostępne narzędzia i działania, w tym poprzez strony internetowe, udziały w imprezach turystycznych, wydawnictwa, media.

2.4. Rozwój oferty turystycznej  Identyfikacja potencjału, atrakcji oraz usług turystycznych gminy. opartej o produkty  Działania koncepcyjne oraz wspierające organizację współpracy turystyczne. pomiędzy pomiotami usług turystycznych, zmierzające do wdrożenia na rynek produktów turystycznych.

Cel strategiczny 3. Wzrost aktywności społeczno- gospodarczej.

Cel 3.1. Podniesienie  Wspieranie aktywności fizycznej mieszkańców. aktywności społecznej.  Promocja zdrowego trybu życia.  Organizacja imprez kulturalnych dla mieszkańców gminy.

 Promowanie i zachęcanie dzieci i młodzieży do udziału w życiu społecznym gminy.  Integracja mieszkańców poprzez spotkania tematyczne i zebrania informacyjne.  Wspieranie rozwoju organizacji społecznych oraz ekonomii społecznej.  Wspieranie działań związanych z odnową wsi, w tym promowanie idei samopomocy i współpracy sąsiedzkiej.  Działania na rzecz włączenia społecznego, w szczególności osób zagrożonych ubóstwem, niepełnosprawnych oraz seniorów.  Prowadzenie edukacji ekologicznej.  Działania na rzecz poprawy skomunikowania mieszkańców obszarów wiejskich z miastem.

Cel 3.2. Podniesienie  Wspieranie rozwoju mikro, małej i średniej przedsiębiorczości, aktywności gospodarczej. w szczególności poprzez działania edukacyjne oraz szkoleniowe.  Przygotowanie oraz rozszerzenie terenów inwestycyjnych pod

mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa, w tym również działające w sferze turystycznej.  Wspieranie mechanizmów współpracy gospodarczej na obszarze gminy i w jej sąsiedztwie – wzmacnianie lokalnych obiektów gospodarczych, wykorzystujących lokalne produkty i usługi.  Wspieranie rozwoju produktów oraz usług lokalnych.

156  Wzmacnianie oraz wspieranie współpracy przedsiębiorców z lokalnymi instytucjami oświatowymi.  Aktywna promocja gospodarcza gminy, w tym promocja oferty inwestycyjnej gminy.  Prowadzenie dialogu oraz stała współpraca z przedsiębiorcami w celu umiejętnego wspierania rozwoju gospodarczego, w tym również sektora rolnego, poprzez komplementarne oraz uzupełniające działania sektora publicznego.

157 7. ZGODNOŚĆ STRATEGII Z DOKUMENTAMI STRATEGICZNYMI REGIONU

7.1 STRATEGIA ROZWOJU WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO DO 2030 ROKU

Strategia Rozwoju województwa Mazowieckiego do 2030 roku, z uwagi na duże zróżnicowanie przestrzenne rozwoju województwa mazowieckiego, wskazuje na konieczność prowadzenie polityki zmniejszającej te dysproporcje. Nadrzędnym (głównym) celem Strategii jest spójność terytorialna, rozumiana jako zmniejszenie dysproporcji rozwoju w województwie mazowieckim oraz wzrost znaczenia Obszaru Metropolitalnego Warszawy w Europie, co w konsekwencji przyczyni się do poprawy jakości życia mieszkańców.

Dyfuzja innowacji z Obszaru Metropolitalnego Warszawy w kierunku miast regionalnych i subregionalnych oraz obszarów wiejskich, jak również rozwój produkcji w przemyśle i przetwórstwie rolno-spożywczym ukierunkowanym na eksport, powinny stać się fundamentem gospodarki regionu. Jednym z kluczowych zadań jest wprowadzenie Warszawy do grupy wiodących metropolii w układzie europejskim oraz wzmocnienie gospodarcze ośrodków regionalnych i subregionalnych. Wieloczynnikowość procesów współczesnego wzrostu gospodarczego, a także konieczność równoczesnego uwzględnienia kryteriów ekonomicznych (gospodarka), społecznych i ekologicznych (środowisko) wraz z terytorializacją kierunków interwencji, powodują złożony charakter celów Strategii. W układzie celów Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku zastosowano wielowymiarowe podejście, które uwzględnia złożoność wszystkich sfer działalności człowieka.

Poniżej zestawiono cele zdefiniowane w Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego wraz z kierunkami działań, z celami i kierunkami działań zdefiniowanymi w Strategii Rozwoju Gminy Różan – w kontekście ich spójności.

Cele i kierunki działań ujęte w Strategii Rozwoju Cele i kierunki działań Strategii Rozwoju Gminy Województwa Mazowieckiego Różan Przemysł i produkcja (cel nadrzędny) Cel 3.2. Podniesienie aktywności gospodarczej. Rozwój produkcji ukierunkowanej na eksport  Wspieranie rozwoju mikro, małej i średniej w przemyśle zaawansowanych przedsiębiorczości, w szczególności poprzez i średniozaawansowanych technologii oraz działania edukacyjne oraz szkoleniowe. w przemyśle i przetwórstwie rolno-spożywczym  Przygotowanie oraz rozszerzenie terenów inwestycyjnych pod mikro, małe i średnie  Tworzenie warunków do generowania przedsiębiorstwa, w tym również działające i absorpcji innowacji w sferze turystycznej.  Rozwój produkcji: tworzenie warunków  Wspieranie mechanizmów współpracy przyjaznych dla inwestorów gospodarczej na obszarze gminy i w jej i przedsiębiorców sąsiedztwie – wzmacnianie lokalnych  Umiędzynarodowienie gospodarcze obiektów gospodarczych, wykorzystujących  Tworzenie warunków do zwiększenia lokalne produkty i usługi. inwestycji pozarolniczych – głównie  Wspieranie rozwoju produktów oraz usług w przemyśle rolno-spożywczym lokalnych.

158  Wspieranie tworzenia i rozwoju  Wzmacnianie oraz wspieranie współpracy przedsiębiorstw produkcyjnych przedsiębiorców z lokalnymi instytucjami oświatowymi.

 Aktywna promocja gospodarcza gminy, w tym promocja oferty inwestycyjnej gminy.  Prowadzenie dialogu oraz stała współpraca z przedsiębiorcami w celu umiejętnego wspierania rozwoju gospodarczego, w tym również sektora rolnego, poprzez komplementarne oraz uzupełniające działania sektora publicznego.

Gospodarka Cel 3.2. Podniesienie aktywności gospodarczej. Wzrost konkurencyjności regionu poprzez rozwój  Wspieranie rozwoju mikro, małej i średniej działalności gospodarczej oraz transfer przedsiębiorczości, w szczególności poprzez i wykorzystanie nowych technologii działania edukacyjne oraz szkoleniowe.  Przygotowanie oraz rozszerzenie terenów  Wykorzystanie i wzmacnianie specjalizacji inwestycyjnych pod mikro, małe i średnie regionalnych przedsiębiorstwa, w tym również działające  Wspieranie rozwoju nowych technologii, w sferze turystycznej. w szczególności biotechnologii  Wspieranie mechanizmów współpracy i biomedycyny, nanotechnologii, fotoniki gospodarczej na obszarze gminy i w jej i optoelektroniki, technologii informacyjno- sąsiedztwie – wzmacnianie lokalnych komunikacyjnych (TIK) i kosmicznych obiektów gospodarczych, wykorzystujących  Wzmacnianie potencjału rozwojowego lokalne produkty i usługi. i absorpcyjnego obszarów wiejskich  Wspieranie rozwoju produktów oraz usług  Zwiększenie dostępu do lokalnych. szerokopasmowego Internetu i e-usług  Wzmacnianie oraz wspieranie współpracy przedsiębiorców z lokalnymi instytucjami oświatowymi.  Aktywna promocja gospodarcza gminy, w tym promocja oferty inwestycyjnej gminy.  Prowadzenie dialogu oraz stała współpraca z przedsiębiorcami w celu umiejętnego wspierania rozwoju gospodarczego, w tym również sektora rolnego, poprzez komplementarne oraz uzupełniające działania sektora publicznego.

Przestrzeń i transport 1.2. Rozwój infrastruktury technicznej oraz ochrona środowiska. Poprawa dostępności i spójności terytorialnej regionu oraz kształtowanie ładu przestrzennego  Modernizacja sieci dróg lokalnych w celu lepszego skomunikowania gminy.  Zwiększenie dostępności komunikacyjnej  Rozwój infrastruktury technicznej wewnątrz regionu wspierającej rozwój gospodarczy gminy.

159  Zapobieganie nadmiernej suburbanizacji  Rozbudowa systemu kanalizacji. i kreowanie ładu przestrzennego  Spójność wewnątrzregionalna – Wspieranie działań na rzecz większego koncentracja na najbardziej zapóźnionych wykorzystania OZE w bilansie energetycznym gminy. podregionach 2.1. Rewitalizacja i modernizacja przestrzeni publicznych i obiektów historycznych oraz nadanie im nowych funkcji.  Poprawa estetyki architektury zabytkowej oraz przestrzeni o wysokich walorach kulturowych.  Odrestaurowanie i zagospodarowanie obiektów zabytkowych.  Poprawa jakości i funkcjonalności przestrzeni publicznych, w szczególności poprawiających wizerunek oraz jakość obsługi ruchu turystycznego.

Społeczeństwo 1.1. Rozwój infrastruktury społecznej oraz usług społecznych. Poprawa jakości życia oraz wykorzystanie kapitału ludzkiego i społecznego do tworzenia nowoczesnej  Tworzenie i rozwój terenów rekreacyjno- gospodarki sportowych.  Rozwój infrastruktury sprzyjającej integracji  Rozwój kapitału ludzkiego i społecznego społecznej (kluby integracyjne, świetlice,  Wyrównywanie szans edukacyjnych miejsca spotkań, w tym seniorów,  Aktywizacja rezerw rynku pracy oraz młodzieży). działania na rzecz poprawy sytuacji  Utworzenie żłobka. demograficznej  Rozwój małej architektury sprzyjającej  Wzrost wykorzystania zasobów ludzkich integracji społecznej (ławki ze stolikami, poprzez zwiększenie mobilności zawodowej zielone skwery). i przestrzennej Cel 3.1. Podniesienie aktywności społecznej.  Przeciwdziałanie zjawisku wykluczenia  Wspieranie aktywności fizycznej społecznego, integracja społeczna mieszkańców.  Podnoszenie standardów funkcjonowania  infrastruktury społecznej oraz działania na Promocja zdrowego trybu życia. rzecz ochrony zdrowia i bezpieczeństwa  Organizacja imprez kulturalnych dla publicznego mieszkańców gminy.  Promowanie i zachęcanie dzieci i młodzieży

do udziału w życiu społecznym gminy.  Integracja mieszkańców poprzez spotkania tematyczne i zebrania informacyjne.  Wspieranie rozwoju organizacji społecznych oraz ekonomii społecznej.  Wspieranie działań związanych z odnową wsi, w tym promowanie idei samopomocy i współpracy sąsiedzkiej.  Działania na rzecz włączenia społecznego, w szczególności osób zagrożonych

160 ubóstwem, niepełnosprawnych oraz seniorów.  Prowadzenie edukacji ekologicznej.  Działania na rzecz poprawy skomunikowania mieszkańców obszarów wiejskich z miastem.

Środowisko i energetyka 1.2. Rozwój infrastruktury technicznej oraz ochrona środowiska. Zapewnienie gospodarce regionu zdywersyfikowanego zaopatrzenia w energie przy  Rozbudowa systemu kanalizacji. zrównoważonym gospodarowaniu zasobami  Działania na rzecz zachowania środowiska bioróżnorodności oraz ochrona przyrody.  Termomodernizacja budynków użyteczności  Wspieranie rozwoju przemysłu publicznej. ekologicznego i eko-innowacji  Działania na rzecz zmniejszenia poziomu  Produkcja energii ze źródeł odnawialnych hałasu komunikacyjnego.  Zapewnienie trwałego i zrównoważonego  Wspieranie działań na rzecz poprawy rozwoju oraz zachowanie wysokich jakości powietrza atmosferycznego. walorów środowiska  Wspieranie działań na rzecz większego  Dywersyfikacja źródeł energii i jej wykorzystania OZE w bilansie efektywne wykorzystanie energetycznym gminy.  Modernizacja i rozbudowa lokalnych sieci energetycznych oraz poprawa infrastruktury przesyłowej  Przeciwdziałanie zagrożeniom naturalnym  Poprawa jakości wód, odzysk/unieszkodliwianie odpadów, odnowa terenów skażonych oraz ograniczenie emisji zanieczyszczeń

Kultura i dziedzictwo 2.1. Rewitalizacja i modernizacja przestrzeni publicznych i obiektów historycznych oraz nadanie Wykorzystanie potencjału kultury i dziedzictwa im nowych funkcji. kulturowego oraz walorów środowiska przyrodniczego dla rozwoju gospodarczego regionu  Poprawa estetyki architektury zabytkowej i poprawy jakości życia oraz przestrzeni o wysokich walorach kulturowych.  Wykorzystanie walorów środowiska  Odrestaurowanie i zagospodarowanie przyrodniczego oraz potencjału dziedzictwa obiektów zabytkowych. kulturowego do zwiększenia atrakcyjności  Poprawa jakości i funkcjonalności turystycznej regionu przestrzeni publicznych, w szczególności  Kreowanie miast jako centrów aktywności poprawiających wizerunek oraz jakość kulturalnej obsługi ruchu turystycznego  Wspieranie rozwoju sektora kreatywnego 2.2. Rozwój infrastruktury turystycznej.  Wykorzystanie dziedzictwa kulturowego  w działalności gospodarczej Tworzenie terenów turystyczno- rekreacyjnych, w tym infrastruktury  Upowszechnianie kultury i twórczości zwiększającej dostępność atrakcji i usług turystycznych, np. miejsca parkingowe,

161 ścieżki piesze, miejsca biwakowe/odpoczynku.  Budowa, rozbudowa i modernizacja infrastruktury sportowo-rekreacyjno- wypoczynkowej.  Rozwój turystycznych ścieżek rowerowych oraz pieszych.  Działania na rzecz rozwoju szlaków turystycznych, w tym szlaków wodnych. 2.3. Rozwój promocji i informacji turystycznej.  Współpraca lokalna oraz ponadlokalna na rzecz wspólnej promocji turystycznej, np. w ramach LGD.  Wdrożenie systemu informacji turystycznej, w tym oznakowanie atrakcji, szlaków oraz usług turystycznych.  Prowadzenie aktywnej promocji turystycznej poprzez dostępne narzędzia i działania, w tym poprzez strony internetowe, udziały w imprezach turystycznych, wydawnictwa, media. 2.4. Rozwój oferty turystycznej opartej o produkty turystyczne.  Identyfikacja potencjału, atrakcji oraz usług turystycznych gminy.  Działania koncepcyjne oraz wspierające organizację współpracy pomiędzy pomiotami usług turystycznych, zmierzające do wdrożenia na rynek produktów turystycznych.

162 8. SYSTEM WDRAŻANIA ORAZ MONITOROWANIA

Wdrażanie strategii

Opracowanie i przyjęcie Strategii rozpoczyna istotny etap procesu wdrażania. Proces wdrażania Strategii zależny będzie od działań podejmowanych, a proces realizacji Strategii – od procedur gwarantujących jej realizację oraz od organizacji prac nad Strategią, czyli podziału obszarów odpowiedzialności za realizację Strategii pomiędzy struktury organizacyjne Gminy.

Dla powodzenia wdrożenia Strategii należy przyjąć tzw. zasadę partnerstwa, czyli współpracę poszczególnych aktorów rozwoju (instytucji samorządowych, organizacji społecznych, przedstawicieli mieszkańców, przedsiębiorców) oraz zasadę partycypacji społecznej, czyli prowadzenie dialogu społecznego pomiędzy różnymi podmiotami na terenie obszaru funkcjonalnego w zakresie wdrażania Strategii rozwoju.

Skuteczność realizacji Strategii i jej celów zapewnić będzie sprawny system oceny skuteczności realizacji Strategii, obejmujący:

 monitoring, czyli podsystem zbierania i selekcjonowania informacji,  ewaluację, czyli podsystem oceny i interpretacji zgromadzonego materiału.

Monitoring strategii

Monitoring procesu wdrażania Strategii i jej efektów jest odpowiedzialnym i ważnym zadaniem, warunkującym skuteczne zarządzanie procesem wdrażania Strategii.

Proces monitorowania powinien polegać na systematycznym obserwowaniu zmian zachodzących w ramach poszczególnych programów oraz celów wytyczonych w Strategii. Zaleca się, aby monitoring prowadzony był jednocześnie na kilku płaszczyznach. Powinien dostarczać informacji na temat postępów w osiąganiu przyjętych celów i działań strategicznych oraz umożliwić kwantyfikację efektów zrealizowanych projektów (zarówno efektów ekonomicznych jak i społecznych).

WSKAŹNIKI REALIZACJI STRATEGII (REZULTATU)

Wyzwanie:

Wskaźnik Jednostka Źródło pozyskania Częstotliwość Oczekiwana informacji pomiaru zmiana

Liczba organizacji Liczba organizacji GUS/BDL 1 raz na rok Wzrost społecznych na 10 tys. mieszkańców Liczba osób Liczba osób na 10 GUS/BDL 1 raz na rok Wzrost ćwiczących tys. mieszkańców

163 w klubach sportowych Odsetek osób % GUS/BDL W zależności od Utrzymanie uczestniczących terminów wysokiego odsetka w wyborach wyborów osób uczestniczących w wyborach Liczba osób Liczba osób OPS 1 raz na rok Spadek korzystających z pomocy społecznej

2. Przeciwdziałanie negatywnym zjawiskom demograficznym, w szczególności poprzez przyciąganie nowych mieszkańców, poprawę jakości życia, wpieranie rodzin oraz tworzenie warunków do samorealizacji na obszarze gminy, w szczególności dla osób wchodzących na rynek pracy.

Wskaźnik Jednostka Źródło pozyskania Częstotliwość Oczekiwana informacji pomiaru zmiana

Saldo migracji Liczba osób GUS/BDL 1 raz na rok Zmiana lub zahamowanie negatywnego trendu Liczba urodzeń Liczba urodzeń na GUS/BDL 1 raz na rok Wzrost 1000 mieszkańców Liczba osób Liczba osób GUS/BDL 1 raz na rok Odwrócenie w wieku negatywnego przedprodukcyjnym trendu spadku liczebności tej grupy Liczba Liczba osób GUS/BDL 1 raz na rok Zahamowanie mieszkańców spadku liczby gminy mieszkańców gminy

3. Zwiększanie aktywności gospodarczej oraz zawodowej mieszkańców, poprzez działania edukacyjne, kształcenie oraz współpracę z przedsiębiorcami.

Wskaźnik Jednostka Źródło pozyskania Częstotliwość Oczekiwana informacji pomiaru zmiana w 2025

Liczba Osoby PUP 1 raz na rok Zmniejszenie bezrobotnych

164 Liczba osób Osoby PUP 1 raz na rok Zmniejszenie długotrwale bezrobotnych Poziom Liczba osób GUS/BDL 1 raz na rok Wzrost przedsiębiorczości prowadzących na obszarze gminy działalność gospodarczą na 1000 mieszkańców gminy Liczba osób Liczba osób OPS 1 raz na rok Spadek korzystających z pomocy społecznej

4. Rozwój gospodarczy poprzez umiejętne wykorzystanie potencjału gminy, w szczególności walorów przyrodniczych, dziedzictwa kulturowego oraz przedsiębiorczości mieszkańców.

5. Poprawa atrakcyjności turystyczno-rekreacyjnej gminy poprzez rozwój infrastruktury oraz wspieranie rozwoju usług.

Wskaźnik Jednostka Źródło pozyskania Częstotliwość Oczekiwana informacji pomiaru zmiana w 2025

Dochody własne Zł GUS/BDL 1 raz na rok Wzrost gminy Liczba podmiotów Szt. GUS/BDL 1 raz na rok Wzrost gospodarczych ujętych w REGON na obszarze gminy Stopień Liczba nowych Urząd Gminy 1 raz na rok Zwiększenie zagospodarowania inwestycji terenów gospodarczych na inwestycyjnych obszarze gminy gminy Liczba turystów Liczba noclegów GUS/BDL 1 raz na rok Wzrost odwiedzających udzielanych na gminę obszarze gminy w obiektach noclegowych

6. Poprawa jakości życia poprzez dalszy rozwój infrastruktury technicznej, mającej na celu poprawę stanu środowiska oraz poprawę jakości usług publicznych.

165 Wskaźnik Jednostka Źródło pozyskania Częstotliwość Oczekiwana informacji pomiaru zmiana w 2025

Stan powietrza Wybrane wskaźniki W ramach 1 raz na rok Poprawa lub opisujące stan państwowego utrzymanie powietrza monitoringu dobrego stanu powietrza (raporty powietrza o stanie środowiska) Stan wód Wybrane wskaźniki W ramach 1 raz na rok Poprawa lub opisujące stan wód państwowego utrzymanie powierzchniowych monitoringu wód dobrego stanu i podziemnych powierzchniowych chemicznego i podziemnych i ekologicznego (raporty o stanie środowiska) Dostępność do Odsetek GUS/BDL 1 raz na rok Zwiększenie sieci kanalizacyjnej mieszkańców korzystających z sieci kanalizacyjnej

Ewaluacja strategii.

W szerokim aspekcie ewaluacja dotyczy realizacji Strategii oraz jej wpływu na wszelkie dziedziny życia społeczno- gospodarczego. Ewaluacja musi także odpowiadać na pytanie, w jakim stopniu Strategia rozwiązuje realne problemy obszaru funkcjonalnego i jego społeczności.

W wąskim aspekcie ewaluacja koncentruje się na realizacji poszczególnych elementów Strategii, przy czym kryteriami oceny zapisów są:

 wskaźniki realizacji celów i zadań strategii,  rozwiązywanie problemów (wyzwań przyjętych w strategii),  realizacja wizji rozwoju (wg przyjętych składników wizji).

Aktualizacja strategii.

Aktualizacja obowiązującej strategii powinna zostać przeprowadzona w przypadku zasadniczej zmiany uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych, wpływających na rozwój społeczno-gospodarczy oraz przestrzenny gminy. Sugeruje się, aby ocena zasadności przeprowadzenia aktualizacji strategii przeprowadzana była minimum co 3 lata.

Promocja strategii.

Istotną uwagę władze Gminy powinny przyłożyć do przekazywania społeczności lokalnej rzeczowej i wyczerpującej informacji na temat realizacji Strategii. Public Relations Strategii, którego zadaniem jest upowszechnianie zamierzeń Strategii i dokumentów z nią związanych, ważne dla przyszłych beneficjentów (w tym zwłaszcza mieszkańców), jednostek podległych i innych podmiotów odbywa się poprzez trzy formy komunikacji:

166  serwisy internetowe – będące szybkim i ogólnodostępnym źródłem informacji o aktualnych działaniach i stanowiące dla opinii publicznej kompleksowe źródło informacji o założeniach i osiągnięciach Strategii,

 współpraca z mediami – działania wykorzystujące współpracę z prasą, radiem, telewizją o zasięgu lokalnym będą kluczowym elementem przy informowaniu o postępach w realizacji Strategii,

 bezpośrednie działania informacyjno – promocyjne Burmistrza.

Podstawowym celem działań związanych z Public Relations Strategii jest dotarcie do jak najszerszej grupy odbiorców końcowych działań podejmowanych w ramach Strategii, a więc do mieszkańców Gminy, przedsiębiorców lokalnych, organizacji społecznych. Informowanie społeczności lokalnej o realizacji Strategii Gminy odbywać się będzie w sposób pośredni – medialny, jak i bezpośredni – interaktywny. Pośrednio informacje zamieszczane będą w lokalnej prasie, na stronie internetowej Gminy, w materiałach i broszurach promocyjnych i informacyjnych. Bezpośrednio Strategia prezentowana będzie podczas spotkań z mieszkańcami, przedstawicielami lokalnych środowisk, organizacjami pozarządowymi.

167 10. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA

Narzędziami realizacji Strategii poza budżetem Gminy mogą być:

 programy operacyjne na okres programowania 2014-2020 tj. PO Inteligentny Rozwój, PO Infrastruktura i Środowisko, PO Wiedza Edukacja Rozwój, PO Polska Cyfrowa, Program Rozwoju Obszarów Wiejskich, Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego 2014 – 2020,

 krajowe programy rozwoju, w tym programy ministerialne,

 programy fundacji celowych,

 inwestycje prywatne.

W konsekwencji potencjalne pozabudżetowe źródła finansowania Strategii obejmują:

 środki Unii Europejskiej – fundusze strukturalne i inwestycyjne: Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, Europejski Fundusz Społeczny, Fundusz Spójności, Instrument Łącząc Europę, Europejski Fundusz na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich,

 środki budżetu państwa – przewidziane na współfinansowanie projektów, jak i jako niezależne źródło finansowania,

 środki budżetów samorządów – wojewódzkich, powiatowych – na współfinansowanie projektów lub jako niezależne źródło finansowania,

 inne środki publiczne – np. fundusze celowe,

 środki prywatne – np. środki organizacji pozarządowych,

 kredyty, pożyczki, obligacje komunalne i inne narzędzia i instrumenty finansowe kierowane do JST.

168 11. STRATEGICZNA OCENA ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO

Projektowany dokument został poddany procedurze zapytania o konieczność i zakres opracowywania prognozy oddziaływania na środowisko. Jako, że opracowywany dokument Strategii rozwoju, nie jest dokumentem wymienionym w art. 46 pkt 1 i 2 ustawy OOŚ, stąd wobec tego dokumentu nie mają zastosowania przepisy art.48 ustawy OOŚ.

Jednak kierując się zasadą przezorności, w przedmiotowym przypadku wystąpiono do Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (RDOŚ) z wnioskiem o stwierdzenie, na podstawie Art. 47 Ustawy OOŚ, czy dla dokumentu Strategii, istnieje konieczność przeprowadzenia strategicznej oceny oddziaływania na środowisko.

169 12. SPIS MAP, WYKRESÓW I TABEL

Mapa 1. Mapa gminy Różan ...... 5

Wykres 1. Ludność faktycznie zamieszkała w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 6 Wykres 2. Ludność gminy Różan według grup wiekowych w latach 2004 i 2014 ...... 7 Wykres 3. Struktura ludności według ekonomicznych grup wieku w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 11 Wykres 4. Małżeństwa zawarte w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 19 Wykres 5. Saldo migracji w gminie Różan w latach 2010-2014 ...... 20 Wykres 6. Bezrobotni ogółem w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 22 Wykres 7. Gospodarstwa domowe korzystające z pomocy społecznej według kryterium dochodowego w gminie Różan w latach 2010-2014 ...... 27 Wykres 8. Odsetek osób korzystających z pomocy społecznej według kryterium dochodowego w 2014 roku ... 27 Wykres 9. Podmioty gospodarcze według podstawowych profili działalności – stan na 31.XII.2015 ...... 50 Wykres 10. Pracujący ogółem w gminie Różan w latach 2010-2014 ...... 59 Wykres 11. Udział terenów zieleni w powierzchni ogółem w 2014 roku ...... 76 Wykres 12. Lesistość obszarów w 2014 roku ...... 77 Wykres 13. Uczniowie i absolwenci szkół podstawowych w gminie Różan w latach 2010-2014 ...... 80 Wykres 14. Uczniowie i absolwenci szkoły gimnazjalnej w gminie Różan w latach 2010-2014 ...... 81 Wykres 15. Uczniowie i absolwenci liceum ogólnokształcącego w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 82 Wykres 16. Uczniowie i absolwenci technikum w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 84 Wykres 17. Uczniowie i absolwenci zasadniczej szkoły zawodowej w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 85 Wykres 18. Dochody ogółem i wydatki ogółem w gminie Różan w latach 2010-2015 (w zł) ...... 123

Tabela 1. Liczba osób zameldowanych w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 ...... 6 Tabela 2. Ludność na 1 km2 w latach 2010-2015 ...... 8 Tabela 3. Odsetek kobiet w ludności faktycznie zamieszkałej w latach 2010-2015...... 8 Tabela 4. Liczba kobiet zamieszkałych w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 ...... 9 Tabela 5. Współczynnik feminizacji ogółem w latach 2010-2015 ...... 10 Tabela 6. Liczba ludności według ekonomicznych grup wieku w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015. 12 Tabela 7. Struktura ludności według ekonomicznych grup wieku w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 ...... 13 Tabela 8. Odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym w ogóle ludności w latach 2010-2015...... 14 Tabela 9. Odsetek ludności w wieku produkcyjnym w ogóle ludności w latach 2010-2015 ...... 15 Tabela 10. Odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym w ogóle ludności w latach 2010-2015 ...... 15

170 Tabela 11. Wskaźniki obciążenia demograficznego w 2015 roku ...... 16 Tabela 12. Ruch naturalny w gminie Różan w 2015 roku ...... 17 Tabela 13. Urodzenia żywe na 1000 ludności w latach 2010-2015 ...... 17 Tabela 14. Zgony na 1000 ludności w latach 2010-2015 ...... 18 Tabela 15. Przyrost naturalny na 1000 ludności w latach 2010-2015 ...... 18 Tabela 16. Małżeństwa zawarte na 1000 mieszkańców w latach 2010-2015 ...... 20 Tabela 17. Saldo migracji na 1000 osób w latach 2010-2015 ...... 21 Tabela 18. Saldo migracji zagranicznych na 1000 osób w latach 2010-2015 ...... 21 Tabela 19. Charakterystyka bezrobotnych w sołectwach gminy Różan w latach 2012-2015 ...... 23 Tabela 20. Udział bezrobotnych w liczbie osób w wieku produkcyjnym w latach 2010-2015 ...... 24 Tabela 21. Liczba osób, którym przyznano świadczenia z powodu bezrobocia w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 ...... 24 Tabela 22. Liczba przyznanych świadczeń z pomocy społecznej w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 ...... 28 Tabela 23. Liczba osób korzystających z pomocy społecznej w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 ... 29 Tabela 24. Liczba osób, którym przyznano świadczenia z powodu ubóstwa w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 ...... 35 Tabela 25. Liczba osób, którym przyznano świadczenia z powodu niepełnosprawności w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 ...... 36 Tabela 26. Liczba osób, którym przyznano świadczenia z powodu długotrwałej lub ciężkiej choroby w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 ...... 37 Tabela 27. Przestępstwa stwierdzone w latach 2012-2015 ...... 42 Tabela 28. Przestępstwa na 1000 mieszkańców w latach 2012-2015 ...... 42 Tabela 29. Frekwencja wyborcza w wyborach samorządowych w latach 2006, 2010 i 2014 ...... 43 Tabela 30. Organizacje pozarządowe zarejestrowane w gminie Różan ...... 44 Tabela 31. Liczba aktywnych członków organizacji pozarządowych w gminie Różan ...... 45 Tabela 32. Fundacje, stowarzyszenia i organizacje społeczne na 10 000 mieszkańców w latach 2010-2015 ...... 47 Tabela 33. Podmioty gospodarcze wg liczby pracowników w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 48 Tabela 34. Podmioty gospodarcze wg sektora własności w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 49 Tabela 35. Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą w gminie Różan oraz przedsiębiorcy wpisani do KRS w 2016 roku ...... 49 Tabela 36. Podmioty gospodarcze wg sekcji PKD w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 51 Tabela 37. Struktura podmiotów gospodarczych według sekcji PKD 2007 w latach 2010-2014 ...... 52 Tabela 38. Podmioty wpisane do rejestru REGON na 10 tys. ludności w latach 2010-2015...... 53 Tabela 39. Jednostki nowo zarejestrowane w rejestrze REGON na 10 tys. ludności w latach 2010-2015 ...... 54 Tabela 40. Jednostki wykreślone z rejestru REGON na 10 tys. ludności w latach 2010-2015...... 54 Tabela 41. Saldo jednostek nowych i wykreślonych z rejestru REGON na 10 tys. ludności w latach 2010-2015 . 55

171 Tabela 42. Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym w latach 2010-2015 ...... 56 Tabela 43. Podmioty gospodarcze zatrudniające 0-9 pracowników na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym w latach 2010-2015 ...... 56 Tabela 44. Podmioty gospodarcze zatrudniające 10-49 pracowników na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym w latach 2010-2015 ...... 57 Tabela 45. Podmioty gospodarcze zatrudniające 50-249 pracowników na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym w latach 2010-2015 ...... 58 Tabela 46. Pracujący na 1000 ludności w latach 2010-2014 ...... 59 Tabela 47. Odpady zmieszane na 1 mieszkańca w kg w latach 2010-2014...... 70 Tabela 48. Powierzchnia materiałów zawierających azbest (m2) w gminie Różan ...... 71 Tabela 49. Grunty zabudowane i zurbanizowane ogółem – udział w powierzchni ogółem w latach 2010-2014 . 74 Tabela 50. Odsetek terenów mieszkaniowych – udział w gruntach zabudowanych i zurbanizowanych ogółem w latach 2010-2014 ...... 74 Tabela 51. Odsetek terenów przemysłowych – udział w gruntach zabudowanych i zurbanizowanych ogółem w latach 2010-2014 ...... 75 Tabela 52. Odsetek terenów rekreacji i wypoczynku – udział w gruntach zabudowanych i zurbanizowanych ogółem w latach 2010-2014 ...... 75 Tabela 53. Tereny zielone – stan na 31.12.2014 roku...... 76 Tabela 54. Odsetek dzieci objętych opieką w żłobkach w latach 2010-2015...... 78 Tabela 55. Odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym w latach 2010-2014 ...... 79 Tabela 56. Dzieci w wieku 3-5 lat przypadające na jedno miejsce w placówce wychowania przedszkolnego w latach 2010-2014 ...... 80 Tabela 57. Uczniowie szkoły podstawowej przypadający na 1 oddział (klasę) w latach 2010-2014...... 81 Tabela 58. Uczniowie gimnazjum przypadający na 1 oddział (klasę) w latach 2010-2014 ...... 82 Tabela 59. Uczniowie liceów ogólnokształcących dla młodzieży bez specjalnych przypadający na 1 oddział (klasę) w latach 2010-2015 ...... 83 Tabela 60. Uczniowie techników dla młodzieży bez specjalnych przypadający na 1 oddział (klasę) w latach 2010- 2015 ...... 84 Tabela 61. Uczniowie zasadniczych szkół zawodowych dla młodzieży bez specjalnych przypadający na 1 oddział (klasę) w latach 2010-2015 ...... 85 Tabela 62. Liczba dzieci korzystających z usług oferowanych przez domy kultury i świetlice oraz liczba osób uczestniczących w bezpłatnych i płatnych zajęciach organizowanych przez samorządowe instytucje kultury w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 87 Tabela 63. Liczba mieszkańców na 1 dom, ośrodek kultury, klub i świetlicę w latach 2011-2015 ...... 88 Tabela 64. Zespoły artystyczne na 10 tys. mieszkańców w latach 2011-2014 ...... 88 Tabela 65. Imprezy artystyczne na 10 tys. mieszkańców w latach 2011-2015 ...... 89 Tabela 66. Ludność na 1 placówkę biblioteczną w latach 2010-2014 ...... 90 Tabela 67. Księgozbiór bibliotek na 1000 ludności w latach 2010-2015 ...... 91 Tabela 68. Czytelnicy bibliotek publicznych na 1000 ludności w latach 2010-2014 ...... 91

172 Tabela 69. Wypożyczenia księgozbioru na 1 czytelnika w woluminach w latach 2010-2014 ...... 92 Tabela 70. Przychodnie podległe samorządowi na 10 tys. ludności w latach 2010-2015 ...... 94 Tabela 71. Porady lekarskie na 1000 mieszkańców w latach 2010-2015...... 94 Tabela 72. Ludność na aptekę ogólnodostępną i punkt apteczny w latach 2010-2015 ...... 95 Tabela 73. Kluby sportowe, członkowie oraz ćwiczący w gminie Różan w latach 2010-2014 ...... 96 Tabela 74. Kluby sportowe na 10 tys. mieszkańców w latach 2010-2014 ...... 96 Tabela 75. Członkowie klubów sportowych na 10 tys. mieszkańców w latach 2010-2014 ...... 97 Tabela 76. Ćwiczący w klubach sportowych na 10 tys. mieszkańców w latach 2010-2014 ...... 98 Tabela 77. Charakterystyka sieci wodociągowej w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 106 Tabela 78. Odsetek ludności korzystającej z sieci wodociągowej w latach 2010-2014 ...... 107 Tabela 79. Charakterystyka sieci kanalizacyjnej w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 107 Tabela 80. Odsetek ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej w latach 2010-2014 ...... 108 Tabela 81. Oczyszczalnie ścieków w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 109 Tabela 82. Odsetek ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków miejskich i wiejskich w latach 2010-2014 ... 109 Tabela 83. Budynki mieszkalne i zasoby mieszkaniowe w gminie Różan w latach 2010-2014 ...... 111 Tabela 84. Mieszkania na 1000 mieszkańców w latach 2010-2014 ...... 112 Tabela 85. Przeciętna powierzchnia użytkowa 1 mieszkania w latach 2010-2014 ...... 112 Tabela 86. Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę w latach 2010-2014...... 113 Tabela 87. Dochody ogółem na 1 mieszkańca w latach 2010-2015 (gminy bez miast na prawach powiatu) .... 123 Tabela 88. Wydatki ogółem na 1 mieszkańca w latach 2010-2015 (gminy bez miast na prawach powiatu) ..... 124 Tabela 89. Dochody wg działów klasyfikacji budżetowych w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 125 Tabela 90. Wydatki wg działów klasyfikacji budżetowych w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 126

173